a090 - Orlik grubodzioby

Aquila clanga (Orlik grubodzioby)
Aquila clanga
A090
(Pall., 1811)
Orlik grubodzioby
Rzàd: szponiaste, podrzàd: jastrz´biowce, rodzina: jastrz´biowate
Status wyst´powania w Polsce
Skrajnie nieliczny ptak l´gowy na wschodzie kraju. Na
przelotach spotykany sporadycznie. Kilkakrotnie obserwowany w kraju równie˝ zimà.
Opis gatunku
Mo˝liwoÊç pomy∏ki z innymi
gatunkami
Orlik grubodzioby jest bardzo podobny pod wzgl´dem
wielkoÊci, kolorystyki upierzenia i biologii l´gowej do
orlika krzykliwego Aquila pomarina (A089). U doros∏ych, typowo ubarwionych osobników wyst´puje ciemnobrunatny wierzch skrzyde∏ w przeciwieƒstwie do jasnop∏owych pokryw u orlika krzykliwego. ¸atwiejsze do
rozpoznania sà osobniki m∏odociane. M∏odociany orlik
grubodzioby posiada ca∏à ciemno ubarwionà g∏ow´
i rz´dy du˝ych, jasnych plamek na pokrywach skrzyd∏owych. Orlik krzykliwy ma wyraênà ˝ó∏tawà plam´ na
potylicy, a jasne plamy na pokrywach skrzyd∏owych sà
nieliczne i mniejsze.
Biologia
Tryb ˝ycia
Dzienny ptak drapie˝ny, w okresie l´gowym ˝yjàcy
w parach.
orlik grubodzioby
L´gi
Tu˝ po powrocie z zimowiska, co nast´puje pod koniec
marca lub na poczàtku kwietnia, rozpoczynajà si´ toki. Sà
one bardzo widowiskowe. Ptak wznosi si´ wysoko i opada
lotem nurkowym, po czym rozpoÊciera skrzyd∏a, co umo˝liwia mu ponowne nabranie wysokoÊci i kolejne nurkowanie. Takie sekwencje nurkowaƒ i wznoszeƒ ptak powtarza
wielokrotnie, g∏oÊno si´ przy tym odzywajàc. Loty takie sà
wykonywane zarówno w centrum rewiru, jak i na jego
kraƒcach. Orliki tokujà najintensywniej wiosnà, a z mniejszà intensywnoÊcià w ciàgu ca∏ego sezonu. Gniazda zlokalizowane sà w g∏´bi drzewostanu, przeci´tnie 1,1 km
od skraju ∏àk, niekiedy jednak zaledwie 100 m. Zwykle
umieszczane sà na olszy czarnej i brzozie omszonej – najcz´Êciej na wysokoÊci 11–14 m (max 18,5 m), choç niekiedy zaledwie na wysokoÊci 4,5 m. Gniazdo z ga∏´zi budujà oba osobniki. Wykorzystywane jest ono przez jeden
do kilku sezonów. Najmniejsza stwierdzona odleg∏oÊç pomi´dzy dwoma równoczeÊnie zaj´tymi gniazdami wynios∏a 3 km. Wieloletnie gniazdo ma oko∏o 1,2–1,5 m Êrednicy (jednoroczne ok. 0,8 m) i wysokoÊci do 0,9 m. Na jego dnie uk∏adana jest wyÊció∏ka z drobnych ulistnionych
ga∏àzek brzozy, olchy i Êwierka, rzadko sosny oraz êdêbe∏
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Âredniej wielkoÊci, ciemnobràzowy ptak drapie˝ny
ze skokami opierzonymi a˝ po nasad´ palców. Wymiary: d∏ugoÊç cia∏a 65–72 cm, rozpi´toÊç skrzyde∏
155–180 cm, masa cia∏a samic wynosi 1,8–2,5 kg,
a mniejszych samców 1,6–1,9 kg. W sprzyjajàcych
warunkach widoczne sà rozleg∏a, ˝ó∏ta woskówka
na dziobie oraz ciemne oko. Rzadko wyst´pujà
osobniki jasnej formy barwnej, tzw. fulvescens, która
charakteryzujà si´ ˝ó∏tawym tonem ca∏ego upierzenia, z wyjàtkiem czarniawych lotek i sterówek. Ptaki
obserwowane w locie zwracajà uwag´ swojà „orlà”
sylwetkà – majà szerokie skrzyd∏a, krótki ogon i masywnà g∏ow´. Palczaste koƒce lotek u krà˝àcego ptaka sà wyraênie widoczne. Osobniki m∏odociane posiadajà na pokrywach skrzyd∏owych liczne bia∏e
(p∏owo˝ó∏te przed wylotem z gniazda), ró˝nej wielkoÊci plamkowanie.
