dr Mariola Tymochowicz UMCS w Lublinie Strój łowicki jako

dr Mariola Tymochowicz
UMCS w Lublinie
Strój łowicki jako wyznacznik tożsamości regionalnej i narodowej
Tożsamość regionalna i narodowa jest zjawiskiem złożonym i niezbędnym
człowiekowi do określenia swojego miejsca w świecie. Tożsamość regionalna oparta jest na
tradycji i zespołach idei, poglądów, wyobrażeń i poczucia przynależności. 1 Dla wspólnot
regionalnych charakterystyczny jest wysoki poziom integracji społecznej oraz świadomość
wspólnoty terytorialnej oraz dziedzictwa kulturowego. Zasadniczym warunkiem zachowania
swojej odrębności regionalnej jest kultywowanie swojej czyli regionalnej kultury. Tak też to
przebiegało w regionie łowickim, gdzie w przeciągu minionych wieków wykształciła się
bogata i wyróżniająca się na tle całego krajukultura określa potocznie łowicką. Jej odrębność
wynika z uwarunkowań historycznych i ekonomicznych. Ziemie te za czasów I
Rzeczypospolitej przynależały do władz kościelnych – biskupstwa gnieźnieńskiego, co dla
mieszkańców wiązało się z większymi przywilejami i uposażeniem. Szybciej w tym rejonie
chłopi zostali oczynszowani na bardzo korzystnych warunkach, co miało miedzy innymi
wpływ narozwijającą się bardzo prężnie sztukę ludową w tym także ubiór codzienny i
świąteczny. Oba te zjawiska stanowią obecnie bardzo ważny czynnik kształtujący tożsamość
mieszkańców tego regionu.
O odrębności tego stroju świadczy bogata kolorystyka zastosowanych tkanin
pasiastych oraz urozmaicone zdobnictwo. Strój ten zaliczany jest do autentycznych iżywych
(czyli nieprzerwanie noszonych), który w przeciągu dwóch minionych stuleci podlegał
różnym przeobrażeniom. Ostatnie miały miejsce w okresie międzywojennym. Obecnie
modyfikacje w nim stosowane mają nieco inny charakter – najczęściej odnoszą się do
niezachowywania dawnych kanonów2 mody czyli błędnego łączenia pewnych elementów
stroju.
W latach 50-tych XX wieku w tym stroju jeszcze powszechnie chodziły starsze
kobiety (męski noszony był już wówczas sporadycznie). Młodsze pokolenie natomiast nie
czuło już takiego związku ze strojem, wychowywani byli w innych realiach społecznych i
1
K. Waszczyńska, Wokół problematyki tożsamości, „Rocznik Towarzystwa Naukowego Płockiego” 2014, nr 6, s.
56-57.
2
M. Bartosiewicz, Strój łowicki po 1953 roku, APSL, cz. IV, z. 9,Wrocław 2014, s. 13.
1
gospodarczych. Większość młodzieży w tym okresie chętnie wyjeżdżała do miasta i wolała
odciąć się od wiejskiego życia, kojarzonego z zacofaniem i biedą.
Mimo pewnego załamania w latach powojennych strój ten przetrwałaa nawet w
ostatnich kilkunastu latach przeżywa renesans. Jest to o tyle znamienne, że w większości
regionów naszego kraju (poza Podhalem i Kurpiami) strój zwany ludowym pełni już tylko
funkcję kostiumu dla zespołów folklorystycznych czy twórców ludowych, którzyczasami
odtwarzają strój swoich przodków by podkreślić miejsce swojego pochodzenia.
Warto zatem przypomnieć jakie instytucje przyczyniły się do zachowania stroju
łowickiego i jakiego typu to były działania:
1) Instytucje kultury i organizacje społeczne, które w tym regionie prężnie działały już w
okresie międzywojennym dla zachowania kultury swoich przodków w tym strój ludowy oraz
profesje związane z jego wykonaniem.
