Klaster jako forma wspó∏dzia∏ania ma∏ych i Źrednich przedsi

Klaster jako forma wspó∏dzia∏ania ma∏ych i Źrednich przedsi

Zesz yty
Naukowe nr
731
2006
Akademii Ekonomicznej w Krakowie
Jadwiga Adamczyk
Katedra Ekonomiki i Organizacji Przedsi´biorstw
Agata Mro˝ek-Duda
Studium Doktoranckie Wydzia∏u Zarzàdzania
Klaster jako forma
wspó∏dzia∏ania ma∏ych
i Êrednich przedsi´biorstw
1. Wprowadzenie
Przedsi´biorstwa, niezale˝nie od wielkoÊci, funkcjonujà w powiàzaniu z innymi podmiotami poprzez ró˝ne wi´zi i relacje. WÊród tych wi´zi pojawia si´
wspó∏dzia∏anie, czyli istnienie pozytywnych powiàzaƒ w zakresie wspólnych
dzia∏aƒ. Wspó∏dzia∏anie jest szczególnà szansà dla rozwoju przedsi´biorstw
sektora MÂP. Ma∏e podmioty gospodarcze cechuje kreatywnoÊç, zaanga˝owanie w dzia∏alnoÊç, przedsi´biorczoÊç, elastycznoÊç, które u∏atwiajà przystosowywanie si´ do zmiennych warunków otoczenia. Jednak ich ograniczony dost´p do kapita∏u, nowoÊci technicznych i technologicznych, a tak˝e brak
w∏asnego zaplecza badawczo-rozwojowego stanowià istotne utrudnienia w rozwoju tej grupy przedsi´biorstw.
Wspó∏dzia∏anie przedsi´biorstw w formie kooperacyjnej znane jest od dawna, jednak rozwój systemów informatycznych stwarza nowe mo˝liwoÊci
wspó∏dzia∏ania. Wspó∏dzia∏anie przedsi´biorstw wynika tak˝e z unowoczeÊniania myÊlenia na temat wspó∏czesnego kszta∏tu i funkcjonowania organizacji,
gdy˝ wykorzystanie nowoczesnych modeli zarzàdzania opartych na organizacji wirtualnej, sieciowej i outsourcingu zaciera sukcesywnie granice jednostek
organizacyjnych.
Na ca∏ym Êwiecie, zarówno w krajach wysoko rozwini´tych (Stany Zjednoczone, W∏ochy, Dania, Wielka Brytania), jak i w krajach, gdzie gospodarki borykajà si´ z problemami procesów restrukturyzacyjnych, poszukuje si´ nowych
koncepcji wspó∏pracy mi´dzy przedsi´biorstwami. Koncepcjà, która nabra∏a
34
Jadwiga Adamczyk, Agata Mro˝ek-Duda
szczególnego znaczenia w tym zakresie, sta∏ si´ klaster, który pozwoli∏ na wypracowanie systemowych rozwiàzaƒ dostosowanych do specyfiki wspó∏czesnej
gospodarki. Nowe rozwiàzania majà zredukowaç bàdê zlikwidowaç bariery pomi´dzy firmami, a tym samym przyczyniç si´ do wzrostu poziomu ich konkurencyjnoÊci. Dotychczasowi konkurenci mogà pracowaç wspólnie nad pokonaniem powszechnie wyst´pujàcych ograniczeƒ i problemów w infrastrukturze
oraz w sieci dostaw. Wspólne dzia∏ania promocyjne w zakresie wyrobów
i us∏ug pozwalajà na bardziej efektywne poszukiwanie i zdobywanie nowych
rynków zbytu.
2. Przes∏anki wspó∏dzia∏ania
Wspó∏dzia∏anie przedsi´biorstw umo˝liwia realizacj´ strategii rozwoju
w warunkach ograniczonego potencja∏u technicznego, organizacyjnego i finansowego indywidualnych podmiotów gospodarczych. Znaczàcymi przes∏ankami decyzji przedsi´biorców o nawiàzaniu bàdê zacieÊnieniu wspó∏pracy sà1:
– wspólne zdobycie zwi´kszonego udzia∏u w rynku, w szczególnoÊci przy
po∏àczeniu dzia∏alnoÊci przez konkurentów,
– ekonomizacja dzia∏alnoÊci wynikajàca z uzyskania po˝àdanego efektu
skali, likwidacji funkcji zb´dnych, uzyskania efektu integracji poziomej i pionowej,
– podzielenie si´ ryzykiem i kosztami podejmowanych przedsi´wzi´ç, co
ma szczególne znaczenie przy realizacji projektów o wi´kszej skali i podwy˝szonym ryzyku.
Wed∏ug M.J. Enright i I. Ffowcs-Williams wspó∏dzia∏anie przedsi´biorstw
w sieciach i skupiskach mo˝e przyczyniç si´ do2:
– zwi´kszenia produktywnoÊci,
– zwi´kszenia wydajnoÊci dzia∏ania organizacji,
– zwi´kszenia poziomu innowacyjnoÊci,
– zwi´kszenia ogólnej konkurencyjnoÊci poprzez umo˝liwienie uczestnictwa MÂP w rynku na zasadach obowiàzujàcych du˝e przedsi´biorstwa,
– wykorzystywania korzyÊci istnienia jako ma∏e przedsi´biorstwo oraz wykorzystywania ró˝norodnych po˝ytków du˝ej skali,
– zwi´kszenia poziomu wiedzy poprzez „przyspieszonà” wzajemnà edukacj´.