245
Ptaki (cz´Êç I)
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
A090
traw i turzyc. Przez ca∏y sezon ptaki dok∏adajà do gniazda
Êwie˝e, ulistnione ga∏àzki. W wyniku niepokojenia lub
utraty l´gu ptaki budujà nowe gniazdo w rewirze. Zazwyczaj gniazdo budowane jest od podstaw, rzadko orliki wykorzystujà gniazda innych ptaków – orlika krzykliwego,
myszo∏owa, jastrz´bia lub bielika.
Pod koniec kwietnia orliki przyst´pujà do sk∏adania jaj.
Niektóre pary czynià to nawet w drugiej dekadzie maja.
Zazwyczaj pe∏ne zniesienie sk∏ada si´ z 2 jaj, wyjàtkowo
z 1 lub 3. BezpoÊrednio po z∏o˝eniu pierwszego jaja ptaki przyst´pujà do wysiadywania. Wysiadywanie trwa
42–44 dni. Wysiaduje samica, rzadko zmienia jà samiec,
który w czasie wysiadywania zaopatruje jà w pokarm. Zazwyczaj piskl´ta wyl´gajà si´ z obu jaj, m∏odsze z nich pojawia si´ 2–5 dni po starszym. Terminy klucia przypadajà
na koniec maja i poczàtek czerwca, piskl´ przebywa
w gnieêdzie oko∏o 60 dni. W Polsce pierwsze m∏ode
opuszczajà gniazdo na poczàtku sierpnia, a ostatnie
w koƒcu tego miesiàca. W l´gu odchowywane jest wy∏àcznie jedno piskl´, gdy˝ m∏odsze z pisklàt ginie na skutek
przeÊladowania ze strony starszego (kainizm). Samica
karmi g∏ównie starsze, bardziej aktywne piskl´ i nie ingeruje w konflikt mi´dzy rodzeƒstwem. Opiek´ nad potomstwem w gnieêdzie sprawuje g∏ównie samica, podczas gdy
samiec poluje i dostarcza pokarm. W drugiej po∏owie
okresu piskl´cego poluje równie˝ samica.
W´drówki
Orlik grubodzioby to gatunek w´drowny. Tereny l´gowe
opuszcza pod koniec wrzeÊnia. Wiosnà pierwsze na l´gowiska wracajà samce i zajmujà rewiry. Pierwsze ptaki
pojawiajà si´ w Polsce pod koniec marca, a ostatnie
w koƒcu kwietnia.
Zimowanie
Cz´Êç ptaków zimuje w Europie – najliczniej w Grecji,
Francji (bagna Camargue) oraz sporadycznie w Hiszpanii
(Coto Doñana) i we W∏oszech. Kilka zimowych stwierdzeƒ
pochodzi równie˝ z Polski, z Podlasia, Podkarpacia, Wielkopolski i Âlàska. Podstawowym zimowiskiem ptaków z tego gatunku jest jednak Afryka Wschodnia (od delty Nilu
do po∏udniowej Kenii), Pó∏wysep Arabski i Azja Po∏udniowa. Orliki grubodziobe gniazdujàce w dolinie Biebrzy w´drujà na Bliski Wschód i do Afryki – w rejon równika i na
po∏udnie od równika.
Pokarm
Orliki polujà zazwyczaj na obszarach otwartych, ˝erujàc
niekiedy od Êwitu a˝ do zmierzchu, jednak˝e mogà tak˝e
polowaç w g∏´bi lasu, na niewielkich polanach i zr´bach.
Polujà w odleg∏oÊci do 10 km od gniazda. Zdobyczy wypatrujà, krà˝àc lub przesiadujàc na stogach, drzewach itp.
w eksponowanych miejscach. Polujà równie˝ pieszo,
zw∏aszcza na p∏azy i du˝e owady. Wi´kszoÊç ofiar stanowià
kr´gowce làdowe, lecz zjadane sà tak˝e ryby oraz padlina.
