pełny tekst - Psychologia Wychowawcza
Transkrypt
pełny tekst - Psychologia Wychowawcza
PSYCHOLOGIA WYCHOWAWCZA, NR 4/2013, s. 7–24 P R A C E ISSN 0033-2860 P S Y C H O L O G I C Z N E OLGA POKORSKA, EWA PISULA Uniwersytet Warszawski, Wydział Psychologii TEMPERAMENT MATEK I DZIECI Z ZABURZENIAMI ROZWOJU A POZYTYWNA PERCEPCJA DOŚWIADCZEŃ RODZICIELSKICH Streszczenie: W badaniach nad psychologiczną sytuacją rodziców dzieci z zaburzeniami rozwoju dominuje podejście zogniskowane na stresie rodzicielskim. Znacznie mniej wiadomo na temat pozytywnych doświadczeń rodziców związanych z opieką nad dzieckiem, choć mogą one odgrywać istotną rolę w procesach adaptacji. Niniejsze badanie dotyczy powiązań między temperamentem matek oraz ich dzieci z autyzmem i zespołem Downa a pozytywną percepcją doświadczeń rodzicielskich. Wykorzystano Kwestionariusze Temperamentu EAS (w wersji dla dorosłych oraz dla dzieci), a także Skalę Pozytywnego Wpły- wu Kwestionariusza Pozytywnej Percepcji Rodzicielskiej KIPP. Wykazano istnienie związków pomiędzy temperamentem matki i dziecka a niektórymi wymiarami pozytywnej percepcji rodzicielskiej matki. Wykryto także istotne różnice w ocenie towarzyskości dziecka dokonywanej przez matki dzieci z autyzmem oraz zespołem Downa. Z uwagi na ograniczenia metodologiczne badanie należy traktować jako pilotaż wskazujący kierunki dalszych analiz. Słowa kluczowe: zaburzenia rozwoju, autyzm, zespół Downa, temperament, pozytywna percepcja rodzicielska WPROWADZENIE Zaburzenia rozwoju dziecka wiążą się z doświadczaniem przez rodziców wielu wyzwań. Już otrzymanie diagnozy rozpatrywane jest jako zdarzenie kryzysowe, wywołujące napięcie i poczucie zagrożenia (Ylven, Bjorck-Akesson, Granlud, 2006). Rodzice stają wobec konieczności zmodyfikowania oczekiwań dotyczących przyszłości, a także wyobrażeń siebie w roli rodzica (King i in., 2005). Doświadczany przez nich długotrwały stres może się przyczyniać do pogorszenia ich funkcjonowania psychicznego i fizycznego oraz trudności w budowaniu relacji z dzieckiem, jak również negatywnie wpływać na zachowanie dziecka, jego rozwój poznawczy i emocjonalny (Crnick, Gaze, Hoffman, 2005; West, Newman, 2003). Stres rodzicielski ujmowany jest zazwyczaj zgodnie z transakcyjną koncepcją Richarda S. Lazarusa i Susan Folkman (1987), którzy definiują stres jako określoną relację między wymaganiami sytuacyjnymi a zasobami osoby. W psychologicznych definicjach kryzysu (z którym stres jest wiązany, a czasem utożsamiany) podkreślany jest zarówno element zagrożenia równowagi, jak i wynikająca z niego szczególna szansa rozwojowa (Gilliliand, James, 2008). Wyniki prowadzonych w ostatnich latach badań świadczą, że wiele rodzin poAAdres do korespondencji: [email protected] PSYCHOLOGIA WYCHOWAWCZA, NR 4/2013, s. 7–24 8 OLGA POKORSKA, EWA PISULA zytywnie postrzega doświadczenia związane z opieką nad dzieckiem z trudnościami w rozwoju (Hastings, Taunt, 2002), rozwija nowe strategie radzenia sobie, a w sprzyjających warunkach dobrze adaptuje się do sytuacji (Trute, Murphy, Levine, 2007). Rodzice doceniają znaczenie więzi z dzieckiem, własny rozwój osobisty, wzrost wrażliwości i tolerancji wobec innych, umocnienie więzi rodzinnych, a także możliwość poszerzenia sieci społecznych (Hastings, Taunt, 2002). Podkreślają, że problemy w rozwoju dziecka sprawiły, iż nauczyli się cieszyć drobnymi, codziennymi zdarzeniami (Kausar, Jevne, Sobsey, 2003; King i in., 2005). Rodzice dzieci z zaburzeniami rozwoju mogą być szczególnie uważni w dostrzeganiu pozytywnego wpływu dziecka na rodzinę. W badaniach Susan A. Esdaile i Kennetha M. Greenwooda (2003) przypisywali dziecku większy wpływ na pozytywny przebieg interakcji niż rodzice dzieci rozwijających się prawidłowo. Dotychczas brakuje koncepcji teoretycznych, które w sposób spójny wyjaśniałyby źródła i funkcje pozytywnych doświadczeń rodziców dzieci z zaburzeniami rozwoju. Akcentuje się natomiast zasadność włączania tego aspektu sytuacji rodzica do modeli traktujących zaburzenia rozwoju dziecka jako potencjalny stresor (Hastings, Taunt, 2002). Podejście takie, nie ignorując znaczenia stresu (a więc także nie etykietując negatywnie rodzin, które go doświadczają), pozwala rozpatrywać pozytywną percepcję w kategoriach efektów adaptacji lub wspierających ją zasobów. Jak wynika z badań, ważną rolę w adaptacji odgrywają procesy przewartościowania, pomagające odnaleźć znaczenie trudnych wydarzeń (Folkman, Moskovitz, 2000). Wiążą się one z odzyskiwaniem przez rodzica poczucia kontroli nad sytuacją, postrzeganiem zdarzeń jako przewidywalnych i znaczących, a siebie jako wartościowej osoby (Pakenham, Sofronoff, Samios, 2004; Scorgie, Sobsey, 2000). Badania Richarda Hastingsa i wsp. (2005) wykazały, że stosowanie przez matki strategii polegającej na przeformułowaniu problemu łączy się z postrzeganiem przez nie dziecka z niepełnosprawnością intelektualną jako źródła spełnienia i szczęścia oraz umocnienia i bliskości rodziny. Doświadczanie stresu i pozytywna percepcja doświadczeń rodzicielskich są współwystępującymi, relatywnie niezależnymi konstruktami (tamże; Hastings, Taunt, 2002). Shelley van der Veek, Vivian Kraaij i Nadia Garnefski (2009) wykazały, że z natężeniem symptomów depresji u rodziców dzieci z zespołem Downa korelowały inne psychologiczne zmienne niż z natężeniem doświadczanych przez nich pozytywnych emocji. Wysoki poziom stresu nie jest więc równoznaczny z niskim poziomem pozytywnej percepcji (Kayfitz, Gragg, Orr, 2010). Na przebieg procesu adaptacji rodziców do wyzwań związanych z trudnościami w rozwoju dziecka i na efekty tego procesu wpływa wiele wchodzących ze sobą w interakcje czynników związanych z funkcjonowaniem dziecka, rodzica i charakterystyką szerszego środowiska (Hill, Rose, 2009; Pisula, 2007). Istotną rolę w kształtowaniu się doświadczeń rodzica odgrywa rodzaj zaburzeń w rozwoju dziecka, który w pewnym zakresie wyznacza typ problemów. Badanie przedstawione w niniejszej pracy objęło dwie często porównywane ze sobą grupy matek: dzieci z autyzmem i dzieci z zespołem Downa. DOŚWIADCZENIA RODZICÓW DZIECI Z AUTYZMEM I DZIECI Z ZESPOŁEM DOWNA Autyzm jest diagnozowany na podstawie profilu behawioralnego, którego specyfika ma ważne konsekwencje dla rodziców (Griffith i in., 2010). Wiele badań dotyczy stresu rodzicielskiego, pojawiającego się u tej grupy rodziców już we wczesnych etapach rozwoju dziec- ka. Wiąże się on z trudnym i wydłużonym procesem diagnostycznym, który z perspektywy matek jest czasem niepewności i zagubienia (Elder, 2001; Pisula, 2012a). Rodzice mają też trudności z interpretowaniem sygnałów dziecka, ponieważ dzieci z autyzmem w porównaniu z dziećmi rozwijającymi się prawidłowo są mniej aktywnymi uczestnikami interakcji, rzadziej spontanicznie inicjują i podtrzymują kontakt, rzadziej odpowiadają na inicjatywę innych osób oraz kierują do rodziców niejasne, a nawet sprzeczne komunikaty (Pisula, 2005). Trudności dziecka w komunikowaniu się i problemy w relacjach społecznych należą do najważniejszych źródeł stresu rodziców dzieci z autyzmem (Davis, Carter, 2008), a ich większe natężenie może się wiązać z wyższym poziomem stresu (Ekas, Whitman, 2010; Hastings, Johnson, 2001). Obciążające dla rodziców są też problemy w zachowaniu dziecka (Eisenhower, Baker, Blacher, 2005), które mogą być związane m.in. z trudnościami w zakresie samoregulacji lub z impulsywnością (Davis, Carter, 2008). Nietypowe zachowanie, w tym ograniczone wzorce ruchowe, np. stereotypie, bywa odbierane przez otoczenie jako niezrozumiałe, tym bardziej że autyzm nie może być łatwo rozpoznany na podstawie wyglądu dziecka. Prowadzi to do odrzucania i piętnowania dotkniętych nim dzieci, znajdując odbicie w podwyższonym poziomie stresu rodziców (Pisula, 2012a). Niewiele badań dotyczyło dotąd pozytywnej percepcji