Procesy polityczne a strategia zmian poliyki społecznej w Polsce i

Procesy polityczne a strategia zmian poliyki społecznej w Polsce i

PROCESY POLITYCZNE
A STRATEGIA ZMIAN POLITYKI SPOŁECZNEJ
W POLSCE I NA ŚWIECIE
Dorota Szelewa
#12
Dorota Szelewa
PROCESY POLITYCZNE
A STRATEGIA ZMIAN POLITYKI SPOŁECZNEJ
W POLSCE I NA ŚWIECIE
Spis treści
Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
1. Rola partii politycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
2. Inni aktorzy życia społecznego i politycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
2.1. Związki zawodowe i instytucje dialogu społecznego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
2.2.Ruchy społeczne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
2.3 Kościół katolicki. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
2.4 Rola sektora pozarządowego w funkcjonowaniu polityki społecznej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
2.5 Korporacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
2.6 Media. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
3. Nowy instytucjonalizm. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
4.Neoliberalizm, kryzys i opór wobec zmiany strategii polityki społecznej na świecie. . . . . . . . . . . . 19
4.1 Ogólność, wewnętrzne zróżnicowanie, plastyczność idei i dyskursu neoliberalnego . . . . . . 20
4.2 Retoryka neoliberalna versus praktyka, czyli korzyści płynące z zaniechania . . . . . . . . . . . . 21
4.3 Zakorzenienie idei neoliberalnych w debatach i dyskursie publicznym. . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
4.4 Siła aktorów czerpiących korzyści z przetrwania i umocnienia się idei neoliberalnych . . . . . 23
Podsumowanie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
Bibliografia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
Wprowadzenie1
W porównaniach międzynarodowych polski
rozwoju welfare state w demokracjach za-
model polityki społecznej często klasyfiko-
chodnich, udało się zidentyfikować aktorów
wany jest jako minimalistyczny, liberalny,
życia politycznego i społecznego, którzy byli
a w najlepszym wypadku jako hybryda, w któ-
motorem reform polityki społecznej stano-
rej tylko niektóre grupy zawodowe uzyskują
wiących
stosunkowo korzystne uprawnienia. Mimo że
w tych krajach. Biorąc z kolei pod uwagę mo-
zmiany demograficzne i społeczne wymagają
del socjaldemokratyczny, z pewnością jego
inwestycji rozwojowych w tym obszarze, po-
wykształcenie się napędzane było przez par-
tencjał do zmian wydaje się ograniczony ze
tie lewicowe, progresywne ruchy społeczne
względu na utrzymujący się dyskurs polity-
(np. ruch kobiecy, ekologiczny), ale też silne
ki społecznej, traktowanej przede wszystkim
uzwiązkowienie i, generalnie, duże znaczenie
jako obciążenie budżetu państwa, dyskurs
dialogu społecznego.
indywidualnej odpowiedzialności oraz wspie-
Niniejszy tekst jest próbą przeglądu podejść
raną przez politykę państwa dominującą po-
badawczych analizujących rolę aktorów ży-
zycję pracodawców na rynku i w stosunkach
cia społecznego i politycznego w reformowa-
pracy. Pojawia się zatem pytanie o mobili-
niu polityki społecznej, jak również możliwych
zację społeczną i polityczną wokół zmiany
(choć w tym tekście rozproszonych) strategii
modelu polityki społecznej w Polsce. W po-
mobilizacji społecznej (i ideologicznej), która
litologicznej perspektywie badań nad poli-
służyłaby zmianie modelu polityki społecznej
tyką społeczną, ale też przez obserwację
w Polsce.
1
fundament rozwoju
społecznego
Autorka pragnie podziękować Rafałowi Wosiowi za przyjęcie zaproszenia do udziału w debacie „Procesy Polityczne a
Strategia Zmian Polityki Społecznej w Polsce”, która odbyła się 4 grudnia 2013 r. w siedzibie Fundacji im. Friedricha
Eberta w Warszawie. Debatę współorganizowała Fundacja ICRA. Podziękowania kieruję również do wszystkich uczestników spotkania za ich głos w dyskusji.
3
1. Rola partii politycznych
Najbardziej wpływowym i znaczącym nur-
Te podstawowe założenia studiów nad zna-
tem w badaniach nad źródłami polityki spo-
czeniem partii politycznych w kształtowaniu
łecznej jest literatura poświęcona znaczeniu
się modeli polityki społecznej uległy zmianie:
partii politycznych i ogólnie reprezentacji
zarówno za sprawą pojawienia się nowych
demokratycznej (Boix 1998; Esping-Andersen
wyzwań dla państwa opiekuńczego (Bonoli,
1990; Hall i Soskice 2001; Hicks 1999; Kit-
George i Taylor-Gooby 2000; Pierson 2001),
schelt 2001; Kersbergen i Becker 2001). Ide-
jak i po próbach analizy znaczenia partii
ologiczne afiliacje partii politycznych mają
politycznych dla kształtowania się polity-
w tym modelu odzwierciedlać społeczne
ki społecznej w regionie Europy Środkowo-
zróżnicowanie ich interesariuszy, a zdolność
-Wschodniej (Toodle 2003; Kitschelt 1992;
decyzyjną przypisuje się tym partiom, które
Grzymala-Busse 2003). Po pierwsze, m.in.
tworzą rząd.
z powodu narastających raz na jakiś czas
fal kryzysu ekonomicznego, pojawiły się ba-
Co istotne, podziały społeczne i uformo-
riery w rozwoju polityki społecznej, również
wane na ich podstawie partie polityczne są
finansowe. Mówiąc najogólniej, wraz z po-
w różnych krajach rozwiniętych grupowane
jawieniem się tzw. nowych ryzyk socjalnych
w oparciu o podobne kryteria, np. stosunek
(np. godzenie pracy zawodowej z opieką, nie-
do roli państwa/rynku/rodziny. Najprost-
dopasowanie kwalifikacji do potrzeb rynku
szym podziałem wskazywanym w literaturze
pracy) pojawiła się nowa presja na rozwój
jest podział na partie lewicowe/socjaldemokratyczne,
kolejnych
prawicowe/chadeckie/konser-
opiekuńcze-
rej ograniczenia finansowe i konieczność
Przykładowo, w Europie Zachodniej za klu-
cięć wydatków socjalnych współwystępują
czową dla wykształcenia się socjaldemo-
z nowymi potrzebami społecznymi. W takiej
kratycznego modelu welfare state uważa
sytuacji „nowa polityka państwa dobroby-
się wieloletnią dominację partii socjalde-
tu” polega na strategii unikania winy za cię-
mokratycznej w rządach tworzonych po II
cia w wydatkach socjalnych czy też za brak
wojnie światowej w państwach nordyckich,
w Szwecji
państwa
go. Rządzący znaleźli się w sytuacji, w któ-
watywne, liberalne bądź też partie agrarne.
szczególnie
instytucji
wprowadzania nowych programów – np.
(Esping-Andersen
przez wskazywanie na wymagania struk-
1985). Z kolei jeśli chodzi o konserwatyw-
turalne będące konsekwencją członkostwa
no-korporacjonistyczny model polityki spo-
w Unii Europejskiej czy presji finansowych or-
łecznej w Niemczech, uznaje się, że za jego
ganizacji międzynarodowych (Pierson 2001).
kształt odpowiada przewaga partii chadeckich w okresie następującym bezpośrednio
Jeśli chodzi o analizę politycznej kompozy-
po II wojnie światowej (1949–1969), ale też
cji rządów w Europie Środkowo-Wschodniej
konsensus dotyczący zasadniczych instytu-
i ich wpływu na kształt polityki społecznej,
cji państwa opiekuńczego, jaki zawarły par-
zastosowanie koncepcji wypracowanych na
tie chadeckie i SPD (Bleses i Seeleib-Kaiser
Zachodzie Europy (czy w USA) nastręcza jesz-
2004, Leitner 2010).
cze więcej problemów. Po pierwsze, trudno
4
mówić o ciągłości rozwoju instytucji demo-
zwłaszcza z racji dość otwartego nawiązywa-
kratycznych w krajach, w których przez kilka
nia do retoryki chrześcijańskiej i zdecydowanie
dziesięcioleci nie można było mówić o plura-
konserwatywnej w planach reform polityki ro-
lizmie politycznym. Po drugie, już po upadku
dzinnej. Plan wydłużenia urlopów macierzyń-
systemów socjalizmu państwowego, polityka
skich wypracowany przez tę koalicję został
społeczna i gospodarcza poszczególnych rzą-
wycofany przez następny rząd SLD-UP-PSL
dów nie zawsze odzwierciedlała (deklarowa-
(2001–2004), również pod hasłem łatania
ne) ideologiczne afiliacje partii politycznych.
dziury budżetowej. Plan ten podjęto ponow-
W Polsce, w ciągu dwudziestu paru lat od
nie od 2006 roku podczas rządów prawicowej
początku transformacji, mimo zmieniające-
koalicji PiS-LPR-Samoobrona. W przypadku
go się składu politycznego rządów, nie udało
tej koalicji, reformy polityki społecznej trud-
się jak dotąd przełamać ustalonego terapią
no w ogóle zakwalifikować jako podążające
szokową konsensusu w sprawie kontynuacji
w stronę modelu liberalnego czy też socjal-
neoliberalnego trendu w reformach polityki
demokratycznego: z jednej strony wzmocniona
publicznej. Podobnie sytuacja wygląda w in-
została polityka rodzinna, z drugiej, zrezygno-
nych krajach regionu.
wano z wyróżniania trzeciego progu dochodo-
Często reformy polityki społecznej i gospodar-
wego w systemie podatkowym, obniżono też
czej szły w poprzek oczekiwaniom, które mo-
wysokość składki rentowej. Po wcześniejszych
głyby wynikać z deklarowanych przez partie
wyborach w 2007 roku nastąpiła wielolet-
polityczne poglądów. Przykładowo, za czasów
nia dominacja koalicji PO-PSL, której rządy
pierwszej koalicji SLD-PSL w latach 1993–
podtrzymały neoliberalny trend w reformach
–1997 wypracowano zręby radykalnie rynko-
polityki społecznej i gospodarczej: wystarczy
wego modelu reformy emerytalnej, w 1995
wymienić choćby dalsze uelastycznianie Ko-
roku wprowadzone zostały również progi
deksu Pracy, podniesienie wieku emerytalnego,
dochodowe
otrzymywa-
powtarzające się projekty zaostrzania dostępu
nia świadczeń rodzinnych. W pewnym sensie
do niektórych świadczeń, zamrożenie Fundu-
„chadecki” charakter miały z punktu widze-
szu Pracy czy ogólnie zawartość „pakietu an-
nia polityki społecznej rządy koalicji AWS-UW,
tykryzysowego”.
uprawniające
do
TABELA 1: NAJWAŻNIEJSZE REFORMY I CHARAKTERYSTYKA POLITYKI SPOŁECZNEJ RZĄDÓW PO 1989.
