UpadďoĂĘ konsumencka w wybranych krajach Unii Europejskiej a

Transkrypt

Problemy ZarzÈdzania, vol. 11, nr 1 (40), t. 1: 54 – 67
ISSN 1644-9584, © Wydziaï ZarzÈdzania UW
DOI 10.7172/1644-9584.40.4
UpadïoĂÊ konsumencka w wybranych krajach
Unii Europejskiej a kryzys gospodarczy
Nadesïany: 29.10.12 | Zaakceptowany do druku: 12.02.2013
Anna Szymañska*
Celem artykuïu jest zbadanie zwiÈzku pomiÚdzy kryzysem gospodarczym a liczbÈ upadïoĂci konsumenckich ogïaszanych w wybranych krajach Unii Europejskiej (w tym w Polsce). Scharakteryzowano w nim
instytucjÚ upadïoĂci konsumenckiej oraz przedstawiono najwaĝniejsze róĝnice pomiÚdzy rozwiÈzaniami
upadïoĂciowymi stosowanymi w poszczególnych systemach prawnych. Skonfrontowano wskaěniki gospodarcze wybranych krajów Unii Europejskiej z liczbÈ ogïaszanych upadïoĂci. Opisana zostaïa równieĝ
polska ustawa o upadïoĂci konsumenckiej, a takĝe wyniki badañ na temat jej znajomoĂci przez konsumentów. Przedstawiono krótkÈ ocenÚ funkcjonowania polskiej ustawy, wskazujÈc na przyczyny jej niewielkiej skutecznoĂci. Podsumowanie zawiera ocenÚ zasadnoĂci wiÈzania liczby upadïoĂci konsumenckich
z sytuacjÈ gospodarczÈ w danym kraju.
Sïowa kluczowe: upadïoĂÊ konsumencka, kryzys gospodarczy.
Consumer bankruptcy in selected European Union Member
Countries in relation to the economic crisis
Submitted: 29.10.12 | Accepted: 12.02.2013
The article is aimed at the examination of the relation between the economic crisis and the number of
consumer bankruptcies declared in the selected European Union member countries, including Poland. It
describes the institution of consumer bankruptcy and presents the most essential differences between
the bankruptcy solutions applied in particular legal systems. The economic indicators of the selected
European Union member countries are confronted with the number of declared bankruptcies. The article
also discusses the Polish law on consumer bankruptcy and the knowledge of law among consumers
based on the survey results. It briefly assesses the Polish law and indicates the reasons for its low
effectiveness. The conclusion includes the assessment of the legitimacy of interdependence between
the number of consumer bankruptcies and the economic situation of a given country.
Key words: consumer bankruptcy, economic crisis.
JEL: D14, E01, E32
*
Anna Szymañska – dr, Zakïad Konsumpcji, Instytut Badañ Rynku, Konsumpcji i Koniunktur.
Adres do korespondencji: Instytut Badañ Rynku Konsumpcji i Koniunktur, Al. Jerozolimskie 87, 02-001
Warszawa, e-mail: [email protected].
UpadïoĂÊ konsumencka w wybranych krajach Unii Europejskiej a kryzys gospodarczy
1. WstÚp
Kryzys gospodarczy wpïynÈï nie tylko na sferÚ makroekonomicznÈ
gospodarki, ale teĝ na sferÚ mikroekonomicznÈ, w tym finanse gospodarstw
domowych. Ze wzglÚdu na rosnÈce w wielu krajach bezrobocie oraz wzrost
cen (przede wszystkim na poczÈtku 2008 r.) realne dochody gospodarstw
domowych ulegïy znacznemu zmniejszeniu (Eurostat, 2012).
Do czynników bÚdÈcych przyczynami kryzysu zalicza siÚ: nadmiernÈ
konsumpcjÚ (powyĝej moĝliwoĂci finansowych), wynikajÈce z niej rosnÈce
zadïuĝenie gospodarstw domowych, a takĝe moralne przyzwolenie na niespïacanie dïugów (Sïaby, 2009, s. 7). W ciÈgu ostatnich kilku lat na gospodarstwa domowe wpïywaïy dwa przeciwstawne trendy – z jednej strony
kryzys gospodarczy powodowaï zmniejszenie ich dochodów, a z drugiej wielu
konsumentów nie staraïo siÚ ograniczaÊ konsumpcji, a raczej finansowaÊ
jÈ ze ěródeï innych niĝ wïasne dochody. Zadïuĝenie gospodarstw domowych w wiÚkszoĂci krajów Unii Europejskiej systematycznie zwiÚkszaïo siÚ,
w niektórych przekraczajÈc nawet ich dochód do dyspozycji (Fondeville,
zdemir i Ward, 2010, s. 13, 28). WpïynÚïo to na zwiÚkszanie siÚ rzeszy
konsumentów nadmiernie zadïuĝonych, bÚdÈcych potencjalnymi adresatami
upadïoĂci konsumenckiej.
Celem artykuïu jest analiza zwiÈzku pomiÚdzy liczbÈ ogïoszonych upadïoĂci konsumenckich a sytuacjÈ gospodarczÈ w wybranych krajach europejskich. Krótko przeanalizowane zostanÈ teĝ zaïoĝenia oraz funkcjonowanie
polskich regulacji upadïoĂciowych.
2. UpadïoĂÊ konsumencka
– definicja, przesïanki wprowadzenia
UpadïoĂÊ konsumencka pojawiïa siÚ w systemach prawnych jako reakcja na
zwiÚkszajÈce siÚ zadïuĝenie konsumentów. Coraz bogatsza oferta coraz szerzej
dostÚpnych usïug finansowych (np. kredytów, sprzedaĝy na raty, poĝyczek
udzielanych przez instytucje parabankowe, kart kredytowych) oraz rosnÈcy
popyt ze strony gospodarstw domowych spowodowaïy, ĝe w drugiej dekadzie XX w. problem niewypïacalnych konsumentów znaczÈco przybraï na sile
(Szpringer, 2006, s. 16). Szczególnie intensywny wzrost zadïuĝenia konsumentów miaï miejsce w krajach rozwiniÚtych w latach 80. i 90., kiedy równoczeĂnie
z oĝywieniem gospodarczym rozluěniono rygory kredytowania konsumpcji.
