winszawańnie

Mater Lithvaniae, ora pro nobis!
WINSZAWAÑNIE
DARAHIJA ZIEMLAKI, DARAHIJA FRONTAÚCY!
LIT WA
h³os monarchisty
No. XX (20)
SIERPIEÑ AD MMV (2005) – WIERASIEÑ AD MMVI (2006)
GAZETA ZASNAWANA AD MCMVIII (1908)
ADNOÚLENA AD MCMVC (1995)
PADZIEJA
RaŸdzie³ z artyku³a “Pramaskoúski re¿ym”
KONCEPCYJA BIE£ARUSKAHA NACYJONALNAHA ADRAD¯EÑNIA
gruntujeæ sia na narodnaj historyi. Biez karanioú niczoha doúha nie isnuje.
U Bie³arusinaú, badaj jak ma³a ú kaho inszaha, jest mahutny historyczny
grunt – ichniaja wialikaja dziar¿awa, jakuju jany stracili ú kancy XVIII-ha
stahodŸdzia ú wyniku mi¿narodnaj zmowy i nastupnaj zatym rasiejskaj
akupacyi. Heta – Wialikaje Kniastwa Litoúskaje. Na Wialikaje Kniastwa
i abapirajeæ sia Bie³aruskaje Adrad¿eñnie.
Ha³oúny nakirunak ruskaj akupacyjnaj polityki (carskaj i komunistycznaj)
zakluczaú sia ú likwidacyi bie³aruskaj mowy, bie³aruskaj kultury i Ÿniszczeñni úsialakich atrybutaú, wiedaú i napaminkaú pra
Wialikaje Kniastwa. Ruskaja imperskaja polityka, ruskaja
politycznaja historyja i dziar¿aúnaja nawuka stahodŸdzi
pracawali nad zacirañniem, pierakruczwañniem i falsyfikacyjaj pamiaci pra Wialikaje Kniastwa Litoúskaje. Pry
komunistach oficyjalnaja “nawuka” dajsz³a da poúnaha
absurdu ú falsyfikacyi i Ÿniszczeñni pamiaci pra WKL
(koncepcyi L. Abecedarskaha i insz.).
Adnawiæ sprawiadliwaœæ da kanca nie úda³o sia ni ú
1991 roku, ni ú 1994-m. Pry pryniaæci paœlasowieckaj
Konstytucyi najbolsz praciah³aja i ¿orstkaja baraæba wia³a
sia za preambu³u Konstytucyi, dzie jakraz pawinna by³o byæ adlustrawana
Wialikaje Kniastwa, jaho dziar¿aúnaœæ i zakony jak grunt Respubliki
Bie³aruœ, jakaja jest praciaham WKL. Niszczycieli cudoúna razumiejuæ,
szto adnaúleñnie narodnaj pamiaci pra Wialikaje Kniastwa budzie aznaczaæ
adrad¿eñnie historycznaj œwiedamaœci Bie³arusinaú i adnaúleñnie
nacyjonalnaj dziar¿aúnaœci WKL. Imperskaja politnawuka cieraz systemu
zabaronaú, abawiazkowaj s³u¿by ú wojsku, wychawañnie i edukacyju
pastara³a sia prywiazaæ historycznuju œwiedamaœæ Bie³arusinaú da historyi
Rasiei. Pry dumkach ab historyi ú ha³awie siaredniaha sowieckaha Bie³arusina
úŸnikajuæ wobrazy ruskich caroú dy pa³kawodcaú, “kutuzowych” dy
“caroú hroŸnych”. Sam ¿a hetaki Bie³arusin niby wisiæ u pawietry.
Z pawietra nijakaja œwiedamaœæ nie úŸnikaje, a znaczyæ niczoha nie
budzie adrad¿acca, adnaúlacca, stwaraæ sia i raŸwiwaci sia. Zadacza
bie³aruskaj inteligencyi, edukacyi, aœwiety i nacyjonalnaj literatury –
wiarnuæ historycznuju œwiedamaœæ naroda ú rodny dom – u Wialikaje
Kniastwa Litoúskaje.
Nastupny abawiazkowy etap – polityczny: wiarnuæ oficyjalnuju nazwu
dziar¿awy. Kali hetaha nie zrabiæ – znaczyæ budawaæ niezale¿naœæ na piasku,
Winszuju Was z nacyjanalnym œwiatam –
Dniom Bie³aruskaj Wajskowaj s³awy!
S³awa herojam Wialikaha Kniastwa! S³awa
Wialikaj Litwie! Niachaj wielicz prodkaú
natchniaje Was na œwiatuju sprawu abarony
Baækaúszczyny i zmahañnia za wolnuju
Bie³aruœ!
Z.PaŸniak
8 wieraœnia 2006 r.
zaprogramawaæ szczarbataje, tresnutaje hramadztwa z kwo³aj samaidentefikacyjaj, poúnaje supiarecznaœciaú na roúnym miescy, i absurdnych
spreczak pa niedyskusyjnych pytañniach. Heta ú¿o widaæ ciapier (i by³o
raniej) u raspaúsiud¿wañni marginalnych Ÿjawaú: adny choczuæ nazywaæ
sia “Litwoj”, inszyja – “Litwinami”, trecija – uwieœci ³acinku, czaæwiortyja
supraæ nazwy “Bie³aruœ”, piatyja – uwohule “Krywiczy” i r.d. Usio heta –
lokalnaje adlustrawañnie niezawierszanaœci nowaha dziar¿aúnaha
budaúnictwa, wynik niawyraszanaœci taho, czaho nie úda³o sia wyraszyæ
i zaæwierdziæ u Konstytucyi 1994 hoda. Konstytucyja pawinna zaœwiedczyæ
historyju nacyi i dziar¿awy ú nominalnych (nazyúnych) terminach. Sama
nazwa dziar¿awy pawinna adlustroúwaæ hety wa¿niejszy historyczny
aspekt suwerenitetu i samastojnaha isnawañnia. Tak pryniata. Heta istotna.
Oficyjalnaja nazwa Anglii (ci Wialikabrytanii) huczyæ tak: Z³uczanaje
Karaleústwa Wialikabrytanii i Paúnocznaj Irlandyi. Ameryka oficyjalna
nazywajeæ sia Z³uczanyja Sztaty Ameryki. Jest jaszcze Wialikaje Kniastwa
Luksemburg, Karaleústwa Norwegija, Karaleústwa Belgija, Karaleústwy
Szwecyja, Danija, Is³amskaja Respublika Iran, Czaczenskaja Respublika
Iczkieryja i r.d. (my ú¿o nie nahadwajem pra SSSR, BSSR i insz.)
Szmat dzie (i tam dzie heta nieabchodna) oficyjalny nazoú dziar¿awy
adlustroúwaje jaje historycznuju, socyjalnuju, albo strukturnuju sutnaœæ.
Stanowiszcza z bie³aruskaj dziar¿aúnaœciu i nacyjaj pa woli losu sk³a³a sia
takoje, szto wymahajeæ sia adlustrawañnie historycznaœci nie tolki ú preambule
Konstytucyi (czaho nie by³o zroblena), ale i ú naŸwie krainy. Nasza dziar¿awa
na sioñniaszni dzieñ – heta jest, faktyczna, Wialikaje
Kniastwa Litoúskaje Bie³aruœ (karotkaja nazwa – Bie³aruœ).
Heta sutnaœæ, jakaja pawinna b by³a staæ oficyjalnaj nazwaj.
Tady zastajeæ sia Bie³aruœ i bie³arusy, ale Ÿnikajuæ usie
«pustyja» (inaksz nie nazawiesz) i nadumanyja politycznyja
dy historyczna-etnicznyja pytañni, skoñczyæ sia b³ukañnie
ú troch sosnach chi¿aha rozumu i úsio stanowiæ sia na miesca.
Adrazu ska¿u, szto heta nastolki surjozna dla Bie³aruskaj
dziar¿awy, szto nijaki lamant, nijakaje chichikañnie
niszczycielaú (nakont Wialikaha Kniazia i t.p.) nie pawinna
b by³o Ÿbiwaæ z tropu. Nazwa Bie³aruskaj dziar¿awy musi³a
b byæ udak³adniena na karyœæ nacyi. Dla niepasrednaha wyraszeñnia
pytañnia z poúnaj historycznaj nazwaj dziar¿awy niechapaje formalnych
prykmietaú statusu WKL (choæ u pryncypie sprawa nie straczanaja). Ale
dziela hetaha patrebny inszy úzrowieñ razumieñnia i œwiedamaœci
nacyjonalnaha hramadztwa, czym toj, jaki jest ciapier. Tym nie miensz da
razumnaj i adekwatnaj preambu³y ú Konstytucyi krainy nasza hramadztwa
ú¿o na szlachu. Jakraz paœla likwidacyi pramaskoúskaha re¿ymu i pry
wiartañni Konstytucyi 1994 hoda hetyja historycznyja údak³adnieñni
ú preambu³u treba únieœci. Histaryzm dziar¿aúnaœci i histaryzm nazwy – heta
pytañnie, jakoje staiæ ciapier (paœla skanczeñnia sowieckaha paradku ú œwiecie)
nie tolki ú nas. Bu³hary nawat wiarnuli ú polityku bu³harskaha cara. Praúda,
zrabili pamy³ku – addali ú jaho ruki realnuju ú³adu. Funkcyja angielskaj karalewy,
tym czasam, – œwiedczañnie histaryzmu Wialikabrytanii. I heta szmat znaczyæ.
Tak szto niczoha niama niemahczymaha dla razumnaha nacyjonalnaha
hramadztwa, jakoje realna úœwiedamlaje swoj ahulny nacyjonalny interes.
WKL
Zianon PaŸniak
15 wieraœnia 2005 r.
2
L I T WA
WA
No. XX (20) A.D.MMVI
ABSURDY Ú EU
ZWAROT LPR1 U SPRAWIE SIADZIBAÚ
PARLAMENTU EUROPEJSKAJ UNII
Eurodeputaty LPR Ÿwiarnuli sia da úsich polskich
deputataú Europejskaha Parlamentu, kab jany
padtrymali postulat zlikwidawañnia siadzibaú
Europejskaha Parlamentu ú Strasburgu i Luksemburgu – painformawaú 15 maja 2006 r. u Szczecinie deputat Ligi da EP Sylwester Chruszcz.
JAK JON PAT£UMACZYÚ, utrymañnie troch
siadzibaú EP, u Brukseli, Strasburgu i Luksemburgu
jest „bezsensoúnaje, irracyjanalnaje i zbyt
kasztoúnaje”. Dadaú, szto útrymañnie tolki
strasburskaj siadziby kasztuje EU 290 mln euro.
„EU, jakaja pamianszaje supolny bud¿et
kosztam Polski i inszych nowych krajoú – czalcoú,
pawinna chutczej szukaæ aszczadnaœci ú ramkach
u³asnaj biurokracyi, a taksama zaniaæ sia likwidacyjaj nastupstwaú raszeñniaú, szto nie majuæ
racyjanalnaha abgruntawañnia”, – pawiedaú
eurodeputat.