- Muzeum Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego założone w 1910 roku przez
Anielę Chmielińską.Zgromadzone przez nią stroje stanowią cenny zbiór
prezentowanych ubiorów na wystawie etnograficznej Muzeum w Łowiczu. Z jej
inicjatywy powstała min. wystawa prezentująca sztukę ludową Księżaków,
którapokazywana była w wielu miastach w Polsce. Tym samym już w latach
przedwojennych folklor łowicki prezentowany był poza regionem.
- OgniskoKsiężackie Kultury Sztuki i Przemysłu Ludowego otwarte w 1930 roku
w Złakowie Kościelnym, które zrzeszało artystów ludowych i organizowało zbyt
ich
wyrobów.
Przy
Ognisku
działał
jeden
z
pierwszych
zespołów
folklorystycznych, który inscenizował dla turystów z polski i zagranicy „Wesele
łowickie”. Po wojnie tego typu działania przejął oddział Spółdzielni Sztuki i
Przemysłu Ludowego w Łodzi, który w 1951 r. przekształcił się w cepeliowską
Spółdzielnię
Rękodzieła
Ludowego
i
Artystycznego
„Sztuka
Łowicka”.
Zatrudniano tam w najlepszym okresie działalności ponad 300 twórców. Praca w
spółdzielni pozwalała na zachowanie znajomości szycia, tkania i haftu oraz naukę
tych profesji następnych pokoleń.
- W ramach działalności Kółek Rolniczych i Kół Gospodyń Wiejskich
organizowane były kursy szycia i haftu – przyczyniające się do popularyzacji i
trwania rękodzieła ludowego.
- W 1934 r. powstał Dom Ludowy – stanowiący powiatowe centrum kultury. Na
wszystkich organizowanych przez
nich uroczystościach ludność chętnie
prezentowała się w swoich strojach ludowych.
2
- Rozpoczęto w tym okresie pracę dokumentacyjną i gromadzenie przez polskie
muzea etnograficzne strojów łowickich. Przybrało to na sile po II wojnie
światowej.
2)Po II wojnie ogromną rolę w zachowaniu stroju odegrali księża katoliccy, pracujący w
diecezji łowickiej – zachęcali oni lub obligowali do zakładania strojów na ważne uroczystości
kościelne. Szczególne zasłużył się w tej kwestii biskup Józef Zawitowski, który przy każdej
okazji podkreślał piękno stroju łowickiego i jego niepowtarzalny charakter3. Szkoda, że w
innych regionach kraju księża nie doceniali istoty stroju dla tożsamości grupy swoich
wiernych.
3) Swój wkład w zachowanie strojów ludowych miały także zespoły folklorystyczne
powstające w tym regionie od lat 20 XX w. Strój zaczął pełnić wówczas funkcje kostiumu,
był dostosowywany do potrzeb scenicznych, jednak nie stracił na swoim zasadniczym
wyglądzie. Po wojnie strój ten był chętnie odtwarzany także przez zespoły z innych części
polski, które prezentowały repertuar z Mazowsza.
5) Współcześnie duży wkład obok instytucji kultury, łowickiego Koła Stowarzyszenia
Twórców Ludowych wniosły władze lokalne, które postanowiły promować region z
wykorzystaniem charakterystycznych dla łowickiej sztuki motywów ludowych – w tym strój
ludowy. Stały się one produktem lokalnym, z któregomieszkańcy regionu są dumni. Dzięki
prowadzonym działaniom dawniej i obecnie są one rozpoznawalne w całym kraju i zagranicą.
Strój łowicki ponadto zaliczany jest do miana stroju narodowego obok krakowskiego i
podhalańskiego. Oczywiście nie ma jednego ogólnie polskiego stroju ludowego, musiałby on
stanowić komponent elementów zapożyczonych z różnych regionów4, co nie jest możliwe do
zestawienia. W przypadku wymienionych strojów ich status wynikał z określonej sytuacji
jaka w danym momencie historycznym zaistniała w naszym kraju. Nadto zostały one
wypromowane nie przez warstwę chłopską, ale inteligencję – zafascynowaną od końca XIX
wiekukulturą ludową. Dali oni temu wyraz poprzez zainteresowanie wymienionymi strojami
w swojej twórczości literackiej i plastycznej.