DATY
Polityczna kompozycja rządu,
imię i nazwisko premiera
Najważniejsze cechy polityki społecznej i gospodarczej
IX 1989–
Rząd „Solidarnościowy”
Początek transformacji i terapii szokowej
–XII 1990
Tadeusz Mazowiecki
Leszka Balcerowicza
I 1991–
–XII 1991
Partie post-solidarnościowe
Jan Krzysztof Bielecki
Kontynuacja reform
XII
1991–
– VI 1992
Partie prawicowe
(Porozumienie Centrum i partie
chadeckie)
Jan Olszewski
Zwolnienie tempa prywatyzacji,
„dekomunizacja”
VI 1992–
–VII 1992
Partie prawicowe i PSL
Waldemar Pawlak
VII 1992–
–V 1993
Rząd o mieszanej, liberalno-chadeckiej orientacji politycznej:
Hanna Suchocka
Stagnacja, konflikt między liberałami i chadekami
X 1993–
–III 1995
Koalicja SLD i PSL
Waldemar Pawlak
Stagnacja, zwolnienie tempa prywatyzacji
—
5
DATY
Polityczna kompozycja rządu,
imię i nazwisko premiera
Najważniejsze cechy polityki społecznej i gospodarczej
III 1995–
–I 1996
Koalicja SLD i PSL
Józef Oleksy
Podtrzymywanie liberalnego kursu polityki
gospodarczej i społecznej
II 1996–
–X 1997
Koalicja SLD i PSL
Włodzimierz Cimoszewicz
Podtrzymywanie liberalnego kursu polityki gospodarczej
i społecznej
X 1997–
–X 2001
Koalicja AWS i UW
Jerzy Buzek
Wprowadzenie czterech reform:
emerytalnej, administracyjnej, reformy szkolnictwa i służby
zdrowia. Częściowe osłabienie tendencji liberalnych
X 2001–
–V 2004
SLD-UP i PSL
Leszek Miller
Powrót do polityki oszczędności. Cięcia w wydatkach na
politykę społeczną. Obniżka CIT z 27% do 19%
V 2004–
–X 2005
SLD-UP
Marek Belka
Kontynuacja orientacji liberalnej w polityce
gospodarczej/społecznej
X 2005–
–VII 2006
PiS, Samoobrona, LPR
Kazimierz Marcinkiewicz
„Dekomunizacja”, orientacja kontrolna i etatystyczna
VII 2006–
–XI 2007
PiS, Samoobrona, LPR
Jarosław Kaczyński
„Dekomunizacja”, orientacja kontrolna i
etatystyczna. Obniżka składki rentowej, zniesienie najwyższej
stawki podatkowej
XI 2007–
–X 2011
Koalicja PO i PSL
Donald Tusk
Powrót do ścieżki liberalnej. Początek odwracania reformy
emerytalnej. Zamrażanie progów pomocy społecznej,
uelastycznianie Kodeksu Pracy
X 2011–
Koalicja PO i PSL
Donald Tusk/Ewa Kopacz
(od IX 2014)
Kontynuacja ścieżki liberalnej. Kontynuacja
odwracania reformy emerytalnej
Źródło: Opracowanie własne
Trudno nie zauważyć też pewnej społecznej
sza Palikota, jednak partia ta nie wydaje się
apatii w stosunku do partii politycznych i ge-
mobilizować swoich interesariuszy w sposób
neralnego kryzysu demokratycznej reprezen-
trwały. Innym przykładem jest sukces wybor-
tacji, zwłaszcza w odniesieniu do możliwej
czy Kongresu Nowej Prawicy: partia ta w wy-
społecznej reakcji na cięcia wydatków na po-
borach do Parlamentu Europejskiego w maju
litykę społeczną i ograniczanie uprawnień so-
2014 roku uzyskała ponad 7% głosów, jednak
cjalnych. Jak uważają niektórzy badacze, taki
trudno przewidzieć, na ile zdoła utrzymać ten
stan rzeczy jest szczególnie charakterystycz-
stosunkowo wysoki poziom poparcia. Poja-
ny dla krajów postsocjalistycznych, w któ-
wia się też pytanie, na ile w obecnym syste-
rych nieufność do instytucji państwowych
mie partyjnym w Polsce, wziąwszy również
współwystępuje z brakiem wiary w skutecz-
pod uwagę czynniki instytucjonalne (sposób
ność partii politycznych (Bruszt i Stark 2001;
finansowania, próg wyborczy itp.) jest miej-
Bruszt 2002). Kierunek reform w polityce
sce na nowe ugrupowania czy też wejście ist-
społecznej niezgodny z oczekiwaną linią ide-
niejących partii do parlamentu (np. Zieloni).
ologiczną partii politycznych i słabość me-
Istnieje też inny mechanizm zagospodaro-
chanizmów „rozliczalności” (accountability)
wywania interesów społecznych przez par-
dodatkowo wzmacnia te tendencje. Przy oka-
tie polityczne, który polega na stopniowym
zji wyborów parlamentarnych, czy niedaw-
przejmowaniu wyborców przy pomocy (zwy-
no (w maju 2014) wyborów do Parlamentu
kle delikatnych, ale stopniowo kumulujących
Europejskiego, można zaobserwować for-
się) zmian w programie. W Europie Zachodniej
mowanie się nowych ugrupowań, które mo-
zauważa się odpływ tradycyjnych wyborców
głyby reprezentować niezagospodarowane
partii lewicowych, obawiających się wpływu
politycznie interesy społeczne. Jednym z po-
imigracji na bezpieczeństwo własnych miejsc
dawanych przykładów jest Twój Ruch Janu-
pracy do (często populistycznych) partii pra-
6
„oczywistych” grup do zagospodarowania
wicowych. Jak wskazuje David Ost (2007),
są wykształcone, pracujące kobiety, któ-
brak zdecydowanie lewicowej siły politycznej w Polsce i socjaldemokratycznej polityki
re oczekują wsparcia państwa w łączeniu
społecznej był jedną z głównych przyczyn
pracy zawodowej z życiem rodzinnym. Inną
sukcesu prawicowego populizmu w Polsce.
specyficzną grupą wyborców, na których
Podobnie stało się na Węgrzech, gdzie wie-
zwraca się szczególną uwagę, są osoby po-
loletnie rządy koalicji socjaldemokratyczno-
zostające w nietypowych formach zatrudnie-
-liberalnej spowodowały dramatyczny kryzys
nia. Na przykład, jak przekonują Marx i Picot
zaufania do ugrupowań lewicowych i w re-
(2013), ta grupa wyborców w Niemczech jest
zultacie triumf polityczny nacjonalistycznej
bardziej skłonna głosować na nowe ugru-
prawicy (Bohle i Greskovits 2012).
powania lewicowe, uważane również za
Czy polityka społeczna jest w ogóle istotna
bardziej skrajne. W porównaniu do bezrobot-
przy podejmowaniu decyzji o udzieleniu po-
nych, pracujący w nietypowych formach za-
parcia przedstawicielom danej partii? Czy
trudnienia są bardziej aktywni jako wyborcy.
mamy do czynienia z ogólnym kryzysem sys-
Podsumowując, program partii lewicowych
temu demokratycznej reprezentacji i epoką
powinien opierać się na zasadzie solidary-
„postpolityczną”? Szansą dla ugrupowań
zmu społecznego, polityce prorównościowej,
lewicowych może być przedstawienie atrakcyjnej oferty dla zaniedbywanych dotąd grup
inwestycjach społecznych (w edukację, usłu-
społecznych bądź odpowiedź na nowe ry-
gi opiekuńcze, rozwój kompetencji), równości
zyka socjalne. Jak wskazują Häusermann,
płci i większej roli państwa w stwarzaniu do-
Picot i Geering (2013), jedną z najbardziej
brej jakości miejsc pracy.
7
2. Inni aktorzy życia społecznego i politycznego
Jeśli jednak żyjemy w epoce „postpolitycz-
brzmi, że jest ona również wynikiem oddolnej
nej”, albo przynajmniej w epoce, w której
mobilizacji grup społecznych (Pedersen 1993;
znaczenie partii politycznych maleje, to być
Esping-Andersen 1990; Harding 1996; Korpi
może na kształt polityki społecznej wpływa-
2000). Potencjalny wpływ tych grup zależeć
ją również inni aktorzy życia społecznego.
może od ich siły i zasobów organizacyjnych,
Podstawowa teza podejścia wychodzące-
spójności, liczby członków i dostępu do sfery
go poza rolę partii politycznych w procesie
podejmowania decyzji.
tworzenia i reformowania polityki społecznej
2.1. Związki zawodowe i instytucje dialogu społecznego
Z reguły zupełnie osobno wymienia się insty-
W krajach Europy Środkowo-Wschodniej, po
tucje dialogu społecznego, i generalnie kor-
upadku poprzedniego systemu, związki za-
poratyzmu, dla rozwoju polityki społecznej.
wodowe dramatycznie straciły na znaczeniu
W różnych wariantach wskazuje się na zna-
(Crowley 2004). Nie jest to jednak zjawisko
czenie roli konsensusu między partnerami
charakterystyczne wyłącznie dla naszego
społecznymi dla kształtowania przyjaznych
regionu. Wykres poniżej przedstawia zmia-
pracownikom stosunków pracy wspieranych
ny bazy członkowskiej w wybranych krajach
systemem zabezpieczenia społecznego (Hu-
europejskich.
ber i Stephens 2001). Np. podejście do analizy
(Dania i Szwecja), zauważyć można drama-
źródeł polityki społecznej znane jako „odmia-
tyczne spadki uzwiązkowienia w krajach Eu-
ny kapitalizmu” podkreśla znaczenie posta-
Wyłączając
kraje
nordyckie
ropy Zachodniej. Tym, co wyróżnia Europę
wy pracodawców jako uczestników procesu
Wschodnią, jest dynamika tego procesu, który
kształtowania kwalifikacji zawodowych pra-
w wielu krajach dokonał się w ciągu mniej niż
cownika w „koordynowanych gospodarkach
10 lat.
rynkowych” (Hall i Soskice 2001). Ogólnie rzecz
Trudno dostrzec w Polsce intensywne dzia-
biorąc, większa kontrola związków zawodowych nad stosunkami pracy z reguły występu-
łania związków mające na celu zwiększenie
je w krajach z bardziej rozbudowaną polityką
bazy związkowej. Poziom uzwiązkowienia
społeczną, niekiedy powstałą w wyniku mniej
pozostaje niski: w Polsce jest to 10% wśród
lub bardziej trwałych koalicji z partiami lewi-
pracowników najemnych (maj 2013; CBOS).
cowymi. Jednocześnie w literaturze podkreśla
Wymieniane są wielorakie przyczyny słabości
się, że zjawisko partykularyzmu, przejawiające
związków zawodowych w naszym regionie,
się działaniami na rzecz insiderów (członków
m.in. podkreśla się silną pozycję pracodaw-
związków zawodowych lub wręcz elity związ-
ców, wspieraną przez politykę rządów na-
kowej), jest w znacznej mierze wyolbrzymione
stawionych
w dyskusjach politycznych.
zagranicznych i związane z tym obniżanie
8
na
przyciągnięcie
inwestycji
WYKRES 1: ODSETEK PRACOWNIKÓW NALEŻĄCYCH DO ZWIĄZKÓW ZAWODOWYCH W WYBRANYCH KRAJACH
EUROPEJSKICH W LATACH 1960-2010
Źródło: Jelle Visser, 2013. Data Base on Institutional Characteristics of Trade Unions, Wage Setting, State. Intervention
and Social Pacts, 1960-2011 (ICTWSS)
kosztów pracy. Na Węgrzech na przykład
uwzględniono stanowiska związków zawo-
największy spadek znaczenia dialogu spo-
dowych w sprawie uelastycznienia Kodeksu
łecznego nastąpił podczas rządów koalicji
Pracy, związki opuściły Komisję Trójstronną
socjaldemokratyczno-liberalnej (1994–1998),
i zorganizowały wspólną serię protestów.
kiedy wprowadzono cięcia wydatków so-
Mimo raczej powszechnej złej prasy okazało
cjalnych, znanych jako „pakiet Bokrosa”
się, że prawie 70% Polaków popiera prote-
(Bohle i Greskovits 2012). Polska wchodzi-
sty (badanie CBOS 2013). Czy daje to szansę
ła w erę demokracji ze znacznie bogatszym
na zmianę roli reprezentantów pracowników
doświadczeniem zorganizowanej reprezen-
w procesie reformy polityki społecznej w Pol-
tacji interesów pracowniczych, natomiast
sce? Jest to z pewnością moment, w którym
związki zawodowe zostały zmarginalizo-
postulaty z zakresu polityki społecznej mają
wane podczas pierwszych rządów postsoli-
szansę na trwalszą i bardziej wyraźną obec-
darnościowych. Za rządów koalicji SLD-PSL
ność w debacie publicznej. Nie bez znaczenia
ustanowiono instytucję Komisji Trójstronnej,
okazuje się konieczność tworzenia szerszych
w którą szczególnie zaangażowany był ów-
koalicji, być może ponad ustalonymi podzia-
czesny minister pracy Andrzej Bączkowski.