Chruszcz pawiedaú, szto deputaty, jakija
sztodzieñ pracujuæ u Brukseli, raz na miesiac jeduæ
na parlamenckija sesyi da Strasburga. Aprocz
eurodeputataú wyja¿d¿ajuæ taksama t³umaczy,
kiroúcy s³u¿bowaha transportu i inszy persona³
PADZIEJA
EP. Cytata: „U abiedŸwiuch siadzibach zbudawanyja biuro z adpawiednym abstalawañniem.
U maim biuro ú Strasburgu maju komputar, telefon,
telewizar, jakimi karystaju sia tolki dwa dni na
miesiac. Tolki ap³aty za telefon u siadzibie ú Strasburgu kasztujuæ 3,5 mln. euro. U Strasburgu administracyja i deputaty pawinny ¿yæ u hotelach”.
Pawodle Chruszcza, szmat jakija eurodeputaty
ú kuluarach apawiadajuæ sia za zlikwidawañniem
siadziby ú Strasburgu. Jak jon pat³umaczyú,
decyzyja ú hetaj sprawie zapadzie ú Radzie
Europy, to jest na paziomie úradaú haspadarstwaú
Unii. Dlataho eurodeputaty LPR Ÿwiartajuæ sia
ú swaim zwarocie da pazasta³ych deputataú EP,
kab tyja pierakanali swaich partyjnych kolegaú
u Sejmie RP, paúŸdziejniczaæ u sprawie wypracawañnia stanowiszcza polskaha parlamentu ú py-
WKL: komentar redakcyi
ZDARYÚ SIA CIKAWY FAKT – publiczny polityk upierszyniu ú najnoúszaj historyi Respubliki
Bie³aruœ, wystupiú z zaklikam adnawiæ monarchiju i spradwiecznuju nazwu dziarawy. Wiadoma my nie
mo¿am pakinuæ taki wystup niezaúwa¿anym. Pierad usim pawiedajma, u czym my z Zenonam PaŸniakom
zhodnyja:
1. Na Wialikaje Kniastwa abapirajeæ sia Bie³aruskaje Adrad¿eñnie – tak byæ pawinna, ale na
wialiki ¿al mnostwa naszych «adrad¿encaú» b³ukaje ú pociemkach raznastajnych «rewalucyjnaliberalnych» koncepcyj i dumajuæ zbudawaæ nacyjonalnuju reczaisnaœæ Respubliki Bie³aruœ u³asnymi
si³ami. Szto z hetaha atrymliwajeæ sia nam dobra widno. Inaksz budzie na fundamencie WKL, bo
fundament WKL aznaczaje inszuju duchowuju sutnaœæ, fundament WKL gruntujeæ sia na œwiatoj
Katolickaj Wiery, jakuju wyznawa³a absalutnaja balszynia szlachty, arystakratyi i Wialikich Kniazioú
Wialikaj Litwy. I mienawita ú ich pastawie, a nie ú apraúdalnym „narod nas nie pojmiot”, pawinny
my szukaæ pryk³adu dla naszaj sioñniaszniaj dziejnaœci.
2. Wiarnuæ oficyjalnuju nazwu dziar¿awy – tak byæ pawinna, i tak my úpeúnienyja budzie. Nazwa
jest asnoúnaj charakterystykaj narodu. nie mowa, jak dumajuæ mnohija, ale imia. Ci ú Niamieczczynie
i Francyi ¿ychary poúnaczy i poúdnia haworaæ na toj samaj mowie – nie! Ci Szwajcarcy haworaæ na toj
samaj mowie – nie! Ci Irlandcy haworaæ swajoj apryczonaj mowaj – nie, jany nawat uspryniali mowu
okupanta! Ale nichto z ich nie admowiæ sia ad swajho imia (nawat regijanalnaha – jak Bawarcy), bo za
imiom staiæ u sia historyja, za imiom staiæ œwiadomaœæ i za imiom staiæ duch, a biez ich mowa nie patrebna!
3. Konstytucyja pawinna zaœwiedczyæ historyju nacyi i dziar¿awy ú nominalnych (nazyúnych)
terminach – tak nazwa dziar¿awy pawinna byæ zamacawana ú naminalnych terminach.
Nieabawiazkowa hetym aktam musiæ byæ konstytucyja, chacia kali abapierci sia na naszu sojmawuju
tradycyju, dyk ú XVIII st. „konstytucyjami” nazywali sia szmat jakija akty, pryniatyja Sojmam
Reczy Paspolitaj. Ale taki akt byæ pawinien, inaksz my na czarhowy niapeúny peryjod czasu nie
budziem dla inszych samawyznaczanaj supolnaœciu, a niejkaj amorfnaj u kulturnym sensie masaj.
Ciapier adznaczym u czym my z Zenonam Stanis³awawiczam nie zhodnyja: „Bu³hary nawat wiarnuli
ú polityku bu³harskaha cara. Praúda, zrabili pamy³ku – addali ú jaho ruki realnuju ú³adu. Funkcyja
angielskaj karalewy, tym czasam, – œwiedczañnie histaryzmu Wialikabrytanii.”. Dla nas – monarchistaú
nie prosta pawodle nazwy, ale pawodle duchu, uspryniaæcio padobnaj sentencyi niema¿liwaje.
Niema¿liwaje, bo my úwa¿ajem suczasny stan u jakim znachodziæ sia monarchija ú Wialikabrytanii
za ¿alu warty. Toje jak abra¿ajuæ i Ÿdziekwajuæ sia z sioñniasznich monarchaú wa úsioj Europie my nie
mo¿am pryniaæ, bolsz taho, naszaj metaj Ÿjaúlajeæ sia likwidacyja úsich hetych liberalnasocyjalistycznych re¿ymaú (liberalny ú sensie zwyczajowym, a nie ekonomicznym – aut.) i úwiadzieñnie
zamiest ich praúdziwaj, mocnaj monarchii, u jakoj u³ada monarcha pachodziæ nie ad “narodu”, ale ad
Boha, zhodna z czym jon i pawinien mieæ istotnyja paúnamoctwy.
tañni likwidacyi siadzibaú EP. LPR tak¿a chocza,
kab polski úrad na najbli¿ejszym pasiad¿eñni Rady
Europy u pa³owie czerwienia (2006 r. – pryc. red.)
uŸniaú hetaje pytañnie.
Chruszcz dadaú taksama, i¿ deputaty Ligi ú EP
„z abureñniem pryniali da wiedama fakt ab
nielegalnych i skrywanych praz 25 let sztorocznych
ap³atach za czynsz (arendu) budynkaú EP u Strasburgu”. Niadaúna medyi daniasli ab niejasnaœciach
wako³ czynszu, branaha praz miesta Strasburg za
arendu parlamenckich pamiaszkañniaú i padozrañniach, i¿ sztorok EP p³aciú na rachunak miesta
na 2,7 mln. euro bolej.
Ciapier EP maje try siadziby: u Brukseli, gdzie
adbywaje sia sztodzionnaja praca ú komisyjach
i politycznych grupach, Luksemburgu, gdzie sia
mieœci czaœæ administracyi i biuro t³umaczeñniaú,
a tak¿a ú Strasburgu, jaki pryjmaje plenarnyja sesyi.
Chruszcz tak¿a painformawaú, i¿ pry kañcy
czerwienia LPR zapuœciæ internet-portal, na jakim
buduæ pradstaúleny „absurdy EU”. Siarod ich jon
nazwaú mi¿ inszym unijnyja razparad¿eñni datyczna stupieni skryúleñnia bananaú, wialiczyni
kamorak (jaczejek) ryba³oúnych sieciaú i prawietrywañnia stajniaú.
pawodle www.lpr.pl za aútorak,
16 maja 2006 r.
1
LPR – Liga Polskich Rodzin – Liga Polskich
Siemjaú jest prawaj politycznaj partyjaj u Polszczy
HISTORYJA IDEI
LITWINIZM: KRYNICY
I REALIZACYJA
DALOKA NIE ÚSIE JAWY ú kulturna-idejnaj
p³aszczyŸnie Bie³arusi znajszli swajo miesca
ú analizie i acency. Padobna adbywaje sia i z litwinizmam, jaki da sioñnia úzhadwaje sia chutczej
jak marginalnaja oryjentacyja niewialikaj czastki
“œwiadomych” Bie³arusinaú. Nawat kali heta tak
i jest, to nielha nie Ÿwiartaæ uwahi na pawa¿ny
idejny fundament hetaha ruchu, a taksama na sk³ad
jaho pradstaúnikoú, wa³odajuczych u¿o sioñnia
znacznym teoretycznym darobkam.
Litwinizm jak Ÿjawa wyrastaje niepasredna
z dziar¿aúnaha samawyznaczeñnia szlachty
Wialikaha Kniastwa Litoúskaha na úsioj jaho
terytoryi, u czasie jaho isnawañnia i pasla likwidacyi,
a¿no da paczatku XX stahodŸdzia. Szlachta, jak
polityczny narod na terytoryi Reczy Paspalitaj
i WKL mie³a padwojny úzrowieñ œwiadomaœci
“polski” dla úsioj terytoryi Reczy Paspalitaj i “litwiñski” dla WKL. Samawyznaczeñnie ú mie¿ach
WKL prajaúla³a sia nastupnym czynam:
- nazywañnie siabie “Litwoj”;
- nazywañnie swajoj Ajczyny Litwoj;
- nazywañnie siabie “Litwinam” biezadnosna da
ú¿ywanaj indywiduumam mowy;
- nazwy paústanckich kwazi-dziar¿aúnych kiraúniczych orhanaú albo terytoryjalnych adzinak na
praciahu XIX st., niazmienna mieli prykmietnik
“litoúski” – Litoúski Nacyjonalny Komitet,
Litoúskaja prawincyja i r.d.
praciah na star. 4
L
L II T
T WA
WA
No. XX (20) A.D.MMVI
3
NACYJA
CI ZHODNY BIE£ARUSKIJA ¯ANCZYNY
MIEÆ SZMAT DZIACIEJ?
Kazimir Janoúski, Homiel. “U Bie³arusi nadzwyczaj sk³adanaja
demahraficznaja sytuacyja. Ci hatowy Wy dziela wyratawañnia
bie³aruskaj nacyi mieæ szmat dziaciej”? Hetaje pytañnie ma³adym
¿anczynam dy niezamu¿nim dziaúczatam Homla zadawaú nasz
korespandent.
Dziaúczyna: “Dla paczatku treba atrymaæ dobruju edukacyju, szto ja
ciapier i rablu. Kali narad¿aæ dziaciej, to treba zabiaœpieczyæ im dobruju
edukacyju i dobraje ¿yæcio. A prosta tak narad¿aæ szmat dziaciej ja nie
Ÿbiraju sia”.
¯anczyna: “Bolsz, czym dwoje dziaciej ja nie Ÿbiraju sia narad¿aæ. Pa
pierszaje, mnie nielha pawodle medycznych pakazañniaú: mnie rabili
Kiesarawa siaczeñnie. Pa druhoje, heta wielmi cia¿ka, hadawaæ dziaciej”.
SZTO ÚP£YWAJE NA
PRACIAH£AŒÆ ¯YÆCIA
KABIETAÚ?