Uznanie wymienionych strojów wynikało z różnych pobudek i następowało w różnym
okresie. Przyświecały im także różne motywacje: historyczne, społeczne i estetyczne.
Krakowski został odkryty przez inteligencję najwcześniej, bo już pod koniec XVIII w,
kiedy to na jego podstawie stworzono stroje sceniczne do baletu występującego na dworze
Stanisława Augusta. Wykorzystywany był także do tworzenia na jego wzór stylizowanych
3
4
Op. cit., s. 25.
A. Błachowski, Etnografia ścieżka edukacji regionalnej, Lublin, Toruń 2003, s. 31.
3
kostiumów karnawałowych czyliberii dla stangretów. Ranga jego wzrosła jednak dopiero po
insurekcji kościuszkowskiej, kiedy to Tadeusz Kościuszko przybrał krakowską sukmanę.
Zapoczątkował tym samym karierę męskiego stroju chłopów podkrakowskich, jako munduru
wojskowego5. Na przełomie XIX i XX wieku można mówić także o swoistej modzie na strój
krakowski, która opanowała cały kraj. W stylizowane i bardzo uproszczone wersje tzw. stroju
krakowskiego (składającego się z tybetowej spódniczki w kwiaty, białego krótkiegofartuszka,
białej bluzki, czarnego gorsetu obszytego cekinami z dopiętymi do ramionach długimi
kolorowymi wstążkami) ubierano dziewczynki i panienki na różne uroczystości kościelne i
państwowe. Takamoda istniała jeszcze przez kilkadziesiąt lat po II wojnie światowej.Przez te
kilka stuleci strój krakowski stał się znakiem pozwalającym na manifestowanie uczuć
patriotycznych szczególnie w okresie utraty niepodległości, a w ostatnich latach zastąpił
stroje regionalne, tam gdzie one zanikły pełniąc rolę stroju narodowego.
Strój podhalański swoja ogólnopolską sławę zdobył w 2 połowie XX wieku, kiedy
nastąpiła ogólna fascynacja regionem podhalańskim, jakiej uległa polska elita intelektualna.
W tym też okresie Stanisław Wyspiański próbował wypromować styl zakopiański, jako
narodowy. To ogólne zainteresowanie tym regionem podbudowało wiarę jego mieszkańców
w wyjątkowość i wartość swojej kultury w tym także stroju, który jest ciągle żywy i podlega
zmianom. Właściwa mu zachowawczość sprawiła, że jego zasięg występowania na
przestrzeni wieków zmieniał się i obejmował mniejsze lub większe terytorium – m.in. objął
wsie
Spisz, Orawę oraz miejscowości leżące w północnej części obecnego powiatu
nowotarskiego oraz na Słowacji, tj. w Suchej Górze i Głodówce. Popularność za granicami
naszego kraju zdobył dzięki emigrantom pierwszej fali związanej z XIX wieku, kiedy to
przysłowiowa bieda galicyjska zmusiła Podhalan do wyjazdu do Ameryki. Proces ten nasilił
się jeszcze w wieku XX.Tym samym powstało tam duże skupisko górali, którzy z dumą
zakładają swoje stroje na różne uroczystości podkreślając w ten sposób nie tylko swoją
przynależność regionalną ale też i narodową6.
Strój łowicki zyskał rangę w ogólnym przekonaniunarodowego,, w dużym stopniu
dzięki zaangażowaniu i aktywności lokalnej społeczności. Z dumą prezentowali się oni w nim
nie tylko w swoim regionie, ale także w innych częściach Polski, podczas różnych
uroczystość i świąt.
Między innymi podczas corocznych dożynek państwowych w
5
A. Kowalska-Lewicka, Ludowy strój krakowski- strojem narodowym, „Polska Sztuka Ludowa” 1976, R. 30, nr 2,
s. 69.
6
S. Trybunia-Staszel, A. i M. Etynkowscy, K. Fiedlers, Strój podhalaoski, APSL, cz. V, Z 18, Wrocław 2015, s. 5560.
4
Spaleorganizowanych od 1927 roku, czy w 1926 roku podczas odsłonięcia pomnika
Fryderyka Chopina w Łazienkach Królewskich w Warszawie.