Znacznie zmniejszono wymagania dotyczÈce wkïadu wïasnego kredytobiorcy
i wydïuĝono czas spïaty zobowiÈzañ. JednoczeĂnie nastÈpiï szybki rozwój
technologii informatycznych, które zaczÚïy wypieraÊ z banków specjalistów
rynku consumer finance i tradycyjne metody oceny zdolnoĂci kredytowej, co
umoĝliwiïo szybszy wzrost iloĂci udzielanych kredytów (Roter, 2010, s. 3).
RzÈdy wielu pañstw zdecydowaïy siÚ w tym okresie na wzmocnienie ochrony swoich obywateli na rynku finansowym, aby zapobiegaÊ ich
Problemy ZarzÈdzania vol. 11, nr 1 (40), t. 1, 2013
55
Anna Szymañska
nadmiernemu zadïuĝaniu siÚ. Wprowadzono ustawy lepiej chroniÈce ich
prawa, zwiÚkszono obowiÈzki informacyjne banków, a takĝe ustalono maksymalne wysokoĂci odsetek od kredytu i innych opïat, których mogÈ zaĝÈdaÊ
banki/instytucje parabankowe przy udzielaniu kredytu/poĝyczki (Reifner,
Niemi-Kiesiläinen, Huls i Springeneer, 2010, s. XIII). Oprócz zapobiegania nadmiernemu zadïuĝaniu siÚ konsumentów konieczne staïo siÚ równieĝ
zapewnienie pomocy osobom nadmiernie zadïuĝonym w uregulowaniu ich
zobowiÈzañ. CzÚĂÊ pañstw Unii Europejskiej w latach 80. i 90. zdecydowaïo
siÚ zatem na wprowadzenie do swoich systemów prawnych instytucji upadïoĂci konsumenckiej (Kilborn, 2007, s. 6–7). Jest to rozwiÈzanie polegajÈce
na przeprowadzeniu okreĂlonych procedur sÈdowych lub pozasÈdowych,
których celem jest wyjaĂnienie sytuacji finansowej gospodarstwa domowego,
ustalenie przyczyn jego niewypïacalnoĂci, a w uzasadnionych przypadkach
udzielenie pomocy z zewnÈtrz. Ugoda moĝe przybieraÊ formÚ ugody z wierzycielami dotyczÈcej spïaty czÚĂci lub caïoĂci zadïuĝenia, zawartej na drodze
sÈdowej lub pozasÈdowej (¥wiecka, 2008, s. 193).
Pierwszym krajem unijnym, w którym wprowadzono upadïoĂÊ konsumenckÈ byïa Dania (1984 r.). Kolejnymi krajami, które zdecydowaïy siÚ
na ten krok, byïy: Francja (1990 r.), Wielka Brytania (1990 r.), Finlandia
(1993 r.), Szwecja (1994 r.), Austria (1994 r.), Niemcy (1994 r.; wejĂcie
w ĝycie 1999 r.) oraz Holandia (1997 r.) (Reifner i in., 2010, s. 10–11).
Na poczÈtku XXI w. upadïoĂÊ konsumenckÈ wprowadzono w Portugalii,
Luksemburgu i Hiszpanii, natomiast wiÚkszoĂÊ krajów Europy ¥rodkowo-Wschodniej uchwaliïa odpowiednie ustawy pod koniec pierwszej dekady
XXI w. Obecnie konsument moĝe ogïosiÊ upadïoĂÊ w dwudziestu dwóch
krajach Unii Europejskiej (na dwadzieĂcia siedem). Pañstwa, w których
nie ma takiej moĝliwoĂci, to: Buïgaria, Litwa, Rumunia, WÚgry i Wïochy
(Szymañska, 2012, s. 94).
OgólnÈ przesïankÈ przyĂwiecajÈcÈ krajom, w których istnieje moĝliwoĂÊ
ogïoszenia upadïoĂci konsumenckiej, byïo zapewnienie niewypïacalnemu
konsumentowi moĝliwoĂci tzw. nowego startu – uwolnienie go od zadïuĝenia (ale dopiero po speïnieniu okreĂlonych warunków) i powrót do
normalnego funkcjonowania w spoïeczeñstwie, a takĝe na rynku finansowym. Modele upadïoĂci konsumenckiej w poszczególnych pañstwach
doĂÊ znacznie róĝniÈ siÚ od siebie. Gïówna róĝnica dotyczy tego, czy upadïoĂÊ przeprowadzana jest przed sÈdem, czy teĝ w trybie pozasÈdowym.
Inne róĝnice dotyczÈ m.in. okresu rehabilitacji konsumenta (czyli czasu,
w którym egzekucja dïugów zostaje zawieszona, a prawa konsumenta do
dysponowania wïasnym majÈtkiem ograniczone), dostÚpnoĂci (powszechny
dostÚp do upadïoĂci, dostÚp jedynie w przypadku „niezawinionego” zadïuĝenia, dostÚp przy konkretnej wysokoĂci zadïuĝenia), skutków prawnych
(zbuwolnieniem od czÚĂci dïugu lub nie), a takĝe zaïoĝeñ i koncepcji (kara,
oddïuĝenie, rehabilitacja dïuĝnika jako obywatela). W wiÚkszoĂci pañstw
w proces upadïoĂciowy wïÈczone sÈ równieĝ dziaïania edukacyjne, które
56
DOI 10.7172/1644-9584.40.4
majÈ na celu podniesienie wiedzy konsumenta o zarzÈdzaniu domowymi
finansami (Szpringer, 2006, s. 22–23).
PodjÚcie przez gospodarstwo domowe decyzji o poddaniu siÚ procedurze
upadïoĂciowej jest efektem jego narastajÈcego zadïuĝenia, które przeradza siÚ w niewypïacalnoĂÊ, czyli trwaïÈ utratÚ moĝliwoĂci obsïugi swoich
zobowiÈzañ finansowych (¥wiecka, 2008, s. 191). Zadïuĝenie gospodarstw
domowych moĝe mieÊ wiele przyczyn, klasyfikowanych wedïug róĝnorodnych
kryteriów (¥wiecka, 2009, s. 133):
– pierwszeñstwa: pierwotne i wtórne,
– miejsca powstania: endogeniczne i egzogeniczne,
– charakteru przyczyn: ekonomiczne i nieekonomiczne,
– otoczenia: makroekonomiczne i mikroekonomiczne,
– czasu: krótkoterminowe i dïugoterminowe,
– zaleĝnoĂci: zaleĝne i niezaleĝne od gospodarstwa domowego,
– obiektywnoĂci: obiektywne i subiektywne.