246
Wyst´powanie
Siedlisko
Tereny l´gowe rozciàgajà si´ szerokim pasem od granicy
tajgi na pó∏nocy Eurazji, a˝ po skraj lasostepów na po∏udniu. Wzd∏u˝ zalesionych dolin rzecznych wnika w tundr´
i step. Gniazduje g∏ównie na nizinach, lecz niekiedy spotykano gniazda w górach do 1000 m n.p.m. W Polsce orliki grubodziobe gniazdujà w bagiennych lasach lub wyjàtkowo na ich skraju, w otoczeniu rozleg∏ych torfowisk. Na
za∏o˝enie gniazda wybierajà drzewa o roz∏o˝ystych koronach w wieku powy˝ej 60 lat. W poczàtkowym okresie l´gów tereny te sà zwykle trudno dost´pne, cz´sto zabagnione lub z zastoiskami wody.
Siedliska z za∏àcznika I Dyrektywy
Siedliskowej, które mogà byç istotne
dla gatunku
91E0 ¸´gi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe (Salicetum albofragilis, Populetum albae, Alnenion glutinoso-incanae), olsy êródliskowe
Rozmieszczenie geograficzne
Gatunek szeroko rozpowszechniony w Palearktyce (nie wyró˝nia si´ podgatunków) od wschodnich terenów Polski i obwodu Kaliningradzkiego na zachodzie, przez Bia∏oruÊ, Ukrain´,
znaczne po∏acie Rosji, Syberi´, Mand˝uri´ a˝ do wybrze˝y Pacyfiku na wschodzie. Izolowane populacje wyst´pujà w pó∏nocnym Iranie, w Indiach oraz w Kazachstanie. Orlik grubodzioby sporadycznie gniazdowa∏ w kilku krajach europejskich, lecz od dawna brak jest stwierdzeƒ z sezonu l´gowego
ze Szwecji (ostatnie stwierdzenie l´gu – 1973), Finlandii
(1975), W´gier (1951), S∏owacji (1877), S∏owenii (1980), Serbii (1981), Rumunii (1970). Z pewnoÊcià gniazduje w krajach
wschodniej Europy, skàd sà znane jednak tylko dane szacunkowe. Zimuje w po∏udniowej Europie, na Ârodkowym Wschodzie, pó∏nocno-wschodniej Afryce i po∏udniowej Azji.
Rozmieszczenie w Polsce
Obecnie jedynym miejscem sta∏ego wyst´powania orlika
grubodziobego w Polsce jest Kotlina Biebrzaƒska.
Status ochronny
Ochrona gatunkowa w Polsce: gatunek obj´ty ochronà Êcis∏à, wymagajàcy ochrony czynnej, którego nie dotyczà
zwolnienia od zakazów wynikajàce z wykonywania czynnoÊci zwiàzanych z prowadzeniem racjonalnej gospodarki
rolnej, leÊnej lub rybackiej, wymagajàcy ustalenia stref
ochrony ostoi, miejsc rozrodu lub regularnego przebywania (Dz U z 2004 r. Nr 220, poz. 2237)
Polska czerwona ksi´ga zwierzàt (2001): CR gatunek skrajnie zagro˝ony wygini´ciem
Status zagro˝enia w Europie: E gatunek silnie zagro˝ony
wygini´ciem
Aquila clanga (Orlik grubodzioby)
BirdLife International: SPEC 1
Dyrektywa Ptasia: Art. 4.1, za∏àcznik I
Konwencja Berneƒska: za∏àcznik II
Konwencja Boƒska: za∏àcznik I/II
Wyst´powanie gatunku
na obszarach chronionych
Wyst´puje jedynie w Biebrzaƒskim PN oraz w jego sàsiedztwie, na terenach nieobj´tych ochronà.
Rozwój i stan populacji
Zagro˝enia
Gatunek nale˝y do grupy zagro˝onych globalnie. Gatunkowi zagra˝a w Polsce:
• utrata siedlisk gniazdowych w wyniku wycinania starych
drzew w lasach prywatnych w Kotlinie Biebrzaƒskiej;
• utrata siedlisk ˝erowania w wyniku naturalnej sukcesji
roÊlinnej na bagiennych terenach otwartych Kotliny
Biebrzaƒskiej;
• utrata siedlisk ˝erowania w wyniku wielkopowierzchniowych po˝arów torfowisk w Kotlinie Biebrzaƒskiej, których nast´pstwem jest silna ekspansja lekkonasiennych
gatunków drzew i krzewów na dotychczas bezleÊne tereny torfowisk;
• utrata l´gów w wyniku rabunku gniazd przez drapie˝niki oraz kolekcjonerów jaj;
• kojarzenie si´ z orlikiem krzykliwym – jest to zagro˝enie
o nieznanej skali;
• rozbijanie si´ ptaków o przewody napowietrznych linii
energetycznych (przede wszystkim w okresach w´drówek).
