Sala IX - Muzeum Narodowe we Wrocławiu

Sala IX - Muzeum Narodowe we Wrocławiu

Sala IX
Pracownia wrocławska
Rzeźba Ecce Homo, pocz. XVI w.
54
Drewno lipowe, tempera; wys. 
Pochodzi z kościoła Bernardynów
pw. św. Bernardyna ze Sieny we
Wrocławiu, własność Muzeum
Narodowego w Warszawie
Dep. /,
Z nurtem devotio moderna – nowej pobożności schyłku średniowiecza należy wiązać
biblijne przedstawienie Chrystusa ukazywanego ludowi przez Piłata podczas procesu. Słowa wypowiedziane przez rzymskiego namiestnika: „Ecce Homo” ‘Oto
człowiek’ (J ,) stały się tytułem analogicznych przedstawień. Stojący za plecami
Jezusa Piłat, ubrany w długi, orientalny
strój, odkrywa „królewski” płaszcz wyszydzenia, ukazując ubiczowane, pokryte ranami ciało Mesjasza. Jezus i Piłat spoglądają w dół, można więc przypuszczać, że
pierwotnie figury były umieszczone na
podwyższeniu. Wymyślna poza oraz twardy weryzm, z jakimi ukazano cierpiącego,
cierniem ukoronowanego Zbawiciela, każą
zaliczyć rzeźbę do grupy dzieł wykonanych
w stylu późnogotyckim. Rzeźba służąca
celom dewocyjnym miała zwracać uwagę
na ludzką naturę Jezusa oraz godność
umęczonego Zbawiciela. Zapewne nieprzypadkowo znalazła się w kościele
czcicieli Męki Pańskiej oraz propagatorów
Jej kultu – bernardynów wrocławskich.
Obok skrzydeł Poliptyku Kuśnierzy Wrocławskich z kościoła św. Marii Magdaleny
i epitafium Johannesa Pretwicza, ilustrujących twardy weryzm w rzeźbie i malarstwie, w sali IX zaprezentowano późnogotyckie zabytki ukazujące zarówno
konserwatywne, jak i postępowe tendencje sztuki przełomu XV i XVI wieku.
Reminiscencje przebrzmiałego w poł.
XV w. stylu międzynarodowego widoczne
są jeszcze w latach dziewięćdziesiątych XV
stulecia (tryptyk z Osieka w sali VI), a nawet w twórczości niektórych prowincjonalnych warsztatów śląskich w początkach
XVI w. (pentaptyk z Rynarcic z  r.).
W rzeźbie ołtarzowej z Rynarcic można
dostrzec cechy tradycyjne, a jednocześnie
inspirację modną grafiką późnogotycką
Martina Schongauera. Inne eksponowane
w sali rzeźby ołtarzowe mają indywidual-
ne cechy twórczości lokalnych mistrzów
oraz kierowanych przez nich warsztatów.
Wysoki poziom artystyczny prezentuje
tzw. Mistrz z Gościszowic oraz jego pracownia rzeźbiarska (rzeźbiona Koronacja Marii z retabulum, ok. , tryptyk
Świętej Rodziny,  – oba z Konina
Żagańskiego), a także malarska (skrzydła
pentaptyku Matki Boskiej, św. Bartłomieja
i św. Barbary z eksponowaną na galerii sceną Zwiastowania Marii z Konina Żagańskiego, -). Cechy indywidualne
można też dostrzec w późnogotyckich
rzeźbach wykonanych przez wrocławską
pracownię kierowaną przez starszego cechu malarzy – Jakuba Beinharta (św. Anna
Samotrzecia z wrocławskiego kościoła św.
Elżbiety, ok. ; Maria z Dzieciątkiem
z kościoła św. Marii Magdaleny we Wrocławiu, ).
PRACOWNIA WROCŁAWSKA, Rzeźba Ecce Homo,
pocz. XVI w.
