Przeczytaj fragment

Aleksandra
Matykiewicz-Włodarska
Marion Gräfin
Dönhoff
idee i refleksje polityczne
Kraków 2012
^ Matykiewicz 'Marion Gräfin Dönhoff'.indb 3
2013-05-31 11:03:40
Spis treści
Wstęp ...........................................................................................................................................
7
1. Szkic biograficzny ...............................................................................................................
1.1. Rodzina, dzieciństwo i młodość ................................................................................
1.2. Okres drugiej wojny światowej ..................................................................................
1.3. Pół wieku pracy w „Die Zeit” .....................................................................................
11
11
15
17
2. Od moralnej kontestacji hitleryzmu do obrachunku z narodowosocjalistyczną
przeszłością Niemiec ..........................................................................................................
2.1. Młodzieńczy sprzeciw wobec nazizmu.....................................................................
2.2. Wobec opozycji antynazistowskiej ............................................................................
2.3. Rozliczenia z narodowosocjalistyczną przeszłością Niemiec ................................
31
31
36
42
3. Krytyka Adenauerowskiej koncepcji władzy i polityki ..................................................
3.1. Negatywna ocena patriarchalnego modelu władzy Konrada Adenauera ............
3.2. Wizja przyszłości Niemiec w kontekście sporu o politykę wschodnią Konrada
Adenauera.....................................................................................................................
3.3. Bilans rządów chrześcijańskich demokratów ..........................................................
51
51
62
74
4. Ideologiczne wsparcie nowej polityki wschodniej RFN ................................................ 81
4.1. Wielka koalicja jako sprawdzian wiarygodności SPD i szansa na przełom
w polityce wschodniej ................................................................................................. 81
4.2. Willy Brandt jako wizjoner nowego kursu w polityce RFN i uosobienie
demokratycznego przywódcy .................................................................................... 88
4.3. Skutki nowej polityki wschodniej SPD .................................................................... 100
5. Polska i Niemcy po przełomie 1989 roku ........................................................................
5.1. Komentarz polityczny do wydarzeń w Polsce 1989 roku .......................................
5.2. Zjednoczenie Niemiec jako niewykorzystana szansa na reformę państwa .........
5.3. Polityczne refleksje na koniec wieku .........................................................................
113
113
117
128
Bibliografia .................................................................................................................................. 137
Indeks nazwisk ............................................................................................................................ 149
Abstract ........................................................................................................................................ 153
^ Matykiewicz 'Marion Gräfin Dönhoff'.indb 5
2013-05-31 11:03:40
Wstęp
Nazywana pierwszą damą niemieckiego dziennikarstwa Marion Gräfin Dönhoff przez ponad pięćdziesiąt lat swojej działalności publicznej oraz pracy w jednym
z najbardziej opiniotwórczych tygodników, jakim w Niemczech jest „Die Zeit”, zdobyła pozycję niekwestionowanego autorytetu niemieckiej publicystyki i polityki. Autorytet ten wynikał z intelektu, cech charakteru oraz niezłomnej postawy Dönhoff,
które musiały sprostać zaskakującym wyzwaniom, jakie przyniosło jej życie w Niemczech XX wieku.
Marion Dönhoff1 pochodziła z jednego z najstarszych i najznamienitszych rodów Prus Wschodnich. Urodziła się w 1909 roku we Friedrichstein koło Królewca.
Maturę zdała w liceum w Berlinie, studia rozpoczęła we Frankfurcie nad Menem,
a zakończyła w Bazylei, gdzie obroniła doktorat z ekonomii. Jeszcze przed wybuchem
drugiej wojny światowej zajęła się zarządzaniem rodzinnymi dobrami. Po ucieczce
z Prus Wschodnich przed nadciągającą Armią Czerwoną rozpoczęła – jak sama je
nazywała – swoje drugie życie w Hamburgu, a ściślej: w hamburskiej redakcji tygodnika „Die Zeit”, gdzie pracowała od 1946 do 2002 roku – jako dziennikarka, potem
szefowa działu politycznego, redaktor naczelny i wydawca. Dziennikarstwo traktowała zawsze jako formę świadomego zaangażowania się w życie publiczne. Od początku zresztą nie tylko komentowała niemiecką politykę, ale na swój sposób w niej
uczestniczyła: inicjując na łamach „Die Zeit” dyskusje na temat najważniejszych problemów powojennych Niemiec, wpływając przez dziesięciolecia na poglądy i opinie
czytelników tygodnika, a czasem bezpośrednio biorąc udział w ważnych wydarzeniach politycznych, czego najlepszym przykładem jest jej działalność na rzecz polsko-niemieckiego pojednania2.
Po upadku monarchii Hohenzollernów i wprowadzeniu republiki zniesiono w Niemczech
tytuły arystokratyczne; od tego czasu tytuły Graf – hrabia, i Gräfin – hrabina, stały się częścią
nazwiska i umieszczano je po imieniu. Marion Dönhoff używała obu wersji swojego nazwiska
wymiennie, podpisując się jako Marion Dönhoff lub Marion Gräfin Dönhoff. W redakcji „Die
Zeit” zwracano się do niej po prostu Gräfin; podobnie w języku polskim – szczególnie te osoby,
które znały ją osobiście, mówiły i pisały o niej „Hrabina” (por. A. Kr ze m i ńs k i, Czas Hrabiny,
„Polityka” 2002, 23 III, s. 90-91).