łami. Ogólnie rzecz biorąc, zarówno w Eu-
Do idei „paktu społecznego” przywiązany był
ropie Zachodniej jak i w krajach naszego
również Jarosław Kaczyński, jednak nie uda-
regionu rola związków zawodowych i dialo-
ło mu się podnieść znaczenia tej instytu-
gu społecznego jest wciąż istotna z punktu
cji. Obecny rząd również nie wykazuje chęci
widzenia procesu politycznego: znajdujące
wzmocnienia dialogu społecznego. Gdy nie
się w trudnej sytuacji politycznej rządy mu-
9
szą szukać poparcia społecznego również za
magają zmiany regulacji prawnych (niemożli-
pośrednictwem
organizacji
wość przystąpienia do związku zawodowego
pracowniczych, które w zamian za poparcie
przez osoby zatrudnione na podstawie niety-
będą negocjować zmiany w polityce spo-
powych umów), inne wymagają zmiany spo-
łecznej, w tym lepsze warunki pracy (Afonso
sobu zarządzania organizacjami. Kluczowe
2011). Podobnie jak w przypadku partii lewi-
jest tutaj realne włączanie i wzmacnianie po-
cowych, szansą organizacji związkowych jest
zycji kobiet i młodych pracowników w struk-
przedstawienie oferty dla grup społecznych,
turach związku. Drugim kluczowym obszarem
których dotyczą wspomniane wyżej nowe ry-
jest tworzenie nowych idei i rozwiązań w sfe-
zyka socjalne (kobiety, zatrudnieni w oparciu
rze socjalnej. Z tej perspektywy zasadnicze
o umowy cywilnoprawne i na czas określo-
znaczenie ma powołanie ośrodków analitycz-
ny, osoby o niedopasowanych kwalifikacjach
nych, które nastawione będą na długofalową
zawodowych itp.). Tymczasem, o ile niektóre
działalność.
przedstawicieli
wyzwania mają charakter systemowy i wy-
2.2.
Ruchy społeczne
Oprócz społecznej apatii wobec partii poli-
nia się tamtejszego socjaldemokratyczne-
tycznych, czy stosunkowo słabej roli związ-
go modelu polityki społecznej nastawionego
ków zawodowych, charakterystyczną cechą
na zdecydowane promowanie równości płci
młodych demokracji w Europie Wschodniej
w sferze publicznej i prywatnej (Orloff 1993;
jest niska aktywność społeczna i obywatel-
Lewis i Astrom 1992; Spakes 1992). Postulaty
ska. Ruchy społeczne na Zachodzie Europy
ruchu ekologicznego chyba najwyraźniej zo-
stały się w pewnym sensie przeciwwagą dla
stały instytucjonalnie włączone w proces po-
„tradycyjnych” form zorganizowanej repre-
lityczny po uformowaniu się Partii Zielonych
zentacji interesów, szczególnie podczas fali
w Niemczech.
zmian kulturowych i protestów końca lat
Brak tutaj miejsca, by oceniać wpływ poszcze-
60. ubiegłego wieku. Znane jako „nowe ruchy
gólnych ruchów społecznych na kształt polity-
społeczne” (NRS), ukierunkowane były (mię-
ki społecznej w Polsce, warto jednak przyjrzeć
dzy innymi) na przewartościowanie instytu-
się np. ewolucji ruchu feministycznego/kobie-
cji nowoczesnego państwa, w tym instytucji
cego2. Miał on szczególnie trudny start. Za-
państwa opiekuńczego. W tym sensie NRS
raz na początku lat 90. przez kraje Europy
kontestowały zdobycze powojennego welfa-
Wschodniej przelała się fala antyfeminizmu,
re state jako konserwujące zastany porządek
jako reakcja na „narzuconą” (a więc uważaną
kulturowy.
za „nienaturalną”) przez poprzedni reżim po-
Jednak były one również źródłem modyfikacji
litykę równości płci. W Polsce słabość ruchu
w polityce społecznej. Wskazuje się na zna-
feministycznego przełamała nieco mobiliza-
czenie aliansu między partią socjaldemokra-
cja wokół praw reprodukcyjnych na począt-
tyczną, związkami zawodowymi a ruchem
ku lat 90. (Fuszara 1991; Saxonberg 2000).
feministycznym w Szwecji dla wykształce-
Trudno jednak ocenić wpływ ruchu na zmia-
2
Abstrahujemy tutaj od różnego znaczenia terminów „ruch kobiecy” i „ruch feministyczny”.
10
ny w polityce społecznej w latach 90. bądź
Na osobną uwagę zasługuje ruch „Occu-
mobilizowanie się wokół charakterystycznych
py” czy też ruchy społeczne, które powstały
dla ruchu feministycznego w Europie Zachod-
z jego inspiracji. Lauren Langman (2013) po-
niej postulatów dotyczących rozwoju usług
równuje ruch „Occupy” do NRS, jeśli chodzi
opiekuńczych czy uznania nieodpłatnej pracy
o jego organizacyjną niedookreśloność, „to-
świadczonej w domu. Wydaje się, że postula-
talny” charakter krytyki i antysystemowość.
ty te stosunkowo niedawno trafiły do centrum
Podstawową różnicą pomiędzy NRS a ru-
zainteresowania poszczególnych organizacji
chem „Occupy” (i innych ruchów nim inspi-
kobiecych. Zwiększyła się też medialna i spo-
rowanych) jest większe zaangażowanie ruchu
łeczna aktywność ruchu kobiecego w postaci
„Occupy” w argumentowanie na rzecz zmian
choćby Kongresu Kobiet, silniej niż wcześniej
w polityce społecznej i gospodarczej. Wynika
działają lewicowe i krytyczne odłamy ruchu
to z nieco odmiennej (niż w przypadku NRS)
kobiecego. Natomiast wciąż organizacje te
podstawy do wspólnego działania: status
funkcjonują w trudnym otoczeniu dyskursyw-
ekonomiczny wykluczonych, bez (stałej) pra-
nym. Wystarczy wspomnieć choćby atak na
cy, bez jasnych perspektyw stabilnej sytuacji
jedną z centralnych kategorii analitycznych,
finansowej. Skąd wynika stosunkowo nie-
którą posługuje się feminizm akademicki, ale
wielkie zainteresowanie tym ruchem w Pol-
też międzynarodowe dokumenty praw czło-
sce? Czy w skali globalnej ruch wyhamował
wieka, czyli „gender”. Kategoria ta rozumia-
już swoją zdolność do społecznej mobilizacji?
na jest przez środowiska konserwatywne jako
Czy dojdzie (jak w przypadku niektórych NRS)
„ideologia gender” czy „genderyzm”. Postula-
do instytucjonalizacji i włączenia się ruchu
ty w dziedzinie polityki społecznej odbierane
w główny nurt polityki?
są obecnie przez pryzmat „ideologii gender”.
2.3 Kościół katolicki
Nie sposób pominąć Kościoła katolickie-
nie pojawił się (bądź był zbyt słaby) we Fran-
go jako ważnego aktora życia politycznego
cji i w Szwecji, dlatego przeprowadzenie pro-
w Polsce. Kościoły, związki wyznaniowe i re-
gresywnych reform polityki społecznej było
ligię w ujęciu ogólnym również uważa się za
tam możliwe. Konserwatywny model pań-
ważne źródła inspiracji dla rozwoju polityki
stwa opiekuńczego i rola zasady subsydiar-
społecznej w krajach zachodnich. Kimberly
ności w Niemczech również inspirowane były
Morgan (2005), analizując historię rozwoju
przez Kościół katolicki (Bleses i Seeleib-Kaiser
polityki społecznej w kilku państwach Eu-
2004).
ropy i w USA, zauważyła wpływ kościołów
Z pewnością można zauważyć wpływ Ko-
(jako instytucji) i wpływ religii (jeśli chodzi
o postawy społeczne) na wykształcenie się
ścioła na ideologiczną warstwę debaty o po-
konserwatywnych modeli polityki społecznej
lityce społecznej, choć trzeba podkreślić,
w USA i w Holandii. Doprowadził on tam do
że sam Kościół rzadko bezpośrednio włą-
zablokowania zmian w polityce społecznej
cza się w dyskusje nad konkretnymi refor-
i uniemożliwił pojawienie się ustawodawstwa
mami. Z jednej strony trudno dopatrzeć się
socjalnego sprzyjającego choćby pracy zawo-
w ostatnich dwóch dekadach historii pol-
dowej kobiet. Dla kontrastu, tego typu wpływ
skiego Kościoła jakiejś zdecydowanej krytyki
11
neoliberalizmu czy terapii szokowej. Z drugiej
politycznych sprzeciwiających się moderni-
strony, opozycyjne partie prawicowe w spo-
zacji. Być może bodźcem okaże się posta-
sób bezpośredni odnoszące się do wartości
wa członków samego Kościoła. Grupą, która
reprezentowanych przez Kościół postulują
najbardziej dynamicznie odchodzi z Kościoła,
silniejsze zaangażowanie państwa w politykę
są kobiety, w tym szczególnie kobiety z wyż-
gospodarczą i społeczną. Pozostaje pytanie
szym wykształceniem, a według CBOS 46%
o to, czy Kościół w ogóle może stać się zwo-
Polaków opowiada się za możliwością prze-
lennikiem zmian prorozwojowych w polityce
rywania ciąży3.
społecznej, czy też pozostanie bastionem sił
2.4 Rola sektora pozarządowego w funkcjonowaniu polityki społecznej
Potencjał sektora pozarządowego jako moż-
tucje o charakterze analityczno-badawczym.
liwego kreatora zmian w polityce społecznej
W społeczeństwach demokratycznych tego
w Polsce jest dyskusyjny. Kwestia ta dotyczy
typu organizacje odgrywają niezwykle istot-
zaplecza finansowego, możliwości i umiejęt-
ną rolę jako ośrodki nieakademickie, któ-
ności zarządczych, profesjonalizacji pracow-
re wytwarzają i promują wiedzę użyteczną
ników i tworzenia długookresowych strategii.
w procesie politycznym i, szerzej, w życiu
Zarazem zwraca się uwagę na niesprzyja-
publicznym. Idea działania think tanków wy-
jące rozwojowi sektora pozarządowego na-
wodzi się z tradycji anglosaskiej, gdzie tego
stawienie szeroko rozumianej administracji
typu oddolne organizacje starają się wpły-
publicznej. Od pewnego czasu sytuacja ta
nąć na debatę publiczną. Prowadzą działal-
jednak się zmienia i przedstawiciele sektora
ność badawczą, analityczną, a także promują
biorą udział w opiniowaniu i konsultowaniu
konkretne idee. Służą temu działalność wy-
dokumentów strategicznych i operacyjnych
dawnicza, organizowanie spotkań z interesa-
rządu (Górniak 2011). Na poziomie lokalnym,
riuszami bądź politykami.
sektor pozarządowy jest dostarczycielem
W literaturze przedmiotu podkreśla się, że
wielu usług społecznych, zwłaszcza finanso-
często granica między działalnością akade-
wanych z funduszy europejskich, najczęściej
micką a działalnością think tanków jest płyn-
reprodukując ideologiczne założenia stojące
na, chociaż bez wątpienia istnieją specyficzne
za programami operacyjnymi (Lendvai 2004).
cechy think tanki wyróżniające. Należą do nich
Stawia to pod znakiem zapytania niezależ-
prymat komunikacji ze światem zewnętrznym
ność organizacji pozarządowych, zwłaszcza
i często niestabilne, zróżnicowane źródła fi-
w relacji do sponsorów (Górniak 2011). Jed-
nansowania. Ponadto, w wielu przypadkach
nocześnie podkreśla się (czasami zbyt bliskie)
niejasna afiliacja ideologiczna poszczegól-
kontakty z lokalnymi elitami.
nych organizacji, połączona z ukrytymi źródłami finansowania.