Na znaczenie wspó∏dzia∏ania przedsi´biorstw zwraca uwag´ opracowanie R.U. Sprengera, przygotowane na potrzeby europejskiego programu
1 B. Nogalski, J. WaÊniewski, M. KapuÊciƒski, Transakcje typu fuzje i przej´cia firm budowlanych w Polsce jako przejaw aliansów strategicznych [w:] Alianse strategiczne przedsi´biorstw,
red. K. Kowalska, Wy˝sza Szko∏a Biznesu w Dàbrowie Górniczej, Dàbrowa Górnicza 2001, s. 84.
2 M.J. Enright, I. Ffowcs-Williams, Local Partnership, Clusters and SME Globalisation.
Workshop 2 [w:] Enhancing the Competitiveness of SMEs in The Global Economy: Strategies
and Policies, Conference for Ministers Responsible for SMEs and Industry Ministers, Bologna,
Italy, 14–15 June 2000, s. 3.
Klaster jako forma wspó∏dzia∏ania...
35
ADAPT3. R.U. Sprenger podkreÊla, ˝e sukces przedsi´biorstwa nie zale˝y wy∏àcznie od jego pozycji finansowej. Niezwykle istotne znaczenie ma jego elastycznoÊç, specjalizacja i zdolnoÊç do szybkiego reagowania. Cele te mogà zostaç osiàgni´te poprzez wspó∏prac´ przedsi´biorstw. Przes∏anki wspó∏dzia∏ania
przedsi´biorstw podzieliç mo˝na na marketingowe, produkcyjne i kosztowe.
Analiza marketingowych celów wspó∏dzia∏ania przedsi´biorstw identyfikuje mo˝liwoÊç zwi´kszenia skutecznoÊci badaƒ rynkowych, wynikajàcà z mo˝liwoÊci wspólnego sta∏ego monitorowania rynku, wspólnego zdobywania i oceny ofert oraz podejmowania decyzji dotyczàcych ewentualnych kontraktów.
Przes∏anki marketingowe wspó∏dzia∏ania to tak˝e obni˝anie kosztów pozyskania informacji o rynku oraz podniesienie jakoÊci podejmowanych decyzji marketingowych przez pe∏niejszà obserwacj´ procesów rynkowych w stosunku do
mo˝liwoÊci pojedynczego partnera.
Wspó∏dzia∏anie gospodarcze stwarza mo˝liwoÊci wykorzystywania wolnych zdolnoÊci wytwórczych partnerów. Wymiana informacji na temat mo˝liwoÊci produkcyjnych oraz wzajemna znajomoÊç umiej´tnoÊci partnerów umo˝liwia bowiem przekazywanie zadaƒ pomi´dzy cz∏onków wspó∏dzia∏ajàcej
grupy przedsi´biorstw; dotyczyç to mo˝e tak˝e produkcji innych wyrobów ni˝
tych, które znajdujà si´ w ofercie przedsi´biorstwa. W ten sposób przedsi´biorstwa mogà zwi´kszaç obroty w sferach niezwiàzanych z g∏ównà dzia∏alnoÊcià.
Wspó∏dzia∏anie umo˝liwia rozszerzenie zakresu oferty o oferty wspó∏dzia∏ajàcych partnerów, co mo˝e prowadziç do uatrakcyjnienia ich ofert oraz do wzrostu zainteresowania klientów, którym oferuje si´ skonsolidowanà ofert´ w jednym miejscu. ¸àczenie ofert mo˝e te˝ prowadziç do uproszczenia realizacji
zamówieƒ klientów. Dzi´ki konsolidacji komplementarnych Êwiadczeƒ, klient
kontaktuje si´ wy∏àcznie z jednym przedsi´biorstwem, b´dàcym przedstawicielem wspó∏dzia∏ajàcej grupy w danej chwili.
Po∏àczenie zasobów wspó∏dzia∏ajàcych przedsi´biorstw powoduje obni˝enie kosztów wejÊcia na rynek. Skupienie si´ partnerów na podstawowych
umiej´tnoÊciach, z którymi zwiàzana jest przewaga w zakresie kosztów, umo˝liwia jednoczesnà minimalizacj´ kosztów i akceleracj´ procesu wejÊcia na rynek lub jego wybrany segment. Zdobywaniu nowych rynków sprzyja tak˝e
wspólne opracowywanie produktów i us∏ug.
3. Definicja i rodzaje klastrów
W literaturze przedmiotu jako nowoczesnà form´ wspó∏dzia∏ania MÂP proponuje si´ klaster. Powstanie klastrów mo˝liwe jest praktycznie we wszystkich
sektorach gospodarki, mogà wyst´powaç zarówno w przemyÊle, jak i w us∏ugach, w sektorach o wysokiej technologii, jak i tradycyjnych. Cechujà si´ ró˝3 R.U. Sprenger, Inter-firm Networks and Regional Networks. Opportunities for Employment
and Environmental Protection, ADAPT, Bonn 2001, s. 15–23.
36
Jadwiga Adamczyk, Agata Mro˝ek-Duda
nymi poziomami innowacyjnoÊci i zaawansowania technologicznego, a tym samym odmiennymi strategiami i perspektywami rozwoju. System produkcji typu klastrowego przynosi wiele korzyÊci dla spo∏ecznoÊci lokalnej przez wzrost
produktywnoÊci zarówno rodzimych przedsi´biorstw, regionu, jak i ca∏ej gospodarki narodowej.