doświadczeń rodzicielskich u rodziców dzieci z autyzmem. Zebrane dane dowodzą jednak, że ze stresem współwystępują u nich doświadczenia pozytywne. Deklarują je zarówno matki, jak i ojcowie, chociaż według niektórych badaczy matki widzą więcej pozytywów lub też częściej o nich mówią (Hastings i in., 2005; Kayfitz i in., 2010). Zauważają one, że obecność dziecka korzystnie wpływa zarówno na ich rozwój osobisty, jak i na funkcjonowanie rodziny: przyczynia się do umocnienia więzi rodzinnych oraz wzrostu odporności rodziców (Lickenbrock, Ekas, Whitman, 2011). Rodzice starają się też zrozumieć perspektywę, z jakiej dziecko z autyzmem odbiera świat, i nadać sens jego zachowaniom (Pakenham, Sofronoff, Samios, 2004). Pozwala im to rozwinąć własne schematy poznawcze i włączyć w nie nowy sposób postrzegania zjawisk. Z wielu prac wynika, że matki dzieci z zespołem Downa (ZD) doświadczają mniejszego stresu (m.in. Dąbrowska, Pisula, 2010; Kasari, Sigman, 1997) i depresji (Abbeduto i in., 2004) niż matki dzieci z autyzmem. Są też dane wskazujące, że poziom stresu matek dzieci z ZD w wielu obszarach nie różni się od doświadczanego przez matki dzieci rozwijających się prawidłowo. Ewa Pisula (2007) nie stwierdziła między tymi grupami różnic w zakresie pesymizmu, poczucia braku integracji rodziny czy ograniczenia jej możliwości. W związku z podobnymi doniesieniami pojawił się nawet termin „przewaga zespołu Downa” (Down syndrome advantage). Robert M. Hodapp (2002) zauważa, że „przewaga” ta może mieć kilka możliwych przyczyn. Dzieci z ZD lepiej radzą sobie w sytuacjach społecznych, są oceniane jako bardziej towarzyskie, a także rzadziej przejawiają problemy w zachowaniu. Ich rodzice, biorący udział w badaniach, są zwykle starsi i bardziej zamożni niż rodzice dzieci z innego typu niepełnosprawnością. Mają też lepszy dostęp do specjalistycznej wiedzy na temat zaburzeń rozwoju dziecka. W porównaniu z autyzmem przyczyny ZD są dla rodziców bardziej zrozumiałe, a diagnoza następuje wcześniej. Rodzice osób z ZD oceniają też dostępność i użyteczność wsparcia społecznego wyżej niż rodzice dzieci z innymi problemami (Stoneman, 2007). Nie oznacza to oczywiście, że matki dzieci z ZD nie doświadczają trudności w związku z opieką nad dzieckiem, wiele czynników ułatwia im jednak radzenie sobie z wyzwaniami (Pisula, 2012b). Gemma M. Griffith ze współpracownikami (2010) stwierdziła, że matki dzieci z ZD uzyskały niższe wyniki w skalach stresu i wyższe w skali pozytywnej percepcji niż matki dzieci z autyzmem. Z kolei King (2005) zauważył pewne podobieństwo w prze- 9 PSYCHOLOGIA WYCHOWAWCZA, NR 4/2013, s. 7–24 TEMPERAMENT MATEK I DZIECI Z ZABURZENIAMI ROZWOJU A POZYTYWNA PERCEPCJA... 10 OLGA POKORSKA, EWA PISULA biegu procesu adaptacji rodziców z tych grup. Na podstawie wywiadów opisał on pierwsze reakcje rodziców na diagnozę, zmiany w systemie przekonań rodzinnych związane z zaburzeniami rozwoju dziecka i następujący stopniowo proces adaptacji. Wspólna dla rodzin dzieci z ZD i autyzmem była konieczność modyfikacji przekonań i wartości. Często prowadziła ona do dostrzegania pozytywnego wpływu dziecka na rodzinę. Rodzice opisywali poszerzenie perspektywy, zwiększoną samoświadomość i rozwój osobisty. Jednym z końcowych etapów procesu były zmiana perspektywy na opierającą się na zasobach i mocnych stronach oraz zrównoważone podejście do potrzeb dziecka i innych członków rodziny. Wykazano, że do czynników sprzyjających pozytywnej percepcji doświadczeń rodzicielskich należą niektóre cechy osobowości, silny związek małżeński, brak zaburzeń w zachowaniu dziecka, uczestniczenie przez rodziców w grupach wsparcia oraz posiadanie małej i efektywnej sieci wspierających osób (Pisula, 2007). Większość prac koncentruje się wokół porównania grup z diagnozą różnych zaburzeń rozwoju i jeśli analizowane są różnice indywidualne wewnątrz grup, to głównie w kontekście nasilenia objawów. Dużo mniej uwagi poświęca się charakterystyce temperamentalnej dziecka i rodziców. Jej uwzględnienie pozwoliłoby na pełniejsze rozumienie sytuacji psychologicznej rodziny – zarówno charakteru i nasilenia stresu, stosowanych strategii radzenia sobie z nim, jak i zakresu pozytywnej percepcji. Byłoby także pomocne w rozwijaniu interwencji terapeutycznych, które coraz częściej opierają się na angażowaniu zasobów rodziny. PSYCHOLOGIA WYCHOWAWCZA, NR 4/2013, s. 7–24 TEMPERAMENT A DOŚWIADCZENIA RODZICÓW ZWIĄZANE Z OPIEKĄ NAD DZIECKIEM Oddziaływania między spostrzeganym przez matkę temperamentem dziecka a jej zachowaniami wobec dziecka (m.in. responsywnością) są dwukierunkowe i złożone (Aring, Renk, 2010). Istotną rolę odgrywa w nich m.in. osobowość matki (Molfese i in., 2010), jej nastawienie względem rodzicielstwa, a także obecność i nasilenie symptomów depresji oraz poziom odczuwanego stresu. Na przebieg interakcji wpływają zarówno zachowanie dziecka, jak i sposób postrzegania go przez rodzica (Kasari, Sigman, 1997). Temperament dziecka może także wyznaczać wrażliwość na różne rodzaje oddziaływań wychowawczych (Belsky, Bakermans-Kranenburg, van Ijzendoorn, 2007). Podstawą do rozważań nad rolą temperamentu w przystosowaniu rodzica może być teoria Arnolda H. Bussa i Roberta Plomina (1984), którzy wyróżnili trzy wymiary temperamentu, zarówno u dzieci, jak i u dorosłych. Pierwszy z nich, emocjonalność, to tendencja do reagowania pobudzeniem o określonej intensywności. Na wymiar drugi, aktywność, składają się wigor (siła lub intensywność reakcji) oraz tempo reakcji. Wymiar ten nierozerwalnie wiąże się z aktywnością motoryczną i wydatkowaniem energii, określa więc styl zachowania. Towarzyskość z kolei to nieformalna charakterystyka zachowania, od której zależy kierunek działań: dążenie do kontaktu lub unikanie go. Jej źródeł autorzy upatrują w pozytywnych wzmocnieniach płynących z interakcji społecznych, takich jak obecność innych osób, oznaki zainteresowania z ich strony, podejmowanie wspólnych działań czy wzajemne reagowanie na siebie. Mimo potwierdzanego w badaniach funkcjonalnego znaczenia temperamentu wciąż niewiele prac dotyczy różnic indywidualnych w tym zakresie u dzieci z autyzmem lub ZD. Częściowo wynika to z trudności oddzielenia symptomów zaburzeń od charakterystyki temperamentalnej i braku odpowiednich narzędzi pomiaru. Istnieją dane dowodzące, że TEMPERAMENT MATEK I DZIECI Z ZABURZENIAMI ROZWOJU A POZYTYWNA PERCEPCJA... 11 charakterystyka temperamentalna może wyjaśniać część różnic w ekspresji symptomów zaburzeń, również w przypadku autyzmu. Wpływa także na wielkość nieprzystosowania dzieci z różnego typu niepełnosprawnością (De Pauw i in., 2011) oraz efektywność interwencji terapeutycznych (Rothbart i in., 1995, za: Schwartz i in., 2009). Są to powody, dla których badania nad temperamentem w tej grupie warte są szczególnej uwagi. Wykazano, że zróżnicowanie temperamentalne osób z autyzmem ma wyraźny związek z ich funkcjonowaniem emocjonalno-społecznym (Schwartz i in., 2009). Różnice w zakresie cech temperamentu między dziećmi z autyzmem a rozwijającymi się prawidłowo występują już w 1. r. ż. i dotyczą m.in. trudności z regulowaniem reakcji na stymulację (Gomez, Baird, 2005). U dzieci starszych ujawniają się duże problemy w przystosowaniu, tendencja do wycofywania się w reakcji na bodźce i mniejsza wytrwałość (Bailey i in., 2000). Rodzice dzieci z autyzmem postrzegają temperament swoich dzieci jako „trudniejszy”, również w porównaniu z rodzicami dzieci z niepełnosprawnością intelektualną, w tym z ZD (Kasari, Sigman, 1997). Z kolei rodzice dzieci z ZD oceniają ich temperament jako „łatwiejszy” w porównaniu z rodzicami nie tylko dzieci z autyzmem, lecz także innych dzieci z niepełnosprawnością intelektualną. Ich oceny są bardziej zbliżone do formułowanych przez rodziców dzieci rozwijających się prawidłowo w podobnym wieku umysłowym. Dane