Przedmiotem niniejszego artykuïu bÚdÈ przyczyny egzogeniczne, ekonomiczne, niezaleĝne od gospodarstwa domowego – sytuacja spowolnienia,
abnawet kryzysu gospodarczego, która w ostatnich latach ma miejsce w wielu
krajach Unii Europejskiej.
3. UpadïoĂÊ w wybranych krajach Unii Europejskiej
w Ăwietle kryzysu gospodarczego
Kryzys gospodarczy dotknÈï kraje unijne ze zróĝnicowanÈ siïÈ. W przypadku niektórych pañstw moĝna mówiÊ raczej o spowolnieniu gospodarczym
niĝ recesji, inne natomiast stanÚïy na granicy bankructwa. BiorÈc pod uwagÚ
dane makroekonomiczne przedstawione w tabeli 1, kryzys ekonomiczny
najbardziej dotknÈï GrecjÚ, Wïochy i HiszpaniÚ, gdzie wiÚkszoĂÊ wymienionych wskaěników osiÈgnÚïa niepokojÈce wartoĂci.
Lata
Pañstwo
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
Dynamika PKB (w %)
Austria
2,4
3,7
3,7
1,4
–3,8
2,1
2,7
Finlandia
2,9
4,4
5,3
0,3
–8,5
3,3
2,8
Francja
0,9
2,5
1,8
2,5
2,3
–0,1
1,7
Grecja
2,3
5,5
3,5
–0,2
–3,1
–4,9
–7,1
Hiszpania
3,6
4,1
3,5
0,9
–3,7
–0,3
0,4
Holandia
0,2
3,4
3,9
1,8
–3,7
1,6
1,0
Niemcy
0,7
3,7
3,3
1,1
–5,1
4,2
3,0
Szwecja
3,2
4,3
3,3
–0,6
–5,0
6,6
3,7
57
Anna Szymañska
cd. tab. 1
Lata
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
Wielka
Brytania
2,8
2,6
3,6
–1,0
–4,0
1,8
0,9
Wïochy
0,9
2,2
1,7
–1,2
–5,5
1,8
0,4
Pañstwo
Dïug publiczny (% PKB)
Austria
64,2
62,3
60,2
63,8
69,2
72,0
72,4
Finlandia
41,7
39,6
35,2
33,9
43,5
48,6
49,0
Francja
66,4
63,7
64,2
68,2
79,2
82,3
86,0
Grecja
100,0
106,1
107,4
112,9
129,7
148,3
170,6
Hiszpania
43,2
39,7
36,3
40,2
53,9
61,5
69,3
Holandia
51,8
47,4
45,3
58,5
60,8
63,1
65,5
Niemcy
68,5
68,0
65,2
66,8
74,5
82,5
80,5
Szwecja
50,4
45,3
40,2
38,8
42,6
39,5
38,4
Wielka
Brytania
42,2
43,3
44,2
52,3
67,8
79,4
85,0
Wïochy
105,7
106,3
103,3
106,1
116,4
119,2
120,7
–0,9
–4,1
–4,5
–2,5
Deficyt budĝetowy (% PKB)
Austria
Finlandia
–1,7
–1,5
–0,9
2,9
4,2
5,3
4,4
–2,5
–2,5
–0,6
Francja
–2,9
–2,3
–2,7
–3,3
–7,5
–7,1
–5,2
Grecja
–5,2
–5,7
–6,5
–9,8
–15,6
–10,7
–9,4
Hiszpania
1,3
2,4
1,9
–4,5
–11,2
–9,7
–9,4
Holandia
–0,3
0,5
0,2
0,5
–5,6
–5,1
–4,5
Niemcy
–3,3
–1,6
0,2
–0,1
–3,1
–4,1
–0,8
Szwecja
2,2
2,3
3,6
2,2
–0,7
0,3
0,4
Wielka
Brytania
–3,4
–2,7
–2,8
–5,1
–11,5
–10,2
–7,8
Wïochy
–4,4
–3,4
–1,6
–2,7
–5,4
–4,5
–3,9
Stopa bezrobocia (w %)
Austria
5,2
4,8
4,4
3,8
4,8
4,4
4,2
Finlandia
8,4
7,7
6,9
6,4
8,2
8,4
7,7
Francja
9,3
9,2
8,4
7,8
9,5
9,7
9,6
Grecja
9,9
8,9
8,3
7,7
9,5
12,6
17,7
Hiszpania
9,2
8,5
8,3
11,3
18,0
20,1
21,7
Holandia
5,3
4,4
3,6
3,1
3,7
4,5
4,4
58
DOI 10.7172/1644-9584.40.4
cd. tab. 1
Lata
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
Niemcy
11,3
10,3
8,7
7,5
7,8
7,1
5,9
Szwecja
7,7
7,1
6,1
6,2
8,3
8,4
7,5
Wielka
Brytania
4,8
5,4
5,3
5,6
7,6
7,8
8,0
Wïochy
7,7
6,8
6,1
6,7
7,8
8,4
8,4
Pañstwo
Tab. 1. Dynamika PKB, dïug publiczny, deficyt budĝetowy i stopa bezrobocia w wybranych
krajach Unii Europejskiej w latach 2005–2010. ½ródïo: http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/
table.do?tab=table&init=1&language=en&pcode=tec00115&plugin=1, (04.02.13); http://
epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?tab=table&init=1&language=en&pcode=tsdde4
10&plugin=1, (04.02.13); http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=gov_
dd_edpt1&lang=en, (04.02.13); http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?tab=table&
init=1&language=en&pcode=tsdec450&plugin=1, (04.02.13).
Z kryzysem gospodarczym zwiÈzane sÈ zmiany sytuacji finansowej gospodarstw domowych. W wiÚkszoĂci krajów wymienionych w tabeli 2 zwiÚkszyïo
siÚ zadïuĝenie gospodarstw domowych w stosunku do ich dochodów do dyspozycji. W 2008 i 2009 r. zdecydowanie najbardziej zadïuĝone byïy gospodarstwa
domowe z Holandii i Wielkiej Brytanii, a najmniej z Wïoch, Grecji i Austrii.