Poważniejsze zastrzeżenia można natomiast
mieć do kondycji tego wycinka trzeciego sek-
Z nielicznymi wyjątkami, polskie think tanki
tora, który zajmują think tanki, czyli insty-
nie produkują oryginalnej wiedzy, zwłasz-
3
http://wyborcza.pl/1,76842,10107093,Kobiety_wychodza_z_kosciola.html.
12
cza pochodzącej z badań własnych. Doty-
równywalnej do badań akademickich. Nie wy-
czy to również think tanków afiliowanych
kształcił się bowiem ani model finansowania
przy partiach politycznych lub z nimi luźno
przez podmioty prywatne (zbliżony do mode-
związanych. Działanie think tanków w Polsce
lu amerykańskiego), przez podmioty publicz-
ma głównie charakter popularyzatorski lub
ne (jak we Francji), czy systemowo wspierane
agitacyjny (Mierzwa 2011). Najczęściej pol-
think tanki związane z partiami polityczny-
skie organizacje formułują rekomendacje czy
mi (model niemiecki). O ile każda z polskich
propozycje polityk bez oparcia ich w bada-
partii politycznych posiada powiązany z nią
niach naukowych czy choćby pochodzących
think tank, o tyle ich działalność badawczo-
ze świata nauki. W rezultacie wkład think
-koncepcyjna jest znikoma i zdaje się nie mieć
tanków w debatę publiczną dotyczącą po-
wpływu na decyzje programowe. Istotne jest,
lityki społecznej stoi często w sprzeczności
że niemieckie think tanki powiązane z partiami
z ustaleniami empirycznymi. Innymi słowy,
politycznymi zajmują bardzo wysoką pozycję
nie opierając się na dowodach naukowych,
w światowych rankingach, np. Global Go To
wiele organizacji tworzy i reprodukuje mity
Think Tank Index (www.gotothinktank.com).
dotyczące sytuacji gospodarczej i społecznej,
Z wyłączeniem think tanków amerykańskich,
zbieżne z neoliberalnym obrazem świata.
Fundacja im. Friedricha Eberta zajmuje w tym
Polskie środowisko think tanków zajmują-
rankingu 16. miejsce (10. wśród tego typu in-
cych się polityką społeczną jest zdominowane
stytucji europejskich) i 5. miejsce w rankingu
przez organizacje skupiające się na aspek-
think tanków szeregujących je pod względem
tach ekonomiczno-efektywnościowych, nato-
stopnia rozwoju współpracy z innymi insty-
miast nie dorobiło się porównywalnie silnego
tucjami. Dla porównania, najwyżej lokowane
ośrodka o charakterze lewicowym, który pro-
polskie think tanki znajdują się w końcu pią-
mowałby progresywną politykę społeczną. Po
tej dziesiątki rankingu. Świadczy to o tym, że
części wynika to z niechęci donorów do spon-
odpowiednie mechanizmy finansowania tego
sorowania organizacji o takim charakterze,
typu działalności ekspercko-społecznej, ale
po części zaś z niezrozumienia wagi takich
również nadanie jej wagi przez aktorów sceny
organizacji zarówno przez partie polityczne
politycznej, przekładają się na uznanie wśród
jak i partnerów społecznych.
ekspertów, decydentów i członków organiza-
Istotne jest to, że wiele think tanków ekono-
cji pozarządowych, z którymi przeprowadza
micznych zajmujących się polityką społeczną
się badania ankietowe w celu stworzenia ran-
prezentuje swoje działania jako obiektywne,
kingu. Brak stabilności finansowej w Polsce
stawiając warsztat badawczy ekonomistów
stawia środowiska, które potrzebują fachowej
ponad innymi dyscyplinami. A. Dixit analizu-
i często alternatywnej w stosunku do prowa-
je to zjawisko argumentując, że biorąc udział
dzonych badań wiedzy (na przykład związki
w procesie doradczym, ekonomiści tracą
zawodowe), na przegranej pozycji zwłaszcza
z pola widzenia dobro wspólne, a skupiają się
wobec instytucjonalnego i dyskursywnego
na promowaniu partykularnych celów poli-
ugruntowania pozycji think tanków ekono-
tycznych (Dixit 2012).
micznych propagujących rozwiązania rynko-
Wydaje się, że głównym problemem think
we. Czynnikiem systemowym, który ogranicza
tanków jest niedofinansowanie i towarzy-
skuteczność think tanków, jest też brak przej-
sząca mu niemożność prowadzenia badań
rzystego mechanizmu, który włączałby pod-
o komplementarnym charakterze i jakości po-
mioty pozarządowe w proces legislacyjny.
13
2.5 Korporacje
Colin Crouch (2009) podkreśla, że we współ-
wielu analityków
czesnych demokracjach praktyka polityczna
strategia zmniejszania wydatków publicz-
w coraz mniejszym stopniu odnosi się do dys-
nych i uprawnień socjalnych (Ramesh, Araral
kusji dotyczącej państwa i rynku. Wraz z do-
i Xun 2010). Zgodnie z ideą NPM silniejsza in-
minacją neoliberalnej hegemonii pojawił się
tegracja sektora prywatnego i publicznego,
nowy, choć często niedostrzegalny aktor, czyli
jak również technologie informatyczne, miały
korporacje. Istotne jest, że korporacje nie są
być istotnymi instrumentami walki z nad-
wyłącznie równorzędnym aktorem w plurali-
użyciami, zarówno ze strony urzędników jak
stycznej grze interesów (na przykład przez za-
i klientów administracji publicznej. D. West
rejestrowany lobbing), lecz w znacznej mierze
argumentuje, że procesy pluralizacji aktorów
są architektami systemu demokratycznego.
i towarzyszące im dyskusje o kwestiach spor-
W ten sposób, argumentuje Crouch, ideologia
nych takich jak efektywność, elastyczność czy
neoliberalizmu, opierająca się na rozdziale
odpowiedzialność urzędnicza, odbywają się
państwa i rynku, stoi w sprzeczności z prak-
wewnątrz agend rządowych i często mają
tyką rządzenia państwa, w którym sfera ryn-
charakter jednostronnie apologetyczny wo-
ku przeniknięta jest działalnością państwa
bec NPM (West 2007).
ukierunkowanego na stworzenie dogodnych
Również w Polsce sektor komercyjny zmienia
warunków inwestowania dla biznesu. Cro-
dotychczasową strukturę polityki społecznej
uch podaje kilka przykładów takiego wpływu
przez promowanie outsourcingu (jak to ma
korporacji
międzynarodowych)
miejsce w realizacji polityki rynku pracy) czy
na architekturę ekonomii politycznych po-
tworzenie quasi-rynków usług (służba zdro-
szczególnych krajów, które wręcz ograniczają
wia).
(zwłaszcza
pole działania innych aktorów. Po pierwsze,
postrzegane było
jako
Konkurujące o zagraniczne inwestycje bez-
korporacje stały się integralnym elementem
pośrednie kraje Europy Wschodniej już na
zarządzania usługami społecznymi dzięki
początku lat 90. prowadziły politykę prefe-
promocji Nowego Zarządzania Publicznego
rencyjną względem korporacji, w nadziei na
(NPM; New Public Management). Po drugie,
przyciągnięcie inwestorów, którzy mieli za-
wprowadzenie praktyki zlecania zadań pod-
pewnić nowe miejsca pracy. Stuart Shields
miotom zewnętrznym (outsourcing) spowo-
(2003), analizując politykę rządu polskiego
dowało, że powstał rynek konkurujących ze
wobec korporacji międzynarodowych w la-
sobą ekspertów. Ponieważ sami funkcjonu-
tach 90., wskazał aktywną rolę państwa
ją na rynku specjalistów, eksperci są zatem
w stworzeniu (często kosztownych) warun-
bardziej skłonni do przenoszenia zasad ryn-
ków dla funkcjonowania korporacji. Przez
kowych do struktur zarządzania.
„obniżanie kosztów pracy”, jak przekonuje
Wyrazem zmiany filozofii funkcjonowania
Shields, nastąpiła „reproletariatyzacja” pol-
sektora publicznego przez wprowadzenie do
skiej siły roboczej, proces skutecznie podwa-
niego nowych aktorów było wdrażanie No-
żony jedynie przez „populistyczną prawicę”
wego Zarządzania Publicznego, które przez
(Shields 2012).