dotyczące porównania dzieci z ZD i rozwijających się prawidłowo nie są jednak spójne i wskazują przede wszystkim na zróżnicowanie stylów zachowania dzieci z ZD oraz reakcji matek na ich zachowanie (Cunningham, 1992). Istnieją też jednak specyficzne różnice między dziećmi z ZD a dziećmi rozwijającymi się typowo w odniesieniu do niektórych wymiarów temperamentu. Badania Marii Gartstein i wsp. (2006) potwierdziły niższą negatywną emocjonalność i dłuższy czas orientacji u niemowląt z ZD, w ocenie rodziców. Nie wykazano natomiast różnic w poziomie aktywności, choć niektóre bardziej bezpośrednie metody obserwacji wskazują na mniejszą energiczność ruchów tych dzieci (Rothebart, Hanson, 1983; Vimercati i in., 2012). W innym badaniu (Gunn, Berry, 1985) matki dzieci z ZD w wieku przedszkolnym oceniały je z kolei jako bardziej aktywne w porównaniu do dzieci rozwijających się prawidłowo. Niejednoznaczność wyników w zakresie niektórych aspektów temperamentu potwierdzili także Goldberg i Marcovitch (1989, za: Strelau, 2002). Z przeprowadzonych przez nich analiz wynika, że jedyną cechą różniącą dzieci z ZD od rozwijających się prawidłowo niezależnie od wieku (w przedziale od 10 miesięcy do 16 lat) jest ich niższa wytrwałość. W badaniach, w których rodzice oceniali temperament dzieci na skali EASI (Buss, Plomin, 1984, za: Boström, Bromberg, Hwang, 2010), dzieci z ZD były niżej oceniane na skali negatywnej emocjonalności i nieśmiałości oraz wyżej na skali towarzyskości niż dzieci z autyzmem. Rodzice dzieci z autyzmem oceniali też wpływ dziecka na rodzinę jako bardziej negatywny. Nie stwierdzono natomiast różnic w zakresie wpływu pozytywnego, co może potwierdzać tezę o niezależności stresu i pozytywnej percepcji (Hastings, Taunt, 2002). Dotychczasowe studia wykazały znaczenie temperamentu dziecka jako czynnika ryzyka dla stresu rodzicielskiego – zarówno u rodziców dzieci z zaburzeniami rozwoju, jak i dzieci rozwijających się prawidłowo. Niewielka jest jednak wiedza na temat związku PSYCHOLOGIA WYCHOWAWCZA, NR 4/2013, s. 7–24 BADANIA NAD TEMPERAMENTEM DZIECI Z ZABURZENIAMI ROZWOJU 12 OLGA POKORSKA, EWA PISULA między temperamentem dziecka i matki a pozytywną percepcją doświadczeń rodzicielskich. Zagadnieniom tym poświęcona została niniejsza praca. Cel badania i hipotezy badawcze Celem badania było poznanie powiązań między temperamentem a doświadczeniami rodzicielskimi ujmowanymi z perspektywy zasobów ułatwiających rodzinie adaptację do sytuacji problemowych. Oczekiwano, że wyższe nasilenie towarzyskości dziecka będzie współwystępować z wyższym poziomem pozytywnej percepcji doświadczeń rodzicielskich u matek, a wyższy poziom emocjonalności i nieśmiałości dziecka będzie współwystępował z niższym poziomem pozytywnej percepcji doświadczeń rodzicielskich (hipoteza 1). Wyższe natężenie dziecięcej emocjonalności i nieśmiałości oraz niższa towarzyskość (a także współwystępowanie tych cech) mogą stanowić czynnik ryzyka dla wystąpienia trudności w zachowaniu i interakcjach z innymi. Prawdopodobnie podwyższają więc poziom stresu rodziców oraz utrudniają im identyfikowanie pozytywnych aspektów rodzicielstwa. Wpływ określonych charakterystyk dziecka na percepcję matki może się różnić także w zależności od jej własnego temperamentu. W związku z tym oczekiwano również istnienia związku między nasileniem cech temperamentu matki a pozytywną percepcją doświadczeń rodzicielskich (hipoteza 2). Wyższe nasilenie towarzyskości matki może się wiązać ze spostrzeganiem przez nią bardziej pozytywnego wpływu dziecka na życie rodziny. Wyższe natężenie emocjonalności może natomiast utrudniać matce dokonywanie pozytywnego przeformułowania problemu i współwystępować z niższym poziomem pozytywnych doświadczeń. Ze względu na brak danych empirycznych oraz modelu teoretycznego trudno jednak wskazać kierunek zależności między tymi zmiennymi. METODA PSYCHOLOGIA WYCHOWAWCZA, NR 4/2013, s. 7–24 Osoby badane W badaniu uczestniczyło 61 matek dzieci z zaburzeniami rozwoju, w tym 31 matek dzieci z autyzmem oraz 30 matek dzieci z zespołem Downa. Wiek matek dzieci z autyzmem wahał się między 25. a 47. r. ż. (M = 35,18, SD = 5,58). Dwadzieścia matek miało wykształcenie wyższe lub licencjackie, dziewięć − wykształcenie średnie, jedna osoba − wykształcenie podstawowe, a jedna − zawodowe. Wiek dzieci z autyzmem wynosił od 3 do 7 lat (M = 4,89, SD = 1,25). W grupie było 19 chłopców oraz 12 dziewczynek. Średni wiek, w jakim u dzieci został zdiagnozowany autyzm, to 2,7 lat. Większość dzieci (17 osób) uczęszczało do przedszkoli specjalnych. Pozostałe uczyły się w przedszkolach integracyjnych (sześcioro dzieci), masowych (troje dzieci) lub w placówkach określonych jako „inne” (pięcioro dzieci). Rodziny były w większości pełne (tylko czworo dzieci było wychowywanych przez samotne matki). Siedemnaścioro dzieci miało rodzeństwo. W przypadku trzech rodzin zaburzenia w rozwoju wystąpiły także u innych dzieci. Dwadzieścia dwie matki oceniły sytuację materialną rodziny jako raczej dobrą, a dziewięć uznało, że jest ona raczej trudna. Większość rodzin pochodziła z dużych miast powyżej 500 tys. mieszkańców (12 rodzin) lub z miast od 100 do 500 tys. mieszkańców (osiem rodzin). Wiek matek dzieci z ZD wahał się od 28 do 52 lat (M = 39,12, SD = 5,88). Był on istotnie wyższy niż w grupie matek dzieci z autyzmem (t(59) = −2,72; p < 0,01). Więk- TEMPERAMENT MATEK I DZIECI Z ZABURZENIAMI ROZWOJU A POZYTYWNA PERCEPCJA... 13 szość matek (16 osób) miała wykształcenie wyższe lub na poziomie licencjatu, siedem − wykształcenie średnie, pięć − zawodowe, a dwie − podstawowe. Średni wiek dzieci wynosił w tej grupie 7,4 lat (SD = 2,43) i wahał się w przedziale od 3 do 13 lat. Dzieci z ZD były istotnie starsze (Mrang = 39,63) od dzieci z autyzmem (Mrang = 21,37), U = 176; p < 0,001. Wśród dzieci znalazło się 17 chłopców i 12 dziewczynek. Sześcioro dzieci uczęszczało do przedszkola specjalnego, 12 do przedszkola integracyjnego, a 11 dzieci uczyło się w szkole specjalnej. Wszystkie rodziny były pełne. Jedno dziecko było jedynakiem, połowa dzieci miała jednego brata lub siostrę, czworo dzieci miało troje lub więcej rodzeństwa. W jednej rodzinie zaburzenia w rozwoju występowały u drugiego dziecka. Również w tej grupie badanych większość rodzin pochodziła z dużych miast powyżej 500 tys. mieszkańców (12 rodzin) lub z miast wielkości 100−500 tys. mieszkańców (sześć rodzin). Większość matek (19) oceniła sytuację materialną rodziny jako raczej dobrą, pięć postrzegało ją jako raczej trudną, trzy osoby − jako bardzo dobrą i trzy osoby − jako bardzo trudną. Narzędzia badawcze W badaniu posłużono się Skalą Pozytywnego Wpływu (Positive Contributions Scale – PCS) pochodzącą z Kwestionariusza Percepcji Rodzicielskiej KIPP (Kansas Inventory of Parental Perceptions; Behr, Murphy, Summers, 1992). Polskie tłumaczenie powstało za zgodą autorów w ramach seminarium magisterskiego prowadzonego na Wydziale Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego przez Ewę Pisulę. Do pomiaru temperamentu matek oraz dzieci wykorzystano Kwestionariusze Temperamentu EAS: kwestionariusz EAS-D (Wersja dla dorosłych) oraz EAS-C (Wersja dla dzieci ocenianych przez rodziców). Narzędzia te zostały opracowane przez Bussa i Plomina, autorem ich polskiej adaptacji jest Włodzimierz Oniszczenko (1997). Kwestionariusz KIPP przeznaczony jest do badań nad pozytywną percepcją rodzicielską u rodziców dzieci z niepełnosprawnością. Podstawę teoretyczną kwestionariusza stanowi teoria adaptacji poznawczej Shelley Taylor (Taylor, Brown, 1988) oraz model kryzysu rodziny ABCX, wraz z jego rozwinięciem autorstwa Hamiltona I. McCubbina i Joan M. Patterson (1982). Uwzględniona w narzędziu percepcja doświadczeń rodzicielskich obejmuje takie wymiary, jak spostrzeganie pozytywnego wpływu zdarzeń na