Dziaúczyna: “Nie! A nawoszta mnie dzieci? Ad ich adny problemy”.
¯anczyna: “Ciapier cia¿ka dziaciej prakarmiæ i adzieæ, tamu mnoha ich mieæ nijak nielha”.
Dziaúczyna: “Hatowaja dapamahczy nacyi – naradziæ dwaich dziaciej. Ko¿naja pa dwoje i,
hladzisz, nie Ÿnikniem”.
¯anczyna: “Nie, nie hatowaja. Tamu szto niama hroszaj i pracy niama. Jakija dzieci mohuæ byæ?
Karmiæ ich niama czym, i samim niama czaho jeœci. Prezydent szmat haworyæ, ale niczoha nie
robiæ dla szmatdzietnych siemjaú”.
¯anczyna: “Nie. ¯yt³a nie chapaje. Ja, napryk³ad, ¿ywu ú internacie, p³oszcza zusim maleñkaja.
Kudy tut mnoha dziaciej?! Adno dzicia, i z tym cia¿ka. Chacie³a sia b mieæ swajo ¿yt³o.
Chacia b jakija-niebudŸ kredyty lgotnyja wydawali. Staisz za hetymi kredytami pa dziesiaæ let.
Nawat druhoje dzicia naradziæ problematyczna”.
¯anczyna: “Asabista ja nie zhodnaja. Swajo ¿yæcio ja pryœwiaci³a politycznaj dziejnaœci. Nie
mahu pajœci na toje, kab spyniæ hetuju dziejnaœæ i mieæ dziaciej”.
Pawodle “Radyjo Swaboda” za aútorak, 11 studzienia 2005, 11:51
Komentar redakcyi
PAWODLE PRYWIEDZIENYCH WYKAZWAÑNIAÚ ma³adych ¿anczyn sk³adwajeæ sia
úra¿añnie, szto my ¿ywiem u apokaliptycznych czasach. Cikawa, a szto mah³a b skazaæ maja
babula, jakaja naradzi³a maju maci (pierszuju z piaci jaje dziaciej) ú 1943 r. na Witabszczynie.
Jakija tady byli materyjalnyja úmowy i socyjalnaja dapamoha. Sioñnia nie pahra¿aje nam wajna
i my karystajem sia zdabytkami cywilizacyi, takimi jak haraczaja wada, elektraenergija i r.d. nie
treba ko¿naj ranicy prynosiæ drowy i wadu, i paliæ u pieczy. Napeúna cza³awiek zadaloka
úmiaszaú sia ú Bo¿yja sprawy, wyznaczajuczy kali jon mo¿a naradziæ dzicia, a kali nie. P³ociewy
akt niepadzielny z praciaham ¿yæcia i tamu, kali chto nie chocza narad¿aæ, to niachaj i nie
hraszyæ.
Dumajecca, szto demograficznyja problemy nie wyraszajuæ sia materyjalnymi czyñnikami.
Sami pa sabie adkazy œwiedczaæ ab tym, szto nie tolki ¿anczyny nie choczuæ narad¿aæ, ale
i mu¿czyny nie choczuæ mieæ dziaciej, bo ad ich “adny problemy”. Takaja pastawa aznaczaje
h³ybokuju degradacyju moralnych asnowaú hramadztwa. Faktyczna cia¿ka kazaæ ab najaúnaœci
hramadztwa, kali jano a¿yæciaúlaje samazabojstwa. Niekatoryja ludzi wielmi szmat uwahi
pryciahwajuæ da politycznych zabojstwaú, pradstaúlajuczy heta jak najwialikszaje z³aczynstwa
ú najnoúszaj historyi Respubliki Bie³aruœ. A jak tady byæ z dziesiatkami tysiacz zabojstwaú
nienarod¿anych dziaciej – buduczyni nacyi? Czamu ab hetym nichto nie kryczyæ?
U wysnowie treba adznaczyæ nastupnaje: bie³aruski lud maje h³yboka zafalszawanuju
œwiadomaœæ i nie maje moralnaha fundamentu. Ab jakich supolnych kasztoúnaœciach mo¿na
tady kazaæ i jakuju politycznuju pracu prawodziæ? Sioñnia na paradku dnia majem pytañnie
dalejszaha isnawañnia nacyi, isnawañnia nie ú sensie fizycznym, ale ú szyrokim moralnym
i kulturnym sensie. Pakul, na¿al, my nie Ÿjaúlajem sia kulturnaj supolnaœciu ludziej, ale niejkaj
Barbaryjaj.
Maciarynstwa
padaú¿aje ¿yæcio!
Narad¿eñnie jak minimum
adnaho dziciaci padaú¿aje
¿yæcio – pryznaú francuski
Dziar¿aúny Instytut Statystyki i Ekonomicznaha
Analizu (INSEE) u niadaúna apublikawanym raporcie. Z jaho wynikaje tak¿a,
i¿ radzinnaje ¿yæcio, szto sk³adaje sia dobra, maje
dabraczynny úp³yú na czalcoú siamji.
Pawodle INSEE, najwa¿niejszym czyñnikam,
szto decyduje ab daúhawiecznaœci kabietaú jest
liczba narod¿anych imi dziaciej. ”Jakaja b ni by³a
profesyjnaja historyja kabiety, œmiarotnaœæ jest
znaczna czaœciejsza siarod niawiestaú 1 ,
¿ywuczych samotna i nie majuczych dziaciej” –
œæwiard¿aje sia ú raporcie. Matka adnaho dziciaci
¿ywie siarednie na 8 let daú¿ej za kabietu
biazdzietnu. Natomiest ¿yæcio paniaú z dwuma
dzieæmi padaú¿aje sia na 11%, a z tryma na 15 %.
Pawodle INSEE pryczynaú hetaha Ÿjawiszcza nale¿y szukaæ u lakarskaj apiecy, Ÿwiazanaj
z praciakañniem cia¿arnaœci, pazytyúnym
up³ywie dobraha ³adu siamiejnaha ¿yæcia i adpawiadalnaœci za edukacyju dziaciej, szto zabawiazwaje kabiety da zwiartañnia wialikszaj
uwahi na zdaroúje.
U raporcie padkreœlaje sia te¿ ”azdaraúlenczaja rola radzinnaha ¿yæcia” dla dziaciej.
Doœledy pakazali mienawita, szto útrata baækoú
czasta pawialiczwaje nie tolki materyjalnyja
trudnaœci dziaciej, ale i jest pryczynaj razwoju
razmaitych patologij, skaraczajuczych praciah³aœæ ¿yæcia sirat.
Franciszak L. Æwik, Pary¿
Pawodle „Nasz Dziennik” za Paniadzie³ak,
28.04.2003, Nr 99 (1595)
1
Niawiesta – kabieta, ¿anczyna
4
L I T WA
WA
HISTORYJA IDEI
LITWINIZM: KRYNICY
I REALIZACYJA
praciah sa star. 3
U padmacawañnie wykazanych tezisaú mo¿na prywieœci samanazwu
litoúskich bajaraú XVI w.: “My, Litwa”, “My, Litoúski narod”1 , tworczaœæ
Adama Mickiewicza, sa s³awutym “O Litwo, Ojczyzno moja!”, œwiedczañnie
Kastusia Jezawitawa ab S.Bu³aku-Ba³achowiczu: “...Liczyú adzin raz siabie
Litwinom, ale ciapier dawiedaú sia ab Bie³arusinach i sam nie wiedaje chto
jon...” 2 , Litoúska-Bie³aruskaja dywizyja Wojska Polskaha Lucyjana
¯alihoúskaha, Litoúska-Bie³aruskaja SSR i inszyja. Prawa na takoje
samaakreœleñnie pryznawa³a sia i litoúskimi dziejaczami nowaha czasu: “Szmat
jest taksama Bie³arusinaú litoúskaha pachod¿añnia. ¯yæcio i wierawyznañnie
Ÿwiazwaje ich bolsz z litoúcami, czym z Bie³arusinami. Jest szmat Bie³arusinaú,
jakija prama nazywajuæ siabie Litwinami i choczuæ imi byæ, hetak jak i litoúcy,
szto haworaæ pa polsku. Dobra by³o b, kab i jany mieli swoj bie³aruskamoúny
drukawany orhan...Nas, ¿ycharoú Ba³tyckaha pamorja, albo ba³taú, grupuje i
Ÿwiazwaje nie stolki mowa, kolki supolnaja dola, patreby ¿yæcia, geograficznaje
pa³a¿eñnie, politycznaja i ekonomicznaja buduczynia krainy, ureszcie
historycznyja tradycyi”3 .
Zhadanyja pryk³ady œwiedczaæ ab tym, szto na praciahu 120 let pasla
padzie³aú Reczy Paspalitaj i likwidacyi WKL, samawyznaczeñnie siabie jak
Litwina zusim nie wyhlada³a marginalnym aktam, chacia widawoczna, szto u
kancy XIX- paczatku XX ww., takoje samawyznaczeñnie susiednicza³a, albo
wyciaœnia³a sia nowym nacyjonalnym samaakresleñniem narodaú by³oha WKL.
Hetaje wyciaœnieñnie t³umaczy sia dŸwiumia asnoúnymi procesami taho czasu:
fizycznaj likwidacyjaj szlacheckaha stanu rosyjskaj administracyjaj, jak reakcyi
na paústañni i zmowy XIX st. i nowym samawyznaczeñniem pradstaúnikoú
szlacheckaha stanu, Ÿwiazanym z samawyznaczeñniem sialañskich masaú i
bur¿uazyi wa úmowach paszyreñnia idejaú aœwietnictwa i ú mie¿ach hetaha idei etnicznaha nacyjonalizmu.
Wy¿ywañnie idei Wialikaj Litwy ú dadzienych umowach by³o zabiaŸpieczana
wykluczna grupaj krajowa-konserwatyúnaha ziamianstwa, jakoje zasta³o sia
wiernym swajmu szmatwiakowamu samawyznaczeñniu jak “Litwy”.
Niewypadkowa ú¿yta tut s³owa “wy¿ywañnie”, bo pasla paústañniaú 1831
i asabliwa 1863 rr., nielha kazaæ ab jakim-niebudŸ raŸwiæci idei, szto nie mie³a
pad saboj nijakich instytucyjanalnych padstawaú, a tryma³a sia wykluczna na
pierakanañniach czastki miascowaj szlachty. Alaksandr Smalanczuk hetak
raskrywaje sutnaœæ danaha procesu: “Na polskich, litoúskich i bie³aruskich
ziemlach wa úmowach adsutnaœci nacyjonalnych dziar¿awaú nacyjatworczyja
procesy niepaŸbie¿na nabyli etnakulturny charakter…U aposzniaj treci XIX st.
paniaæcie Polak wa úspryniaæci czastki miascowaj hramadskaœci pastupowa
nabywa³a charakter nacyjonalnaj katehoryi. Ale adnaczasowa ú sialañskim
asiaroddzi paszyra³a sia czysta kanfesyjnaje razumieñnie hetaha paniaæcia.
Aprocz taho siarod adukawanych ko³aú jaszcze ú¿ywaú sia etnonim Litwiny,
byú raspaúsiud¿any etnonim Litwiny-Bie³arusiny i, nareszcie, Litoúskija Polaki.