W literaturze spotykane sà ró˝ne definicje klastra. Wed∏ug E. Portera klaster to „geograficzna koncentracja wspó∏dzia∏ajàcych ze sobà przedsi´biorstw
po∏àczonych podobieƒstwami, wzajemnie si´ uzupe∏niajàcych i powiàzanych
z nimi instytucji, zajmujàcych si´ okreÊlonà dziedzinà, dzia∏ajàcych w bliskim
otoczeniu na zasadzie nieformalnych zwiàzków i kontaktów”4.
I. Ffowcs-Williams zwraca uwag´, ˝e „aktywne skupiska przyczyniajà si´
do zmniejszenia odosobnienia ma∏ych i Êrednich przedsi´biorstw, sà doskona∏ym gruntem dla innowacji, poprawy produktywnoÊci oraz ogólnego rozwoju
sektora MÂP”5.
W innym podejÊciu klaster definiowany jest jako „skupione przestrzennie
zespo∏y wspó∏pracujàcych i wspierajàcych si´ przedsi´biorstw, g∏ównie ma∏ych
i Êrednich danej bran˝y przemys∏owej, powiàzanych z regu∏y z uniwersytetem
lub innà jednostkà naukowo-badawczà”6. Klaster okreÊlony jest równie˝ jako:
„sieci kooperacyjne tworzàce skupiska firm lub inne wyspecjalizowane jednostki, których dzia∏anie koordynowane jest mechanizmami rynkowymi, a nie
∏aƒcuchem poleceƒ i nakazów”.
Najcz´Êciej wymienia si´ trzy rodzaje klastrów, wykorzystujàc jako kryteria podzia∏u wielkoÊç i struktur´ w∏asnoÊci podmiotów do nich nale˝àcych:
model w∏oski, duƒski i holenderski7.
Model w∏oski klastra charakteryzuje si´ dominacjà ma∏ych i Êrednich przedsi´biorstw, pomi´dzy którymi brakuje powiàzaƒ kapita∏owych, wyodr´bnionej
struktury zarzàdzajàcej, a zwiàzki inicjowane przez w∏aÊcicieli oparte sà przede
wszystkim na zaufaniu. Ponadto model w∏oski cechujà silne powiàzania lokalne i wysoki poziom to˝samoÊci lokalnej, natomiast nie wyst´pujà powiàzania
z rzàdem centralnym.
W modelu duƒskim dzia∏alnoÊç klastra oparta jest na programie rzàdowym,
inspirowanym i koordynowanym przez neutralnego brokera sieciowego. Zaletà tego modelu jest dost´pnoÊç Êrodków diagnostycznych i analitycznych programów szkoleniowych. Klastry dzia∏ajàce w modelu duƒskim majà jasno
sprecyzowanà strategi´.
4 M.E. Porter, Clusters: Concepts and Comparative Applications, Harvard Buisness Manager” 1999, nr 3.
5 I. Ffowcs-Williams, Policy for Inter-Firm-Networking & Clustering: A Practitioner’s
Perspective. OECD Paper [w:] Enhancing the Competitiveness of SMEs in The Global
Economy..., s. 8.
6 M. Kozak, A. Pyszkowski, R. Szewczyk, S∏ownik rozwoju regionalnego, Polska Agencja
Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2000.
7 R.E. Miles, C.C. Snow, Causes of Failure in Network Organizations, „California Management Review” 1992, nr 34(4), s. 53–70.
Klaster jako forma wspó∏dzia∏ania...
37
W modelu holenderskim zak∏ada si´ Êcis∏à wspó∏prac´ i powiàzanie z placówkà badawczo-naukowà. Prowadzi to do wi´kszego wykorzystania informacji
i wiedzy, a tym samym do zapewnienia dost´pu do nowych technik i technologii. Model ten umo˝liwia znaczne obni˝enie kosztów wdro˝enia prototypowych
urzàdzeƒ i technologii, podnoszàc jakoÊç oferowanych wyrobów. Zachodzà
w nim powiàzania pomi´dzy klastrem a aktywnà politykà rzàdu.
Przeobra˝enia w gospodarce Êwiatowej zapoczàtkowa∏y okres poszukiwaƒ
nowych form dzia∏alnoÊci i przyczyni∏y si´ do szybkiego rozwoju teorii klastra.
W wielu paƒstwach przeprowadzono zakrojone na szerokà skal´ badania, majàce na celu zidentyfikowanie ju˝ istniejàcych klastrów, a w przysz∏oÊci ich
rozpowszechnienie. Zaobserwowano korzyÊci, jakie mogà p∏ynàç z zastàpienia
tradycyjnych lokalnych systemów produkcyjnych modelami klastrów. Istotà
tych modeli jest stworzenie sieci powiàzaƒ i interakcji ze wspó∏pracujàcymi ze
sobà przedsi´biorstwami danego systemu produkcyjnego a Êwiatem nauki.