życie rodziny, własnej kontroli nad nimi i nadawania im określonych znaczeń. W skład kwestionariusza KIPP wchodzą cztery skale: Skala Pozytywnego Wpływu (Positive Contribution Scale; PCS), Skala Porównań Społecznych (Social Comparisons), Skala Atrybucji Przyczynowych (Causal Attributions) i Skala Poczucia Kontroli (Mastery/Control). W badaniu posłużono się Skalą Pozytywnego Wpływu. Mierzy ona tendencję do postrzegania członka rodziny z niepełnosprawnością jako osoby mającej pozytywny wpływ, w znaczeniu wkładu w różne obszary życia rodziny. Składa się z 50 pozycji, do których rodzice ustosunkowują się na czterostopniowej skali (ZN – zdecydowanie nie; N – nie, T – tak; ZT – zdecydowanie tak). W skład Skali wchodzi dziewięć podskal wyodrębnionych na podstawie analizy czynnikowej głównych składowych. Wyższy wynik w obrębie podskali może się wiązać z wyższym nasileniem percepcji określonego typu, ale także z lepszym uświadomieniem sobie pewnych zjawisk lub częstszym wykorzysty- PSYCHOLOGIA WYCHOWAWCZA, NR 4/2013, s. 7–24 Kwestionariusz Percepcji Rodzicielskiej KIPP 14 OLGA POKORSKA, EWA PISULA waniem pozytywnej percepcji jako strategii radzenia sobie w trudnych sytuacjach. Podskale są następujące: „nauka przez doświadczenie ze szczególnymi problemami” (Learning through experience with special problems), „poczucie szczęścia i spełnienia” (Happiness and Fulfillment), „osobista siła i bliskość rodziny” (Personal strength and family closeness), „rozumienie celów życia” (Understanding life’s purposes), „rozwój osobisty i dojrzałość” (Personal growth and maturity), „świadomość przyszłości” (Awareness of future issues), „poszerzone sieci społeczne” (Expanded social network), „kariera lub rozwój zawodowy” (Career or job growth), „duma i współpraca” (Pride and cooperation). Ostatnia podskala stosowana jest wyłącznie w badaniach rodziców dzieci powyżej 4. r. ż. Ponieważ w badaniu uczestniczyły matki dzieci młodszych, wyniki tej podskali nie były analizowane. Badania rzetelności kwestionariusza przeprowadzone przez jego autorów w próbie amerykańskiej (Behr i in., 1992) wykazały akceptowalne lub lepsze wartości współczynnika alfa Cronbacha dla podskal skali PCS (od 0,56 do 0,86). Autorzy kwestionariusza podkreślają jednak konieczność uwzględniania możliwej niskiej stabilności w interpretacji wyników. Dotychczas brak polskich badań nad strukturą czynnikową, trafnością i rzetelnością skal KIPP. PSYCHOLOGIA WYCHOWAWCZA, NR 4/2013, s. 7–24 Kwestionariusze Temperamentu EAS Kwestionariusz EAS służy do pomiaru zdeterminowanych genetycznie cech temperamentu, które ujawniają się już w 1. r. ż. dziecka i stają się podstawą rozwoju osobowości. Wersja dla dorosłych (EAS-D) składa się z pięciu skal mierzących emocjonalność (niezadowolenie, strach i złość), aktywność oraz towarzyskość. W skład każdej ze skal wchodzą po cztery pozycje. Badani udzielają odpowiedzi na pięciostopniowej skali, gdzie 1 oznacza zdecydowanie nie, 2 – raczej nie, 3 – nie wiem, 4 – raczej tak i 5 – zdecydowanie tak. Studia nad zgodnością wewnętrzną skal kwestionariusza w próbach polskich wykazały, że jest ona dość niska – współczynniki alfa Cronbacha osiągały wartość od 0,57 (towarzyskość) do 0,74 (niezadowolenie). Stabilność pomiaru analizowana po dwóch tygodniach oraz sześciu miesiącach była jednak zadowalająca. W badaniu wykorzystano także kwestionariusz EAS-C umożliwiający pomiar temperamentu dzieci (w wersji wypełnianej przez rodzica). Narzędzie zbudowane jest z czterech skal mierzących emocjonalność, nieśmiałość, aktywność oraz towarzyskość. W skład każdej ze skal wchodzi pięć pozycji. Badani udzielają odpowiedzi na pięciostopniowej skali, gdzie 1 oznacza zdecydowanie nie, 2 – raczej nie, 3 – nie wiem, 4 – raczej tak i 5 – zdecydowanie tak. Rzetelność tego kwestionariusza jest zadowalająca. Procedura Kontakt z osobami badanymi nawiązywano za pośrednictwem ośrodków terapeutycznych, przedszkoli specjalnych i integracyjnych oraz szkół specjalnych na terenie kilku miast (Warszawy, Białegostoku, Siemiatycz i Bielska Podlaskiego). Po wyrażeniu przez dyrektorów placówek zgody na kontakt z rodzicami, rodziców informowano o badaniu i proszono o wzięcie w nim udziału. Osobom, które wyraziły zgodę, przekazywano zestaw kwestionariuszy, które następnie były wypełniane indywidualnie, w ośrodkach lub w domach badanych (w takiej sytuacji były następnie zwracane do placówek). Każda z osób badanych otrzymała materiał złożony z instrukcji, ankiety demograficznej i trzech kwestionariuszy. 15 TEMPERAMENT MATEK I DZIECI Z ZABURZENIAMI ROZWOJU A POZYTYWNA PERCEPCJA... WYNIKI Profile temperamentu dzieci z autyzmem oraz dzieci z ZD W tabeli 1. przedstawiono statystyki opisowe dla wszystkich skal EAS oraz wyniki porównania grup testem t-Studenta. TABELA 1. Statystyki opisowe oraz wyniki porównania charakterystyki temperamentalnej dzieci z autyzmem oraz ZD w ocenie matek Dzieci z ZD Dzieci z autyzmem Wymiar temperamentu M SD M SD towarzyskość 18,30 2,85 15,29 3,59 emocjonalność 16,00 2,98 16,97 3,83 1,10 aktywność 18,17 4,42 19,26 3,71 1,05 nieśmiałość 12,10 3,63 13,23 3,32 1,26 t −3,62*** M – średnia, SD – odchylenie standardowe * p < 0,05; ** p < 0,01; *** p < 0,001 Porównanie profilu temperamentalnego dzieci z autyzmem oraz ZD wykazało istotną różnicę między grupami w zakresie towarzyskości. W ocenie matek dzieci z ZD są bardziej towarzyskie niż dzieci z autyzmem. W badaniu nie stwierdzono różnic na żadnym z pozostałych wymiarów temperamentu mierzonych EAS-C. W celu analizy związku między cechami temperamentu a pozytywną percepcją doświadczeń rodzicielskich posłużono się współczynnikiem rho-Spearmana. Nie wykryto istotnych korelacji pomiędzy żadną z cech temperamentu dziecka a wynikiem ogólnym na skali pozytywnej percepcji rodzicielskiej matki. Nie potwierdzono także występowania istotnych korelacji między tymi zmiennymi w podgrupach wyodrębnionych ze względu na rodzaj diagnozy dziecka. Przeprowadzone analizy korelacji między wymiarami temperamentu dziecka a poszczególnymi obszarami pozytywnej percepcji rodzicielskiej (podskalami PCS) wykazały istnienie związków między tymi zmiennymi. W grupie matek dzieci z autyzmem istniał dodatni związek pomiędzy emocjonalnością dziecka a percepcją jego wpływu na naukę poprzez doświadczenie związane ze szczególnymi problemami, rs = 0,41; p < 0,05. Im silniejsza była tendencja dziecka z autyzmem do reagowania negatywnymi emocjami, tym wyższy w opinii matki stawał się jego wpływ na jej wiedzę i wrażliwość dotyczącą niepełnosprawności. W grupie matek dzieci z ZD wyższa towarzyskość dziecka współwystępowała z silniejszą percepcją jego wpływu na naukę poprzez doświadczenia związane ze szczególnymi problemami (rs = 0,38; p < 0,05). Ponadto, im wyższa była aktywność dziecka, tym większy, pozytywny wpływ dziecka na własny rozwój zawodowy dostrzegały matki (rs = 0,37; p < 0,05). Nieśmiałość dziecka korelowała natomiast ujemnie ze spostrzeganą osobistą siłą oraz bliskością członków rodziny (rs = −0, 36; p < 0,05). PSYCHOLOGIA WYCHOWAWCZA, NR 4/2013, s. 7–24 Temperament dziecka a pozytywna percepcja rodzicielska 16 OLGA POKORSKA, EWA PISULA Temperament matki a pozytywna percepcja doświadczeń rodzicielskich Stwierdzono, że niektóre cechy temperamentu matki korelowały z pozytywną percepcją doświadczeń rodzicielskich – mierzoną ogólnie. Dotyczyło to aktywności (rs = 0,41; p < 0,01) oraz towarzyskości (rs = 0,263; p < 0,05). Korelacje z emocjonalnością, a więc niezadowoleniem, strachem lub złością matki, nie osiągnęły poziomu istotności statystycznej (odpowiednio rs = −0,181, −0,236 i −0,072), choć ich kierunek był zgodny z oczekiwaniem. Podobne analizy przeprowadzone w podziale na podgrupy wykazały umiarkowaną korelację aktywności matek dzieci z autyzmem z wynikiem ogólnym skali pozytywnej percepcji