Napryk³ad M.Czapskaja wa úspaminach adznacza³a: “Czym byú nasz kraj,
rodnaja Bie³aruœ, jak nie czastkaj Wialikaha Kniastwa, na praciahu czatyroch
stahoddziaú abjadnanaha z Polszczaj, a potym zachoplenaha Rasyjaj?”. Praúda,
litwinstwa ú hety czas naby³o nowyja rysy. Jaho pradstaúniki rezka krytykawali
“awanturyzm” politykaú Karaleústwa Polskaha. Mienawita jak awanturu
aceñwa³a paústañnie 1863 r. czastka zamo¿naj szlachty bie³aruskich i litoúskich
ziemlaú u druhoj pa³owie 60-ch – 70-ia rr., jakaja zajma³a pazycyi lajalnaha
staúleñnia da ú³ady. Adnaczasowa litoúskaja szlachta, paczynajuczy z XVIIIpaczatku XIX ww. usio bolej atajasamlaje siabie z polskaj kulturnaj i politycznaj
prastoraj, u suwiazi z czym paszyraje sia termin Litoúskija Polaki.
Nieabchodna adnieœci sia da tezy ab tym, szto litwinstwa sta³a regijonalnym
uwasableñniem polskaha ruchu. Dadzienaja wysnowa s³usznaja tolki z punktu
hled¿añnia ruchu bie³aruskaha adrad¿eñnia nowaha czasu. Tak zdary³asia, szto
pradstaúniki bie³aruskaha adrad¿eñnia nie zrazumieli, albo nie zachacieli
zrazumieæ sutnaœæ unijnaj polityki Jagelonaú. Napeúna heta Ÿwiazana i sa
zmienaj kulturnaha kodu, jakaja adby³a sia razam z uspryniaæciom nazwy
Bie³aruœ. Pasla hetaha úsie akty unij, jak i historyja WKL pierasta³a byæ “swajoj”
u poúnaj miery. Z punktu hled¿añnia litwinizmu adzinstwa z Polszczaj by³o
naturalnym samaakresleñniem, paæwierd¿añniem swajoj wiernaœci unijam, szto
byli zakluczanyja pami¿ bajarami WKL i polskaj szlachtaj u Horadle, Krewie,
No. XX (20) A.D.MMVI
a potym u Lublinie. Dla Litwina akresleñnie Polak znaczy³a wiernaœæ idei Unii
z Karonaj Polskaj, ale nie abaznacza³a zmienu ú³asnaj mentalnaœci, ab czym
œwiedczyæ inszaja czastka wyszejprywiedzienaj cytaty ab krytycy
warszaúskich “awanturystaú”. Woœ szto na hety kont zaúwa¿aje polski
piœmieñnik i nawukowiec Maryjan Zdziachoúski: “U dziacinstwie mianie
wuczyli nie tolki historyi Polszczy, ale i historyi Litwy. Dziakujuczy hetamu
ja liczyú nacyjonalnymi herojami nie to³ki tych, chto budawaú Polszczu, ale i
taho, chto imknuú sia adarwaæ Litwu ad Polszczy – wialikaha kniazia Witaúta.
Ale chto tady zadumwaú sia nad hetaj niepasladoúnaœciu? I kali b mianie
zapytali, kim ja siabie adczuwaju ú h³ybini duszy, adkazaú by, szto adczuwaju
siabie hramadzianinam Wialikaha Kniastwa Litoúskaha, nieparyúnaj unijaj
Ÿwiazanaha z Polszczaj. Kali ja baczu œciah z Ar³om, ale biez Pahoni, jaki
raŸwiwaje sia z wyszyni Zamkawaj hary, to úsprymaju heta jak kryúdu,
naniesienuju asabista mnie.”4
Jak ideja litwinizm najbolsz poúna wyraziú sia ú tak zwanaj “krajowaj” idei
ú ko³ach polskaha ziamianstwa na terytoryi by³oha WKL na paczatku XX st.
Hety kulturny fenomien staú takim z pryczyny swajoj nieadpawiednaœci
ahulnym kulturnym tendencyjam taho czasu, u¿o zhadanym raniej, a mienawita
raŸwiæciu etnocentrycznaha nacyjonalizmu. Nielha skazaæ, szto krajoúcy zusim
nie razumieli nacyjonalnaha paczuæcia. Mo¿na nawat sæwiard¿aæ, szto jany
byli “nacyjonalistami” u daczynieñni da swajoj Ajczyny, za jakuju úwa¿ali
WKL. Ich ¿a admaúleñnie etnocentrycznaha nacyjonalizmu gruntawa³a sia na
toj admoúnaj roli, jakuju jon adyhrywaú dla plonnaha su¿yæcia narodaúaútachtonaú WKL, prywodziaczy ich u stan hramadziañskaj wajny. “Krajoúcy”
stwaryli niekalki instytucyjanalnych uwasableñniaú idei ú wyhladzie:
-Krajowaj partyi Litwy i Bie³arusi5 ;
-Konstytucyjna-katolickaj partyi dla Litwy i Bie³arusi.
Epocha krajoúcaú skoñczy³a sia z I-j Suœwietnaj wajnoj, wyniki jakoj
pierakreslili ich mary ab adrad¿eñni WKL. Niedareczna kazaæ, szto heta ideja
by³a ca³kam niea¿yæciaúlalnaj pami¿ 1914 i 1920 rr. Politycznaje myœleñnie i
praktycznyja sproby realizacyi krajowaj idei chacia i adchilali sia ad teoryi,
tym nie miensz u asnoúnych rysach joj adpawiadali. Tut nale¿yæ akresliæ dwa
asnoúnyja elementy charakteru WKL, jakija prysutniczali ú mahczymych
waryjantach adnaúleñnia. Aspekt pierszy – terytoryjalnaje abjadnañnie úsich
ziemlaú WKL u adzinym dziar¿aúnym arhanizmie. Aspekt druhi – restaúracyja
monarchicznaha ³adu ú dadzienym dziar¿aúnym arhanizmie.
Terytoryjalna ziemli WKL imknuli sia abjadnaæ Polszcza i Rosyja, pierszaja
pad sztandaram idei Unii WKL i Polszczy ú wyhladzie Reczy Paspalitaj i
mie¿aú 1772 r., druhaja pad sztandaram “suœwietnaj rewolucyi”. Naczalnik
polskaj dziar¿awy Józef Pi³sudski, zaniaúszy ú 1919 r. Wilniu wydaú adozwu
da nasielnikaú by³oha WKL, u jakoj mi¿ inszym haworyæ sia: “Pa³a¿eñnie
biezupynnaj niawoli, jakuju ja, radziúszy sia u hetaj nieszczasliwaj ziamli,
dobra wiedaju, pawinna úreszcie byæ Ÿniszto¿ana i ú¿o raz u hetym jak by
Boham zabytym krai, pawinna zapanawaæ swaboda i prawa wolnaj, niczym
nie Ÿwiazanaj hutarki ab swaich patrebach...”5. Koncepcyja by³a úgruntawana
na idei abjadnañnia úsich ziemlaú WKL u troch kantonach na úzor Szwajcaryi:
“litoúskim” z centram u Koúnie, “polskim” z centram u Wilni i “bie³aruskim”
z centram u Miñsku, pry czym hetaja szczylnaja federacyja mie³a znachodzicca
ú “federacyjnaj unii” z Polszczaj . Koncepcyja hetaja by³a pryniataja ú jakaœci
zychodnaj polskim bokam u pieramowach z litoúskim6 . Na sprobu Polszczy
pa adrad¿eñni WKL imhnienna adreagawali bolszewiki formalna útwaryúszy
Litoúska-Bie³aruskuju SSR, jakaja spyni³a swajo isnawañnie z momentam
padpisañnia pakajowaj umowy pami¿ Litwoj i RSFSR u 1920 r.
Nie tolki pradstaúniki “s³awiañskaj” supolnaœci by³oha WKL, ale i ich
“ba³ckija” pabracimy, asabliwa na paczatku sprobaú zdabyæcia niezale¿naœci,
zadumwali sia nad mahczymaœciu adnaúleñnia Wialikaha Kniastwa. Najbolsz
istotnaj sprobaj, zhodnaj z krajowym razumieñniem WKL, by³a inicyjatywa
Salomonasa Banajcisa, jaki razam z A.Dambrauskasam-Jaksztasam,
J.Kriaucziunasam i jaszcze 6 asobami útwaryli ú 1919 r. Ha³oúny Litoúski
Nacyjonalny Komitet. Komitet wydaú adozwu da hramadzianaú i sk³aú
“Padstawy Konstytucyi samaúradnaha WKL”7. U adoŸwie by³a hutarka ab
7-miljonnym narodzie, szto ¿ywie na terytoryi troch autonomnych adzinak
“£atwii”, “Litwy” i “Bie³arusi”. Zhodna z Konstytucyjaj Wialiki KniaŸ
stanawiú sia ha³oúnakamandujuczym, kiraúnikom wykanaúczaj u³ady i byú
pawinien wyznawaæ katalicyzm. Adnosna dadzienaj koncepcyi treba adznaczyæ,
szto jana ú najbolszaj stupieni z³ucza³a ú sabie pryncypy terytoryjalny
i monarchiczny, ale nie sta³a sia zrealizawanaj z pryczyny niedastatkowaj
padtrymki, kali arhanizatary paczaúszy, raptoúna zatrymali aktyúnyja dziejañni.
Niahledziaczy na widawocznaje paharszeñnie stasunkaú pami¿ tryma
No. XX (20) A.D.MMVI
narodami-aútachtonami historycznaj Litwy: Polakami, Bie³arusinami i
Litoúcami, krajowaja ideja praciahwa³a swajo ¿yæcio ú asiaroddzi wilenskich
ziamianaú, jakoje reprezentawaú znany polski publicyst Stanis³aú CatMackiewicz. Cat nie byú u poúni œwiadomym polityczna Litwinam, tym nie
mieniej wykazwaú pohlad sapraúdy krajowy, napryk³ad u pytañni aútonomii
dla Wilenskaha Kraju ú mie¿ach II Reczypaspalitaj, razumiejuczy pad
decentralizacyjaj regijonalizm, albo zachawañnie istotnych asabliwaœciaú kraju.
Witajuczy zachop “uzbuntawanaj” litoúska-bie³aruskaj dywizyjaj Lucyjana
¯alihoúskaha Wilni i abwiaszczeñnie tam nowapaústa³aj krainy “Siaredniaj
Litwy”, Cat-Mackiewicz spadziawaú sia na adbudowu z³uczanaha ú federacyi
z Polszczaj WKL: “...treba, kab Polszcza by³a pryciahalnaj swaim ³adam,
DUMKA LIDERA POLSKAJ NACYJONALNAJ DEMOKRACYI
R.DMOWSKAHA AB LITWIE:
”PIERAD USIM ŒCWIARD¯AJEM, szto kali b Recz Paspalitaja nie úpad³a,
nie mieli b my litoúskaha pytañnia ú toj formie, u jakoj jaho sioñnia widzim.