PRACOWNIA MISTRZA POLIPTYKU KUŚNIERZY LEONHARTA HÖRLENA?, Skrzydła poliptyku Ukrzyżowania,
zwanego Poliptykiem Kuśnierzy Wrocławskich, z płaskorzeźbionymi (awersy) i malowanymi (rewersy) scenami
Pasji Chrystusa, 
55
56
Pracownia Mistrza Poliptyku Kuśnierzy (Leonharta Hörlena?)
Skrzydła poliptyku Ukrzyżowania,
zwanego Poliptykiem Kuśnierzy
Wrocławskich, z płaskorzeźbionymi (awersy) i malowanymi (rewersy) scenami Pasji Chrystusa,
oraz popiersia z predelli nastawy
wyobrażające św. Andrzeja i nieznanego biskupa, 
Płaskorzeźby awersów i rzeźby
z predelli – drewno lipowe, deski
skrzydeł jodłowe i sosnowe, tempera,
złoto płatkowe, srebro płatkowe, laserowane;  ×  × , (skrzydła),
wys. ,;  (popiersia)
Fragmenty pochodzą z kaplicy kuśnierzy we wrocławskim kościele
św. Marii Magdaleny,
Nr inw. XI-,
popiersia – własność Muzeum Narodowego w Warszawie,
Dep. /, -
Zarówno tematyka pasyjna, jak i podobieństwa stylowe łączą płaskorzeźbione skrzydła
z niezachowanego w całości poliptyku
Ukrzyżowania (wieńczącego ołtarz kuśnierzy wrocławskich) z rzeźbami Drogi na
Golgotę. Z predelli tego ołtarza pochodzą
dwie rzeźby wyobrażające ukazanych
w półpostaci świętych: Andrzeja z krzyżem
i księgą oraz nieznanego biskupa z księgą.
Temat Pasji i Ukrzyżowania Chrystusa
wiąże się z nurtem rozważań i przeżywania
tajemnic Męki Pańskiej. Nurt ten, zainicjowany w XIII w. przez franciszkanów, miał
swoje odzwierciedlenie w sztuce w postaci
kompozycji figuralnych, symbolicznie odtwarzających miejsca Pasji Jezusa (np.
Ogrójec), a także – rozbudowanych przedstawień w nastawach ołtarzowych. Obok
ołtarza kuśnierzy wrocławskich analogiczny
temat przedstawia na Śląsku sześć nastaw,
w tym m.in.: pentaptyk z kaplicy Krappów
przy wrocławskim kościele św. Elżbiety
(), tryptyk z kościoła św. Mikołaja
w Brzegu (-) oraz tryptyk z kościoła św. Jakuba w Nysie (-).
W parze zachowanych, wewnętrznych
skrzydeł – eksponowanych na wystawie –
dwustronnie rzeźbione awersy ukazują
sceny: Chrystusa oczekującego na ukrzyżowanie, Przybicie do krzyża, Zdjęcie
z krzyża i Opłakiwanie martwego Jezusa.
Kompozycje poruszają widza drastycznym
realizmem poszczególnych zdarzeń pasyjnych. Frasobliwy Chrystus, siedzący na
przygotowywanym przez oprawców krzyżu, nawiązuje bliską więź z widzem. Brutalnie naciągany na krzyż i przybijany do jego
ramion w drugiej scenie – może być porównany do naciągniętych strun harfy
grającej na cześć Boga – motywu pojawiającego się w średniowiecznej poezji pasyjnej. Zdejmowane z krzyża, bezwładne
ciało martwego Zbawiciela oraz mdlejąca
z bólu Maria wzbudzają głęboki żal. Podobne uczucia wywołuje ostatnia scena, w
której Maria w przedstawieniu Piety opłakuje swego Syna. Płaskorzeźby, noszące
wyraźne piętno wpływów sztuki Wita Stosza, przypisuje się artyście utrzymującemu
kontakty ze współpracownikami mistrza z
Norymbergi. Był nim przebywający czasowo we Wrocławiu rzeźbiarz z Nördlingen
– Leonhart Hörlen. Rozważaniom pasyjnym
służą równie werystyczne sceny namalowane na rewersach skrzydeł. Ukazano na
nich Pojmanie Jezusa połączone z pocałunkiem Judasza, Cierniem koronowanie,
Upadek Jezusa oraz scenę Ecce Homo. Ujęcia wymienionych epizodów pasyjnych,
pełne szczegółów zaczerpniętych z Biblii i
życia współczesnego, świadczą o talencie
malarza śmiało operującego światłocieniem oraz paletą żywych kolorów.