rodzicielskiej, rs = 0,43; p < 0,05. Analizie poddano także współwystępowanie określonych cech temperamentu matek z poszczególnymi podskalami pozytywnej percepcji rodzicielskiej. Wyniki tych analiz w całej zbadanej próbie łącznie przedstawiono w tabeli 2. TABELA 2. Korelacje rho-Spearmana wymiarów pozytywnej percepcji z temperamentem matek w całej badanej próbie łącznie PSYCHOLOGIA WYCHOWAWCZA, NR 4/2013, s. 7–24 Wymiary pozytywnej percepcji doświadczeń rodzicielskich niezadowolenie strach złość emocjonalność aktywność towarzyskość nauka przez doświadczenie −,007 ,061 −,016 ,012 ,224 ,157 szczęście −,294* −,211 −,192 −,270* ,179 ,275* siła i integracja rodziny −,239 −,236 −,141 −,246 ,222 ,218 cel życia −,323* −,160 −,318* −,321* ,255* ,343** przyszłość −,139 ,071 ,006 –,059 ,436** ,118 rozwój osobisty −,439 poszerzone sieci społeczne −,164 rozwój zawodowy −,165 ** * −,343 −,426 ,253 ,334** −,111 −,161 −,155 ,128 ,377** ,025 ,030 −,048 ,268* −,267 * ** ** −,016 * p < 0,05; ** p < 0,01 Ujemne korelacje wystąpiły w zakresie negatywnej emocjonalności matki i niektórych wymiarów pozytywnej percepcji rodzicielskiej. Niezadowolenie, strach i złość korelowały ujemnie z podskalą rozwoju osobistego. Dodatkowo w zakresie emocjonalności wyższe nasilenie niezadowolenia współwystępowało z niższym nasileniem percepcji pozytywnego wpływu dziecka na poczucie szczęścia. Wyższe wyniki w zakresie złości współwystępowały natomiast z niższymi wynikami skali celu życia. Również towarzyskość matki umiarkowanie dodatnio korelowała z pozytywną percepcją: najsilniej z podskalą rozwoju osobistego, a także z podskalami sieci społecznych, celu życia oraz szczęścia. Stwierdzono ponadto umiarkowaną dodatnią korelację wyników w skali aktywności z wynikami w podskali „świadomość przyszłości”, a także słabe, dodatnie korelacje aktywności ze skalami rozwoju zawodowego, rozwoju osobistego oraz celu życia. Z powyższych analiz wynika, że percepcja wpływu dziecka na rozwój osobisty i dojrzałość matki pozostaje w związku ze wszystkimi mierzonymi cechami temperamentu matki. Wynik ten różni się jednak w zależności od grupy. W tabeli 3. przedstawione zo- 17 TEMPERAMENT MATEK I DZIECI Z ZABURZENIAMI ROZWOJU A POZYTYWNA PERCEPCJA... stały wyniki analizy korelacji między tymi zmiennymi w grupie matek dzieci z zespołem Downa. TABELA 3. Korelacje rho-Spearmana wymiarów pozytywnej percepcji rodzicielskiej z temperamentem matek dzieci z zespołem Downa Wymiary pozytywnej percepcji doświadczeń rodzicielskich niezadowolenie strach aktywność towarzyskość −,123 ,124 ,359 ,031 ,062 ,241 −,078 ,130 złość nauka przez doświadczenie −,055 −,124 szczęście ,019 −,083 bliskość rodziny −,203 −,397 cel życia −,238 −,242 −,361 ,303 ,367* przyszłość −,119 −,069 −,115 ,422* ,140 rozwój osobisty −,183 −,198 −,014 ,239 ,203 sieci społeczne −,222 −,032 −,108 ,218 ,542** rozwój zawodowy −,309 ,010 ,057 ,465* ,182 * −,232 * * p < 0,05; ** p < 0,01 W tej grupie badanych towarzyskość silnie dodatnio korelowała z postrzeganym poszerzeniem sieci społecznych, a także umiarkowanie z podskalą celu życia. Wyższa aktywność matek dzieci z ZD współwystępowała natomiast z silniejszą percepcją pozytywnego wpływu dziecka na rozwój zawodowy oraz świadomość przyszłości. Wyniki w podskali rozwoju osobistego nie korelowały istotnie z żadnym z wymiarów temperamentu matki. Wyniki uzyskane przez matki dzieci z autyzmem przedstawiono w tabeli 4. TABELA 4. Korelacje rho-Spearmana wymiarów pozytywnej percepcji rodzicielskiej z temperamentem Wymiary pozytywnej percepcji doświadczeń rodzicielskich niezadowolenie strach złość aktywność towarzyskość nauka przez doświadczenie ,042 ,233 ,233 ,093 ,288 szczęście −,541** −,309 −,309 −,370* ,236 siła i integracja rodziny −,243 −,110 −,110 −,052 ,393* cel życia −,396* −,078 −,078 −,197 ,196 przyszłość −,197 ,188 ,188 ,141 ,457** −,724** −,387* −,387* −,549** ,346 poszerzone sieci społeczne −,051 −,184 −,184 −,192 −,003 rozwój zawodowy −,005 ,035 ,035 ,078 −,001 rozwój osobisty * p < 0,05; ** p < 0,01 PSYCHOLOGIA WYCHOWAWCZA, NR 4/2013, s. 7–24 matek dzieci z autyzmem 18 OLGA POKORSKA, EWA PISULA Współczynniki korelacji były istotne w przypadku korelacji rozwoju osobistego z każdą ze skal kwestionariusza temperamentu matki (poza aktywnością). W przypadku cech składających się na emocjonalność były to korelacje ujemne, najsilniejsze dla niezadowolenia. Skłonność matki do reagowania niezadowoleniem korelowała ujemnie także z poczuciem szczęścia oraz, nieco słabiej, ze skalą celu życia. Wyższe wyniki w zakresie złości współwystępowały ze słabszą pozytywną percepcją wpływu dziecka na poczucie szczęścia i spełnienia. Wyższe wyniki w zakresie aktywności matek dzieci z autyzmem współwystępowały z dostrzeganiem przez nie pozytywnego wpływu dziecka zarówno na bliskość rodziny, jak i na świadomość przyszłości. Analizy dodatkowe W badaniu wykazano także, że nasilenie pozytywnej percepcji (uwzględniono wyłącznie wynik ogólny PCS) w grupie matek dzieci z ZD (M = 141,93; SD = 17,01) jest istotnie wyższe niż u matek dzieci z autyzmem (M = 131,48; SD = 15,27), t(59) = −2,53; p < 0,05. Ponieważ jednak dzieci z ZD, których matki brały udział w badaniu, były starsze od dzieci z autyzmem, analizie poddano także związek wieku dziecka z pozytywną percepcją matki. Był on istotny w grupie ogólnej rs = 0,27; p < 0,05. PSYCHOLOGIA WYCHOWAWCZA, NR 4/2013, s. 7–24 DYSKUSJA WYNIKÓW W zaprezentowanym badaniu analizie poddano współwystępowanie określonych cech temperamentu matek i dzieci z zaburzeniami rozwoju (w rozumieniu teorii Bussa i Plomina, 1984) z pozytywną percepcją rodzicielską. Przed przystąpieniem do weryfikacji hipotez porównano, jak matki z obu grup postrzegają temperament swoich dzieci. Wykazano, że matki dzieci z ZD oceniały towarzyskość swoich dzieci wyżej niż matki dzieci z autyzmem. Jest to wynik dość oczywisty i spójny z rezultatami innych badań, potwierdzającymi wysokie kompetencje społeczne dzieci z ZD (Walz, Benson, 2002). Osoby z tym zespołem oceniane są jako szczególnie pogodne, uczuciowe i towarzyskie (Gilmore, Campbell, Cuskelly, 2003; Burke, Fisher, Hodapp, 2012), co zostało nawet określone terminem Down personality (Lecavalier, Tasse, 2005). Wyniki innych badań sugerują, że profil kompetencji poznawczych i społecznych dzieci z ZD może być znacznie bardziej złożony i powiązany z rozmaitymi trudnościami (Fidler, 2006). Nie ulega jednak wątpliwości, że w porównaniu z dziećmi z autyzmem, przejawiającymi duże trudności w relacjach społecznych, matki miały istotne podstawy, żeby oceniać towarzyskość dzieci z ZD znacznie wyżej. W badaniu nie stwierdzono różnic w zakresie oceny przez matki nieśmiałości i negatywnej emocjonalności dzieci z obu grup. Wynik ten jest zaskakujący w kontekście rezultatów wcześniejszych prac (Boström, Bromberg, Hwang, 2010). Brak różnic w tym zakresie może wynikać z ograniczeń badania, zwłaszcza z wielkości próby. Kierunek niewielkich różnic między średnimi obu grup był zgodny z oczekiwaniami. Nie potwierdziło się oczekiwanie, że wyższa towarzyskość oraz niższa emocjonalność i nieśmiałość dziecka współwystępują z silniejszą pozytywną percepcją rodzicielską u matki w sensie ogólnym. Uzyskano natomiast istotne korelacje niektórych wymiarów pozytywnej percepcji z cechami temperamentu dziecka. W przypadku matek dzieci z ZD temperament dziecka korelował z większą liczbą wymiarów pozytywnej percepcji rodzicielskiej. Wyższa aktywność dzieci wiązała się w tej grupie z dostrzeganiem ich pozytywnego wpływu na rozwój zawodowy matki, a ich mniejsza nieśmiałość − z wyższą oceną integracji rodziny. Warto zwrócić uwagę na różnice w temperamencie dziecka, które korelowały dodatnio z podskalą dotyczącą wrażliwości matki względem innych i rozumienia przez nią istoty niepełnosprawności. W grupie matek