Nikomu nie pryjsz³o b da ha³awy zaniaæ sia stwareñniem ca³kam asobnaha
litoúskaha narodu, jaki nie maje niczoha supolnaha z polskim. Takaja myœl
mah³a zaradzici sia tolki ú ha³owach worahaú Polszczy i Litwy. Inszaja recz
z rucham kulturalnym, majuczym na mecie zachawañnie jazyka i razwoj
litoúskaj literatury. Hety ruch musiú paústaæ jak niepaŸbie¿naje nastupstwa
cywilizacyjnaha progresu i razwoju duchowych patrebaú litoúskaha ludu.
U niepadleh³aj Polszczy paústaú byúby jon praúdapadobna raniej i raŸwiú
sia by bujniej, majuczy bolej swabody. Ale nie by³o b mowy ab nijakim
politycznym separatyzmie; pawoli wodle usialakaj imawiernaœci, stwaraú
sia b taki stasunak, jaki istnuje pami¿ roznamoúnym nasielnictwam Szwajcaryi.
Szwajcaryja maje try nacyjonalnyja jazyki, i ka¿dy inteligentny Szwajcar
dobra wa³odaje úsimi, a prynamsi dwuma najbolsz razpaúsiud¿anymi
(francuskim i niamieckim). U nas na gruncie litoúskim, musiú by stwaryci sia
padobny stasunak. Kali ¿ sta³a sia inaczaj, je¿ali z hetaj normalnaj darohi
raŸwiæcia nastupi³a zboczañnie, to winawaty ú tym politycznyja stasunki,
szto úsk³adniajuæ nawat najpraœciejszaje pytañnie...Tamu ú razwoju litoúskaha
pytañnia patrebny jest zwarot, jaki ú interesie zaroúna Polakaú i Litwinaú,
i siodnia zaznaczany sztoraz wyraŸniej. Palahaje jon na pryznañni z adnaho
boku politycznaj jednaœci, wynikajuczaj z supolnaj historycznaj tradycyi,
a z druhoj zaœ – z kulturalnych patrebaú litoúskaj nacyjanalnaœci, pami¿
jakimi pierszaje miesca zajmaje achowa jazyka i razwoj literatury.”
Dziela „uregulawañnia polska-litoúskich stasunkaú” R.Dmowski
prapanoúwaú:
”1. Niama dwuch patryjotyzmaú, polskaha i litoúskaha, ale jest adzin
supolny, jak jest adna supolnaja úsim Ajczyna.
2. Cywilizacyjny progres litoúskaha ludu znachodzi sia ú interesie
úsioj Polszczy, tamu abarona litoúskaha jazyka i padtrymka razwoju
litoúskaj literatury Ÿjaúlajuæ sia adnym z postulataú polskaha
patryjotyzmu. Litoúski jazyk, jak adna z naszych nacyjonalnych mowaú
zas³uhoúwaje na zachawañnie naroúni z polskim.
3. Na litoúskim gruncie nale¿yæ pracawaæ dziela zhodnaha su¿yæcia
polskaj i litoúskaj natury. Polacy pawinny gruntoúna znajomici sia z
litoúskim jazykom, kab mahczy jaho ú¿ywaæ u ¿yæciowych stasunkach
i dapamahaæ litoúskamu kulturalnamu razwojawi. Litoúskaja inteligencyja
pawinna wychoúwaæ ma³adoje pakaleñnie ú patryjotycznym duchu,
znajomiæ jaho nie tolki z historyjaj Litwy, ale úsioj Polszczy, a taksama
wuczyæ jaho gruntoúna nie tolki jazyku litoúskamu, ale i polskamu.
Cza³awieku edukawanamu litoúskaha jazyka, jak nie dosyæ jaszcze
raŸwinuty i wielmi ubohuju majuczy literaturu, chapaæ nie mo¿a, i dlataho
úsia litoúskaja inteligencyja z nieabchodnaœci, choæ czasta wielmi s³aba,
wa³odaje polskaj mowaj. Pamknieñni zamianiæ polski jazyk rosyjskim,
z jakimi czasta nam dawodzi sia spatkaci, suæ dziejañniem na szkodu nie
tolki sprawy polskaj uwohule, ale i ú asabliwaœci litoúskaj, i musiaæ byæ
uwa¿anyja za adstupnictwa.
Na takich tolki pryncypijach mo¿na regulawaæ polska-litoúskija stasunki
z nieacennaj sioñnia karyœciu dla abiedŸwiuch staron i dla supolnaj sprawy.
Treba z³uczaæ toje, szto worahi sprabujuæ dzialiæ.”
Nadrukawana z „Orientacja rosyjska” a niepodleg³oœæ” W.Sukiennicki,
„Zeszyty Historyczne” Zeszyt 54, Instytut Literacki, Pary¿, 1980 r. pawodle
”Przegl¹d Wszechpolski” Nr. 19, 1895 (Pisma, t.3, 1938)
L
L II T
T WA
WA
5
swajoj kulturaj, swajoj militarnaj si³aj, ekonomicznaj si³aj, jakija b spryczynili
sia da taho, szto ¿adañnie federacyi z adnabakowaha pierajsz³o b u
dwuchbakowaje. Historyju Jagelonaú mo¿na paútaryæ, ale spaczatku nale¿yæ
adnawiæ usie faktary, jakija dazwolili karalu i haspadaru, ¯ygimontu Augustu,
dawieœci da wyniku Lublinskuju Uniju.”8 Ry¿skuju damowu Cat-Mackiewicz
nazywaú “haniebnaj” – czaæwiortym padzie³am Polszczy – jaki faktyczna
pierakresliú federacyjnyja projekty.9
U peryjod II Suœwietnaj wajny i adrazu pasla jaje, ideja supolnaha losu ziemlaú
WKL nie wystupaje jak samastojnaja, ale prajaúlaje sia ú kancpecyjach
“mi¿mor’ra”, jakoje mierkawa³a adnaúleñnie szczylnych mi¿dziar¿aúnych
suwiaziaú krainaú Ba³ta-Czarnamorska-Adryjatycznaha regijonu u supraæwahu
Niamieczczyny i SSSR. Usie waryjacyi dadzienaj idei zastajuæ sia czysta
teoretycznymi z pryczyny absalutnaj niemahczymaœci ralizacyi wa úmowach
¿orstkaj palaryzacyi dwuchpolusnaha œwietu. Tym nie mieniej idejnaja praca ú
mie¿ach “etnicznaha litwinizmu” tworycca nadalej. Hetak naprykancy 60-ch
rr. XX st. u Chicago Wac³awam Panucewiczam wydaje sia nawukowy czasopis
“Litwa”. Admietna, szto wydawaú sia jon ³aciñskaju hrafikaj pa bie³arusku.
Chacia czasopis i byú pryœwieczany pierawa¿na historyi, z listoú, skirawanych
da redaktara, wyjaúlaje sia ¿ywaja krajowaja ideja. Hetak niejki Janka Brucki
pisza: “Wasz padychod da naszych dziejaczoú u minuúszczynie, kali jany
ú¿ywali inszaje mowy czym rodnaja, ale baranili samastojnaœæ Baækaúszczyny,
jest prawilny. Sprawa Baækaúszczyny bolsz u czynach, jak u mowie...Z historyi
i literatury nielha wykidaæ padziejaú i tworaú tamu, szto jany tamu ci inszamu
nie padabajucca...”10 .
Nowaje ¿yæcio ideja WKL nabywaje pasla úpadku kamunistycznaj sistemy
ú SSSR. I najbolsz dynamicznaje raŸwiæcio jana atryma³a ú Respublicy Bie³aruœ,
jak krainie, u jakoj akazaú sia niezawierszanym proces raspaúsiud¿wañnia
etnocentrycznaj nacyjonalnaj idei. U hetych umowach adbywaú sia intensiúny
proces poszuku nacyjonalnaj identycznaœci i historycznych padstawaú dla
jaje. Paralelna adbywaú sia hieapolityczny wybar œwiadomych bie³aruskich
elitaú, jaki znajszoú usio tyja ¿ 100 let tamu pratoranyja szlachi krajowaj idei.
Hetak u programie BNF “Adrad¿eñnie”11 czytajem: “My liczym, szto
dziar¿awy Úschodniaj Europy, raŸmieszczanyja pami¿ Ba³tyjskim i Czornym
morami, majuæ adnolkawyja interesy na Zachadzie i adnolkawyja problemy
z Uschodam. Heta krainy blizkaj, a takija, jak Bie³aruœ, Letuwa, Ukraina –
i sumiesnaj historyi. Jany znachodziaæ sia ú adnym pojasie eúrapiejskaj kultury,
majuæ blizkija ekonomicznyja interesy. My baczym uwasableñnie hetaj
salidarnaœci u Ba³tyjska-Czarnamorskaj sadru¿naœci dziar¿awaú (BCzS), szto
dazwoli³a b umacawaæ i garantawaæ suwerenitet ko¿naj Ÿ ich praz koordynacyju
ekonomicznych, handlowych, mytnych suwiaziaú pami¿ saboj i daczynieñniaú
z Uschodam i Zachadam...Zrazumie³a, szto BCzS – heta jaszcze tolki
politycznaja ideja, realizacyja jakoj budzie zale¿aæ jak ad raŸwiæcia padziejaú
u ko¿naj z hetych krainaú, tak i ad ahulnapolitycznaj sytuacyi ú œwiecie.”
Mienawita na hetych dŸwiuch p³aszczynach: samaidentyfikacyi i wyznaczeñnia siabie ú hieapolitycznaj prastory prajawiú sia ú paczatku 90-ch
XX st. “litwinizm” i ad hetaha momentu paralelna raŸwiwajuæ sia dwa jaho
typy: litwinizm kulturny i litwinizm polityczny.
Na czym palahaje litwinizm kulturny? Jaho padstawaj Ÿjaúlaje sia
kanstatacyja taho faktu, szto ú mie¿ach Respubliki Bie³aruœ prysutniczajuæ
dŸwie cywilizacyjnyja modeli: zachodniaja i úschodniaja, albo inaksz ³aciñskaja
i bizantyjskaja. Tyja, chto akresliwaje siabie Litwinam adnaznaczna úwa¿ajuæ
sia za pradstaúnikoú ³aciñskaj cywilizacyi. Heta padtrymliwaje sia ce³asnaj
historycznaj paradygmaj, zhodna z jakoj adwiecznaj misyjaj Litwinaú na hetych
ziemlach by³o niasieñnie œwiat³a ³aciñskaj cywilizacyi, procistajañnia turañskabizantyjskim uschodnim up³ywam, byæcio forpostam zachodniaj cywilizacyi.
Szmat u czym hetaja paradygma nak³adaje sia na polskuju, zreszty jany i byli
adzinymi ú tym sesnsie, szto ú Reczy Paspalitaj isnawaú adziny polityczny
narod – polska-litoúskaja szlachta, jaki tuju paradygmu wyznawaú.