Wzajemne powiàzania podmiotów gospodarczych i instytucji zapewnia zajÊcie
synergicznych efektów wspó∏pracy. Transfer wiedzy mo˝liwy jest tylko na
podstawie bezpoÊrednich kontaktów ludzi, a co si´ z tym wià˝e – niezb´dna
jest bliskoÊç geograficzna. Dlatego klastry na poziomie lokalnym umo˝liwiajà
najbardziej efektywny dialog przemys∏u, nauki i w∏adz publicznych. Wspó∏dzia∏anie w∏adz publicznych na wszystkich szczeblach pozwala na wprowadzenie w ˝ycie koncepcji polityki rozwoju opartej na klastrach. Polityka ta mo˝e
wynikaç z odgórnej inicjatywy (dzia∏ania podj´te przez w∏adze) bàdê te˝ byç
efektem dzia∏aƒ oddolnej mobilizacji Êrodowisk bran˝owych. Zwykle mamy
do czynienia ze wspó∏istnieniem obydwu podejÊç. Dzia∏anie w∏adz publicznych powinno mieç jednak ograniczony charakter i sprowadzaç si´ do: organizowania niezb´dnej infrastruktury, programów oÊwiatowych i szkoleniowych,
wspierania prac badawczo-rozwojowych, zach´cania do dzia∏aƒ w ramach klastra, tworzenia zinstytucjonalizowanych form wsparcia, np. takich jak udost´pnienie parków technologicznych i przemys∏owych. W∏adze mogà wywieraç poÊredni wp∏yw na popyt przez zamówienia publiczne, a na strategi´ – przez
eliminacj´ barier konkurencji w Êrodowisku lokalnym.
4. Rozwój sektora MÂP na podstawie klastrów
Specyfika klastrów pozwala na rozwój MÂP, gdy˝ powstanie i dzia∏anie
klastra oparte jest na przewadze konkurencyjnej bazujàcej na uwarunkowaniach lokalnych, zwi´kszajàc tym samym konkurencyjnoÊç MÂP dzia∏ajàcych
w jego ramach. Ponadto podstawà koncepcji klastra jest rozwijanie wspó∏pracy dajàcej efekty zwi´kszonej kolektywnej wydajnoÊci, co dla MÂP ma du˝e
znaczenie ze wzgl´du na ograniczony potencja∏, którym dysponujà. Ta forma
organizacyjna wykorzystuje pojawiajàce si´ nisze rynkowe, umo˝liwiajàc tym
samym lepsze przygotowanie do przetrwania na rynku w porównaniu z pojedynczym przedsi´biorstwem. Istotne znaczenie dla sektora MÂP ma nie tylko
Jadwiga Adamczyk, Agata Mro˝ek-Duda
38
przewaga na rynkach krajowych, ale tak˝e lepszy dost´p do rynków eksportowych, który mo˝e byç zapewniony przez klaster jako jednostk´ dzia∏ajàcà we
wspó∏pracy z w∏adzami lokalnymi bàdê na szczeblu paƒstwowym. Wa˝nym
elementem przemawiajàcym za tà koncepcjà jest tak˝e Êcis∏a wspó∏praca
z oÊrodkami naukowo-badawczymi, zapewniajàcymi MÂP dost´p do nowych
osiàgni´ç technicznych i technologicznych.
MÂP, gdy decydujà si´ na dzia∏alnoÊç w formie klastra, uzyskujà pewne
wymierne korzyÊci, jak np.:
– obni˝enie kosztów dzia∏alnoÊci,
– stosowanie bardziej wydajnych metod produkcji wyrobów bàdê us∏ug,
– uzyskiwanie wy˝szej jakoÊci wyrobów i us∏ug,
– wdra˝anie nowoczesnych metod zarzàdzania organizacjà pracy,
– wymiana doÊwiadczeƒ, umiej´tnoÊci, informacji,
– wspólne poszukiwanie i zdobywanie nowych rynków zbytu,
– prowadzenie wspólnych kampanii promocyjnych,
– wzrost poziomu elastycznoÊci i reagowania na zmieniajàce si´ potrzeby
rynku,
– dost´p do rynków eksportowych.
5. Klastry w Austrii
G∏ównym celem powstania klastrów w Austrii by∏o stworzenie bazy komunikacyjnej dla przedsi´biorstw aktywnych w tej samej bran˝y oraz umo˝liwienie
ma∏ym, Êrednim i du˝ym przedsi´biorstwom podà˝ania we wspólnym kierunku.
Tylko w takim wypadku mo˝na wykorzystaç synergi´. Wiàzka wszystkich potencja∏ów wykorzystana w funkcjonalnej sieci podnosi konkurencyjnoÊç. W jakim stopniu na konkurencyjnoÊç ma wp∏yw zastosowanie klastrów pokazuje
przyk∏ad austriackich regionów, gdzie od 1998 r. dzia∏a 6 klastrów w nast´pujàcych obszarach przemys∏u: samochodowym (AC), technologii ropy naftowej
(CDT), tworzyw sztucznych (KC), obróbki drewna (HC), energii ekologicznej
(ÖFC), ˝ywnoÊci (LC)8.
Pierwsze oceny austriackich klastrów da∏y bezsprzecznie pozytywne wyniki. W „Automobil-Cluster” wzros∏o znacznie zatrudnienie, produktywnoÊç,
a tak˝e wielkoÊç eksportu. Wed∏ug raportów wydanych przez Izb´ Gospodarczà w najwi´kszym stopniu z inicjatyw tych skorzysta∏y MÂP. Du˝a ich koncentracja nastàpi∏a przede wszystkim w takich regionach, jak Oberösterreich
i Steiermarkt.