dzieci z ZD była to towarzyskość, natomiast w grupie matek dzieci z autyzmem – negatywna emocjonalność. Pierwszy z tych wyników jest dość oczywisty. Podkreślana już tutaj towarzyskość dzieci z ZD może powodować, że to właśnie wpływowi dziecka matki przypisują własną zwiększoną wrażliwość na innych ludzi. Także w innych badaniach (Burke i in., 2012) wyższa motywacja do nawiązywania kontaktów społecznych przez młodzież z ZD współwystępowała z wyższym natężeniem pozytywnej percepcji rodzicielskiej. Związek nasilenia negatywnej emocjonalności dzieci z autyzmem z pozytywną percepcją u matki jest trudniejszy do wyjaśnienia. Wskazuje on bowiem, że cechy dziecka zazwyczaj postrzegane jako negatywne – tendencja do reagowania złością, strachem, niepokojem – nie muszą współwystępować z niskim nasileniem pozytywnej percepcji rodzicielskiej. Być może rolę w tym zjawisku odgrywają procesy pozytywnego przeformułowania i nadawania przez matki osobistych znaczeń swoim doświadczeniom rodzicielskim (King, 2005; Van der Veek i in., 2009). Aby tę kwestię rozstrzygnąć, należałoby poznać opinie matek na temat tych aspektów funkcjonowania dziecka z autyzmem. Przeprowadzone analizy wykazały także, że pozytywna percepcja rodzicielska może silniej wiązać się z temperamentem matki niż ze spostrzeganą charakterystyką dziecka. Wyższa towarzyskość matek korelowała z wyższymi wynikami w zakresie pozytywnej percepcji. Być może więc, wyższe nasilenie towarzyskości, oznaczające silniejszą motywację do poszukiwania kontaktu z innymi, umożliwia rodzicom zbudowanie efektywnych sieci wsparcia społecznego. Jest ono ważnym zasobem, ułatwiającym adaptację i dokonywanie pozytywnych przeformułowań (Resch, Benz, Elliott, 2012). Potwierdzeniem dla tych przypuszczeń może być fakt, że matki, które opisywały siebie jako osoby bardziej towarzyskie, dostrzegały silniejszy wpływ swoich dzieci na poszerzenie sieci społecznych (wynik ten był istotny w całej grupie oraz w grupie matek dzieci z ZD). W grupie matek dzieci z autyzmem towarzyskość korelowała jednak nie z podskalą sieci społecznych, lecz z dostrzeganym wpływem dziecka na rozwój osobisty i dojrzałość (a więc m.in. odpowiedzialność, cierpliwość oraz radzenie sobie z problemami). Towarzyskość może zatem w różny sposób wiązać się z bardziej pozytywną percepcją rodzicielstwa, a jej wpływ na postrzeganie dziecka przez matkę wymaga dokładniejszych analiz. Drugą ważną cechą temperamentu matki, w dużym stopniu wyznaczającą jej pozytywną percepcję dziecka, była aktywność. Wynik ten jest szczególnie interesujący, ponieważ w teorii Bussa i Plomina (1984) aktywność to jedyna cecha odnosząca się raczej do stylu niż samej treści zachowania. W dotychczasowych badaniach potwierdzano związki między temperamentem a strategiami radzenia sobie ze stresem (Rueda, Rothbart, 2009). Można więc przypuszczać, że aktywność wiąże się z tendencją do angażowania się w wiele działań, w tym – prawdopodobnie – ze stosowaniem strategii radzenia sobie ze stresem skoncentrowanych na problemie. Powierdzeniem dla tej tezy mogłyby być korelacje aktywności z takimi wymiarami pozytywnej percepcji dziecka, jak jego wpływ na rozwój osobisty rodzica, rozwój zawodowy czy świadomość przyszłości (w tym np. świadomość wagi planowania życia rodziny). Wyniki te warto zastawić z badaniami z udziałem rodziców młodzieży i dorosłych osób z ZD (Burke i in., 2012). Rodzice, którzy wykazywali bardziej aktywny sposób radzenia sobie ze stresem, spostrzegali też większy pozytywny wpływ dziecka na rodzinę (mierzony kwestionariuszem KIPP). 19 PSYCHOLOGIA WYCHOWAWCZA, NR 4/2013, s. 7–24 TEMPERAMENT MATEK I DZIECI Z ZABURZENIAMI ROZWOJU A POZYTYWNA PERCEPCJA... PSYCHOLOGIA WYCHOWAWCZA, NR 4/2013, s. 7–24 20 OLGA POKORSKA, EWA PISULA Dotychczasowe badania potwierdziły związek między negatywną emocjonalnością matki i dziecka a występowaniem problemów w jego zachowaniu (Slatcher, Trentacosta, 2012). Podobne wyniki (Cumberland-Li i in., 2003) dowodzą dużego znaczenia tej charakterystyki w przebiegu interakcji z dzieckiem, a co za tym idzie, w budowaniu doświadczeń rodzicielskich. Negatywna emocjonalność matek w prezentowanej pracy nie korelowała jednak z wynikiem ogólnym skali pozytywnej percepcji. W obu grupach matek wiązała się natomiast z niektórymi jej wymiarami. U matek dzieci z autyzmem najsilniejszy był ujemny związek niezadowolenia matki z percepcją dziecka jako źródła radości i spełnienia. W grupie matek dzieci z ZD również ujemny był związek między strachem a dostrzeganiem pozytywnego wpływu dziecka na integrację rodziny. Interesujące są korelacje podskali rozwoju osobistego z każdym (poza aktywnością) wymiarem temperamentu matek dzieci z autyzmem oraz brak podobnych korelacji w przypadku matek dzieci z ZD. Podsumowując opisane rezultaty, można – z dużą ostrożnością – sformułować bardziej ogólną interpretację. Być może w przypadku matek dzieci z autyzmem percepcja wpływu dziecka na rodzinę jest silniej związana z temperamentem matki oraz słabiej z temperamentem dziecka niż w grupie matek dzieci z ZD. Przypuszczenie to wymagałoby jednak sprawdzenia. Wynik ogólny uzyskany przez matki dzieci z ZD w skali pozytywnej percepcji rodzicielskiej był wyższy niż wynik matek dzieci z autyzmem. Podobne rezultaty otrzymali Griffith i wsp. (2010). Jednakże w ich badaniu, po kontroli zachowań problemowych oraz prospołecznych, różnice w zakresie pozytywnej percepcji zanikły. W tym kontekście opisywana przez matki wyższa towarzyskość dzieci z ZD (oraz dodatnia korelacja towarzyskości dziecka z wynikiem na skali pełnej PCS w próbie ogólnej) mogą wskazywać na szczególne znaczenie tej cechy w tworzeniu pozytywnego obrazu dziecka. Jednocześnie warto przypomnieć, że wiek dzieci korelował dodatnio z nasileniem pozytywnej percepcji rodzicielskiej u matki, a dzieci z ZD były starsze od dzieci z autyzmem. Nie jest więc wykluczone, że różnice w pozytywnej percepcji wiążą się raczej z różnicami w zakresie charakterystyki demograficznej badanej próby (Hodapp, 2002) niż z odmiennymi doświadczeniami matek wynikającymi ze specyfiki zaburzeń występujących u dzieci. Jest to jedno z najważniejszych ograniczeń badania, które skłania do zachowania szczególnej ostrożności przy interpretacji i uogólnianiu wyników. Próba badawcza była ponadto mała i niejednorodna, co także wpływa na rzetelność pomiaru. W badaniu nie uczestniczyły matki dzieci rozwijających się prawidłowo, co ogranicza możliwość wnioskowania na temat specyfiki związków między temperamentem a pozytywną percepcją u matek dzieci z zaburzeniami rozwoju. Z wymienionych powodów rezultaty niniejszego badania należy traktować jako pilotażowe, pomocne w ustaleniu kierunków dalszych poszukiwań. Dodatkowym argumentem na rzecz takiego stanowiska jest fakt, że stabilność wyników skali PCS kwestionariusza KIPP, analizowana przez jego autorów, była w niektórych podskalach niska, a dotychczas nie zweryfikowano właściwości psychometrycznych tego narzędzia w warunkach polskich. Należy także podkreślić, że specyfika tego kwestionariusza sprawia, iż uzyskane w nim wyniki powinny być interpretowane raczej w kategoriach pomiaru percepcji osoby badanej w danym momencie niż globalnych, charakterystycznych dla niej przekonań (Behr, Murphy, Summers, 1992). Trzeba również pamiętać, że przeprowadzone w badaniu analizy korelacyjne odnoszą się jedynie do współwystępowania zjawisk i nie przesądzają o istnieniu związków przyczynowo-skutkowych. W kolejnych pracach warto byłoby zbadać rolę możliwych mediatorów związków temperamentu z percepcją rodzicielstwa. Nie jest wykluczone, że należy do nich poziom TEMPERAMENT MATEK I DZIECI Z ZABURZENIAMI ROZWOJU A POZYTYWNA PERCEPCJA... 