14
2.6 Media
Jednym z najbardziej prominentnych aktorów
noczonych i (w mniejszym stopniu) w innych
życia politycznego są media. Jest to podmiot
krajach anglosaskich. Analiza Hallina i Man-
wewnętrznie
funkcjonujący
ciniego została następnie wykorzystana do
w ramach charakterystycznego dla danego
charakterystyki innych krajów, w tym postko-
kraju i systemu politycznego modelu komuni-
munistycznych. Bogusława Dobek-Ostrowska
kacji politycznej. Hallin i Mancini (2004) wy-
(2012) śledząc rozwój rynku medialnego i po-
różnili trzy „czyste” modele funkcjonowania
wiązania między mediami i polityką, zauważy-
mediów w systemie politycznym, tworzące
ła podobne cechy mediów polskich i włoskich
trójkąt, w przestrzeni którego autorzy usytu-
(w klasyfikacji Hallina i Manciniego: modelu
owali modele realnie występujące w poszcze-
spolaryzowanego pluralistycznego), ponieważ
gólnych krajach zachodnich. Hallin i Mancini
model funkcjonowania rodzących się plura-
wzięli przy tym pod uwagę cztery zasadni-
listycznych mediów polskich odzwierciedlał
cze kryteria: 1) zasięg interwencji państwa
podziały ideologiczne, jakie powstały po roku
w funkcjonowanie mediów, 2) stopień od-
1989. Silna rola państwa w przekazywaniu
zwierciedlenia podziałów politycznych przez
komunikatów politycznych głównych partii
podziały ideologiczne w mediach (paralelizm
politycznych charakterystyczna była wówczas
społeczny), 3) rozwój rynku mediów i 4) pro-
dla większości krajów postkomunistycznych,
fesjonalizacja dziennikarstwa. W oparciu o te
w których dopiero powstawał rynek mediów.
kryteria kraje zostały rozmieszczone między
Dopiero w latach 2000. zaobserwowano po-
modelem demokratyczno-korporacjonistycz-
stępujące urynkowienie mediów, silniejszą role
nym (democratic corporatist), liberalnym
konkurencji, ale też tabloidyzacje. Procesy te
(liberal) i spolaryzowanym pluralistyczym
popchnęły Polskę w kierunku modelu liberal-
(polarized pluralist).
nego, nie jest to jednak czysty model liberalny.
zróżnicowany,
Jak podkreśla autorka, polski model ma cha-
Model d emokratyczno-korporacjonistyczny
rakter hybrydowy i charakteryzuje się dużym
cha­rak­teryzuje się dość silnymi powiązaniami
stopniem upolitycznienia: zmiany personalne
między poszczególnymi segmentami mediów
ko­mercyjnych
i zorganizowanymi
w najważniejszych organach zarządzających
grupa-
działalnością mediów publicznych prawie za-
mi spo­łecznymi. Taki model funkcjonowania
wsze wiązały się ze zmianami w politycznej
mediów zaobserwowano głównie w krajach
kompozycji rządu.
nordyckich. Zaznacza się tu obecność i rolę
państwa, choć w wymiarze ograniczonym.
Nietrudno zauważyć, że powyższa klasy-
Rola państwa okazuje się bardziej kluczowa
fikacja nieomal pokrywa się z klasycznym
w modelu spolaryzowanym pluralistycznym,
podziałem
występującym w krajach Europy Południowej,
serwatywne
gdzie jednocześnie słabsze są media komer-
W krajach o najbardziej rozwiniętej polityce
cyjne, a media państwowe służą jako kanał
społecznej istnieje jednocześnie system spe-
komunikowania przekazów politycznych for-
cjalnych subsydiów dla prasy, związanych
mułowanych przez główne partie. Model li-
z reprezentacją (różnych) interesów społecz-
beralny wyróżniony został ze względu na
nych. Innymi słowy, rola państwa polega na
słabą rolę państwa i silną rolę mechanizmów
staniu na straży niezależności prasy, z jedno-
rynkowych – występuje on w Stanach Zjed-
czesnym zapewnieniem kanałów artykulacji
15
na
socjaldemokratyczne,
i liberalne
welfare
kon-
states.
interesów. Trudno jednoznacznie stwierdzić,
ostrych zwrotów politycznych. Z powyższych
czy demokratyczno-korporacjonistyczny sys-
względów trudno jest znaleźć wśród me-
tem mediów wypracowany w krajach nor-
diów w Polsce bezpośrednie wsparcie dla
dyckich stanowił ważny element w procesie
zmiany modelu polityki społecznej. Media an-
mobilizacji wokół postulatów wprowadza-
gażują się w sprawy polityki społecznej wy-
nia kolejnych programów polityki społecznej.
biórczo, wyrywkowo, co sprawia, że niektóre
Można jedynie powtórzyć za Dobek-Ostrow-
reformy wdrażane są bez znaczącej dyskusji
ską (2012), że brak subsydiów dla prasy
publicznej i niezauważone przez media prze-
i upolitycznienie mediów w Polsce sytuuje
chodzą niemal bez echa. Wystarczy wspo-
nasz kraj daleko od modelu demokratycz-
mnieć choćby ostatnią, systemową reformę
no-korporacjonistycznego. Jednocześnie, jak
polityki wsparcia dla osób bezrobotnych
podkreśla autorka, charakterystyczną ce-
(aktywizacja przez profilowanie, częściowy
chą rynku medialnego w Polsce jest więk-
outsourcing). Zupełnie inną sytuację można
szy niż w krajach zachodnich udział firm
było zaobserwować przy publicznej debacie
zagranicznych. To sprawia, że nastawieni na
nad wariantami reformy emerytalnej, która
zysk zagraniczni inwestorzy często uchylają
była w mediach szeroko komentowana. Do
się od zajmowania jednoznacznego stanowi-
dyskusji nad propozycjami rządu zapraszano
ska w sprawach politycznych i ekonomicz-
do telewizji i programów radiowych kolej-
nych, ponieważ niesie to ze sobą ryzyko błędu
nych ekspertów, przy czym reformę emery-
i odpływu klientów w wypadku wystąpienia
talną niemal całkowicie uznano za domenę
niekorzystnych zjawisk gospodarczych bądź
ekspertów z dziedziny ekonomii.
16
3. Nowy instytucjonalizm
Oprócz
klasycznych
podejść
skupiających
nych wielkich wydarzeń historycznych rzadko
się na pojedynczym czynniku wyjaśniającym,
kiedy możliwa jest radykalna zmiana w po-
najczęściej mamy do czynienia z podejścia-
lityce publicznej, dominuje natomiast refor-
mi łączącymi kilka elementów tłumaczą-
ma o charakterze ewolucyjnym i ewentualnie
cych genezę (reformy) polityki społecznej.
kumulująca się w czasie w zmianę radykalną
Nie będziemy brać tutaj pod uwagę innych,
(Steinmo, Thelen i Longstreth 1992).
alternatywnych podejść do badań nad poli-
Podejście instytucjonalizmu dyskursywnego
tyką społeczną, które źródeł zmian w poli-
Vivien Schmidt podkreśla rolę ciągłości (lub
tyce społecznej doszukują się w czynnikach
zmiany) dyskursu w hamowaniu (lub umoż-
strukturalnych (ekonomia, finanse, demogra-
liwianiu) reformy polityki społecznej (Schmidt
fia, koniunktura itp.) czy roli takich aktorów
2008). Badaczka podkreśla również znacze-
jak organizacje międzynarodowe. Natomiast
nie aktorów uwikłanych w proces politycz-
z pewnością, biorąc pod uwagę rolę aktorów
ny, w reprodukowanie dyskursu bądź w jego
życia politycznego, czynniki te bądź współ-
zmianę, w tym zawodowych polityków, ale
występują i ułatwiają/bądź utrudniają pod-
też intelektualistów, ekspertów i przedstawi-
jęcie pewnych decyzji politycznych, bądź też
cieli mediów. Posługują się oni dwoma ro-
(jak w podejściu nowej polityki państwa opie-
dzajami dyskursów: komunikacyjnym, czyli
kuńczego) służą legitymizowaniu trudnych
skierowanym przez rząd do opinii publicznej,
politycznie reform.
oraz koordynacyjnym (między aktorami), czyli
Przykładowo, aktorzy życia politycznego nie
takim, który wykorzystywany jest przez eks-
funkcjonują w próżni instytucjonalnej – z ta-
pertów, jak również lobbystów do ustalenia
kiego punktu wychodzą przedstawiciele po-
wspólnej strategii. Schmidt zwraca tu uwagę
dejścia
Partie
na to, w jakim stopniu strategie takie mogą
polityczne formują rząd w zgodzie z proce-
się przyczyniać do zmiany polityki społecz-
durami określonymi (najczęściej) konstytu-
nej, ale też, jak trudno jest przełamać ide-
nowego
instytucjonalizmu.
ologicznie ugruntowane podejście do polityki
cyjnie. To samo dotyczy ram funkcjonowania
gospodarczej i społecznej. Autorka ma tutaj
partnerów społecznych, ważny jest stopień
na myśli oczywiście ideologię neoliberal-
ich instytucjonalnego włączenia w proces
ną, w skrócie pojmowaną jako dogmatyczną
podejmowania decyzji (Rothstein i Steinmo
wiarę w niezawodność mechanizmów rynko-
2002; Koopmans i Schippers 2003). Strategie polityczne aktorów powinny również brać
wych i indywidualną odpowiedzialność.
pod uwagę obecny stan rozwoju określonych
Grupa teorii tłumaczących neoliberalną od-
instrumentów polityki społecznej i to, w jaki
porność na zmiany zwraca uwagę na cią-
sposób uwzględniają one i mobilizują sku-
głość instytucjonalną i kształt formalnych
pionych wokół nich interesariuszy. Według
rozwiązań w sferach podejmowania decyzji,
zwolenników historycznego instytucjonali-
które sprzyjają utrzymywaniu kursu neolibe-
zmu poza momentami zmiany reżimu czy in-
ralnego, np. w instytucjach Unii Europejskiej.
17
Neoliberalnym rozwiązaniom i prymatowi idei
teria z Maastricht dotyczące wartości dłu-
sprzyjać mają choćby specjalne kompetencje
gu i deficytu w państwach uczestniczących
Dyrekcji Generalnej ds. Konkurencji, nadane
w EMU. Innym przykładem instytucjonalnego
jej w latach 80. ubiegłego wieku, w związ-
trwania jest znaczenie agencji ratingowych
ku z przyspieszeniem procesu „negatywnej”
i „przyzwyczajenie się” opinii publicznej i rzą-
integracji. Kolejnym przykładem są przyjęte
dów do wydawanych przez nie wyroków.
przez Europejską Unię Monetarną (EMU) kry-
18
4. Neoliberalizm, kryzys i opór wobec zmiany strategii polityki
społecznej na świecie
W 2008 roku Joseph Stiglitz dość zde-
jakości procesów demokratycznych. Wska-
cydowanie
dominacji
zują swego rodzaju błędne koło. Pozbywanie
neoliberalnego paradygmatu w polityce go-
się przez rządy wielu państw kompetencji
spodarczej. W często cytowanym wywiadzie
w zakresie polityki monetarnej czy handlu
dla „Huffington Post” stwierdził, że „upa-
zagranicznego w procesie deregulacji i libe-
dek Wall Street oznacza dla fundamentali-
ralizacji przepływu czynników produkcji po-
zmu rynkowego to, czym dla komunizmu był
woduje odpolitycznienie decyzji dotyczących
upadek muru berlińskiego” . Wkrótce jednak
gospodarki i polityki społecznej. Brak instru-
nastroje wśród progresywnych ekonomistów
mentów w rękach rządzących powoduje po-
stały się już mniej optymistyczne. Trzy lata
lityczną apatię wyborców, czego skutkiem
później Colin Crouch (2011) napisał książ-
jest m. in. wzrost absencji wyborczej w więk-
kę pt. „Dziwny brak śmierci neoliberalizmu”
szości państw OECD. Zmniejsza to z kolei
[The Strange Non-Death of Neoliberalism],
szansę na skuteczny, politycznie zorganizo-
przewidywał
koniec
4
wany opór przeciwko polityce cięć fiskalnych
w której opisywał proces utrzymywania się
w skali narodowej i sprzyja dalszej liberali-
strategii neoliberalnych w zasadniczych zestawach
instrumentów
polityk
zacji rynków kapitałowych w skali globalnej.
antykry-
Pozbawione kompetencji w dziedzinie poli-
zysowych większości państw. W tym już
tyki monetarnej państwo zmuszone będzie
pesymistycznym tonie utrzymane są prace
ograniczyć wydatki na cele społeczne do wy-
Marka Blytha (Austerity, 2013) oraz Armina
datków „koniecznych”, a obywatele przyzwy-
Schäffera i Wolfganga Streecka (Politics in
czają się do gromadzenia własnych zasobów,
the Age of Austerity, 2013). W drugiej poło-
aby móc zapewnić sobie możliwość zakupu
wie 2013 roku Vivien Schmidt i Mark Tchat-
dóbr i (zwłaszcza) usług na rynku, co osłabi
cher (2013) przechodzą do systematycznego
społeczny solidaryzm. To z kolei doprowadzi
objaśniania przyczyn przetrwania idei neo-
do zwiększenia się nierówności w dostępie do
liberalizmu jako (przede wszystkim) zbioru
tych dóbr i usług, które niegdyś oferowano
zwycięskich (w sensie politycznym) idei.
w ramach solidarystycznej i wyrównującej
Jak wyjaśnić fakt, że recepty na kryzys wciąż
szanse oraz położenie ekonomiczne polityki
wydają się opierać na zasadach wytyczonych
społecznej państwa. Inna kwestią jest ob-
przez ekonomistów ortodoksyjnych? Schäf-
ciążenie długiem publicznym i sposób jego
fer i Streeck (2013) podkreślają polityczne
spłacania. Rządy nie będą bowiem opodatko-
przyczyny umocnienia się polityki oszczę-
wywać obywateli w celu powolnego spłaca-
dzania i cięć fiskalnych. Autorzy rysują pe-
nia długu, a w zamian już teraz wypuszczają
symistyczną wizję braku społecznej reakcji
papiery wartościowe, na które stać tylko
na kryzys, która jest konsekwencją spadku
bogatszą część społeczeństwa (nie mówiąc
4
Wywiad Nathana Gardelsa z Josephem Stiglitzem, „Huffington Post”, 8 września 2008.