Nale˝y:
• zaniechaç wszelkich form melioracji odwadniajàcych
w Basenie Biebrzy oraz dà˝yç do przywrócenia pierwotnego stanu uwodnienia doliny;
• wspieraç tradycyjne formy u˝ytkowania ∏àk i pastwisk celem powstrzymania zarastania terenów otwartych. Zabieg wykaszania ∏àk nale˝y przeprowadzaç poczàtkowo
przynajmniej dwa razy w roku (a˝ do usuni´cia samosiewów i odroÊli), a póêniej przynajmniej raz na dwa lata.
Wykaszanie powinno byç rozpoczynane nie wczeÊniej
ni˝ w po∏owie sierpnia i definitywnie powinno si´ ono
koƒczyç w po∏owie marca. Istotnym jest, ˝e naloty wykoszone póênym latem w przypadku odrastania majà niewielkà szans´ na ca∏kowite zdrewnienie p´dów przed zimà i ginà w wyniku przemarzania;
• rozwa˝yç mo˝liwoÊç powi´kszenia Biebrzaƒskiego PN,
tak aby wszystkie stanowiska l´gowe orlika grubodziobego znalaz∏y si´ w jego granicach;
• objàç nadzorem zaj´te gniazda orlika;
• podjàç bezpoÊrednià ochron´ gniazd przed drapie˝nikami, poprzez stosowanie urzàdzeƒ utrudniajàcych
dotarcie do gniazda oraz odstraszajàcych repelentów
zapachowych.
Propozycje badaƒ
Nale˝y zbadaç:
• wybiórczoÊç siedliskowà oraz wp∏yw sukcesji roÊlinnej na
Bagnach Biebrzaƒskich na liczebnoÊç i efekty rozrodu;
• sukces l´gowy;
• prze˝ywalnoÊç;
• rozmieszczenie zimowisk i tras przelotu krajowej populacji l´gowej;
• pochodzenie genetyczne ptaków gniazdujàcych w Polsce
(na podstawie badaƒ molekularnych);
• skutki potencjalnej hybrydyzacji orlika grubodziobego
z orlikiem krzykliwym.
Monitoring
• coroczna rejestracja wszystkich stanowisk l´gowych
w Kotlinie Biebrzaƒskiej, po∏àczona z ocenà udatnoÊci
l´gów.
A090
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Europejska populacja l´gowa orlika grubodziobego
oceniana jest na 890–1100 p. Najliczniej gatunek ten
gniazduje w Rosji (800–1000 p.), na Bia∏orusi (100 p.),
Ukrainie (40–60 p.), w Estonii (20–30 p.) i w Polsce
(patrz ni˝ej). Ca∏kowità wielkoÊç populacji szacuje si´ na
mniej ni˝ 3000 p.
W XIX w. i na poczàtku XX w. orlik grubodzioby byç mo˝e
gniazdowa∏ w kilku miejscach na Âlàsku, Mazowszu, Mazurach, Lubelszczyênie i na Podlasiu. W Bieszczadach
gniazdowanie stwierdzono w latach 1959–1960, a byç
mo˝e równie˝ w latach 80.; w latach 70. wyst´powa∏
w Puszczy Kozienickiej, a w latach 80. w Lasach Janowskich. W drugiej po∏owie XX w. prawdopodobnie gniazdowa∏ tak˝e w Lasach Sobiborskich oraz ko∏o ¸ukowa. Obecnie gniazduje tylko w Kotlinie Biebrzaƒskiej, gdzie ∏àczna
liczba rewirów znanych do roku 2002 wynios∏a 18. Sytuacja tej populacji wydaje si´ byç ustabilizowana w ciàgu
ostatnich kilkudziesi´ciu lat, a byç mo˝e nastàpi∏ nawet
niewielki wzrost liczby par. Polska le˝y na zachodnim skraju zasi´gu i dalszy los populacji polskiej jest uzale˝niony od
sytuacji w centrum area∏u.