Do rozpropagowania stroju łowickiego przyczynili się także artyści malarze, którzy
chętnie uwieczniali na swoich obrazach odświętnie ubranych mieszkańców Księstwa
Łowickiego. Byli to: Wojciech Gerson,
Gustaw Pillati, Alfred Wierusz-Kowalski
czyApoloniusz Kędzierski, który za spopularyzowanie Stroju łowickiego otrzymał w 1937
roku honorowe obywatelstwo miasta Łowicza. Typy ludowe w tym z omawianego regionu
wykonywali jeszcze: Leonard Strojnowski, Konrad Edmund Dargiewicz – nauczyciel z
Łowicza. W latach 30 XX wieku mieszkańcy regionu uwieczniani byli przez Czesława
Tańskiego czy Zdzisława Dominika Pągowskiego. Część z powstałych przedstawień
łowickich chłopów prezentowana była na kartach pocztowych wydawanych jeszcze w okresie
międzywojennym i po wojnie, w Łowiczu, Warszawie, czy Łodzi. W tym też okresie postaci
w strojach łowickich stanowiły świetne tło do głoszenia haseł społecznych czy politycznej
propagandy. Nadal się tak dzieje tylko teraz na plakatach promowane są różne wydarzenia
kulturalne o zasięgu lokalnym (nie koniecznie w powiecie łowickim), krajowym, a także te
dotyczące polskiej kultury poza naszym krajem.
Warto może dodać, że sfilmowane zostałyprzez Tadeusza Jankowskiego jeszcze przed
wybuchem II wojny światowej także sztandarowe obrzędy kojarzone z Łowiczem – wesele
łowickie i Boże Ciało w Zełakowie Kościelnym. A powojenna adaptacja filmowa „Chłopów”
Reymonta tylko utrwaliła już bardzo rozpoznawalny wizerunek stroju łowickiego. Wiele osób
pamięta także bajkę w wersji drukowanej i animowaną „Pyza na polskich drogach”, która w
stroju łowickim prezentowała dzieciom tradycje wiejskie.
Autorem ilustracji wksiążce
byłAdam Kilian.
Współcześnie strój łowicki stał się inspiracją np. dla twórców marki Okręgowej
Spółdzielni Mleczarskiej w Łowiczu firmy sprzedającej swoje produkty na rynku lokalnym i
ponadregionalnym. Jednak chyba największą popularność zyskał dzięki kolejny raz
powracającej modzie na ludowe motywy. Bardzo chętnie wzory haftów i kompozycja
kolorystyczna pasów wykorzystywana jest przez projektantów mody, a ostatnio także wnętrz.
Dużą rolę w spopularyzowaniu stroju łowickiego w Polsce odegrał także Internet, gdzie strój
łowicki prezentowany jest na bardzo wielu stronach.
Tak duże zainteresowanie tym strojem szczególnie w ostatnich latach wynika zapewne
w dużym stopniu z jego walorów estetycznych – bogatezdobnictwo i wyjątkowe zestawienie
kolorystyczne, ale także z zaangażowaniamieszkańców powiatu łowickiego, którzy mimo nie
zawsze sprzyjających warunków zakładali swój strój regionalny. Wyrażali oni w ten
5
sposóbnie tylko swoje przywiązanie do regionu, ale szacunek dla własnej kultury
ludowej.Obecnie, można zaobserwować wśród mieszkańców powiatu nową tendencję
zakładania na różne okazje jednego elementu stroju czy ubrania ze wstawką z motywem
pochodzącym ze stroju - najczęściej haftem. By w ten symboliczny sposób podkreślić swoją
przynależność do regionu.
Wszystkie wymienione działania dotyczące stroju łowickiego prowadzone jeszcze na
początku XX wieku bardzo mocnopodbudowałyjego pozycję i przyczyniły się do jego
rozpropagowania w całym kraj i poza jego granicami. Zyskał on tym samym obok stroju
krakowskiego i podhalańskiego miano narodowego, mimosprzeciwu etnologów na zaistnienie
takiego faktu. Zadecydowały w tym przypadku zapewne względy społeczne i estetyczne.
6