Malarz wrocławski
Epitafium Johannesa Pretwitcza
z malarskim przedstawieniem
Przemienienia Pańskiego, 
Deski jodłowe, tempera, złoto płatkowe;  × 
Pochodzi z kościoła św. Marii Magdaleny we Wrocławiu
Nr inw. XI-
Rzadkim tematem w śląskiej sztuce średniowiecznej było Przemienienie Chrystu-
MALARZ WROCŁAWSKI, Epitafium Johannesa Pret-
witcza z malarskim przedstawieniem Przemienienia
Pańskiego, 
sa na Górze Tabor. Wydarzenie to relacjonują Ewangelie Mateusza, Marka i Łukasza.
W obecności apostołów Piotra, Jakuba i
Jana Jezus „przemienił się (...) twarz Jego
zajaśniała jak słońce, odzienie zaś stało się
białe jak światło. A oto ukazali im się Mojżesz i Eliasz, którzy rozmawiali z Nim” (Mt
, -). Reakcja apostołów na cudowne
wydarzenie była – według Mateusza i Marka – dramatyczna – „upadli na twarz
i bardzo się zlękli”. Natomiast w relacji św.
Łukasza: „Piotr i towarzysze snem byli
zmorzeni” (Łk , ).
Obraz w epitafium Pretwitcza ukazuje
udramatyzowaną wersję tematu. Chrystus
stoi pośrodku na szczycie skalistej góry
pomiędzy unoszącymi się wśród chmur
Mojżeszem i Eliaszem. Postać Jezusa w białej szacie otacza promienista złota gloria.
Trzymane w lewej dłoni jabłko królewskie
oraz władczy gest błogosławieństwa oznaczają królewskość i boskość Zbawiciela –
władcy świata. Okazana na górze potęga
boskiego majestatu kontrastuje z poruszeniem zaskoczonych, budzących się ze snu
trzech apostołów. Fantazyjne polne kwiaty
porastające wzgórze symbolizują rajską
krainę szczęścia, którego doświadczyli
obecni w tym miejscu apostołowie. Narracyjny charakter sceny przejęty z tradycji
bizantyjskiej VIII w. jest zgodny z misteryjnymi tendencjami późnego gotyku.
Manierze tego czasu odpowiada występujące na obrazie stłoczenie postaci apostołów, ukazanych w sztywnym, nienaturalnym ruchu, wśród twardo załamanych,
unoszonych podmuchem wiatru szat. W
dolnej kwaterze epitafium przedstawiono
wizerunki klęczących zmarłych: Johannesa Pretwitcza (zm. ) – wikariusza
kościoła św. Marii Magdaleny we Wrocławiu, czterech członków jego rodziny oraz
sześciu świętych patronów. Ci ostatni to
św. Andrzej z krzyżem, św. Jan Ewangelista
z kielichem, św. Barbara z wieżą, św. Jadwiga Śląska z modelem trzebnickiej bazyliki,
św. Maria Magdalena z puszką i św. Jan
Chrzciciel z barankiem. Pośrodku kwatery,
powyżej inicjałów ITP i daty , namalowano typowy dla humanizmu symbol
przemijania – klepsydrę i trupią czaszkę
z banderolą, zawierającą łaciński tekst
modlitwy. Łaciński napis w zwieńczeniu
epitafium wymienia personalia wikariusza
Johannesa, sprawowane urzędy oraz datę
wykonania dzieła.