AlarmujÈce wskaěniki makroekonomiczne w krajach Europy Poïudniowej nie
znajdowaïy zatem przeïoĝenia na wysokoĂÊ zadïuĝenia konsumentów.
Lata
2005
2006
2007
2008
2009
2009/2005
Austria
68,3
67,5
68,2
68,9
68,3
100,0
Finlandia
78,3
84,7
88,6
90,3
92,7
118,4
Pañstwa
Francja
61,5
65,4
68,8
70,4
71,6
116,4
Grecja
49,3
57,8
62,4
68,4
67,4
136,7
Hiszpania
104,5
117,7
124,6
123,1
120,8
115,6
Holandia
176,9
188,0
188,3
194,2
199,8
112,9
Niemcy
91,6
89,7
86,9
84,1
83,6
91,3
Szwecja
115,2
122,9
127,4
130,8
139,1
120,7
Wielka
Brytania
148,4
157,6
166,4
165,1
164,9
111,1
Wïochy
42,4
45,4
48,1
47,7
50,0
117,9
Tab. 2. Zadïuĝenie gospodarstw domowych w wybranych krajach Unii Europejskiej wblatach
2005–2009 (jako % dochodu do dyspozycji). N. Fondeville, E. zdemir i T. Ward. (2010).
Over-indebtedness. New evidence from the EU-SILC special module. European Commission.
Research note, (4), s. 13–28.
59
Anna Szymañska
Zadïuĝenie gospodarstw domowych nie zawsze przekïadaïo siÚ na liczbÚ
upadïoĂci konsumenckich. NajwiÚcej upadïych konsumentów byïo w 2009br.
wbNiemczech i Wielkiej Brytanii, a najmniej w Hiszpanii oraz Szwecji (tab.b3).
NajwiÚkszy wzrost liczby upadïoĂci konsumenckich w 2010b r. wb stosunku
do 2005 r. nastÈpiï w Hiszpanii (17-krotny), natomiast w innych pañstwach
liczba upadïoĂci co najwyĝej podwoiïa siÚ. Jednakĝe upadïoĂÊ konsumencka
zostaïa wprowadzona w Hiszpanii dopiero w 2004 r. i poczÈtkowo liczba
upadïoĂci byïa niewielka, co tïumaczy tak duĝy wzrost ich liczby w analizowanym okresie.
We Francji i Holandii w 2011 r. zanotowano dosyÊ znaczny wzrost liczby
upadïoĂci konsumenckich w porównaniu z poprzednim rokiem. Wbobu tych
krajach obowiÈzujÈ przepisy pozwalajÈce na oddïuĝenie po dosyÊ krótkim
okresie „dobrego sprawowania”, co powoduje, ĝe obywatele sÈsiednich
krajów o surowszych regulacjach decydujÈ siÚ na ogïoszenie upadïoĂci
konsumenckiej w wyĝej wymienionych pañstwach (Creditreform Economic
Research Unit, 2012, s. 26, 29).
Lata
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2011/2005
Austria
6,46
7,58
8,62
9,56
10,25
10,30
10,86
1,7
Finlandia*
b.d.
3,71
3,04
2,85
2,85
3,04
3,53
1,0
Francja*
b.d.
24,19
27,96
33,38
41,05
44,36
56,08
2,3
Hiszpania
b.d.
0,05
0,11
0,40
1,00
0,91
1,00
19,2
Holandia*
14,67
14,93
14,95
9,21
8,97
10,45
14,34
1,0
Niemcy
Pañstwa
99,72
127,28
135,60
126,33
129,94
139,80
129,8
1,3
Szwecja*
4,18
3,83
6,83
6,53
6,59
7,86
8,05
1,9
Wielka
Brytania
79,43
120,93
120,78
127,24
159,64
162,46
143,87
1,8
* Restrukturyzacja dïugu/uwolnienie od zadïuĝenia.
Tab. 3. Liczba upadïoĂci konsumenckich w wybranych krajach Europy w latach 2005–2010
(w tys.). ½ródïo: Creditreform Economic Research Unit. (2008). Insolvencies in Europe
2007/2008. Neuss: Creditreform Economic Research Unit; Creditreform Economic Research
Unit. (2012). Insolvencies in Europe 2011/2012. Neuss: Creditreform Economic Research Unit.
Niekorzystne wskaěniki makroekonomiczne wskazujÈce na zaawansowany
kryzys gospodarczy równieĝ nie znalazïy odbicia w statystyce upadïoĂci. Kraje
o najwiÚkszej liczbie upadïych konsumentów nie zawsze okazywaïy siÚ krajami
najbardziej dotkniÚtymi przez kryzys. JednoczeĂnie w przypadku dwóch krajów
o zïej sytuacji gospodarczej – Wïoch i Grecji – trudno wykazaÊ zwiÈzek miÚdzy
pogorszeniem siÚ sytuacji gospodarczej a wzrostem/brakiem wzrostu liczby
upadïoĂci konsumenckich. Wïochy nie dajÈ konsumentom moĝliwoĂci ogïoszenia upadïoĂci konsumenckiej, natomiast w Grecji moĝliwoĂÊ taka istnieje
dopiero od 2010 r., co – ze wzglÚdu na zbyt krótki okres obowiÈzywania prze60
DOI 10.7172/1644-9584.40.4
pisów – nie pozwala analizowaÊ jej w powiÈzaniu z kryzysem gospodarczym.
Naleĝy jednak zauwaĝyÊ, ĝe wzrost stopy bezrobocia bÚdÈcy konsekwencjÈ
spowolnienia gospodarczego w wielu krajach Unii mógï przyczyniÊ siÚ do
pogorszenia sytuacji finansowej gospodarstw domowych.
W wielu krajach brak zaleĝnoĂci miÚdzy poziomem zadïuĝenia gospodarstw domowych i zmianami wskaěników makroekonomicznych a liczbÈ
upadïoĂci konsumenckich moĝe byÊ spowodowany w m.in. róĝnicami w rozwiÈzaniach prawnych dotyczÈcych upadïoĂci stosowanych przez poszczególne
pañstwa. JednoczeĂnie naleĝy wziÈÊ pod uwagÚ, ĝe brak uregulowañ prawnych dotyczÈcych upadïoĂci konsumenckiej na szczeblu unijnym i istnienie
zróĝnicowanych procedur upadïoĂciowych w poszczególnych pañstwach
uniemoĝliwiajÈ proste porównania pomiÚdzy krajami.