Klastry w Austrii dzia∏ajà efektywnie ju˝ od szeÊciu lat. W tym okresie zaobserwowano, ˝e klasyczna koncepcja klastra ulega przemianom w kierunku
dopasowania si´ do szybko zmieniajàcej si´ rzeczywistoÊci. Najogólniej mo˝na wyró˝niç kilka zasad, wed∏ug których dzia∏ajà klastry:
8
Medizin-Pharma-und-Biotechnologie-Cluster, IWI, Wien 1999.
Klaster jako forma wspó∏dzia∏ania...
39
– ma∏e zespo∏y (4–8 pracowników) budujà struktur´ sieci i post´pujà zgodnie z wczeÊniej ustalonymi za∏o˝eniami,
– informowanie i komunikowanie nast´puje dzi´ki wczeÊniejszemu wykorzystaniu obszernej bazy danych,
– regularnie organizowane sà spotkania bran˝owe przedsi´biorców w celu
nawiàzywania kontaktów i wymiany know-how,
– zainicjowana zostaje dzia∏alnoÊç i rozwijana jest dalsza wspó∏praca mi´dzy przedsi´biorstwami z wykorzystaniem Êrodków pomocy (dotacji),
– tworzony jest klaster-marketing w celu zaistnienia na regionalnym rynku
i kreowania pozytywnego wizerunku,
– nast´puje wymiana doÊwiadczeƒ pomi´dzy zespo∏ami w celu skrócenia
czasu nauki i podniesienia sprawnoÊci dzia∏ania ca∏ej organizacji.
Jak wynika z przytoczonych zasad, koncepcja powstawania klastra ma na
celu jednoczenie przede wszystkim MÂP do realizacji wspólnych przedsi´wzi´ç. Realizacja zadaƒ polega na wspó∏pracy, udzielaniu wzajemnej pomocy,
a nie na konkurencji. Umo˝liwia to MÂP branie udzia∏u w wi´kszych projektach, gdzie jako pojedyncze jednostki organizacyjne nie mia∏yby szans realizacji takiego zadania. Zespolone przedsi´biorstwa majà wi´kszà szans´ na rynku, wzrasta ich konkurencyjnoÊç wobec innych podmiotów gospodarczych.
Klaster jako wi´ksza organizacja mo˝e rozbudowywaç swojà struktur´, powo∏ywaç niezb´dne komórki niezale˝nie od struktur organizacyjnych poszczególnych przedsi´biorstw wchodzàcych w jej sk∏ad. Du˝à rol´ odgrywa tak˝e mo˝liwoÊç wymiany zdobytych doÊwiadczeƒ i utworzenie wspólnej bazy danych.
Proces powstawania klastrów jest z∏o˝ony. Najcz´Êciej idea powstania rodzi si´ w regionach chcàcych poprawiç swojà atrakcyjnoÊç bàdê borykajàcych
si´ z nadmiernym bezrobociem. Wtedy w∏adze lokalne przy wspó∏pracy zwiàzków bran˝owych inicjujà powstanie klastra. Bardzo wa˝nà rol´ w pierwszej fazie powstania odgrywa pomoc finansowa ze Êrodków publicznych. Ponoszenie
ci´˝aru finansowania w tej fazie jest niezb´dne i nawet po kilku latach dzia∏alnoÊci wynosi ono cz´sto do 60% ca∏oÊci przedsi´wzi´cia. Dà˝y si´ jednak do
samofinansowania takiej inicjatywy z wymiernych korzyÊci w przysz∏oÊci.
Wp∏ywy nast´pujà ze sprzeda˝y us∏ug, z reklamy bàdê przez sponsorowanie.
Klastry przybierajà najcz´Êciej form´ spó∏ki z o.o.9
Praktyka pokazuje, ˝e nie jest ∏atwo zarzàdzaç klastrem sk∏adajàcym si´
z kilku bàdê nawet kilkunastu przedsi´biorstw. Mo˝na wymieniç kilka negatywnych stron, które majà istotny wp∏yw i przysparzajà wiele problemów.
Pierwsze problemy mogà pojawiç si´ ju˝ w fazie powstania. Dochodzi bowiem
do spotkania przedsi´biorstw znajdujàcych si´ na ró˝nym etapie rozwoju.
Przedsi´biorstwa w pionierskiej fazie cechujàce si´ dynamizmem, czasami
wr´cz dzia∏ajàce chaotycznie, muszà wspó∏pracowaç z przedsi´biorstwami
o ugruntowanych ju˝ strukturach, nierzadko zbiurokratyzowanych. Je˝eli za-
9
Zwischenbilanz und Perspektiven der Clusterbildung, IWI, Wien 2000.
40
Jadwiga Adamczyk, Agata Mro˝ek-Duda
istnieje taka sytuacja, wa˝ne jest natychmiastowe podj´cie dzia∏aƒ w celu wykorzystania umiej´tnoÊci zachowywania si´ w trudnych, niepewnych warunkach dzia∏ania jednych oraz kreatywnoÊci drugich.
Kolejny problem mo˝e wystàpiç w momencie wyboru pomi´dzy hierarchià
a formà zespo∏owà, mi´dzy centralizacjà a decentralizacjà zarzàdzania. Problemy ju˝ istniejàce w poszczególnych jednostkach cz´sto przenoszone sà na
grunt nowo powsta∏ej organizacji. Nale˝y do∏o˝yç wszelkich staraƒ, aby takie
przypadki by∏y sporadyczne, bàdê wykluczyç je ca∏kowicie.