Pracownia śląska
Pentaptyk Matki Boskiej, św. Marcina i św. Wawrzyńca (?), 
Drewno świerkowe, lipowe, tempera, złoto płatkowe, srebro płatkowe;
 ×  × , (szafa),  ×  × 
(predella)
Nastawa pochodzi z kościoła
św. Marcina w Rynarcicach
(pow. lubiński)
Nr inw. XI-, , 
Interesującym przykładem późnogotyckiego ołtarza maryjnego, w którym połączono grupę prezentacyjną (w szafie
57
58
PRACOWNIA
ŚLĄSKA,
Pentaptyk Matki
Boskiej, św. Marcina
i św. Wawrzyńca (?),

środkowej) z płaskorzeźbionymi scenami
narracyjnymi (na skrzydłach), jest pentaptyk z Rynarcic. Ukazano na nim Świętą
Rozmowę między stojącą w centrum Marią z Dzieciątkiem a św. Marcinem (biskupem – z żebrakiem u stóp – przypominającym o dobroczynności świętego) i św.
Wawrzyńcem (diakonem – dawniej z
rusztem w ręku – narzędziem zadawanych
mu tortur). Na awersach skrzydeł ukazano
płaskorzeźbione cztery Radości Marii –
Zwiastowanie, Nawiedzenie św. Elżbiety,
Boże Narodzenie i Pokłon Trzech Króli.
Na predelli (podstawie) nastawy namalowano Czterech Świętych Ojców Kościoła
– biskupa Ambrożego przy pulpicie z księgą (i uskrzydlonym wołem za plecami),
papieża Grzegorza Wielkiego w złocistej
tiarze (z orłem stojącym na otwartej księdze), biskupa Augustyna (piszącego księgę) z Aniołem i Hieronima w stroju kardynalskim (z uskrzydlonym lwem),
zapisującego łacińskie tłumaczenie Biblii.
Na odwrociach rzeźbionych skrzydeł
przedstawiono malarskie wyobrażenie
Wielkiej Rodziny Jezusa z Marią – królową
i dziewicą, podającą swemu Synowi jabłko
– symbol misji odkupienia. Nagie Dzieciątko podtrzymywane na kolanach św. Anny
wychyla się w stronę swej Matki. Za plecami kobiet stoją ich mężowie – św. Józef
ze sznurem modlitewnym w dłoni i trzech
kolejnych mężów św. Anny. Znane, pozostałe części pentaptyku są zachowane w
stopniu uniemożliwiającym ich scalenie.
Należą do nich niewystawione rzeźbiarskie przedstawienie św. Marcina jako
jeźdźca, dzielącego się płaszczem z biedakiem, ze zwieńczenia nastawy oraz prawe
skrzydło zewnętrzne pentaptyku z eksponowanym na rewersie malarskim wyobrażeniem Marii Solomasowej z rodziną
i wizerunkiem Matki Boskiej Bolesnej na
awersie. Niezachowane lewe skrzydło zewnętrzne ukazywało Marię Kleofasową i
jej rodzinę oraz na rewersie Chrystusa
Boleściwego. Ideowo ołtarz łączy w sobie
wyobrażenia prezentacyjne świętych
z narracyjnymi, dotyczącymi radosnych
epizodów z życia Marii i Jezusa oraz wskazującymi na udział Matki Boskiej oraz Jej
rodu w Zbawieniu świata. Smukłe, esowato wygięte figury to przykłady śląskiej
odmiany rzeźby późnogotyckiej inspirowanej stylem międzynarodowym. (Bliskie
stylistycznie temu zabytkowi są np. nastawy z Krzyżowic czy Osieka.) Płaskorzeźby
z radosnymi scenami z życia Marii „wtłoczone” są w prostokątne pola kwater. Postacie na pierwszym planie zostały ukazane na tle schematycznie zaznaczonego
pejzażu lub architektury. Kompozycja
kwater wskazuje na wyraźne inspiracje ich
autora współczesną grafiką Mistrza E.S.
oraz Martina Schongauera.