Na wzrost liczby upadïoĂci konsumenckich wpïywajÈ nie tyle wskaěniki
makroekonomiczne, ile raczej restrykcyjnoĂÊ obowiÈzujÈcych przepisów.
Jaskrawo widaÊ to w danych przedstawionych w tabeli 3 – najwiÚcej upadïoĂci konsumenckich ogïaszanych jest w krajach o najbardziej liberalnych
rozwiÈzaniach. Do korzystania z upadïoĂci konsumenckiej zachÚca konsumentów zïagodzenia prawa upadïoĂciowego, polegajÈce m.in. na skróceniu
okresu spïaty, zïagodzeniu jego warunków i szerszym dostÚpie do upadïoĂci.
Przykïadem takiej sytuacji mogÈ byÊ Niemcy i Wielka Brytania, w których
dostÚp do upadïoĂci konsumenckiej majÈ równieĝ przedsiÚbiorcy bÚdÈcy
wïaĂcicielami maïych firm. Wydaje siÚ teĝ, ĝe w przypadku wyĝej wymienionych krajów taka konstrukcja instytucji upadïoĂci konsumenckiej moĝe
powodowaÊ ĂciĂlejsze powiÈzanie liczby ogïaszanych upadïoĂci konsumenckich z sytuacjÈ gospodarczÈ (Ramsay, 2011, s. 13). Mniejsza liczba upadïoĂci
moĝe natomiast wynikaÊ z wiÚkszego nacisku na procedury pozasÈdowe,
które czÚsto zamiast upadïoĂci koñczÈ siÚ zawarciem ugody z wierzycielami
lub restrukturyzacjÈ zadïuĝenia. Mniej upadïoĂci konsumenckich ogïaszanych
jest równieĝ w krajach o surowszych przepisach (np. w Hiszpanii), gdzie
skorzystanie z tego rozwiÈzania jest dla konsumenta bardzo niekorzystne
(np. ze wzglÚdu na restrykcyjne warunki planu spïaty). Podobna sytuacja
moĝe wystÚpowaÊ równieĝ, gdy dostÚp do upadïoĂci konsumenckiej jest
obwarowany wieloma warunkami, a upadïoĂÊ jest w praktyce dostÚpna
jedynie dla wybranych dïuĝników (Ramsay, 2011, s. 15). Równieĝ wahania
wbliczbie upadïoĂci w poszczególnych latach mogÈ byÊ raczej odbiciem zmian
w prawie niĝ w sytuacji gospodarczej danego pañstwa.
W Europie w ostatnich kilku latach obserwuje siÚ trend do ïagodzenia
prawa upadïoĂciowego – w Wielkiej Brytanii skrócono okres „dobrego sprawowania siÚ” z 3 lat do 12 miesiÚcy, w Niemczech skrócono plan spïaty
zb7bdo 6 lat, natomiast we Francji wprowadzono moĝliwoĂÊ uwolnienia dïuĝnika od caïoĂci zadïuĝenia. Prawo europejskie kïadzie coraz wiÚkszy nacisk
raczej na ochronÚ konsumenta na rynku finansowym, chociaĝ zaspokojenie potrze wierzycieli nadal jest gïównym celem procedur upadïoĂciowych
(Gerhardt, 2009, s. 16).
61
Anna Szymañska
4. UpadïoĂÊ konsumencka w Polsce
W Polsce kwestia upadïoĂci konsumenckiej zostaïa podniesiona w debacie publicznej na poczÈtku pierwszej dekady XXI w. Pierwsze trzy projekty
powstaïy w latach 2003–2004. Zostaïy stworzone przez Prawo i SprawiedliwoĂÊ, UrzÈd Ochrony Konkurencji i Konsumentów (projekt rzÈdowy)
oraz Stowarzyszenie Prawa dla Dïuĝnika (Szpringer, 2006, s. 46). Kolejny
projekt, przygotowany przez klub poselski Platformy Obywatelskiej, zostaï
zïoĝony wb Sejmie w 2007 r. (Projekt ustawy o zmianie ustawy – Prawo
upadïoĂciowe i naprawcze i innych ustaw). W dniu 5 grudnia 2008 r. zostaïa
uchwalona ustawa o upadïoĂci konsumenckiej, która weszïa w ĝycie 31 marca
2009b r. (Ustawa z dnia 5 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy – Prawo upadïoĂciowe ib naprawcze oraz o kosztach sÈdowych w sprawach cywilnych).
Po wejĂciu w ĝycie obecnie obowiÈzujÈcej ustawy powstaïy dwa projekty
jej nowelizacji: projekt opracowany w Komisji Nadzwyczajnej „Przyjazne
Pañstwo” (2009br.) oraz projekt opracowany przez PiS (2010 r.) (Szymañska,
2012, s.b 121). ¿aden z nich nie zostaï jednak uchwalony. W maju 2012 r.
zarzÈdzeniem Ministra SprawiedliwoĂci powoïany zostaï Zespóï do spraw
nowelizacji Prawa upadïoĂciowego i naprawczego (ZarzÈdzenie Ministra
SprawiedliwoĂci zb 14b maja 2012 r.).
Pierwsze projekty wprowadzenia upadïoĂci konsumenckiej w Polsce spotkaïy siÚ z oporem czÚĂci zainteresowanych Ărodowisk. Pojawiaïy siÚ gïosy, ĝe
w porównaniu z krajami Europy Zachodniej polscy konsumenci sÈ w znacznie mniejszym stopniu zadïuĝeni, a umoĝliwienie im ogïaszania upadïoĂci
moĝe zachÚciÊ do naduĝyÊ finansowych (Cukiernik i Teluk, 2007, s. 9–10).
W porównaniu z konsumentami z krajów Europy Zachodniej zadïuĝenie
polskich konsumentów istotnie nie byïo wysokie (tab. 4), ale moĝna byïo
zaobserwowaÊ staïy wzrost liczby osób nadmiernie zadïuĝonych i wartoĂci
ich zadïuĝenia (BIG InfoMonitor, 2009).