AdroŸnieñniem czysta “litwiñskim” u mie¿ach dadzienaj paradygmy byú
swojeasabliwy rycarski etos, pierakanañnie ú tym, szto Litwiny heta najlepszyja
pradstaúniki politycznaha narodu, szto dawodzi³a sia szmatlikimi pryk³adami
z historyi, dzie wiaduczuju rolu adyhrywali pradstaúniki politycznaha narodu
z Litwy: “Sa skry¿awañnia – polskich, litoúskich i bie³aruskich karanioú na
asnowie ³aciñska-zachodniaj kultury – naradziú sia nowy typ abywatela
W.K. Litoúskaha, haraczaha patryjota i abaronca Reczy Paspalitaj Abodwuch
Narodaú.”12 Albo hetak: “...nakolki czystakroúnaha Bie³arusina treba by³o b
akresliæ – bieruczy pad uwahu rysy jaho charakteru – za typ ¿yæciowa
zakanczeñnie na star. 6
6
L I T WA
WA
HISTORYJA IDEI
niepradpryjmalny i niatworczy, nastolki ¿ mieszanina krywi bie³aruska-polskaja
z damieszkam litoúskaj, daje nawohu³ wartasnyja adzinki, wyszej za siaredni
úzrowieñ. Rycarski typ kresowaha Polaka, uzwyszany stolkimi imionami z
historyi, Ÿjaúlaje sia wykwieæciem pryszczeplenaj na bie³aruskim pni polskaj
natury.”13
Prywiedzieny t³umaczalny abzac jest absalutna dak³adnym akresleñniem
litwinizmu kulturnaha, jaki inszymi s³owami mo¿na nazwaæ litwinizmam
cywilizacyjnym.
Inszy typ pradstaúlaje litwinizm polityczny, prajawy jakoha wyrazna
bacznyja ú cytawanaj programie BNF “Adrad¿eñnie”. Tut majem daczynieñnie
z nowaj wiersyjaj krajowaj idei albo idei adrad¿eñnia WKL, kali pierszaje
miesca zajmaje politycznaje znaczeñnie “ahulnaha”, jakoje z konjunkturnych
pryczyn nie nazwana historycznaj Litwoj, u mie¿ach jakoha mohuæ znajœci
siabie asobnyja regijonalnyja adzinki: u³asna Litwa, £atwija, Bie³aruœ, Ukarina
i r.d. Pastupowa, u wyniku razychod¿añnia szlachoú raŸwiæcia hetych krain,
polityczny litwinizm zhubiú swaju aktualnaœæ, ale u procileh³aœæ da hetaha
únutry Bie³arusi raŸwiú sia litwinizm kulturna-etniczny. Aposzniaje Ÿjawi³a sia
wynikam sk³adanych kulturnych procesaú, zapaczatkawanych prezydenturaj
Alaksandra £ukaszenki, u wyniku jakich asabliwuju akcentacyju naby³a ideja
adnaznacznaj cywilizacyjnaj oryjentacyi Bie³arusinaú na “ahulnaruskuju”
spadczynu, uŸnik³uju na abszary by³oj Kijeúskaj Rusi. Adkazam na takoje
raŸwiæcio padziejaú dla czastki úsiawdomlenych Bie³arusinaú sta³a – chacia b
i ú deklaratyúnaj formie – ideja etniczna-kulturnaha litwinizmu, jakaja dazwalaje
wy³uczyæ siabie z postbizantyjskaj cywilizacyjnaj masy nieúœwiadomlenych
Bie³arusinaú. Na pytañnie, czamu proces nabyú mocnuju etnicznuju afarboúku
mo¿na adkazaæ, abapirajuczy sia na tezis polskaha filozafa Feliksa Konecznaha,
jaki sæwiard¿aje, szto nacyi ú poúnym sensie hetaha s³owa mohuæ isnawaæ
tolki ú mie¿ach ³aciñskaj cywilizacyi. Zhodna z hetym tezisam,
postbizantyjskaja cywilizacyjnaja masa niazdolnaja da sparad¿eñnia
paúnawartasnaha nacyjonalnaha paczuæcia. Adpawiedna tyja, chto paczynaje
samaaznaczaæ sia nacyjonalna, aútamatyczna wykluczajuæ siabie z liku
nieúœwiadomlenych, i paczynajuæ u¿ywaæ dla siabie nowaabrany etnonim
Litwiny u procileh³aœæ da nadanaha astatnim etnonima Bie³arusiny, jaki dla
nieúœwiadomlenych astatnich nie nosiæ aznaczeñnia nacyjonalnaj admietnaœci,
ale Ÿjaúlaje sia bolsz politycznym samaakresleñniem, u sensie prynale¿naœci
da Respubliki Bie³aruœ.
Litwiñski polityczny ruch nabywaú za aposznija 15 let roznyja formy.
Pierszymi úŸnikli srodki infarmawañnia – ma³yja haziety i biuleteni. Chiba
pierszym wydañniem, uŸnik³ym na bazie sfarmawanaj grupy œwiadomych
Litwinaú sta³a gazeta “Litwa”, wydawanaja z 1995 r. Na samim wydañni
úkazana, szto jano Ÿjaúlaje sia adnoúlenym, a za pierszakrynicu liczyæ
polskamoúnaje wydañnie z 1908 r. U numary 1 za 1995 r. czytajem: “...adzinaj
idejaj, zdolnaj abjadnaæ znacznuju czastku naszaha szmatkanfesyjnaha dy
razdroblenaha pa politycznych pierakanañniach narodu mo¿a staæ, na nasz
pahlad tolki Dziar¿aúnaja ideja...Czamu mienawita “Litwa”? Tamu szto my
pierakananyja: pakul naszyja spradwiecznyja nazowy nie zojmuæ swajo miesca,
pakul ¿ychary sioñniaszniaje Respubliki Bie³aruœ nie úœwiadomiaæ, szto ú jich
¿y³ach ciacze kroú prodkaú-litwinaú – da taho czasu niemahczyma wieœci
surjoznuju razmowu pra adbudowu Dziar¿awy...”.14 Faktyczna reinkarnacyju
krajowa-kresowaj polskaj idei, rodam z XIX st. baczym u karotkatrywa³ym
almanachu “Litwanija” za 2000 r.. u jakim niejki Kazimir Lubcza pisza:
“...prahladaje sia peúnaja tendencyja: jak tolki s³abieje ú³ada Rosyjskaj impieryi –
rezka aktywizujuæ sia litwiñskija procesy, jakija Ÿjaúlajuæ sia prawadnikami
polska-ieúrapiejskaha kulturnaha kantekstu dla úsiaho nasielnictwa, szto ¿ywie
na terytoryi by³oha WKL u mie¿ach pasla Lubliñskaj Unii. Heta wyra¿aje sia
pierad usim u sprobach stwareñnia niezale¿naj Bie³arusi, jaje litwinizacyi i
prawiadzieñnia karennych polityka-ekonomicznych reform pawodle
zachodniejeúrapiejskaha typu. Adkul ¿a czerpajuæ litwiny tuju energiju, jakaja
dazwalaje im, jaúnaj mienszaœci siarod Bie³arusinaú, nie daæ zahasnuæ
litwiñskamu kulturna-duchoúnamu kantekstu nie tolki na ziemlach Litwanii,
ale i ú Litwiñskaj Rusi. Biez sumniwu, z Polszczy, z wialikaj duchoúnaj aúry
Reczy Paspalitaj. Usie najwialikszyja dziejaczy i asoby Reczy Paspalitaj
litwiñskaha pachod¿añnia aposznich 300-400 let swajoj Radzimaj liczyli
Polszczu, a ma³oj – Litwaniju (Litwu – jak jany jaje tady nazywali), jany
karystali sia rodnaj im polskaj mowaj, jakuju úsmaktali z ma³akom maci.
Wajskowa-politycznaja unija Litwinaú z Polszczaj pieraras³a ú duchoúnakulturnuju, szto wyratawa³a nie tolki, mahczyma, miljony ¿yæciaú Litwinaú,
ale i ich duszy ad raspusnaha úp³ywu úschodniaj despatyi i pierarad¿eñnia.”
No. XX (20) A.D.MMVI
Aposznim czasam naziraje sia jaszcze adna cikawaja Ÿjawa ú litwiñskim
asiaroddzi, a mienawita, wy³uczeñnie z dziar¿aúnicka-politycznaj linii, p³yni
monarchicznaj. Aútary danaj idei zhurtawanyja wako³ wydañnia “Litwa”, jakoje
za doúhi czas swajho isnawañnia piera¿y³a istotnuju ewalucyju pohladaú,
i zaraz samaakresli³a sia jak “h³os monarchisty” . Gazeta adnaczasna sta³a na
grunt katolickaha tradycyjanalizmu i legalizmu, jaki ú bie³aruskich warunkach
jest Ÿjawaj dosyæ dziúnaj chacia b tamu, szto nawat adukawanaj mianszyni
krainy chiba szto niewiadoma, jakoj by³a aposzniaja legalnaja dynastyja
(z punktu hled¿añnia WKL), pretendawaúszaja na polski karaleúski i litoúski
wialikakniaski tron15 . Litwiñskija monarchisty wystupajuæ za tak zwanuju
“feudalnuju rekonkwistu”. Metaj hetaj rekonkisty by³o b wiartañnie
asnowatwornych charakterystyk feudalnaha hramadstwa: stanaú,
prywilejawanaj pazycyi Kaœcio³a i profesyjnych korporacyj. Terytoryjalny
zasiah buduczaj monarchiczna-litwiñskaj dziar¿awy dobra adlustroúwaje
nastupny wiersz niejkaha Pana Skirhaj³y Palaneckaha16 :
Padsumoúwajuczy treba adznaczyæ,
szto litwinizm sfarmawaú sia jak
samastojnaja Ÿjawa sioñniaszniaha
politycznaha landszaftu Bie³arusi.
Chacia hetaja p³yñ jaszcze amal nie
zaúwa¿naja na fonie bolsz mocnych,
tym nie mieniej jana dynamiczna
raŸwiwajecca, jak u halinie teoretycznaj, hetak i pryciahwajuczy nowych
prychilnikaú. U œwiadomaœci Litwinaú zmieszwajuæ sia dwa újaúleñni
ab swajoj “litwiñskaœci”: kulturnacywilizacyjnaje i dziar¿aúna-politycznaje. Nielha skazaæ, szto jany
konfliktnyja, lepszym akresleñniem
by³o b: uzajemadapaúnialnyja.
Aposzni etap raŸwiæcia litwiñskaj idei
pakazwaje, szto ú joj formujuæ sia
i parastki realizmu, jaki prajaúlaje sia
ú konserwatyzmie, szto mo¿na
pierafrazawaæ takim czynam: litwiñskaja ideja budzie ¿yæ niezale¿na ad taho,
jak raŸwiwaje sia politycznaja sytuacyja ú Respublicy Bie³aruœ, bo litwiñskaja
ideja maje nadnaturalny, religijny fundament.
Da Litoúskaha Kraleústwa
Pieju hymn zu swajho serca.
Hraj Dudaru! Dui dudziu!
Zaœ za Litwu walka budzia!
Zaœ dawiedŸma dardaj, mieczczu
Prawa Paspalitaj Reczy
Na prastory da Danca,
Tu³y dy Karalaúca,
Panawañnia nad Maskwoju,
Æwieraj, Pskowam, Ka³uhoju,
Noúharadam a Wiali¿am Pad Unickim Rymskim
Kry¿am!