19
o kapitale). Zamożniejsi zatem nie tylko nie
sie i przestrzeni reform polityki gospodarczej
ucierpią w nowej sytuacji i nie spocznie na
i społecznej, stosujących określony zestaw in-
nich ciężar spłacania długu publicznego, ale
strumentów, opisywana jest mapa interesa-
jeszcze na nim finansowo skorzystają! Pry-
riuszy i adwersarzy strategii neoliberalnych.
watnie gromadzone środki zostaną przeka-
Tej konkretności w doborze tematów analizy
zane (zstępnym) członkom rodziny, co pogłębi
autorzy przeciwstawiają wielość interpretacji
nierówności w warunkach braku wsparcia
idei neoliberalnych, zwracając uwagę na to,
państwa dla wyrównywania szans.
że „neoliberalizm należy również rozumieć
w kontekście historycznym, ponieważ pojęcie
Vivien Schmidt i Mark Tchatcher (2013) sku-
to powstało na podwalinach szerzej rozu-
piają się na tym, co właściwie rozumie się
mianej tradycji filozoficznego liberalizmu, ze
przez pojęcie neoliberalizmu. Jak przeko-
swoim wewnętrznym zróżnicowaniem po-
nują autorzy opracowania zbierającego doświadczenia
różnych
krajów
dejść do roli rynku i państwa, wolności jed-
dotkniętych
nostki i zbiorowego wysiłku” (tamże, s. 3).
przez kryzys ekonomiczny, brak dookreślenia pojęcia „neoliberalizm” sprawia, że ba-
Podsumowując, autorzy odnoszą się do kil-
dacze najczęściej zajmują się konkretnym
ku podstawowych cech neoliberalizmu jako
przejawem wpływu idei neoliberalnych, nie
zbioru idei, które po pierwsze: przetrwa-
zaś treścią (czy formą) tych idei. Najczęściej
ły kryzys ekonomiczny, a po drugie: wyszły
więc są to analizy umiejscowionych w cza-
z niego wzmocnione.
4.1 Ogólność, wewnętrzne zróżnicowanie, plastyczność idei i dyskursu
neoliberalnego
Schmidt i Tchatcher przytaczają historyczny
w podejściu do polityki aktywizacji bezrobot-
rozwój stosunku neoliberalnych doradców
nych w Polsce: pojawiające się co jakiś czas
ekonomicznych do roli państwa: od prostej
propozycje zmian uprawnień osób bezro-
zasady wycofywania się państwa ze sfe-
botnych idą w stronę zwiększenia znaczenia
ry gospodarki i deregulacji w latach 70. do
sankcji i podkreślania zawinionego charakte-
wzmocnienia roli państwa, ale tylko w celu
ru bezrobocia, a jednocześnie wymagają an-
podniesienia
zatrudnialności
(employabili-
gażowania środków z budżetu państwa.
ty), czy też ponownej regulacji potrzebnej dla
Z drugiej jednak strony plastyczność i nie-
wzmocnienia mechanizmów rynkowych w la-
dookreśloność neoliberalizmu może dopro-
tach 90. i 2000. W ten sposób piewcy idei
neoliberalnych potrafili odpowiednio przefor-
wadzić do skompromitowania się tej idei.
mułować dotychczasowe spojrzenie na rynek
Przy kolejnych próbach „rozciągnięcia” treści
pracy i ugruntować przekonanie o indywi-
przekazu neoliberalnego może dojść do mo-
dualnej odpowiedzialności m.in. za brak za-
mentu, w którym przestanie ona być spójna.
trudnienia, przy jednoczesnym wykorzystaniu
Schmidt i Tchatcher wskazują tutaj na rolę
instrumentów polityki społecznej państwa.
państwa w polityce aktywnego rynku pracy:
Proces taki obserwować możemy chociażby
politycy szukający drogi alternatywnej mo-
20
gliby wykorzystać dyskusję o problemach
kraj pochodzenia, i tym sposobem próbować
kompetencji na rynku pracy do przemyce-
przeorganizować priorytety i język debaty
nia wątków praw człowieka, dostępu do
o polityce społecznej.
dóbr i usług bez względu na płeć, rasę, czy
4.2 Retoryka neoliberalna versus praktyka, czyli korzyści płynące z zaniechania
Zwłaszcza przed wyborami politycy dekla-
Skrajnie utopijną i jednocześnie populistycz-
rujący się jako zwolennicy silnej roli rynku
ną wizję polityki gospodarczej i społecznej
składają
deregulacji/prywatyza-
(a raczej postulowanie jej braku) przedsta-
cji, wzrostu gospodarczego przy obniżonych
wia obecnie Kongres Nowej Prawicy Janusza
podatkach, likwidacji biurokracji i uprawnień
Korwina-Mikke. Partia ta prezentuje uprosz-
socjalnych itp. Są to najczęściej postulaty
czone, schematyczne i konsekwentne użycie
niemożliwe do spełnienia, noszące znamiona
argumentu o szkodliwości jakiejkolwiek inge-
liberalnej utopii, ale zdolne przekonać wielu
rencji państwa w gospodarkę i życie społecz-
wyborców. Brak późniejszego wdrożenia tych
ne. Niewymagająca niuansowania, plastyczna
reform tłumaczony jest przeszkodami, jakie
retoryka antypaństwowa, niemalże anarchi-
napotyka taka „czysta” wersja fundamenta-
styczna przemawia zwłaszcza do osób, któ-
lizmu rynkowego, za którego porażkę nigdy
re posiadają tylko wstępną wiedzę na temat
nie jest obarczana sama zawartość progra-
tego, jak funkcjonuje państwo, społeczeństwo
mu. Korzyści płynące z zaniechania pojawiają
i gospodarka. Stąd też duże poparcie ludzi
się w cyklu wyborczym przy kolejnych wybo-
młodych dla Kongresu w wyborach do Par-
rach. Ci sami politycy mogą znów odwołać
lamentu Europejskiego w 2014 roku. Oprócz
się do niezrealizowanej, „czystej” wizji po-
wiary w niezawodność i automatyzm dzia-
lityki neoliberalnej. Za Jackiem Żakowskim
łania mechanizmów rynkowych, uważany
nazwaliśmy taką strategię polityczną „libe-
przez skrajną prawicę za „naturalny” jest
ralnym populizmem” (Szelewa i Polakow-
również porządek płci (gender order), stąd
ski 2010). Za przykład takiego mechanizmu
specyficzna kombinacja poglądów Kongre-
uznaliśmy debatę na temat reformy syste-
su: konserwatywna wizja państwa oparta na
mu emerytalnego. Również dzisiaj w debacie
utopijnym przekonaniu o samoregulacji spo-
publicznej słychać głosy tych fundamentali-
łeczeństwa w dziedzinach społecznych i eko-
stów rynkowych, którzy przyczyn niepowo-
nomicznych. Za wcześnie na politologiczną
dzenia reformy z 1999 roku nie upatrują w jej
analizę źródeł ostatniego sukcesu skrajnej
kształcie i założeniach dotyczących roli me-
prawicy w Polsce, ale generalnie wpisuje się
chanizmów rynkowych w gromadzeniu kapi-
on w światowy trend przechodzenia wybor-
tału przyszłych emerytów, lecz w wadliwej
ców do pozycji skrajnych, coraz częściej pra-
(nie zawinionej przez twórców) implementacji
wicowych, ukształtowanych w warunkach
reformy. W krajach europejskich najbardziej
coraz większej konkurencji o miejsca pracy.
dotkniętych przez kryzys przeważyła strate-
Jak przekonywali ponad dekadę temu Swank
gia konserwatyzmu fiskalnego również dla-
i Betz (2003), to zintensyfikowanie procesu
tego, że powoływano się na dotychczasowe
globalizacji doprowadziło do pojawienia się
„zaniechania” w polityce publicznej.
i umocnienia populistycznej skrajnej prawicy
obietnice
21
w wielu krajach zachodnich. Śledząc wyniki
ne na zabezpieczenie statusu zatrudnienia,
wyborów w 16 krajach europejskich w la-
czyli ogólnie ochronę przed skutkami inter-
tach 1981–1998, Swank i Betz wzięli pod
nacjonalizacji środków produkcji.
uwagę takie czynniki jak mobilność kapitału,
Utopijność postulatów „czystej wersji” roz-
otwartość handlowa i wielkość imigracji, po
wiązań neoliberalnych i powtarzalność za-
czym zgodnie z wynikami ich analizy uznali
niechań tłumaczonych przeszkodami różnego
te czynniki za sprzyjające sukcesowi skrajnej
rodzaju w pewnym momencie natrafić może
prawicy. Posługując się następnie pojęciem
na opór opinii publicznej i doprowadzić do
liberalizmu zakorzenionego (embedded libe-
ralism, pojęcie zaproponowane przez Karla
rozpoznania przyczyn porażek we wprowa-
Polanyego), autorzy ci wskazali jednocześnie
dzaniu czysto rynkowych rozwiązań jako
na model polityki społecznej, który osłabia
immanentnej cechy liberalnej utopii. Luka
prawdopodobieństwo sukcesu partii skraj-
między retoryką neoliberalną a rzeczywisto-
nie prawicowych, tj. modelu zapewniającego
ścią powinna być więc opisana, a wiedza ta
wsparcie całościowe, szczodre i zorientowa-
wykorzystana politycznie.