BiorÈc pod uwagÚ sytuacjÚ gospodarczÈ Polski w latach europejskiego
kryzysu gospodarczego, moĝna zauwaĝyÊ, ĝe na tle wiÚkszoĂci krajów UE polskie wskaěniki makroekonomiczne prezentowaïy siÚ bardzo dobrze (tab.b4).
Polsce udaïo siÚ uniknÈÊ ujemnej dynamiki PKB, a takĝe utrzymaÊ dïug
publiczny na dosyÊ niskim poziomie (w porównaniu z innymi pañstwami).
Równieĝ stopa bezrobocia nie osiÈgnÚïa alarmujÈco wysokiego poziomu,
ab wb porównaniu z poïowÈ pierwszej dekady XXI w. odnotowaïa nawet
spadek. W kontekĂcie polskiej gospodarki moĝna byïo mówiÊ raczej o spowolnieniu gospodarczym, a nie o kryzysie.
W przypadku polskich regulacji upadïoĂciowych trudno byïoby wskazaÊ
na zwiÈzek miÚdzy sytuacjÈ gospodarczÈ a liczbÈ upadïoĂci. Przepisy dotyczÈce upadïoĂci konsumenckiej weszïy w ĝycie dopiero w 2009 r., wiÚc juĝ
w czasie trwania spowolnienia gospodarczego. Ponadto wysoka liczba wniosków o ogïoszenie upadïoĂci konsumenckiej skïadanych w pierwszym roku
obowiÈzywania ustawy miaïa inne przyczyny niĝ sytuacja gospodarcza kraju.
62
DOI 10.7172/1644-9584.40.4
Lata
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
3,6
6,2
6,8
5,1
1,6
3,9
4,3
Dïug publiczny (% PKB)
47,1
47,7
45,0
47,1
50,9
54,8
56,4
Deficyt budĝetowy (% PKB)
–4,1
–3,6
–1,9
–3,7
–7,4
–7,9
–5,0
Stopa bezrobocia (w %)
17,8
13,9
9,6
7,1
8,2
9,6
9,6
Zadïuĝenie (jako % dochodu
do dyspozycji)
20,5
26,1
33,7
45,5
48,7
b.d.
b.d.
Wyszczególnienie
Dynamika PKB (w %)
Tab. 4. Dynamika PKB, dïug publiczny, deficyt budĝetowy, stopa bezrobocia w wybranych
krajach Unii Europejskiej oraz zadïuĝenie gospodarstw domowych w wybranych krajach
Unii Europejskiej w latach 2005–2010. ½ródïo: http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.
do?tab=table&init=1&language=en&pcode=tec00115&plugin=1, (4.02.13); http://epp.
eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?tab=table&init=1&language=en&pcode=tsdde410&
plugin=1, (4.02.13); http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=gov_dd_
edpt1&lang=en, (4.02.13); http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?tab=table&init=
1&language=en&pcode=tsdec450&plugin=1, (4.02.13); N. Fondeville, E. zdemir i T. Ward.
(2010). Over-indebtedness. New evidence from the EU-SILC special module. European
Commission. Research note, (4), s. 13–28.
W pierwszym roku obowiÈzywania nowych przepisów konsumenci nie posiadali dostatecznej wiedzy na temat warunków, jakie muszÈ speïniÊ, procedury
upadïoĂciowej oraz skutków prawnych ogïoszenia upadïoĂci. Zïoĝone wnioski
czÚsto zawieraïy bïÚdy i braki, a czÚĂÊ dïuĝników rezygnowaïa z prób ogïoszenia
upadïoĂci, gdy dowiadywaïa siÚ, jakie bÚdÈ tego konsekwencje (np. przymusowa
sprzedaĝ mieszkania/domu, brak moĝliwoĂci zadïuĝania siÚ przez nastÚpnych
kilka lat). Niejednokrotnie konsumenci nie mieli teĝ Ărodków finansowych na
opïacenie postÚpowania upadïoĂciowego (Piasecka-Sobkiewicz, 2009). Znajduje
to odzwierciedlenie w danych przedstawionych w tabeli 5 – w 2009 r. jedynie
nieco ponad 1% wniosków, które wpïynÚïy do sÈdów, zakoñczyïo siÚ ogïoszeniem upadïoĂci konsumenckiej. JednoczeĂnie dane wskazujÈ na polepszajÈcÈ
siÚ jakoĂÊ wniosków przygotowywanych przez zadïuĝonych. W pierwszym roku
obowiÈzywania ustawy znaczna wiÚkszoĂÊ wniosków zostaïa oddalona (czÚsto
z powodu niespeïnienia przez dïuĝnika warunków ubiegania siÚ o upadïoĂÊ
konsumenckÈ) lub zwrócona (czÚsto zbpowodu zïego przygotowania wniosku)
(JaĂlikowski, 2011, s. 160–165). Wb kolejnych latach coraz wiÚcej wniosków
koñczyïo siÚ ogïoszeniem upadïoĂci konsumenckiej. W 2009 r. byï to tylko
okoïo 1%, w 2010 r. 2,3%, wb 2011 r. 3,7%, w 2012 r. aĝ 8,4%.
W kolejnych latach obowiÈzywania ustawy o upadïoĂci konsumenckiej
zanotowano znacznie zmniejszony wpïyw wniosków – w drugim roku funkcjonowania ustawy wpïynÚïo ich prawie o poïowÚ mniej niĝ przez pierwsze
dziewiÚÊ miesiÚcy jej obowiÈzywania. W kolejnych latach tendencja ta utrzymywaïa siÚ, w kaĝdym kolejnym roku wpïywaïo mniej wniosków. Gïównym
powodem takiej sytuacji nie byïo ani zmniejszenie siÚ liczby nadmiernie
zadïuĝonych konsumentów, ani poprawa sytuacji gospodarczej Polski, ale
rygorystyczne warunki zapisane w ustawie o upadïoĂci konsumenckiej.