Pracownia Mistrza Poliptyku z Gościszowic
Skrzydła pentaptyku Matki Boskiej,
św. Bartłomieja i św. Barbary, ze
sceną Zwiastowania (na rewersach), -
Deski jodłowe, płótno, tempera,
złoto płatkowe, srebro płatkowe;
 × 
Pochodzą z retabulum szafiastego
ołtarza głównego kościoła św. Bartłomieja w Koninie Żagańskim
Nr inw. XI-, XI-
Namalowaną na rewersach dwóch skrzydeł scenę Zwiastowania Marii przez
Archanioła Gabriela oparto na tekstach
Ewangelii św. Łukasza (Łk , -) oraz
na odpowiednich fragmentach apokryfów. Maria, klęcząc przy pulpicie z otwartą księgą, odwraca głowę ku przyklękającemu za Jej plecami Archaniołowi
Gabrielowi. Ten pokornie skłania głowę,
błogosławiąc Jej gestem prawej dłoni.
W lewej ręce trzyma złocistą różdżkę (gr.
thýrsos) – symbol posłańca zwiastującego matrymonialne zamiary oblubieńca
wobec oblubienicy. Wokół różdżki powiewa rozwinięta banderola, na której
wypisano po łacinie pierwsze słowa Pozdrowienia Anielskiego. Typowe dla
piętnasto- i szesnastowiecznych wariantów sceny jest ukazane tu wnętrze kom-
59
z Gościszowic jest prezentowana w sali IX
płaskorzeźbiona grupa Koronacji Marii
z ołtarza kościoła św. Bartłomieja w Koninie Żagańskim. Z tego samego ołtarza
pochodzi też nieeksponowana na galerii
kwatera ze sceną Zwiastowania Marii.
Temat Koronacji, znany z komentowanego już przedstawienia w szafie ołtarza
z Pełcznicy (I sala), został zrealizowany w
rzeźbie z Konina Żagańskiego według
innego schematu. Tym razem Maria nie
zasiada na tronie już ukoronowana, lecz
klęczy z pokornie pochyloną głową pomiędzy tronującymi po bokach Bogiem
Ojcem – brodatym starcem w koronie
60
i płaszczu monarszym a Chrystusem
wyposażonym również w oznaki królewskiej władzy nad światem – koronę i złociste jabłko. Mimo braku części zabytku,
można przypuszczać, że postacie boskie
podtrzymywały nad głową Marii koronę
w akcie uroczystej koronacji na Królową
Nieba i Ziemi. Modlitewna poza Marii
wskazuje na połączenie Jej gloryfikacji
z tak ważną w średniowieczu ideą orędownictwa za grzesznymi ludźmi. Nieprzypadkowo skupione oblicza Ojca
i Syna są do siebie bardzo podobne.
W analogicznych scenach w sztuce średniowiecznej artyści ukazywali czasami
PRACOWNIA MISTRZA POLIPTYKU Z GOŚCISZOWIC, Skrzydła pentaptyku Matki Boskiej, św. Bartłomieja
i św. Barbary, ze sceną Zwiastowania (na rewersach) i wizerunkami świętych (na awersach), -
naty z oknem w tle, za którym przedstawiono daleki górski pejzaż z murami
obronnymi i kościółkiem. W aureoli
okalającej głowę Marii przedstawiono
Ducha Świętego, w postaci białej gołębicy, spełniającego obietnicę anielską:
„Duch Święty zstąpi na Ciebie i moc
Najwyższego osłoni Cię...” (Łk , ).
Szczegóły wyposażenia komnaty oraz
elementy krajobrazu za oknem mają
wymiar symboliczny. Baldachim z kotarą za plecami Madonny jest znakiem
wyróżnienia Jej jako pierwotnej świątyni Wcielonego Boga – Jezusa. Długie
włosy Marii przypominają o Jej panieństwie, otwarta księga oznacza mądrość
Marii oraz znajomość proroctw Starego
Testamentu, dotyczących przyjścia Mesjasza. Otwarta skrzynka z przyborami
do szycia na podłodze oznacza pracowitość i pilność Marii, fragment murów
obronnych z basztami za oknem odnosi
się do Dziewiczości Matki Zbawiciela,
która nazywana jest w tekstach modlitewnych Ogrodem Zamkniętym.