Chaj to budzia! Chaj sia stanie!
Nihdy Litwy niewaddama!
Byæmie wieczna Litwie wolnaj!
Spres naúczolnaj a panoúnaj!
Zaœ!
Aleksy Jankowicz
drukuje sia sa zhody autara ú Ÿmienienym wyhladzie;
pierszaja publikacyja u czasopisie „Politycznaja sfera” No.6, 2006
Kiaupienë J. „Mes, Lietuva“ Lietuvos Didþiosios Kunigaikðtystës bajorija
XVI a., KRONTA, 2003 s.305 [s.9]
2
Dok. ¹ 1448. Ðàïàðò øýôà Âàéñêîâà-Äûïë¸ìàòû÷íàé ̳ñû³ ÁÍÐ ó Ðûçå
çà 6.11.1919/Àðõ³âû ÁÍÐ, t.1 ks.1, 1998 r.
3
„Litwa”/miesiêcznik illustrowany litewski w jêzyku polskim/N 8(14), 1909
r., wodle artyku³a ks.Jana ¯yliñskaha, zamieszczanaha ú “Viltis” N 48
4
Ñìàëÿí÷óê À.Ô. Ïàì³æ êðà¸âàñüöþ ³ íàöûÿíàëüíàé ³äýÿé. Ïîëüñê³ ðóõ íà
áåëàðóñê³õ ³ ë³òî¢ñê³õ çåìëÿõ. 1864 – luty 1917 r. – Sankt-Petersburg: Nieúski
praœciah, 2004. – 406 s. [s.126]
5
Pi³sudski J. Pisma wybrane – KPN:Wydawnictwo polskie, 1989 – 468 s
[s.176]
6
Górski A. W³adza polityczna w myœli Stanis³awa Cata-Mackiewicza– Kraków:
ARCANA, 1999. – 346 s [s.39]
7
Bia³oruskie Zeszyty Historyczne N 12 – Bia³ystok: Bia³oruskie Towarzystwo
Historyczne, 1999. – 220 s. [s.199]
8
Górski A. W³adza polityczna w myœli Stanis³awa Cata-Mackiewicza– Kraków:
ARCANA, 1999. – 346 s. [s.40]
9
tam ¿a [s.190]
10
„Litva navukovy èasapis”/nr.2 Lipieñ – Œniežañ 1967 – Chicago – 280 s.
[s.278]
11
Ïðàãðàìà Áåëàðóñêàãà Íàðîäíàãà Ôðîíòó “Àäðàäæýíüíå” – Ìàòýðûÿëû
²²² Çüåçäó ÁÍÔ “Àäðàäæýíüíå” – Ìåíñê (Miensk), 30.05.1993 – 26 s. [s.24]
12
T.£opalewski ”Miêdzy Niemnem a Dzwin¹”, W-wa/Kr., 1990, 236 s. [s.41]
13
tam ¿a
14
“˳òâà” N 1/28.02.1995
15
wodle Konstytucyi 3 Maja pawinna by³a byæ joj saksoñskaja dynastyja
Wettynaú (aut.)
16
”Litwa” N 3(15)/lipieñ-wierasieñ roku 2002
L
L II T
T WA
WA
No. XX (20) A.D.MMVI
REWOLUCYJA I ASOBA
KONTARREWOLUCYJA Ú CHILE
albo czym byú u istocie „Zamach stanu”
genera³a Pinocheta
(zakanczeñnie z N 19/2005)
PREZYDENT ADKINUÚ ¯ADAÑNIE SASTUPLEÑNIA i padniaú
decyzyju ab dakanañniu pierawarotu, majuczaha na mecie zdabyæcio paúni
u³ady, wymardawañnie praciúnikaú i uprawod¿añnie „realnaha socyjalizmu”.
Da hetaha celu s³u¿yæ mieli nap³ywajuczy da Chile z ce³aha œwieta awanturniki
pakroju Ernesta Che Guewary, bajawiki MIRu, GAPu, a taki¿ uzbrojenyja
u pieramyczanuju zbroju prychilniki Allende. Pierawarot byú planawany na
dzieñ XIX (19 wieraœnia), jednak prezydent nie zdui¿ú jaho prawieœci.
Na paczatku wieraœnia Allende pryznaú, i¿ muki u kraju starczy
maksymum na czatyry dni. Jednaczasna inflacyja siahnu³a 750% u rok
(albo 2,5% u dzieñ!). Sytuacyja sta³a sia jaszcze horsza – u treciuju racznicu
pieraniaæcia u³ady praz ugrupawañnie Allende, Jednaœæ Naradowu,
prezydent zaklikaú lud pracujuczy da najwialikszaj pilnaœci – nad krajam
wisie³a widma zmowy. Kilka dni paŸniej Kongres – adnosna braku
jakojkolwiek woli parazumieñnia ze starany u³adaú – pazbawiú formalna
Allende stanawiska i pierakazaú poúniu u³ady wykanaúczaj wojsku,
lotnictwu, marynarcy i karabinieram.
IX (9) wieraœnia MCMLXXIII (1973) roku dawodca floty, admira³
Jozef Toribo Merino wys³aú notatku da Augusta Pinocheta i Gustawa
Leigha, ha³oúnadawodziaczaha lotnictwa. Woœ jaje Ÿmiest: „Gustawie,
Auguœcie:
Ruczaju sia s³owam honaru, i¿ dniom D budzie jedanaccaty, a hadzinaj
H – 06:00. Jeœli nie zdalejecie wykanaæ zadañnia usiutkimi si³ami, katorymi
dawodzicie u Santiago, dajcie znaæ na adwarocie.
Admira³ Huidobro jest upawa¿nieny,
aby abumowiæ z wami usiutki sprawy.
Pazdrawiam u nadziei na zrazumieñnie.
J. T. Merino”
Na adwrocie widnieli sia dapiski:
„Gustawie, heto astatniaja akazyja – J.T.”.
„Auguœcie, jeœli nie u¿ywiesz usiutkich si³
u Santiago nie daczakajem sia zaútra. Pepe”
X (10) wieraœnia z portu u Walparaiso
wyp³y³a flota dawodi¿na asabista praz
admira³a Jozefa Toribo Merino. aficyjalnym
powadam apuszczeñnia portu by³i
maneúry, jednak zaraz i¿ pa wyp³yæci paza abszar baczny z portu eskadra
zatryma³a sia, zaœ pazaútra na œwitanku pawiarnu³a sia u poúnaj bajawoj
hatoúnaœci.
XI (11) wieraœnia ab czaæwiertaj rana wojska zahada³a suciszyæ usie
radyjo- i telestacyji i aresztawaæ pradstawicielaú uradu na prawincyi. Ab
szostaj na wulicy Santiago wyjechali tanki. Kala siodmaj eks-prezydent
pieramiaœciú sia ze swajoj prywatnaj rezydencyji pry wulicy Tomasza
Morus’a da pa³acu La Moneda. Ab woœmaj Allende pramawiú praz astatniuju
dziejuczu radiostacyju, informujuczy ab buncie wojska i zaklikaú rabotnikaú
da abarony „prawawitaha uradu”. Na¿al – na wydaczu czechas³awackaj i
kubañskaj zbroi by³o u¿o za poŸna. Szczaœciam szykujuczy sia da abarony
mieszkañcy La Monedy mieli u³asny niadu¿y arsena³, da katoraha nale¿yú,
pami¿ inszym, pistolet maszynowy, na katorym widnie³a sia dedykacyja:
„Pryjacielawi i towaryszawi broni, Salwadorawi, komendant Fidel Castro”.
Allende namieraú sia baraniæ – i mieú czym sia baraniæ. Wieryú to¿, i¿
pomacz – u postaci „ludu pracujuczaha” nadyjdzie rych³o. U tym uzhladzie
mocna praliczyú sia – „lud” nie namierwaú sia pamahaæ winnamu
zrujnawañnia kraju. Najbariej zaœ k³apaciú sia Allende za… Pinocchia, jak
pryzwyczaiú sia nazywaæ Augusta Pinocheta. Da kañca wieryú u lojalnaœæ
dawodcy wojsk. Wieryú, i¿ Pinochet z³omie prysiahu z³o¿onu pañstwu,
a tym samym – aka¿a sia zdrajcaj. U pierszych chwilach ab³ohi mieú
pawiedaæ „Biedny August, uwiaŸnili jaho”. Chutka jednak atrymaú telefon
ad Pinocheta, katory oferawaú jamu kapitulacyju i apuszczeñnie kraju.
7
Allende admawiú sia, mawiaczy, „paddajuæ sia tolki tchory… takija jak
pan”. Ab jedenaccataj zaczaú sia szturm na pa³ac. By³y prezydent baraniú
sia dzielna – zniszczyú nawet tank, stralajuczy z bazuki. U kañcy jednak
pierawa¿wajuczy si³y zaczali pierawa¿aæ, i tut… addaju ho³as sawieckamu
biografawi Salwadora Allende, Jozefawi £aúreckamu:
„Z 40 ludzi pry ¿yæciu zasta³a kala pa³owy, ale walczaæ jak lwy, iduczy
za pryk³adam swaho prezydenta.
Ab hadzinie 14:00 praciúnik prabiwaje sia na pierszy pawierch. Abaroñcy
zabarykadoúwajuæ sia u Sali Czyrwonaj. Napadniki, na katorych czale
staiæ kapitan Robert Garrido, wybiwajuæ dŸwiery. Abaroñcy witajuæ ich
huraganowym agniom. Ale si³y walczuczych suæ niaroúny. Salwador Allende
staje ranieny u brucha. Stralaje nadalej, apirajuczy sia ab fotel. Garrido –
heto stralec wybarowy. Genera³ Palacios, katory kirawaú atakam na pa³ac,
razkazaú jamu zabiæ prezydenta. Seria z pistoletu praszywaje hrudzi
Allende, katory padaje na pad³ohu...Abaroñcy pieranosiaæ Allende da jaho
gabinetu i Ÿmiaszczajuæ u prezydenckim fotelu, pierapaswajuczy jamu
hrudzi prezydenckaj stu¿kaj – symbolam jaho u³ady, a œpinu akrywajuæ
sztandaram chilijskim.
Kali dŸwie hadziny paŸniej bandytam kapitana Garrido uda³o sia u kañcy
zabiæ astatniaha abroñcu La Monedy i úwajœci da gabinetu prezydenckaha,
ubaczyli Salwadora Allende siedziaczaha za sta³om. Kapitan Garrido padyjszoú da jaho i z minimalnaj adleg³oœci daú u miortwaha prezydenta
jaszcze jednu seryju z pistoletu maszynowaha”1 .
U Polszczy „Perspektywy” ad XV
(15) wieraœnia MCMLXXIX (1979)
roku tak pisali ab œmierci prezydenta:
„Allende paniós bohaterskuju œmieræ
u bezpaœrednim abmienie ahniom z
najomnikami Pinocheta.”2 .
Praz kolki let chilijska lawica pryzna³a sia da ch³uœni: „Mit bohaterskaj
œmierci byú patrebny u czasie dyktatury Pinocheta
ciapier mo¿na u¿o pawiedaæ praúdu3 .