63
Anna Szymañska
Wyszczególnienie
Wpïyw spraw o ogïoszenie
upadïoĂci
Ogïoszenie upadïoĂci
obejmujÈcej likwidacjÚ
Oddalenie wniosku
3–12.2009
2010
2011
2012
Ogóïem
985
510
380
286
2161
10
12
14
24
60
335
254
171
107
867
Umorzenie postÚpowania
28
10
11
9
58
Prawomocne przekazanie
wniosku
10
3
7
9
29
PoïÈczenie sprawy
10
4
7
5
26
422
265
169
138
994
16
30
12
7
65
Prawomocny zwrot wniosku
Zaïatwione w inny sposób
Tab. 5. Ewidencja spraw o ogïoszenie upadïoĂci konsumenckiej (liczba wniosków).
½ródïo: Dane otrzymane z Ministerstwa SprawiedliwoĂci dnia 12 lutego 2013 r. pismem
nr DSO-VI-061-63/13.
Polska ustawa na tle rozwiÈzañ funkcjonujÈcych w innych krajach Unii
Europejskiej jawi siÚ jako doĂÊ restrykcyjna – dopuszcza do poddania siÚ
procedurze upadïoĂciowej jedynie w przypadku, gdy zadïuĝenie jest efektem dziaïañ niezaleĝnych i niezawinionych przez dïuĝnika, obliguje go do
sprzedaĝy domu/mieszkania, a takĝe nie przewiduje zawarcia ugody z wierzycielami (Ustawa z dnia 5 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy – Prawo
upadïoĂciowe i naprawcze oraz o kosztach sÈdowych w sprawach cywilnych).
Ponadto wiedza polskiego spoïeczeñstwa na temat moĝliwoĂci poddania siÚ upadïoĂci konsumenckiej jest niewystarczajÈca. Jak wynika z badañ
przeprowadzonych przez autorkÚ na potrzeby pracy doktorskiej, jedynie
28% respondentów sïyszaïo o upadïoĂci konsumenckiej, z czego jedynie
niespeïna 3/4 potrafiïo wytïumaczyÊ, na czym ona polega1. WiÚkszoĂÊ badanych o upadïoĂci konsumenckiej dowiedziaïa siÚ z mediów, a osoby, które
zdobyïy takie informacje za poĂrednictwem banku/parabanku, organizacji
konsumenckiej, organów rzÈdowych lub samorzÈdowych, stanowiïy w sumie
5%. Badani zadeklarowali teĝ, ĝe informacji na temat upadïoĂci konsumenckiej szukaliby przede wszystkim w Internecie (53%), w banku (50%) oraz
wĂród rodziny lub znajomych (48%). Mniej wskazañ otrzymaïy natomiast
takie miejsca, jak: kancelaria prawna, UOKiK i organizacje konsumenckie.
W przypadku wystÈpienia powaĝnych trudnoĂci finansowych 46% badanych
byïoby skïonnych skorzystaÊ z upadïoĂci konsumenckiej, ale duĝÈ grupÚ
stanowiïy równieĝ osoby niezainteresowane skorzystaniem z upadïoĂci (30%)
i niezdecydowane (24%).
64
DOI 10.7172/1644-9584.40.4
5. Wnioski
Kryzys gospodarczy istotnie pogorszyï sytuacjÚ gospodarczÈ wiÚkszoĂci
pañstw Unii Europejskiej. Wiele z nich nie ustrzegïo siÚ znacznego spadku
dynamiki PKB, wzrostu dïugu publicznego, deficytu budĝetowego oraz stopy
bezrobocia. Niejednokrotnie zwiÚkszaïo siÚ teĝ zadïuĝenie gospodarstw
domowych, przybywaïo nadmiernie zadïuĝonych konsumentów majÈcych
problemy ze spïatÈ swoich zobowiÈzañ.
Analiza danych dotyczÈcych liczby upadïoĂci konsumenckich ogïaszanych
w ostatnich latach nie potwierdza jednak, aby kryzys znaczÈco wpïynÈï na
wzrost liczby upadïych konsumentów. W wielu pañstwach unijnych liczba ta
podlegaïa jedynie nieznacznym wahaniom, a w niektórych liczba upadïoĂci
nie tylko nie zwiÚkszyïa siÚ, ale wrÚcz zmalaïa w czasie kryzysu. ByÊ moĝe
zwiÚkszenie siÚ liczby upadïoĂci nastÈpi w perspektywie kilku lat, poniewaĝ
czÚĂÊ kredytów/poĝyczek zaciÈgniÚtych w czasie trwania kryzysu dopiero po
pewnym czasie doprowadzi dïuĝników do nadmiernego wzrostu zadïuĝenia. Utrudnione jest równieĝ porównywanie liczby upadïych konsumentów,
poniewaĝ w poszczególnych pañstwach obowiÈzujÈ zróĝnicowane rozwiÈzania
dotyczÈce upadïoĂci konsumenckiej.
W przypadku Polski jeszcze trudniej pokazaÊ zwiÈzek pomiÚdzy sytuacjÈ
gospodarczÈ w kraju a liczbÈ upadïoĂci. Polska ustawa o upadïoĂci konsumenckiej funkcjonuje dopiero od niecaïych czterech lat, a jej wprowadzenie zbiegïo siÚ w czasie ze spowolnieniem gospodarczym. Wahania liczby
skïadanych wniosków, jak teĝ liczby ogïaszanych upadïoĂci wynikajÈ raczej
z konstrukcji prawnej instytucji upadïoĂci konsumenckiej i maïej wiedzy
spoïeczeñstwa na jej temat niĝ z ogólnej sytuacji gospodarczej lub wzrostu
liczby osób nadmiernie zadïuĝonych. Ponadto liczba wniosków o ogïoszenie
upadïoĂci konsumenckiej w kaĝdym roku byïa na tyle maïa, ĝe jej wahania
trudno wiÈzaÊ ze skutkami kryzysu gospodarczego.
AnalizujÈc zwiÈzek kryzysu gospodarczego z liczbÈ ogïoszonych upadïoĂci
konsumenckich, naleĝy zadaÊ sobie równieĝ pytanie, czy ogïaszanie upadïoĂci w tak trudnej sytuacji gospodarczej jest rozwiÈzaniem korzystnym dla
konsumenta. Nowy start w sytuacji rosnÈcego bezrobocia i zmniejszania siÚ
liczby miejsc pracy moĝe byÊ dla wielu osób trudny lub wrÚcz niemoĝliwy.