W Austrii w czerwcu 1998 r. swojà dzia∏alnoÊç rozpoczà∏ „Automobil-Cluster”.
W jego sk∏ad wesz∏o 350 przedsi´biorstw, dzi´ki czemu powsta∏a najwi´ksza samochodowa sieç w Europie. W zwiàzku ze specyfikà dzia∏alnoÊci priorytetem dla
niego sta∏a si´ mobilnoÊç.
Klaster CDT skupia 80 przedsi´biorstw z ca∏ej Austrii. W ramach jego dzia∏alnoÊci powstajà najbardziej cenione projekty naukowo-badawcze z myÊlà
o mo˝liwoÊci szybkiego wykorzystania w praktyce. W szczególnoÊci korzystajà z nich MÂP.
Od kwietnia 1999 r. a˝ 270 firm z bran˝y tworzyw sztucznych zjednoczy∏o
swojà dzia∏alnoÊç w postaci klastra. Za najwa˝niejszy cel przyj´to popraw´
image w regionie w nadziei, ˝e sk∏oni to m∏odych ludzi do zainteresowania si´
tà bran˝à.
Klaster ÖEC to 80 regionalnych przedsi´biorstw, które specjalizujà si´
w promowaniu nowych metod wykorzystania energii ekologicznej, z naciskiem
na mo˝liwoÊci stosowania energii s∏onecznej w gospodarstwach domowych.
Z kolei klaster HC dzia∏a od wrzeÊnia 2000 r. tylko w bran˝y meblowej, ze
wspó∏pracy korzystajà 133 przedsi´biorstwa. Wysoka jakoÊç produkowanych
wyrobów to g∏ówny cel ich dzia∏alnoÊci.
Klaster LC dzia∏a od jesieni 2000 r. W fazie poczàtkowej obejmowa∏ tylko
15 przedsi´biorstw, obecnie podwoi∏ swojà liczebnoÊç. Swoje sukcesy osiàgnà∏
oferujàc konsumentom zdrowà i wysokiej jakoÊci ˝ywnoÊç.
6. Tendencje rozwojowe klastrów w Austrii
Klastry – jak ju˝ wspomniano – dzia∏ajà efektywnie w Austrii od kilku lat.
W tym czasie nastàpi∏y zmiany zarówno w samej formie organizacyjnej, jak
i w sposobie dzia∏ania. Du˝y wp∏yw na zaistnia∏e zmiany mia∏o zmieniajàce si´
otoczenie bli˝sze i dalsze oraz warunki dzia∏ania. Obecnie poszukuje si´ nowych sektorów, w których mo˝liwa by∏aby ekspansja tych organizacji przedsi´biorstw. Niebagatelnà rol´ odgrywa fakt, ˝e w ostatnim czasie nastàpi∏ szybki rozwój dwóch obszarów, na których klastry opierajà swojà dzia∏alnoÊç:
obszar informacji i komunikacji. Rozwój spo∏eczeƒstwa informatycznego mia∏
bezpoÊredni wp∏yw na poszukiwanie nowych rozwiàzaƒ i mo˝liwoÊci komunikacji. Tak te˝ powsta∏a nowa koncepcja klastra pod nazwà „E-Business – Centrum Kompetencji”. G∏ównym celem takiego centrum mia∏a byç pomoc przy
Klaster jako forma wspó∏dzia∏ania...
41
wspó∏pracy pomi´dzy instytutami naukowymi a przedsi´biorstwami. Umo˝liwi∏o to szybki transfer nowo powsta∏ych projektów naukowych na grunt praktyki. Przyczyni∏o si´ to do szybszego i lepszego wykorzystania osiàgni´ç nauki
w gospodarce.
Tendencje rozwojowe w przysz∏oÊci bezsprzecznie zwiàzane sà z rozwojem
e-biznesu. W Internecie tworzy si´ elektroniczne rynki, z których us∏ug korzystajà klastry. AktywnoÊç w elektronicznej wspó∏pracy handlowej i obrocie gospodarczym w ostatnich latach bardzo wzros∏a.
Wspó∏praca pojedynczych przedsi´biorców w przedsi´wzi´ciach gospodarczych doprowadzi∏a do powstania klastrów. Prognozuje si´, ˝e e-biznes b´dzie
nast´pnym krokiem podejmowanym przez grupy wspó∏pracujàcych przedsi´biorców. W efekcie ma to doprowadziç do powstania e-klastrów.
7. Export-klaster
W ramach ofensywy eksportowej w 1998 r. rzàd Austrii zwróci∏ si´ do Izby
Gospodarczej z propozycjà zainicjowania powstania „Export-klastra”. Mia∏ on
na celu promowanie krajowych wyrobów, a tak˝e poszukiwanie nowych rynków zbytu. Tylko w ciàgu dwóch lat powsta∏o 21 „Export-klastrów”, w sk∏ad
których wesz∏o 350 przedsi´biorstw10.