Jak ¿a by³o napraúdu? Salwador Allende,
stre³am z pistoletu, padoranaha Fidelam Castro
adabraú sabie ¿yæcio.
U wieraœniu MCMLXXIII (1973) roku u Chile
genera³ Pinochet udaremniú dakanañnie zamachu
stanu praz by³oha prezydenta, Salwadora Allende
i razpaczaú proces radykalnych reform ³adu i haspadarki, katoryja daprawodzili Chile da rozkwitu.
U czasie walk zhinu³a kala 1600 asób, u bolszaœci
prychilnikaú puczczysty. Pinochet tak u MCMXCVIII (1998) roku
komentawaú padziei czweræwiecznaj daúniny: „…Hdybyœmy tady nie
ukroczyli, Chile pierasta³aby istnawaæ jak pañstwa, a komunistyczna
pa¿oha razpaúsiudzi³a sia b na ce³y kontynent. (…) My zap³acili za heto
ahramnistu canu. Starczy, i¿ zhinie jeden cza³awiek, heto u¿o cana jest
zbytkowa wysoka. Baliæ mnie nad tym, szto sta³a sia, ale nie mieli my
inszaha wyjœcia. Stanli my pierad klasycznym wybaram mniejszaha z³a;
ratawali my kraj, ratowali my pobyt i prysz³aœæ kolki dzisiatkaú milijonaú
Chilijczykaú. Heto by³a abarona nieabchodnaja, dziejañnie u abaronie u³asnaj.
(…) Rabili my usiutka, kab problem raŸwiazaæ na darozie umowy, ale
Allende dziejniczaú jak szaleniec”4
Tak wyhladaú „prawicowy pucz”, czy to¿ – „krywawy zamach stanu”
dakanany praz Pinocheta. Dadam tolki – gwoli paraúnañnia – i¿ walka
z lawicowym terroram, katora u Ameryce Paúdniowaj biare tysiaczy afiaraú
roczna (asabliwa u Nikaragua i Kolumbii), u Chile uzia³a ich u ciahu
szasnaccaci let uradaú Pinocheta kolkisot…
Piotr T. Waszkiewicz
cytat za: u. Klewiec, ap. cit., strony 63-64
cytata pawodle: R. Konik, ap. cit., star. 15
3
Franciszek Martorell, cytata pawodle: R. Konik, ap. cit., star. 16
4
August Pinochet u wywiadzie udzielonym Janawi M. Fijorawi. Cytata
pawodle: R. Konik, ap. cit., star. 14
1
2
8
L I T WA
WA
No. XX (20) A.D.MMVI
LISTAWAÑNIE
biez apory na szaœciwiakowuju spadczynu WKL
Ÿjaúlajeæ sia p³ytkim fundamentam, jaki lohka
wykarystoúwajuæ rusyfikatary.
Uœwiedamlajuczy úsiu pawa¿naœæ prywiedzienych arhumentaú niema¿liwa prajœci panad
imi da paradku dnia. Niema¿liwa dla sapraúdnaha
naradoúca, dla sapraúdnaha mi³oœnika tradycyi. I
my nie idziem mima ich! My prahniem adrad¿eñnia supolnych tradycyj, napaczatku na
duchowym uzroúni, a potym i na materyjalnym
u postaci supolnaha dziar¿aúnaha arhanizmu,
jakim dla nas zbaúczym czynam by³o na praciahu
staleæciaú Wialikaje Kniastwa Litoúskaje, Ruskaje
i ¯amojckaje. Kab Litwie by³o lepsz!
SUPOLNY LOS,
albo czamu Krywija
i Letuwa pawinny byæ razam
NAZIRAJUCZY WONKAWUJU KULTURNUJU ATMASFERU ú Litoúskaj i Bie³aruskaj
«Respublikach»cia¿ka zaúwa¿yæ supolnyja rysy
historycznaha losu. Laciñskaja hrafika i ba³tyckaje
maúleñnie letaúcoú i cyrylicznaja hrafika sa
s³awiañskim maúleñniem Krywiczoú, czalectwa
ú EuroŸwiazie Litoúskaj Respubliki i Sajuz
Bie³arusi i Rasiei, ¿oúta-zialona-czyrwonyja
nacyjonalnyja kolery letaúcoú i bie³a-czyrwonyja
Krywiczoú. Adzinym, szto nas jaszcze da
niadaúniaha czasu abjadnoúwa³a byú herb
«Pahonia», ale i jaho RB nieúzabawie Ÿmiani³a na
bolsz suczasny. Hledziaczy na úsio heta,
prychilnikaú adzinstwa LR i RB mo¿na by³o b
adnieœci da fantastaú, ale tym nie miensz my
wierym, szto heta ma¿liwa i szto nas czakaje
pryúkrasnaja supolnaja buduczynia.
Na czym gruntujuæ sia naszyja pierakanañni.
Pierad usim na katolickaj wiery, na wiery, szto
Chrost Litwy, a¿yæcioúleny naprykancy XIV st.
nadalej wa¿ny dla úsich ziemlaú Wialikaha
Kniastwa, szto i mieú na úwazie Wialiki
Ú³adzis³aú Jahaj³a: “Quomodo Spiritus sancti
praevidenti clementia, errores paganicos
reliquentes, fidem sacram devote recepimus et
fonte sumus renati baptismatis, in terris nostris
Lituaniae et Russiae eandem fidem Catolicam
volentes augumentare de concessu et voluntate
fratrum nostrorum charissimorum Ducum et
omnium nobilium terrae Lituaniae disposuimus
et ordinavimus.”1 (Pawodle œwiataduchawaj
usiopradbaczuczaj ³aski, pakinuúszy pamy³ki
pahanstwa, œwiatuju wieru addana prymajem i z
krynicy nowanarod¿anyja jeœmy achryszczany, u
ziemlach naszych Litwy i Rusi tuju ¿ wieru
Katolickuju ¿adajuczy pawialiczyæ pawodle
dazwo³u i ¿adañnia bratoú naszych mi³ych
Kniazioú i úsiamu nabilitetu ziamli Litoúskaj
rasparad¿ajem i zahadwajem).
Dziakujuczy Jahaj³u da siaho dnia nie úpa³a
Krywija ca³kam u pamy³ku schizmy, ale maje ú
sabie jaszcze katolickuju sol, kab nawiarnuæ sia
ca³kam. A œwiedczañniem tamu, szto heta
ma¿liwa, niachaj budzie akt Litoúskaj Carkoúnaj
Unii, jak jaje nazywali, padpisanaj ú BieraœciLitoúskim u 1596 r.
Druhim wa¿nym momentam Ÿjaúlajeæ sia
naszaje supolnaje pachod¿añnie. Ha³oúnaje nie
úwieœci siabie ú zman lingwistycznym niepadabienstwam. RoŸnica ú mowach zusim nie
œwiedczyæ ab roŸnicy ú mentalnaœci albo
etnicznych karaniach. Dyk woœ ¿a Krywiczy
z usich linhwas³awianaú suæ antrapalahiczna
najbli¿ej da ba³tyckaj rasy. Prajaúlajeæ sia heta
i ú narodnych zwyczajach dy œpiewach. Moúnaja
¿ roŸnica napaczatku nie by³a nahetulki mocnaj,
bo ba³tyckija i s³awiañskija mowy úiaúlajuæ saboj
najbolsz blizkija siemji, a ú VIII-X stst. roŸnica
pami¿ imi by³a úmoúnaja, a najbolszuju rolu
adyhrywali rytua³y, jakija i ú Krywiczoú i ú Letaúcoú byli amal identycznymi.
¯mudzin
Wiecza Sajudzisa ú parku Vingis ú 1989 r.: Jak i
500 l. tamu – iznoú razam! Kolkaœæ bie³-czyrwonabie³ych sztandaraú druhaja paœla letuwieckich.
Trecim momentam, jaki abawiazkowa nieabchodna úzhadaæ, Ÿjaúlajeæ sia nadzwyczaj doúhi
peryjod supolnaj dziar¿aúnaœci. Ad siaredziny
XIII st. a¿no da kanca XVIII, a kali úliczyæ i supolnuju paústanckuju tradycyju, tady i da kanca
XIX st. letuwieckija i Krywickija ziamla i ludzi,
piersz-napiersz politycznaja elita – bajaryszlachta wieryli, zmahali sia i ¿yli razam, u mie¿ach adzinych prawawych zwyczajaú i dziar¿aúna-administracyjnaj prastory. Ci mo¿na prajœci mima 650 let supolnaj historyi, dumajuczy,
szto jana nie akaza³a na úsich swaich udzielnikaú
anijakaha úp³ywu? Miarkuju, szto nie! Mo¿na
skazaæ bolsz: biez WKL nie by³o b sioñnia
Krywiczoú, jany rasp³yli sia b u maskoúskim mory.
Pierszyja probleski litwiñskaj œwiadomaœci
ú Krywickim hramadztwie prajawili sia na
paczatku 90-ch ll. XX st., kali karotki podych
swabody daú swoj plon, i Krywiczy zajmieli
ma¿liwaœæ u³asnymi waczyma pahladzieæ na
swaju historyju. Hetaha podychu chapi³a kupcy
œwiadomych Krywiczoú dziela identyfikacyi
siabie jak Litwinaú i dalejszaha raspaúsiudu idei.
Wiadoma nie úsie i nie adrazu z takim pohladam
pahadzili sia ale zaraz niema¿liwa úiawiæ sabie
œwiadomaha Krywicza biez chacia b kaliwa
litwiñskaœci. I czym dalej, tym bolej stanowiæ sia
zrazumie³ym, szto sama pa sabie Krywickaœæ
„Kronika Polska, Litewska, ¯módzka i Wszystkiej
Rusi Macieja Stryjkowskiego.”, Warszawa 1846,
T.II s.81
1
Gazeta «Litwa» by³a adnoúlena ú 1995 r. Da 1998 r. u redakcyju úwachodzili: U³adzimier
Michniewicz, Alaksandar-Jan
Stralcoú-Karwacki i U³adzimier
Piatrowicz. Z 1999 r. sk³ad
redakcyi Ÿmianiú sia i hety
numar padrychtawali:
Redaktar: Alaksandar-Jan Stralcov-Karwacki
Wiorstka: Marcin Kojdan
Naszy pryncypy j jak nas znajœci:
Redakcyja gazety drukuje materyja³y z metaj
zabiezpiaczeñnia swabodnaha pierap³ywu
informacyi, biaz zhody autoraú i nie niasie
adkaznaœci ú adpawiednaœci z zakanadaústwam
ab autorskich prawach, u suwiazi z adsutnaœciu
prawawoje dziar¿awy na terytoryi Respubliki
Bie³aruœ. Adkaznyja za dak³adnaœæ faktaú,
padadzienych u artyku³ach suæ autory publikacyj.
Redakcyja maje prawa na stylowaje i gramatycznaje redagawañnie autorskich materyja³aú.
Posztawaja skrynka:
p/s 26, 220050 Miensk-Litouski
Recz Paspalitaja Litwa – Res Publica Lithvania
e-mail: [email protected]