Propozycje odnoÊnie do zarzàdzania
Bibliografia
ADAMSKI A., LONTKOWSKI J., MACIOROWSKI G., MIZERA T.,
RODZIEWICZ M., STAWARCZYK T., WAC¸AWEK K. 1999. Rozmieszczenie i liczebnoÊç rzadszych gatunków ptaków drapie˝nych w Polsce w koƒcu XX wieku. Not. Orn., 40, 1–2: 1–22.
BAZA DANYCH OSO – NATURA 2000. Zak∏ad Ornitologii PAN.
BAZA DANYCH POLSKIEGO ATLASU ORNITOLOGICZNEGO.
Zak∏ad Ornitologii PAN.
247
Ptaki (cz´Êç I)
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
A090
248
BIRDLIFE INTERNATIONAL/EUROPEAN BIRD CENSUS COUNCIL. 2000. European bird populations: estimates and trends.
BirdLife Conservation Series No. 10. Cambridge, 160 s.
DOMBROVSKI V. C., TISHECKIN A. K., ZHURAULIOV D. V., ZMITRANOK M. G., PINCHUK P. V. 2000. Breeding records of
Greater Spotted Eagle (Aquila clanga) in Central Paliessie.
Subbuteo, 3, 1: 3–13.
DYRCZ A., OKULEWICZ J., WITKOWSKI J., JESIONOWSKI J.,
NAWROCKI P., WINIECKI A. 1984. Ptaki torfowisk niskich
Kotliny Biebrzaƒskiej. Opracowanie faunistyczne. Acta
orn., 20, 1: 1–108.
FERGUSON-LEES J., CHRISTIE D. A. 2001. Raptors of the world.
Houghton Mifflin. Boston – New York, 992 s.
FORSMANN D. 1999. The raptors of Europe and the Middle East.
A Handbook of field identification. London, 589 s.
KOMISCHKE B., GRASZYNSKI K., MEYBURG B. U. 2000. Zur Biologie des Schelladlers Aquila clanga. Acta ornithoecol., 4,
2–4: 337–376.
MACIOROWSKI G. 1993. Ptaki drapie˝ne Êrodkowego basenu
Biebrzy. Praca magisterska. Akademia Rolnicza, Poznaƒ.
MACIOROWSKI G., MEYBURG B. U., MATTHES J., MIZERA T.
1996. Breeding biology of the Greater Spotted Eagle (Aquila
clanga) in Poland. W: Pandolfi M. (red.) 2nd Inter. Conf. on
Raptors, Urbino, Italy 2–5 Oct. 1996, Abstract, s. 35–36.
MACIOROWSKI G., MIZERA T. 1999. Propozycje ochrony biotopów
orlika krzykliwego Aquila pomarina i orlika grubodziobego Aquila clanga w Biebrzaƒskim Parku Narodowym. Trzecie spotkanie
polskich i niemieckich ornitologów i przyjació∏ ptaków. ¸agów Lubuski, 12–14.03.1999: 5–8. Lubuski Klub Przyrodników, s. 5–8.
MEYBURG B. U., HARASZTY L., STRAZDS M., SCHÄFFER N.
1999. European Species Action Plan Greater Spotted Eagle
(Aquila clanga). Birdlife International, 28 s.
MEYBURG B. U., MEYBURG C., MIZERA T., MACIOROWSKI G.,
KOWALSKI J. 1998. Greater Spotted Eagle wintering in Zambia. Africa. Birds & Birding, 3, 1: 62–68.
MEYBURG B. U., PIELOWSKI Z. 1991. Cainism in the Greater
Spotted Eagle Aquila clanga. Birds of Prey Bull., 4: 143–148.
MIZERA T., MACIOROWSKI G. MEYBURG B. U. 2001. Aquila
clanga Pall., 1811 – Orlik grubodzioby. W: G∏owaciƒski Z.
(red.) Polska czerwona ksi´ga zwierzàt. Kr´gowce. Warszawa, s. 145–148.
TACZANOWSKI W. 1882. Ptaki krajowe. Tom 1. Kraków, 462 s.
TOMIA¸OJå L. 1990. Ptaki Polski; rozmieszczenie i liczebnoÊç.
Warszawa, 462 s.
TOMIA¸OJå L., STAWARCZYK T. 2003. Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebnoÊç i zmiany. Wroc∏aw, 870 s.
Tadeusz Mizera, Grzegorz Maciorowski