W trakcie powstawania „Export-klastrów” rzeczywistoÊç wymog∏a pewne
zmiany i nastàpi∏o odejÊcie od klasycznej definicji. Wymogi, którymi si´ kierowano, przyczyni∏y si´ do powstania norm, których nale˝y przestrzegaç w organizowaniu klastrów:
– ustalono dolnà granic´ liczby firm bioràcych udzia∏ (10–12 przedsi´biorstw),
– grupa uczestników musi przedstawiç Êrednioterminowà koncepcj´ kooperacji i plan strategiczny,
– plan biznesowy musi uwzgl´dniaç plan finansowy, niezale˝ny od dotacji,
– przy wyborze zarzàdzajàcego klastrem od kandydata wymagana jest mi´dzynarodowa praktyka,
– przyj´ta forma prawna kooperacji w postaci stowarzyszenia bàdê spó∏ki
z o.o. powinna cechowaç si´ prostà strukturà,
– cele rynkowe jako priorytety powinny byç przestrzegane od poczàtku istnienia organizacji,
– w celu sprawnego wykorzystywania wewn´trznej komunikacji nale˝y
okreÊliç struktur´ organizacji,
– przed podj´ciem dzia∏alnoÊci wymagane sà wewn´trzne uzgodnienia
w celu eliminacji konkurencji pomi´dzy partnerami,
– jednym z g∏ównych celów jest progresywna intensyfikacja dzia∏aƒ,
10
Ibidem.
Jadwiga Adamczyk, Agata Mro˝ek-Duda
42
– opracowanie ekspansji na nowe rynki powinno nastàpiç poprzez intensywnà wspó∏prac´ z przedstawicielstwami handlu zagranicznego.
Po kilku latach dzia∏alnoÊci „Export-klastrów” w Austrii dotychczasowy bilans korzyÊci i strat wskazuje na bardzo pozytywne wyniki, chocia˝ by∏y równie˝ pora˝ki i wiele projektów nie powiod∏o si´. A˝ 80% swoich produktów
Austria eksportuje do12 krajów. W ostatnich latach zanotowano wzrost eksportu o 30%, co w wi´kszoÊci jest zas∏ugà dzia∏ajàcych klastrów11.
Tak przygotowane MÂP Austrii mog∏y z powodzieniem wejÊç na polski rynek w momencie integracji, a proces integracji europejskiej zwi´kszy∏ korzyÊci dla austriackich przedsi´biorstw. Nale˝y podkreÊliç fakt, ˝e przedsi´biorstwa w Austrii, zw∏aszcza MÂP, by∏y lepiej zorganizowane do wejÊcia na nowe
rynki w rozszerzonej Unii Europejskiej ni˝ polskie firmy.
8. Klastry w Polsce
W 2002 r. w ramach projektu badawczego zleconego przez Komitet Badaƒ
Naukowych, wspó∏finansowanego ze Êrodków Polskiej Agencji Rozwoju
Przedsi´biorczoÊci, dokonano próby zbadania klastrów w Polsce. Badania te
by∏y wst´pem do analizy potencja∏u i mo˝liwoÊci rozwoju struktur klastrowych
w polskiej gospodarce. Analizie poddano dwie bran˝e tradycyjne: budownictwo
i przemys∏ meblowy oraz dwie zaawansowane technologicznie bran˝e:
biofarma-kosmetyki oraz elektronika i informatyka.
Sektor meblowy wspó∏wyst´puje z sektorami o charakterze surowcowym
oraz wykorzystuje wspó∏prac´ z przedsi´biorstwami powiàzanymi z przetwórstwem drewna. W przemyÊle budowlanym klaster stanowi wiele przedsi´biorstw
b´dàcych ogniwami w ∏aƒcuchu produkcyjnym tego sektora. Klastry dzia∏ajàce
w przemyÊle farmaceutyczno-kosmetycznym sà skoncentrowane w aglomeracjach miejskich, wymagajà one bowiem dost´pu do wysoko specjalistycznej
wiedzy naukowej, której mogà dostarczyç jedynie oÊrodki akademickie. Specyfika klastrów dzia∏ajàcych w przemyÊle elektroniczno-informatycznym wymusza ich koncentracj´ wokó∏ wielkich miast z uczelniami wy˝szymi bàdê wokó∏
oÊrodków przemys∏owych, co sprzyja powstawaniu firm Êwiadczàcych us∏ugi informatyczne.
Dzia∏anie w obr´bie klastra mo˝e pomóc polskim przedsi´biorstwom w rozwiàzywaniu problemów bie˝àcych, takich jak: niedostateczny popyt na wyroby, brak odpowiedniego zaplecza rozwojowego, czy niewielkie zasoby kapita∏owe. Przedsi´biorstwa zgrupowane w klastrach majà tak˝e wi´ksze mozliwoÊci
przyciàgni´cia kapita∏u zagranicznego, którego obecnoÊç korzystnie wp∏ywa na
podniesienie poziomu technologicznego produktów oraz wydajnoÊç produkcji.
Chcàc uzyskaç przewag´ konkurencyjnà polskich firm na rynku Unii Europejskiej, powinno si´ promowaç i wspieraç powstawanie klastrów przemys∏o11
Ibidem.
Klaster jako forma wspó∏dzia∏ania...