Na niewidocznych awersach skrzydeł
namalowano popularnych świętych. Są tu
Archanioł Michał, św. Małgorzata, święci
Jerzy i zakonnica Otylia. Na prawym
skrzydle ukazano św. Urbana papieża,
św. Krzysztofa poniżej św. Błażeja biskupa
i św. Idziego pustelnika.
Dominujący w obrazach linearyzm został
podkreślony rozjaśnionymi barwami.
Wyraźna linia wyznacza kontury postaci
oraz twardo załamane, dynamicznie poruszone draperie ich szat. Wydłużone
proporcje wiotkich ciał przedstawionych
postaci są zgodne ze starym, średniowiecznym wzorcem kompozycyjnym.
Wymienione cechy formalne dzieła wyraźnie łączą je z twórczością tzw. Mistrza
Poliptyku z Gościszowic.
Pracownia Mistrza Poliptyku z Gościszowic
Fragment nastawy Koronacji
Marii, ok. 
Drewno lipowe, tempera, złoto i srebro płatkowe;  × , × 
Pochodzi z ołtarza Koronacji Marii
z kościoła św. Bartłomieja
w Koninie Żagańskim
Nr inw. XI-
Przykładem rzeźby drewnianej wykonanej przez warsztat Mistrza Poliptyku
PRACOWNIA MISTRZA POLIPTYKU Z GOŚCISZOWIC, Fragment nastawy Koronacji Marii, ok. 
61
nawet identyczne wizerunki Boga Ojca
i Syna Bożego. Zabiegi te miały ilustrować głoszony przez Kościół dogmat
o współistotnej naturze Ojca i Syna, wynikający m.in. ze słów Jezusa przytoczonych w Biblii: „Ja i Ojciec jedno jesteśmy”
(J ,). Swoboda w opracowaniu płaskorzeźb, szczególnie widoczna w miękkim, unikającym ostrych załamań modelunku szat, a także idealizowane
pociągłe, łagodne twarze bohaterów –
pozwalają ustalić, że dzieło to należy do
umiarkowanego, pozbawionego ekspresji i weryzmu gatunku śląskiej rzeźby
późnogotyckiej.
62
Malarz wrocławski pod wpływem
frankońskim
Obraz z epitafium Jakuba Paulewskiego z przedstawieniem Pożegnania Chrystusa z Marią, ok. 
Tempera na desce, złoto płatkowe;
 × 
Pochodzi z kościoła Norbertanów
pw. św. Wincentego na Ołbinie
we Wrocławiu
Nr inw. XI-
Prezentowany tu obraz przedstawia liryczną scenę rozstania odchodzącego do
MALARZ WROCŁAWSKI POD WPŁYWEM FRANKOŃSKIM, Obraz z epitafium Jakuba Paulewskiego z przed-
stawieniem Pożegnania Chrystusa z Marią, ok. 
Jerozolimy Chrystusa z Matką Boską.
Zasmucony Jezus w otoczeniu apostołów
ściska dłoń płaczącej Marii. O czekającej
Go wkrótce męce przypomina namalowana na dalszym planie grupa Ukrzyżowania. Chrystus spogląda w stronę klęczącego poniżej zakonnika Paulewskiego,
błogosławiąc mu gestem dłoni. Złoty
pastorał oraz infuła namalowane obok
zakonnika podkreślają godność opacką
zmarłego premonstratensa. Kwitnąca
u stóp Jezusa konwalia symbolizuje zbawczą ofiarę, która wkrótce dokona się na
krzyżu.
Późnogotyckie dzieło łączy w sobie styl
łamany z elementami zapowiadającymi
nadejście renesansu. Do tych ostatnich
należą partie dalekiego górskiego krajobrazu, urozmaiconego wyobrażeniami
zamków oraz złocona, ujmująca obraz,
arkada. Temat sceny, nieznanej z przekazów ewangelicznych, zaczerpnięty został
z popularnego w średniowieczu utworu
Jacobusa de Vitry Passio Christi (XIII w.).
Wzruszający temat epitafium odpowiadał
współczesnej tendencji do emocjonalnego przeżywania tajemnic wiary. Jednocześnie wyrażał żal rozłąki ze zmarłym donatorem.
63