2
Por. R. D a hrendor f, Marion Gräfin Dönhoff. Offenes Preußentum, [w:] i d e m, Liberale und
andere. Portraits, Stuttgart 1994, s. 140-148.
1
^ Matykiewicz 'Marion Gräfin Dönhoff'.indb 7
2013-05-31 11:03:40
8
Wstęp
Źródłem zainteresowania Marion Dönhoff Polską była bez wątpienia głęboka
więź, jaka łączyła publicystkę z Prusami Wschodnimi, skąd pochodziła i gdzie
jej rodzina mieszkała od ponad sześciuset lat. Po drugiej wojnie światowej Prusy
Wschodnie zostały co prawda podzielone pomiędzy dwa państwa: Polskę i Związek
Sowiecki3, jednak to w Polsce Marion Dönhoff odnajdywała utracone strony ojczyste. W reportażu ze swojej pierwszej powojennej podróży do Polski, który opublikowała w „Die Zeit” w 1962 roku, napisała:
[…] właściwie ojczyzna to nie naród, lecz krajobraz. Teraz, kiedy podróżuję po wschodnich drogach, od Poznania do Warszawy i od skraju mazurskich jezior po zalesione
wzniesienia Karpat, ta polska kraina sprawia na mnie wrażenie nieskończenie swojskiej.
Tak, ten kraj jest mi bliski4.
Podczas tej pierwszej, trochę sentymentalnej podróży Marion Dönhoff odkryła
w Polakach ciekawych partnerów do dyskusji o polityce i historii, Polskę zaś jako
kraj interesującego eksperymentu społeczno-gospodarczego, jakim wydawał jej się
wtedy socjalizm, oraz element wielkiej międzynarodowej polityki, która zawsze ją
fascynowała. Od tego czasu datowało się jej niesłabnące zainteresowanie sprawami Polski i polsko-niemieckiego pojednania, którego forum uczyniła „Die Zeit”,
niezwykle prestiżowy i opiniotwórczy niemiecki tygodnik. Jej rola w nagłaśnianiu
spraw polskich w Republice Federalnej Niemiec jest nie do przecenienia, zwłaszcza
że głos tej niezwykle wpływowej publicystki zawsze był Polsce życzliwy. W czasach
rządów Konrada Adenauera przekonywała do prowadzenia bardziej aktywnej polityki wschodniej, w tym nawiązania stosunków dyplomatycznych z Polską. Z wielkim
zaangażowaniem poparła nową politykę wschodnią Willy’ego Brandta i podpisanie
w 1970 roku traktatu normalizującego stosunki z Polską – nie bez powodu kanclerz
Brandt powiedział kiedyś, że to Marion Dönhoff i „Die Zeit” przygotowały Niemców
do zaakceptowania tej polityki. W roku 1980 publicystka z nadzieją obserwowała
powstanie „Solidarności”, a po ogłoszeniu stanu wojennego bez końca apelowała
o pomoc humanitarną i zniesienie sankcji gospodarczych nałożonych na Polskę. Po
przełomie 1989 roku domagała się od Zachodu finansowego wsparcia polskich reform gospodarczych, a od kanclerza Helmuta Kohla bezwarunkowego potwierdzenia
granicy na Odrze i Nysie. Już wtedy Dönhoff była też zwolenniczką jak najszybszego
włączenia Polski w proces integracji europejskiej.
Podstawowym warunkiem unormowania stosunków pomiędzy Polską i Niemcami po drugiej wojnie światowej, a z czasem pojednania między oboma narodami,
było uznanie przez Niemców granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej. Rząd w Bonn przez
wiele lat stał na stanowisku, że można tego dokonać dopiero w traktacie pokojowym
Podobnie jak dobra Dönhoffów, siedziba rodu (czy raczej miejsce, gdzie przed przejściem
Armii Czerwonej znajdowały się pałac i rozległe zabudowania) – Friedrichstein – znalazła się po
stronie sowieckiej, natomiast Kwitajny, gdzie Marion Dönhoff mieszkała przez kilka lat, po stronie
polskiej.
4
M. D ön hof f, Aus der Romantiker wurden Pragmatiker, „Die Zeit” 1962, 21 IX.
3
^ Matykiewicz 'Marion Gräfin Dönhoff'.indb 8
2013-05-31 11:03:40
Abstract
Marion Gräfin Dönhoff (1909-2002) was born in Friedrichstein near Konigsberg as the
heir of one of the most prominent aristocratic families of German East Prussia, whose history
in that region went back six hundred years. She spent her childhood and youth in East Prussia, only going away to study: first in Berlin, then at the universities in Frankfurt and Basel.