JednoczeĂnie rzÈdy pañstw dotkniÚtych kryzysem powinny rozwaĝyÊ, czy
wbpogarszajÈcej siÚ sytuacji gospodarczej nie naleĝaïoby zliberalizowaÊ przepisów upadïoĂciowych, aby zmniejszyÊ liczbÚ osób wykluczonych. Z drugiej
strony takie dziaïania mogÈ zachÚcaÊ konsumentów do nieodpowiedzialnego
zadïuĝania siÚ, osïabiaÊ pozycjÚ wierzycieli, a przez to poĂrednio wypïywaÊ
na pogïÚbienie kryzysu gospodarczego.
65
Anna Szymañska
Przypisy
1
Badanie zostaïo przeprowadzone w ramach realizacji projektu badawczego promotorskiego zïoĝonego do MNiSW nr N N112 007740 pt. UpadïoĂÊ konsumencka wbPolsce na tle doĂwiadczeñ innych krajów Unii Europejskiej, realizowanego w latach
2011–2012 w Instytucie Badañ Rynku, Konsumpcji i Koniunktur (kierownik projektu:
dr hab. prof. IBRKK Anna DÈbrowska). Badanie przeprowadzono technikÈ PAPI
na próbie 903 respondentów z województw mazowieckiego i ĂlÈskiego w listopadzie
2011 r.
Bibliografia
BIG InfoMonitor (2009). InfoDïug. Ogólnopolski raport o zalegïym zadïuĝeniu i klientach podwyĝszonego ryzyka.
Creditreform Economic Research Unit. (2008). Insolvencies in Europe 2007/2008. Neuss:
Creditreform Economic Research Unit.
Creditreform Economic Research Unit. (2012). Insolvencies in Europe 2011/2012. Neuss:
Creditreform Economic Research Unit.
Cukiernik, T. i Teluk, T. (2010). Najlepsze praktyki upadïoĂci konsumenckiej. Gliwice:
Instytut Globalizacji.
Fondeville, N., zdemir, E. i Ward, T. (2010). Over-indebtedness. New evidence from
the EU-SILC special module. European Commission. Research note, 4/2010, 13–28.
Gerhardt, M. (2009). Consumer Bankruptcy Regimes in the US and Europe. Further effects
and implications of the crisis. Bruxelles: Centre for European Policy Studies.
JaĂlikowski, M. (2011). UpadïoĂÊ konsumencka w praktyce sÈdów powszechnych. Warszawa:
Instytut Wymiaru SprawiedliwoĂci.
Kilborn, J.J. (2009). Comparative Consumer Bankruptcy. Durham: Carolina Academic
Press.
Piasecka-Sobkiewicz, M. (2009). Dïuĝnicy nie majÈ majÈtku na pokrycie kosztów upadïoĂci
konsumenckiej. Dziennik Gazeta Prawna, 2497 (121).
Projekt ustawy o zmianie ustawy – Prawo upadïoĂciowe i naprawcze i innych ustaw,
25b kwietnia 2007 r., Druk nr 1892.
Ramsay, I. (2010). Between Neo-Liberalisation and the Social Market: Approaches to
Debt Adjustment and Consumer Insolvency in the EU. W: R. Anderson, H. Dubois,
A. Koark, G. Lechner, I. Ramsay i H.W. Micklitz. (red.), Consumer Bankruptcy in
Europe. Different Paths for Debtors and Creditors (s. 13). San Domenico di Fiesole:
European University Institute.
Reifner, U., Niemi-Kiesiläinen, J., Huls, N. i Springeneer, H. (2010). Overindebtedness
in European Consumer Law. Norderstedt: Books on Demand.
Roter, A. (2010). Ocena realizacji ustawy o upadïoĂci konsumenckiej w Polsce. Gdañsk:
Konferencja PrzedsiÚbiorstw Finansowych.
Sïaby, T. (red.). (2009). Reakcje polskiego konsumenta na kryzys gospodarczy. Warszawa:
Szkoïa Gïówna Handlowa.
Szpringer, W. (2006). UpadïoĂÊ konsumencka. Inspiracje z rozwiÈzañ Ăwiatowych oraz
rekomendacje dla Polski. Warszawa: CeDeWu.
Szymañska, A. (2012). UpadïoĂÊ konsumencka w Polsce na tle doĂwiadczeñ innych krajów
Unii Europejskiej. Niepublikowana praca doktorska.
¥wiecka, B. (2008). Bankructwo gospodarstwa domowego – nowa instytucja w polskiej
gospodarce. W: B. ¥wiecka. (red.), Bankructwa gospodarstw domowych. Perspektywa
ekonomiczna i spoïeczna (s. 191). Warszawa: Diffin.
¥wiecka, B. (2009). NiewypïacalnoĂÊ gospodarstw domowych. Przyczyny – skutki – przeciwdziaïanie. Warszawa: Diffin.
66
DOI 10.7172/1644-9584.40.4
Ustawa z dnia 5 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy – Prawo upadïoĂciowe i naprawcze
oraz o kosztach sÈdowych w sprawach cywilnych, Dz.U. Nr 34, poz. 1572.
ZarzÈdzenie Ministra SprawiedliwoĂci z dnia 14 maja 2012 r. w sprawie powoïania Zespoïu
do spraw nowelizacji Prawa upadïoĂciowego i naprawczego. Dziennik UrzÚdowy Ministra SprawiedliwoĂci, Warszawa, 1 czerwca 2012 r.
½ródïa internetowe:
http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=gov_dd_edpt1&lang=en,
(4.02.2013).
http://epp.eurostat.ec.europa.eu/inflation_dashboard/, (4.02.2013).
http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php/Household_accounts_at_
regional_level, (4.02.2013).
http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?tab=table&init=1&language=en&pcode=
tsdde410&plugin=1, (4.02.2013).
http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?tab=table&init=1&language=en&pcode=tec00115&plugin=1, (4.02.2013).
http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?tab=table&init=1&language=en&pcode=
tsdec450&plugin=1, (4.02.2013).
67

UpadďoĂĘ konsumencka w wybranych krajach Unii Europejskiej a

Transkrypt

Podobne dokumenty

strefa urody

Przekaż 1% podatku na SKEF (KRS 0000053057)

Doradca ds. oddłużenia i upadłości konsumenckiej

zapisz jako pdf

regulamin

Pobierz regulamin.

Upadłość konsumencka Instrument ograniczający zjawisko