43
wych. Od lat dzia∏ajàce klastry w Europie stanowià si∏´ nap´dowà dla bran˝,
w których dzia∏ajà. Ich stabilny rozwój zapewniajà dotacje z funduszów regionalnych bàdê narodowych w zamian za wk∏ad w rozwój regionów. Pomagajà
skutecznie przeciwdzia∏aç bezrobociu, zapewniajàc nie tylko nowe miejsca
pracy, ale miejsca praktycznej nauki zawodu. Umo˝liwiajà rozwijanie zdolnoÊci interpersonalnych. Wspó∏pracujà z instytutami naukowymi, wykorzystujàc
w swojej dzia∏alnoÊci nowoczesne metody pracy, korzystajà z rzetelnej bazy
danych i informacji. Preferujà wspó∏prac´ mi´dzy przedsi´biorstwami, wymian´ doÊwiadczeƒ, zamiast wzajemnej konkurencji. Mogà skutecznie promowaç
produkty na rynkach Unii Europejskiej, gdzie trudnoÊci w zaistnieniu majà
szczególnie MÂP.
9. Zakoƒczenie
Znaczenie wspó∏pracy polskich ma∏ych i Êrednich przedsi´biorstw podkreÊlone zosta∏o wielokrotnie zarówno w literaturze przedmiotu, jak i w praktyce
gospodarczej. Integracja Polski ze strukturami UE wywiera istotny wp∏yw na
zmian´ warunków dzia∏alnoÊci wszystkich przedsi´biorstw na polskim rynku,
zw∏aszcza w zakresie wzrostu konkurencyjnoÊci. Promocja podwykonawstwa
i wspó∏pracy pomi´dzy MÂP powinna staç si´ jednym z priorytetowych zadaƒ
polityki wobec tego sektora. Fakt ten znalaz∏ swój wyraz w polityce gospodarczej rzàdu RP, w za∏o˝eniach programu: „Kierunki dzia∏aƒ rzàdu wobec ma∏ych i Êrednich przedsi´biorstw od 2003 do 2006 roku”. Dzia∏ania wspierajàce
powinny byç skierowane na promowanie wspólnych przedsi´wzi´ç gospodarczych, tworzenie grup producenckich, dystrybucyjnych oraz zwiàzków kapita∏owych przedsi´biorstw.
Tworzenie klastrów mo˝e staç si´ szansà dla ma∏ych i Êrednich przedsi´biorstw. Mogà one wzmocniç swojà pozycj´ rynkowà dzi´ki upowszechnieniu
swojej oferty, ujednoliceniu standardów Êwiadczonych us∏ug oraz zastosowaniu
wspólnej strategii dzia∏ania, zaopatrzenia i sprzeda˝y. Usprawnienia w systemie
komunikacji i wymiany informacji pomi´dzy wspó∏dzia∏ajàcymi partnerami
mogà prowadziç do obni˝ki kosztów dzia∏aƒ marketingowych i produkcyjnych.
Poprzez wspó∏dzia∏anie w formie klastrów MÂP mogà rozwiàzywaç wspólnie
problemy i wzmocniç swojà pozycj´ konkurencyjnà.
Literatura
Enright M.J., Ffowcs-Williams I., Local Partnership, Clusters and SME Globalisation.
Workshop 2 [w:] Enhancing the Competitiveness of SMEs in The Global Economy:
Strategies and Policies, Conference for Ministers Responsible for SMEs and Industry
Ministers, Bologna, Italy, 14–15 June 2000.
Ffowcs-Williams I., Policy for Inter-Firm-Networking & Clustering: A Practitioner’s Perspective. OECD Paper [w:] Enhancing the Competitiveness of SMEs in the Global Eco-
44
Jadwiga Adamczyk, Agata Mro˝ek-Duda
nomy: Strategies and Policies, Conference for Ministers Responsible for SMEs and Industry Ministers, Bologna, Italy, 14–15 June 2000.
Identifizirung Zukunftsträchtiger Cluster In Voralberger Wirtschaft, IWI, Wien 2000.
Kozak M., Pyszkowski A., Szewczyk R., S∏ownik rozwoju regionalnego, Polska Agencja
Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2000.
Medizin-Pharma-und-Biotechnologie-Cluster; IWI, Wien 1999.
Miles R.E., Snow C.C., Causes of Failure in Network Organizations, „California Management Review” 1992, nr 34(4).
Nogalski B., WaÊniewski J., KapuÊciƒski M., Transakcje typu fuzje i przej´cia firm budowlanych w Polsce jako przejaw aliansów strategicznych [w:] Alianse strategiczne przedsi´biorstw, red. K. Kowalska, Wy˝sza Szko∏a Biznesu w Dàbrowie Górniczej, Dàbrowa
Górnicza 2001.
Porter M.E., Clusters: Concepts and Comparative Applications, Harvard Business Manager” 1999, nr 3.
Sprenger R.U., Inter-firm Networks and Regional Networks. Opportunities for Employment
and Environmental Protection, ADAPT, Bonn 2001.
Zwischenbilanz und Perspektiven der Clusterbildung, IWI, Wien 2000.
The Cluster as a Form of Small and Medium-sized Enterprise
Cooperation
The tumultuous changes in the business environment and in enterprises themselves have
prompted companies to seek the best means of taking advantage of opportunities and
overcoming barriers. The insufficient economic potential of SMEs forces these companies
to pursue development strategies through contracts. The economic cooperation between
small and medium-sized enterprises, as well as with other institutions from the business
environment, is one means of development.
In this article, the authors examine the economic cooperation of SMEs in clusters. They
present various interpretations and types of clusters and provide examples of clusters
operating in Austria. Against this background the authors also present the development
potential of small and medium-sized enterprises.