That period in her life ended with the escape to the West before the impending advance of the
Red Army in January 1945. After the war ceased, the liberal editorial office of an extremely
prestigious and influential German weekly Die Zeit became – as she herself was fond of saying – her second home. She went through all the career steps in that Hamburg newspaper:
she was a journalist, head of the political section, editor-in-chief, and – finally and for many
years – the publisher. She approached her work and the kind of journalism she practised as
a form of involvement in public life – which was required of her by the family tradition and
the post-war situation in Germany.
Many consider Marion Gräfin Dönhoff, often referred to as the first lady of German
journalism, to have been a living institution on the political stage of the Federal Republic of
Germany. Her unwavering support for liberal democracy and her perception of politics as
a public service would shape the worldview of generations of readers of Die Zeit. An analysis
of her articles and books from the years 1946-2002 makes it possible to draw some basic conclusions on the type of politics she practised, the leadership model Dönhoff thought proper
for modern democracy, or the method of introducing political and social change that she supported. Marion Gräfin Dönhoff perceived politics as an area of the rational action of the elites;
she valued debate and compromise, and – above all – moderation. She expected political
leaders to be able to formulate visions that would captivate the hearts and minds of listeners,
as well as speak the hard truths – rather than limit themselves to dispassionately managing
the affairs of the state. It was because of that approach that Willy Brandt was the Chancellor
of the Federal Republic of Germany who was valued by her the most – even though she was
close friends with Helmut Schmidt. She gave priority to evolution and feared all revolutionary
movements. That worldview solidified when non-parliamentary opposition in West Germany reached for violence in the late nineteen sixties and seventies, and when the underclass of
that movement was transformed into leftist terrorist groups. It was the source of her mistrust
for any sudden political changes, such as the so-called “carnival” of the Solidarity movement
or the destruction of the Berlin Wall, as well as a source of admiration for projects such as the
Polish Round Table.
^ Matykiewicz 'Marion Gräfin Dönhoff'.indb 153
2013-05-31 11:03:49
154
Abstract
Marion Gräfin Dönhoff also committed herself to the cause of Polish-German reconciliation. The primary prerequisite for the process to commence was Germans coming to terms
with the shape of the post-war borders. Dönhoff was one of the first people to emphatically
argue that the so-called “eastern territories” were irretrievably lost to Germany – and that
it was so through their own fault. The opinion she voiced was all the more significant since
it meant that her beloved East Prussia, whose tradition and ethos shaped her as a person –
would also be lost. Her family’s history, her childhood memories, the unforgettable scenery,
as well as the wildlife and landscapes of East Prussia, along with the Prussian tradition of
statehood – particularly Prussia of the seventeenth and eighteenth centuries – indeed became
some of the main topics of the journalistic and literary works of Marion Gräfin Dönhoff.
Dönhoff found the unforgettable landscapes of the Prussian countryside during her first
trip to Poland in the early 1960s. Afterwards, she wrote in Die Zeit: “Homeland is not really
about the nation, but about the landscape. Now, when I travel around the eastern roads, from
Poznan to Warsaw and from the edge of the Masuria lakes and the tree-covered hills to the
Carpathians, the Polish land makes me feel infinitely at home. Yes, this country is very close to
my heart”1. As opposed to the German refugee and displaced persons’ organizations, she did
not call for re-drawing the borders and ensuring the “right to return”, but took steps towards
Polish-German reconciliation. As a journalist during the days of Adenauer’s government, she
argued for a more active policy in the east, including the establishment of diplomatic relations
with Poland (at the time – the People’s Republic of Poland). She supported Willy Brandt’s new
Ostpolitik with great commitment, and was the advocate of signing the treaty of 1970, which
normalized the relations with Poland. It was with good reason that Chancellor Brand once
said that it was Marion Dönhoff and “Die Zeit” who prepared Germans to accept that policy.
In 1980, she watched the rise of Solidarity with hope, and after the introduction of the martial law in Poland she ceaselessly appealed for humanitarian aid and the lifting of economic
sanctions imposed on Poland. After the breakthrough of 1989, she demanded for the West to
provide financial support of the Polish economic reforms. She also demanded that Chancellor Kohl should unconditionally confirm the border validity along the Oder-Neisse line and
to take measures to alleviate the anxiety and anti-German prejudices in Poland, which he
himself had caused. Even at that time, Dönhoff was a staunch supporter of Poland’s speedy
inclusion in the process of European integration. Privately, she funded scholarships for young
Polish researchers. She invited Polish journalists interested in German issues to the editorial
office of Die Zeit in Hamburg. She nourished friendships and acquaintances among people
in power and the opposition members in Poland, as well as with those within the academic
circles and those connected with the Catholic Church.
Marion Gräfin Dönhoff played an invaluable role in Polish-German reconciliation – and
for that reason alone she and her work should be remembered.
1
M. D ön hof f, “Aus der Romantiker wurden Pragmatiker”, Die Zeit 1962, September 21.
^ Matykiewicz 'Marion Gräfin Dönhoff'.indb 154
2013-05-31 11:03:49