4.3 Zakorzenienie idei neoliberalnych w debatach i dyskursie publicznym
Nie chodzi tutaj o debaty stricte akademic-
sugerujące zaostrzenie polityki oszczędzania.
kie. Recepty neoliberalne są spójne, mniej
Jednak, jak podkreślają Schmidt i Tchatcher,
skomplikowane, łatwiejsze w przekazie, rów-
retoryka neoliberalna pozostaje bezalter-
nież medialnym, a więc chętniej przekazy-
natywna również w zestawieniu ze względ-
wane i dyskutowane. Interpretacja kryzysu
ną słabością czy też brakiem dostatecznego
państw strefy euro przez pryzmat nieprze-
rozwinięcia atrakcyjnych propozycji lewico-
myślanych wydatków socjalnych nie została
wych/socjaldemokratycznych.
przezwyciężona przez jakąś unowocześnioną
Zakorzenienie idei neoliberalnych w dyskur-
alternatywną wizę keynesowską. Niewielka
sie umocnione jest również dzięki towarzy-
przestrzeń dla dyskusji nad ożywieniem go-
szącej tej retoryce deklaracji, że stosuje się
spodarek za pomocą pakietu stymulacyjne-
tutaj „zdrowy rozsądek”. Zdrowy rozsądek
go pojawiła się jeszcze w ramach wczesnej
nakazuje więc skupienie się na tzw. prawdzi-
fazy reakcji na porażkę Lehman Brothers:
wych pieniądzach, a więc tych, które pocho-
do polityki stymulującej popyt wewnętrz-
dzą z „prawdziwych przychodów” państwa
ny zobowiązały się państwa uczestniczące
(a nie z „dodrukowanych” pieniędzy). Pozwa-
w szczycie G-20. Małą skuteczność pakietów
la na to również proste porównanie budżetu
stymulacyjnych tłumaczono jednak tym, że
państwa do budżetu domowego, z którego
założenie leżące u podstaw pakietów było
przecież „nie możemy wydać więcej niż za-
błędne, nie zaś tym, że były one wprowadzo-
rabiamy”. Wydatki na politykę społeczną są
ne w sposób bardzo okrojony. W Irlandii czy
w tym kontekście niepożądane, ponieważ
Wielkiej Brytanii doniesienia o fatalnym prze-
stanowią „obciążenie”, a rozbudowane (mniej
biegu i skutkach finansjeryzacji sektora pry-
lub bardziej) systemy programów wsparcia
watnego zagłuszone zostały przez argumenty
społecznego stają się w dłuższym okresie
22
„nie do utrzymania”. Badaczom trudno jest
przed nienaturalnymi, zdaniem Polanyego,
jednak wskazać konkretne mechanizmy nie-
i zgubnymi skutkami wprowadzenia systemu
dopuszczania alternatywnych wizji do debaty
rynkowego do wymiany ekonomicznej i życia
publicznej. Co więcej, obserwujemy zróżni-
społecznego. Alternatywne wizje pojawiają
cowanie w obecności retoryki neoliberalnej
się również w konsekwencji krytyki wspo-
w debacie publicznej. W krajach Europy Pół-
mnianego już modelu nowego zarządzania
nocnej, które w znacznie mniejszym stopniu
publicznego
spenetrowane zostały przez ideologię indy-
cji, ale również uporządkowanej i podpartej
widualnej odpowiedzialności i prymatu ryn-
dowodami empirycznymi krytyki, wykazano
ku nad państwem, jest ona znacznie słabsza
nieskuteczność NPM względem zakładanych
i mniej efektywna.
do osiągnięcia celów. NPM stał się kosztow-
NPM.
Za
pomocą
obserwa-
ny, dalece mniej wydajny niż systemy admi-
Wizje alternatywne w stosunku do funda-
nistrowania oparte na współpracy, w której
mentalizmu rynkowego pojawiają się także
członkowie społeczności połączeni są wię-
poza Europą: w USA są to elementy polityki
zami wspólnotowymi. Podważa to więc ideę
Baracka Obamy, mówi się również o rozprze-
indywidualnej odpowiedzialności i „zdrowego
strzenianiu się prospołecznej i zrównowa-
egoizmu”, który w zarządzaniu publicznym
żonej wizji rozwoju wśród krajów Ameryki
miałby w sposób „naturalny” kierować zbio-
Łacińskiej, który to zwrot interpretowany jest
rowością racjonalnie kalkulujących jednostek.
też w świetle tezy podwójnego ruchu Karla
Polanyego i (samo)obrony społeczeństwa
4.4 Siła aktorów czerpiących korzyści z przetrwania i umocnienia się
idei neoliberalnych
Specyficzna grupa aktorów zainteresowana
dialnym. Pracodawcy, wielcy przedsiębiorcy,
jest modelem polityki gospodarczej, której
korporacje międzynarodowe: aktorzy ci mają
priorytety i instrumenty to m.in. uelastycz-
więcej zasobów, którymi mogą pokierować,
nienie rynku pracy, obniżenie podatków i pa-
aby przeforsować korzystne dla siebie roz-
rapodatków, wprowadzanie ulg, udogodnień,
wiązania w polityce publicznej.
subsydiowanie miejsc pracy, tworzenie spe-
Ale i to wyjaśnienie trwania neoliberalizmu
cjalnych stref ekonomicznych dla inwestorów
jako zbioru idei częściowo nie wytrzymu-
itp. Oczywiście różni się to w zależności od
je krytyki. Pojawia się bowiem pytanie o to,
cech ustroju gospodarczego (w Niemczech
co z wpływem interesariuszy partii lewico-
pracodawcy częściej utożsamiają swój inte-
wych czy socjaldemokratycznych, związków
res z interesem pracowników). Aktorów tych
zawodowych czy sił i organizacji wyrażają-
– czy wręcz konkretne osoby – oraz ich dąże-
cych niezadowolenie wobec polityki publicz-
nie do wpływania na opinię publiczną można
nej w czasach kryzysu? Nietrudno zauważyć,
niejednokrotnie dość łatwo zidentyfikować.
że stanowią one silny kontrapunkt w deba-
Wystarczy wymienić Ruperta Murdocha, Silvio
cie nad rozwiązaniami w sferze socjalnej.
Berlusconiego czy Martina Bouyguesa, którzy
Z innej strony, obserwacja losu liberalnej
dysponują też konkretnym aparatem me-
FDP w Niemczech wskazuje na niepowodze-
23
nia radykalniejszej wizji rynkowej, zwłaszcza
lizm, przy czym ten ostatni rozumiany rów-
w zderzeniu z bardziej widocznymi w Niem-
nież jako ochrona własnej gospodarki przed
czech alternatywnymi wizjami rozwoju eko-
wpływem kapitału, ale też wpływem między-
nomicznego i społecznego. W łonie instytucji
narodowych organizacji, takich jak np. Mię-
unijnych również można spotkać się z dys-
dzynarodowy Fundusz Walutowy. Poparcie
kusjami nt. alternatywnych rozwiązań, także
dla strategii autarkicznych, wzmacniających
wobec kryzysu strefy euro. Krytyka ta za-
krajowe instytucje systemu bankowości czy
czyna się od stwierdzenia porażki integracji
nacjonalizację systemu emerytalnego jest wi-
europejskiej, jeśli chodzi o wymiar polityczny
doczne choćby na Węgrzech i odbierane rów-
i (przede wszystkim) socjalny. Alternatywną
nież jako umocnienie praw socjalnych (przy
siłą polityczną wobec neoliberalizmu, któ-
mocno nacjonalistycznej retoryce w debacie
ra zyskała na znaczeniu podczas ostatniego
publicznej).
kryzysu, jest też skrajna prawica i nacjona-
24
Podsumowanie
Celem niniejszego opracowania było przed-
nych. O ile organizacje pracodawców repre-
stawienie istotnych aktorów wpływających
zentują stosunkowo jednolite oblicze, o tyle
na funkcjonowanie polityki społecznej w Pol-
w przypadku związków zawodowych mamy
sce. Starałam się wykazać, że dominującą rolę
do czynienia z dość silnymi podziałami ide-
odgrywają aktorzy o charakterze (neo)libe-
ologicznymi. Oprócz problemów systemo-
ralnym, postulujący zmniejszanie roli polity-
wych (bariery w przystępowaniu do związków
ki społecznej w społeczeństwie i gospodarce.
zawodowych), istotne jest niewykorzystanie
Aktorzy tradycyjnie kojarzeni z progresywną
potencjału drzemiącego w młodych pracow-
polityką społeczną albo tracą na ważności,
nikach i kobietach, których zaangażowanie,
albo też od początku transformacji nie są
jak wskazują doświadczenia innych krajów,
zdolni do przeciwstawienia się dominującemu
prowadzi do wzmocnienia związków czy par-
sposobowi myślenia. Co ważne, niezdolność
tii politycznych.
pewnych aktorów do działania wynika z na-
Po trzecie, tym, co jest szczególnie niepo-
tury ideologii, którym chcą się przeciwstawić:
kojące, jest brak zaplecza intelektualnego
jest to następstwem wzajemnie wzmacniają-
środowisk progresywnych. Zauważalne jest
cej się wielowątkowości neoliberalizmu.
względnie niewielkie zaangażowanie przed-
Polscy aktorzy na scenie polityki społecz-
stawicieli świata nauki w działalność spo-
nej – choć można do pewnego stopnia ge-
łeczną przy jednoczesnym braku ośrodków,
neralizować ten wniosek na wszystkie kraje
które mogłyby takie zaangażowanie stymu-
postsocjalistyczne – różnią się pod wieloma
lować. Chodzi tutaj zwłaszcza o think tanki
względami od swych zachodnich odpowiedni-
partyjne, związkowe, jak i niezwiązane z kon-
ków. Po pierwsze, na polskiej scenie politycz-
kretnymi organizacjami społeczno-politycz-
nej akcentowane są bardzo silnie postulaty
nymi. Działalność think tanków jest w Polsce
tradycyjnie przypisywane partiom liberalnym
ograniczona, a ich działania są motywowa-
i konserwatywnym. Dotyczy to również pol-
ne zainteresowaniami i interesami donorów.
skiej lewicy, która przez wiele lat wpisywała
Brak progresywnych think tanków jest od-
się w ten nurt. Skutkiem tego jest nie tylko
czuwalny zwłaszcza w sytuacji, gdy więk-
utrata poparcia przez partie lewicowe, lecz,
szość mediów produkuje i reprodukuje mity
co o wiele bardziej istotne, przejęcie lewi-
dotyczące polityki społecznej, które nie są
cowych postulatów przez radykalne partie
ugruntowane badawczo.
prawicowe, które łączą je z retoryką ksenofo-
Jest to szczególnie istotne, jeśli weźmie-
biczną. Co więcej, w wielu krajach osłabienie
my pod uwagę siłę neoliberalnych idei eko-
programowe lewicy można łączyć z rosną-
nomicznych i sposób, w jaki przetrwały one
cym poparciem dla partii gospodarczo skraj-
kryzys. Co prawda, merytoryczna dyskusja na
nie liberalnych.
temat funkcjonowania rynku i roli państwa
Po drugie, w Polsce zaobserwować można
w gospodarce jest znacznie utrudniona, jeśli
wyraźną dysproporcję sił partnerów społecz-
jej uczestnicy po stronie neoliberalnej odwo-
25
łują się do „zdrowego rozsądku” w obronie
agencje zatrudnienia (Polakowski i Szelewa
rozwiązań rynkowych. Możliwe jest jednak
2013). Argumentem służącym uzasadnieniu
przedstawienie wizji alternatywnej w opar-
wprowadzenia modyfikacji reformy emery-
ciu o krytykę podpartą empirycznym do-
talnej i ograniczenia filara kapitałowego były
wodem braku skuteczności mechanizmów
wysokie koszty zarządzania, przerzucane na
rynkowych
efektywności
obywateli, a w rezultacie na budżet państwa.
rozwiązań w dziedzinie polityki społecznej.