21 rozwoju językowego i społecznego dzieci, dla którego temperament jest ważnym predyktorem (Mundy i in., 2007). Zaprezentowane analizy odnoszą się do wąskiego obszaru powiązań temperamentu matki i dziecka z percepcją doświadczeń rodzicielskich. Potwierdzają jednak, że zarówno matki dzieci z autyzmem, jak i matki dzieci z zespołem Downa dostrzegają pozytywny wpływ dziecka na różne obszary własnego życia oraz na funkcjonowanie całej rodziny. Badania prowadzone w tym obszarze mają potencjalnie ważne implikacje praktyczne (Kayfitz i in., 2010). Oceny temperamentu dziecka dokonywane przez rodziców mogą pomóc w identyfikowaniu zarówno zasobów danej rodziny, jak i obszarów wymagających szczególnego wsparcia. Istnieją dowody na skuteczność interwencji terapeutycznych (np. grup pomocy), zmierzających do zwiększenia pozytywnej percepcji wpływu dziecka na różne obszary życia rodziny (Singer i in., 1999). Przyjęcie perspektywy opartej na zasobach i rozwijaniu mocnych stron pozwala na rozwijanie umiejętności, które umożliwiają rodzicom zdobywanie wielu pozytywnych doświadczeń w relacji z dzieckiem. W wywiadach prowadzonych przez Kinga i in. (2005) rodzice wspominają, jak ważna była dla nich już sama zmiana sposobu mówienia (re-language) o trudnościach dziecka. Okazała się jednocześnie impulsem do przeformułowania problemu, czymś więcej niż zjawiskiem odnoszącym się ściśle tylko do języka. Nurt, w jakim mieści się zaprezentowane w tej pracy badanie, umożliwia refleksję nad osobistym znaczeniem trudnych doświadczeń dla rodzica i głębsze poznanie przebiegu procesów adaptacji. Abbeduto, L., Seltzer, M.M., Shattuck, P., Krauss, M., Orsmond, G., Murphy, M.M. (2004). Psychological well-being and coping in mothers of youths with autism, Down syndrome or Fragile X syndrome. American Journal on Mental Retardation, 109, 237–254. Aring, S., Renk, K. (2010). Associations among young children’s temperament, parents’ perceptions of their young children, and characteristics of the parent-young child relationship. Journal of Early Childhood and Infant Psychology, 6, 59−83. Bailey, D.B., Deborah, D.H., Mesibov, G., Ament, N., Skinner, M. (2000). Early development, temperament, and functional impairment in autism and Fragile X syndrome. Journal of Autism and Developmental Disorders, 30(1), 49−59. Behr, S., Murphy, D., Summers, J. (1992). User’s Manual: Kansas Inventory of Parental Perceptions (KIPP). Lawrence: University of Kansas, Beach Centers of Families and Disability. Belsky, J., Bakermans-Kranenburg, M., van Ijzendoorn, M. (2007). For better and for worse: Differential susceptibility to environmental influences. Current Directions in Psychological Science, 16, 300–304. Boström, P., Bromberg, M., Hwang, C.P. (2010). Different, difficult or distinct? Mothers’ and fathers’ perceptions of temperament in children with and without intellectual disabilities. Journal of Intellectual Disability Research, 54(9), 806−819. Burke, M.M., Fisher, M., Hodapp, R. (2012). Relations of parental perceptions to the behavioural characteristics of adolescents with Down syndrome. Journal on Deve lopmental Disabilities, 18(2), 50−58. Buss, A.H., Plomin, R. (1984). Temperament: Early Developing Personality Traits. Hillsdale, NJ: Erlbaum. Crnick, K., Gaze, C., Hoffman, C. (2005). Cumulative parenting stress across the preschool period: Relations to maternal parenting and child behaviour at age 5. Infant and Child Development, 14(2), 117−132. Cumberland-Li, A., Eisenberg, N., Champion, C., Gershoff, E., Fabes, R. (2003). The relation of parental emotionality and related dispositional traits to parental expression of emotion and children’s social functioning. Motivation and Emotion, 27(1), 27−56. Cunningham, C. (1992). Dzieci z zespołem Downa. Warszawa: WSiP. Davis, O.N., Carter, S.A. (2008). Parenting stress in mothers and fathers of toddlers PSYCHOLOGIA WYCHOWAWCZA, NR 4/2013, s. 7–24 BIBLIOGRAFIA PSYCHOLOGIA WYCHOWAWCZA, NR 4/2013, s. 7–24 22 OLGA POKORSKA, EWA PISULA with autism spectrum disorders: Associations with child characteristics. Journal of Autism and Develompmental Disorders, 38, 1278−1291. Dąbrowska, A., Pisula, E. (2010). Parenting stress and coping styles in mothers and fathers of pre-school children with autism and Down syndrome. Journal of Intellectual Disability Research, 54(3), 266–280. De Pauw, S.S.W., Mervielde, I., Van Leeuwen, K.G. (2011). How temperament and personality contribute to the maladjustment of children with autism. Journal of Autism and Developmental Disorders, 41, 196−212. Eisenhower A.S., Baker, B.L., Blacher, J. (2005). Preschool children with intellectual disability: Syndrome specifity, behavior problems, and maternal well-being. Journal of Intellectual Disability Research, 49(9), 657−671. Ekas, N.V., Whitman, T.L. (2010). Autism symptom topography and maternal socio emotional functioning. American Journal of Intellectual and Developmental Disabilities, 115, 234−249. Elder, J.H. (2001). A follow-up study of beliefs held by parents of children with pervasive developmental delay. Journal of Child and Adolescent Psychiatric Nursing, 14, 55−60. Esdaile, S.A., Greenwood, K.M. (2003). A comparison of mothers’ and fathers’ experience of parenting stress and attributions for parent child interaction outcomes. Occupational Therapy International, 10(2), 115−126. Fidler, D. (2006). The emergence of a syndromespecific personality profile in young children with Down syndrome. Down Syndrome Research and Practice, 10(2), 53−60. Folkman, S., Moskowitz, J. (2000). Positive affect and the other side of coping. American Psychologist, 55, 647−654. Gartstein, M.A., Marmion, J., Swanson, H.L. (2006). Infant temperament: An evaluation of children with Down Syndrome. Journal of Reproductive and Infant Psycho logy, 24(1), 31−41. Gilliliand, B., James, R. (2008). Strategie interwencji kryzysowej. Warszawa: Wydawnictwo Edukacyjne PARPA. Gilmore, L., Campbell, J., Cuskelly, M. (2003). Developmental expectations, per- sonality stereotypes, and attitudes towards inclusive education: Community and teacher views of Down syndrome. International Journal of Disability, Development and Education, 50(1), 65−76. Gomez, C.R., Baird, S. (2005). Identifying early indicators for autism in self-regulation difficulties. Focus on Autism and Other Developmental Disabilities, 20(2), 106−116. Griffith, G., Hastings, R., Nash, S., Hill, Ch. (2010). Using matched groups to explore child behavior problems and maternal well-being in children with Down syndrome and autism. Journal of Autism and Developmental Disorders, 40, 610−619. Gunn, P., Berry, P. (1985). Down’s syndrome temperament and maternal response to descriptions of child behavior. Developmental Psychology, 21(5), 842−847. Hastings, P.R., Allen, R., McDermott, K., Still, D. (2002). Factors related to positive perceptions in mothers of children with intellectual disabilities. Journal of Applied Research in Intellectual Disabilities, 15, 269–275. Hastings, R., Johnson, E. (2001). Stress in UK families conducting intensive homebased behavioral intervention for their young child with autism. Journal of Autism and Developmental Disorders, 31(3), 327−336. Hastings, R.P., Kovshoff, H., Ward, J.N., Espinosa, F., Brown, T., Remington, B. (2005). Systems analysis of stress and posi tive perceptions in mothers and fathers of pre-school children with autism. Journal of Autism and Developmental Disorders, 35(5), 665−644. Hastings, P.R., Taunt, M.H. (2002). Positive perceptions in families of children with developmental disabilities. American Journal of Mental Retardation, 107(2), 116−127. Hill, C., Rose, J. (2009). Parenting stress in mothers of adults with an intellectual disability: Parental cognitions in relation to child characteristics and family support. Journal of Intellectual Disability Research, 53(12), 969–980. Hodapp, R.M. (2002). Parenting children with mental retardation. W: M.H. Bornstein (red.), Handbook of Parenting. (s. 355–381). Mahwah, NJ: Erlbaum. Kasari, C., Sigman, M. (1997). Linking parental perceptions to interactions in young children with autism. Journal of Autism and Developmental Disorders, 27(1), 39−57. Kausar, S., Jevne, R.F., Sobsey, D. (2003). Hope in families of children with deve lopmental disabilities. Journal of Developmental Disabilities, 10, 35−46. Kayfitz, A.D., Gragg, M.N., Orr, R.R. (2010). Positive experiences of mothers and fathers of children with autism. Journal of Applied Research in Intellectual Disabilities, 23, 337−343. King, G.A., Zwaigenbaum, L., King, S., Baxter, D., Rosenbaum, P., Bates, A. (2005). A qualitative investigation of changes in the belief system of families of children with autism or Down syndrome. Child: Health and Development, 32(3), 353–369. Lazarus, R.S., Folkman, S. (1987). Transactional theory and research on emotions and coping. European Journal of Persona lity, 1, 141−169. Lecavalier, L., Tasse, M. (2005). An exploratory study of the ‘personality’ of adolescents and adults with Down syndrome. Journal of Intellectual and Developmental Disability, 30(2), 67−74. Lickenbrock, D., Ekas, N., Whitman, T. (2011). Feeling good, feeling bad: Influences of maternal perceptions of the child and marital adjustment on well-being in mothers of children with an autism spectrum disorder. Journal of Autism and Developmental Disorders, 41, 848−858. McCubbin, H.I., Patterson, J.M. (1982). The family stress process: The double ABCX model of family adjustment and adaptation. Marriage and Family Review, 6, 7−37. Molfese, V.J., Rudasill, K.M., Beswick, J.L., Jacobi-Vessels, J.L., Ferguson M.C., White J.M. (2010). Infant temperament, maternal personality, and parenting stress as contributors to infant developmental outcomes. Merrill-Palmer Quarterly, 56(1), 49−79. Mundy, P.C., Henderson, H.A., Inge, A.P., Coman, D.C. (2007). The modifier mo del of autism and social development in higher functioning children with autism. Research and Practice for Persons with Severe Disabilities, 32(2), 1–16. Oniszczenko, W. (1997). Kwestionariusz temperamentu EAS Arnolda H. Bussa i Roberta Plomina. Wersja dla dorosłych i dla dzieci: adaptacja polska – podręcznik. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych PTP. Pakenham, K., Sofronoff, K., Samios, Ch. (2004). Finding meaning in parenting a child with Asperger syndrome: Correlates of sense making and benefit finding. Research in Developmental Disabilities, 25, 245–264. Pisula, E. (2005). Małe dziecko z autyzmem. Gdańsk: GWP. Pisula, E. (2007). Rodzice i rodzeństwo dzieci z zaburzeniami rozwoju. Warszawa: Wydawnictwa UW. Pisula, E. (2012a). Rodzice dzieci z autyzmem. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Pisula, E. (2012b). Parenting stress in families with children with Down syndrome: A review. W: A. van den Bosch, E. Dubois (red.), New Developments in Down Syndrome Research. (s. 247−264). Hauppauge, NY: Nova Science. Resch, J., Benz, M., Elliott, T. (2012). Evalua ting a dynamic process model of wellbeing for parents of children with disabilities: A multi-method analysis. Rehabilitation Psychology, 57(1), 61−72. Rothbart, M.K., Hanson, M.J. (1983). A care giver report comparison of temperamental characteristics of Down syndrome and normal infants. Developmental Psychology, 19(5), 766−769. Rueda, M.R., Rothbart, M.K. (2009). The influence of temperament on the development of coping: The role of maturation and experience. W: E.A. Skinner, M.J. Zimmer-Gembeck (red.), Coping and the Development of Regulation. (s. 19−31). San Francisco: Jossey-Bass. Schwartz, C.B., Henderson, H.A., Inge, A.P., Zahka, N.E., Coman, D.C., Kojkowski, N.M., Hileman, C.M., Mundy, P. (2009). Temperament as a predictor of symptomotology and adaptive functioning in ado lescents with high functioning autism. Journal of Autism and Developmental Disorders, 39, 842−855. Scorgie, K., Sobsey, D. (2000). Transformational outcomes associated with paren 23 PSYCHOLOGIA WYCHOWAWCZA, NR 4/2013, s. 7–24 TEMPERAMENT MATEK I DZIECI Z ZABURZENIAMI ROZWOJU A POZYTYWNA PERCEPCJA... 24 OLGA POKORSKA, EWA PISULA PSYCHOLOGIA WYCHOWAWCZA, NR 4/2013, s. 7–24 ting children who have disabilities. Mental Retardation, 38, 195–206. Singer, G.H.S., Marquis, J., Powers, L.K., Blanchard, L., Divenere, N., Santelli, B., Ainbinder, J., Sharp, M. (1999). A MultiSite Evaluation of Parent-to-Parent Programs for Parents of Children with Disabilities. Journal of Early Intervention, 22, 217–229. Slatcher, R.B., Trentacosta, C.J. (2012). Influences of parent and child negative emotionality on young children’s everyday behaviors. Emotion, 12(5), 932−942. Stoneman, Z. (2007). Examining the Down syndrome advantage: Mothers and fathers of young children with disabilities. Journal of Intellectual Disability Research, 51(12), 1006−1017. Strelau, J. (2002). Psychologia temperamentu, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Taylor, S., Brown, J. (1988). Illusion and wellbeing: A social psychological perspective on mental health. Psychological Bulletin, 103(2), 193−210. Trute, B., Hiebert-Murphy, D., Levine, K. (2007). Parental appraisal of the family impact of childhood developmental disability: Times of sadness and times of joy. Journal of Intellectual and Developmental Disability, 32(1), 1–9. Van der Veek, S., Kraaij, V., Garnefski, N. (2009). Down or up? Explaining positive and negative emotions in parents of children with Down’s syndrome: Goals, cognitive coping, and resources. Journal of Intellectual and Developmental Disability, 34(3), 216–229. Vimercati, S., Galli, M., Rigoldi, C., Anciallao, A., Albertini, G. (2012). Motor stra tegies and motor programs during an arm tapping task in adults with Down Syndrome. Experimental Brain Research, 225(3), 333−338. Walz, N., Benson, B. (2002). Behavioral phenotypes in children with Down syndrome, Prader-Willi syndrome, or Angelman syndrome. Journal of Developmental and Physical Disabilities, 14(4), 307−321. West, A.E. , Newman, D.L. (2003). Worried and blue: Mild parental anxiety and depression in relation to development of young children’s temperament and behavior problems. Parenting: Science and Practice, 3, 133–154. Ylven, R., Bjorck-Akesson, E., Granlud, M. (2006). Literature review of positive functioning in families with children with a disability. Journal of Policy and Practice in Intellectual Disabilities, 3(4), 253−270. TEMPERAMENT IN MOTHERS AND THEIR CHILDREN WITH DEVELOPMENTAL DISORDERS VERSUS A POSITIVE PERCEPTION OF PARENTAL EXPERIENCES Abstract: An approach focused on parental stress dominates in research on the psychological situation of parents of children with developmental disorders. There is significantly less information available on parents’ positive experiences connected with taking care of their child even though such experiences may play an important part in adaptation processes. This study concerns the relationships between the temperament of mothers and their children with autism and Down syndrome and a positive perception of parental experiences. The EAS Temperament Survey (for adults and for children) and the Positive Contributions Scale of the Kansas Invento- ry of Parental Perceptions (KIPP) were used. Relationships between the mother’s and the child’s temperament and some dimensions of the mother’s positive parental perception were revealed. Also, significant differences in the child’s sociability as assessed by the mothers of children with autism and children with Down syndrome were revealed. Due to methodological limitations, the study should be treated as a pilot study that indicates directions for further analyses. Key words: developmental disorders, autism, Down syndrome, temperament, positive parental perception