Krytyce poddawano również stosunkowo ni-
Przykładem może być choćby wykazywanie
skie stopy zwrotu z inwestowania środków
kosztów zlecania zadań publicznych firmom
zgromadzonych w OFE. Strategia rozpra-
zewnętrznym, które niejednokrotnie są wyż-
wiania się z mitami silnie zakorzenionymi
sze niż wtedy, gdy wykonują dane zadanie
w debacie publicznej wymaga, co prawda,
instytucje publiczne. Podobna sytuacja ma
posługiwania się kategoriami ekonomiczny-
miejsce w przypadku efektywności działań
mi: efektywnością, stosunkiem nakładów do
instytucji sektora prywatnego i publiczne-
rezultatów. Może być to jednak pierwszy
go. W Polsce możliwe jest choćby wy-
krok na drodze do podważenia hegemonii
kazanie
rezultatów programów
neoliberalnej i początek paradygmatycznej
aktywizacji bezrobotnych wdrażanych przez
zmiany w podejściu do polityki społecznej,
publiczne służby zatrudnienia w porównaniu
która przestanie być traktowana wyłącznie
do rezultatów osiąganych przez prywatne
jako koszt.
dla
lepszych
osiągnięcia
26
Bibliografia
Afonso, Alexandre. 2011. What’s Left to Trade: the Changing Logic of Corporatist Policymaking in Europe. EUI Working
Papers 2011 (14).
Bleses, Peter, Martin Seeleib-Kaiser. 2004. The dual transformation of the German welfare state. Houndmills [England]–
New York: Palgrave Macmillan.
Bohle, Dorothee, Bela Greskovits. 2012. Capitalist Diversity on Europe’s Periphery. Ithaca–London: Cornell University
Press.
Boix, Charles. 1998. Political Parties, Growth and Equality: Conservative and Social Democratic Strategies in the World
Economy. New York: Cambridge University Press.
Bonoli, Giuliano, Victor George, Peter Taylor-Gooby. 2000. European welfare futures: towards a theory of retrenchment.
Cambridge, U.K.–Malden, MA: Polity Press, Blackwell.
Bruszt, Laszlo. 2002. Market Making as State Making: Constitutions and Economic Development in Post-communist
Eastern Europe. Constitutional Political Economy 13 53–72.
Bruszt, Laszlo, David Stark. 2001. One Way or Multiple Paths: For a Comparative Sociology of East European
Capitalism. American Journal of Sociology 106 (4):1129–37.
Charkiewicz, Ewa, Anna Zachorowska-Mazurkiewicz, red. 2009. Gender i ekonomia opieki: Biblioteka Think Tanku
Feministycznego.
Crouch, Colin. 2011. The Strange Non-Death of Neoliberalism. Cambridge UK–Malden USA: Polity Press.
Crowley, Stephen. 2004. Explaining Labor Weakness in Post-Communist Europe: Historical Legacies and Comparative
Perspective. East European Politics and Societies 18 (3):394–429.
Dixit, Avisnash. 2012. Ekonomiści jako doradcy polityczni i społeczni. W: Analiza ekonomiczna w polityce publicznej, red.
A. Surdej. Warszawa: Scholar.
Esping-Andersen, Gøsta. 1990. The Three Worlds of Welfare Capitalism. London: Polity Press.
Esping-Andersen, Gøsta. 1985. Politics against markets. The Social Democratic Road to Power. Princeton: Princeton
University Press.
Fuszara, Malgorzata. 1991. Will the Abortion Issue Give Birth to Feminism in Poland? W: Women’s Issues in Social
Policy, red. M. Mclean, D. Groves. London: Routledge.
Górniak, Katarzyna. 2011. Uwarunkowania współpracy międzysektorowej – co wynika z badań? Trzeci sektor (numer
specjalny): 24–32.
Grzymala-Busse, Anna. 2003. Redeeming the Past: Communist Successor Parties after 1989. W: Capitalism and
Democracy in Central and Eastern Europe, red. G. Ekiert, S. E. Hanson: Cambridge University Press. Hall, Peter, David
Soskice, red. 2001. Varieties of Capitalism. Oxford: Oxford University Press.
Harding, Lorraine Fox. 1996. Family, State and Social Policy: Macmillan.
Hicks, Alexander. 1999. Social Democracy and Welfare Capitalism. A Century of Income Security Politics. Ithaca, NY: Cornell
University Press.
Huber, Evelyne, John D. Stephens. 2001. Development and crisis of the welfare state: parties and policies in global
markets. Chicago: The University of Chicago Press.
Kersbergen, Kees van, Uwe Becker. 2001. Comparative Politics and the Welfare State. W: Comparative
Democratic Politics, red. H. Keman: Routledge.
Kitschelt, Herbert. 2001. Partisan Competition and Welfare State Retrenchment. When Do Politicians Choose Unpopular
Policies? W: The New Politics of the Welfare State, red. P. Pierson. Oxford–New York: Oxford University Press.
Kitschelt, Herbert P. 1992. The Formation of Party Systems in East Central Europe. Politics & Society 20 (1):453–93
Koopmans, I., J. Schippers. 2003. Female Employment and family formation: the institutional context. Paper read at
Family, employment and welfare issues: the quantitative approach, at Brussels, 18–20 lutego.
Korpi, Walter. 2000. Faces of Inequality: Gender, Class and Patterns of Inequalities in Different Types of Welfare
States. Social Politics Summer 2000:127–191.
Langman, Lauren. 2013. Occupy: A new new social movement. Current Sociology 61 (4):510–524.
Lendvai, N. 2004. The weakest link? EU Accession and Enlargement: dialoguing EU and post communist social policy.
Journal of European Social Policy 14 (3).
Lewis, Jane, Gertrude Astrom. 1992. Equality, Difference, and State Welfare: Labor Market and Family Policies in Sweden.
Feminist studies 18 (1):59–87.
Mierzwa, Michał. 2011. Think tanki. Infos 104(12): 1–4.
Morgan, Kimberly. 2005. Working Mothers and the Welfare State. Religion and the Politics of Work-Family Policies in
Western Europe and the United States. Stanford: Stanford University Press.
Orloff, Ann Shola. 1993. Gender and the Social Rights of Citizenship: The Comparative Analysis of Gender Relations
and Welfare States. American Sociological Review 58:303–328.
Ost, David. 2007. Klęska Solidarności. Gniew i polityka w postkomunistycznej Europie. Warszawa: Warszawskie
Wydawnictwo Literackie MUZA SA.
Pedersen, Susan. 1993. Family, dependence, and the origins of the welfare state: Britain and France, 1914–1945.
Cambridge–New York: Cambridge University Press.
27
Pierson, Paul. 2001. The new politics of the welfare state. Oxford–New York: Oxford University Press.
Ramesh, M., Eduardo Araral, Wu Xun. 2010. Reasserting the public in public services: new public management reforms,
Routledge studies in governance and public policy. London–New York: Routledge.
Rothstein, Bo, Sven Steinmo, red. 2002. Restructuring the Welfare State: Political Institutions and Policy Change.
Houndmills, Basingstoke, Hampshire, England: Palgrave MacMillan.
Saxonberg, Steven. 2000. Polish Women in the mid-1990s. Christian Democrats in a Country without a Christian
Democratic Party. Czech Sociological Review VIII (2).
Schäfer, Armin, Wolfgang Streeck. 2013. Introduction: Politics in the Age of Austerity. W: Politics in the Age of Austerity,
red. A. Schäfer and W. Streeck. Cambridge UK–Malden USA: Polity Press.
Schmidt, Vivien A. 2008. Discursive Institutionalism: The Explanatory Power of Ideas and Discourse. Annual Review of
Political Science 11 (1):303–326.
Schmidt, Vivien A., Mark Tchatcher. 2013. Theorizing ideational continuity: the resilience of neo-liberal ideas in Europe.
W: Resilient Liberalism in Europe’s Political Economy, red. V. A. Schmidt and M. Tchatcher. Cambridge: Cambridge
University Press.
Shields, Stuart. 2003. The Charge of the Right Brigade: Transnational Social Forces and the Neoliberal Configuration of
Poland’s Transition. New Political Economy 8 (2):225–244.
Shields, Stuart. 2012. Opposing Neoliberalism? Poland’s renewed populism and post-communist transition. Third
World Quarterly 33 (2):359–381.
Spakes, Patricia. 1992. National Policies: Sweden Versus the United States. Affilia 7 (2):44–60.
Steinmo, Sven, Kathleen Ann Thelen, Frank Longstreth. 1992. Structuring politics: historical institutionalism in
comparative analysis, Cambridge studies in comparative politics. Cambridge [England]–New York: Cambridge University
Press.
Swank, Duane, Hans-Georg Betz. 2003. Globalization, the welfare state and right-wing populism in Western Europe.
Socio-Economic Review 1 (2):215–245.
Szelewa, Dorota, Michał Polakowski. 2010. Liberalny populizm. O reformie polityki społecznej w Polsce. Krytyka
Polityczna 22:200–211.
Toodle, James. 2003. Straddling the East-West Divine: Party Organisation and Communist Legacies in East Central
Europe. Europe-Asia Studies 55 (1):101–118.
West, Darrell M. 2007. Digital government technology and public sector performance. Princeton, N.J.: Princeton
University Press. http://site.ebrary.com/lib/yale/Doc?id=10367291.
28
Warszawskie Debaty o Polityce Społecznej to wspólne przedsięwzięcie Fundacji im.
Friedricha Eberta i Fundacji Międzynarodowe Centrum ds. Badań i Analiz ICRA. Celem
projektu jest popularyzacja progresywnych idei w obszarze polityki społecznej przy użyciu
argumentów naukowych. Przewodnim motywem cyklu jest wielowymiarowa analiza
polityki społecznej: w kontekście międzynarodowym, w stosunku do innych obszarów
polityki publicznej oraz w różnych horyzontach czasowych. Każdemu tematowi poświęcane
jest seminarium z gościem-ekspertem, które jest otwarte dla szerokiej publiczności, oraz
ekspercka publikacja, zawierająca rekomendacje dla polityki społecznej.
Wydawca:
Friedrich-Ebert-Stiftung, Przedstawicielstwo w Polsce wspólnie
z Fundacją Międzynarodowe Centrum Badań i Analiz (ICRA)
Nieodpłatna dystrybucja:
Friedrich-Ebert-Stiftung, Przedstawicielstwo w Polsce
ul. Podwale 11, 00-252 Warszawa
lub
Fundacja Międzynarodowe Centrum Badań i Analiz (ICRA)
ul. Skarbka z Gór 132E/61, 03-287 Warszawa
© 2014 by Friedrich-Ebert-Stiftung, Przedstawicielstwo w Polsce
ul. Podwale 11, 00-252 Warszawa
www.feswar.org.pl
Wszelkie prawa zastrzeżone.
Komercyjne użycie materiałów wydanych przez Fundację im. Friedricha Eberta jest
zabronione bez pisemnej zgody Fundacji.
Redakcja: Maciej Kropiwnicki, Michał Polakowski, Dorota Szelewa, Bastian Sendhardt
Layout, skład i druk: MyWorks Studio, Warszawa
Autorzy ponoszą odpowiedzialność za swoje wypowiedzi zawarte w tej publikacji.
Wypowiadane twierdzenia nie muszą w całości korespondować ze stanowiskiem Fundacji
im. Friedricha Eberta (Friedrich-Ebert-Stiftung).
Printed in Poland 2014
ISBN 978-83-64062-03-2