a130 - Ostrygojad

3. Cz´Êç szczegó∏owa –
opisy gatunków (cd.)
Haematopus ostralegus (Ostrygojad)
Haematopus ostralegus
A130
L., 1758
Ostrygojad
Rzàd: siewkowe, podrzàd: siewkowce, rodzina: ostrygojady
Status wyst´powania w Polsce
Skrajnie nieliczny l´gowy. W trakcie w´drówki spotykany liczniej
na wybrze˝u ni˝ w g∏´bi làdu; wyjàtkowo stwierdzany zimà.
Opis gatunku
Mo˝liwoÊç pomy∏ki z innymi
gatunkami
Gatunek ∏atwy do rozpoznania, nie ma mo˝liwoÊci pomy∏ki z innymi rodzimymi gatunkami siewkowców.
Biologia
Tryb ˝ycia
Prowadzi dzienny tryb ˝ycia. W Polsce w okresie l´gowym
przebywa w rozproszonych parach, zaÊ podczas w´drówki
jesiennej spotykany jest w stadach do 150 ptaków. Nad
Morzem Wattów w okresie pozal´gowym wyst´puje w stadach grupujàcych do kilkudziesi´ciu tysi´cy ptaków.
L´gi
W Polsce, ze wzgl´du na niskà liczebnoÊç, gniazduje pojedynczo, a wyjàtkowo w skupiskach do 3 par. W zachodniej Europie osiàga znaczne zag´szczenia, dochodzàce do kilkudziesi´ciu par na 100 ha. Ptaki po raz pierwszy przyst´pujà do l´gów w wieku 3–4 lat, sà monogamiczne, wykazujà silnà wi´ê
partnerskà. Ostrygojad wyprowadza jeden l´g w roku. Od
ostrygojad
kwietnia do maja ptaki w parach intensywnie tokujà, w trakcie toków przybierajà charakterystyczne pozy i intensywnie odzywajà si´. Poczàtek sk∏adania jaj przypada na po∏ow´ maja.
Gniazda umieszczone sà na pla˝ach nadmorskich, ∏achach
rzecznych oraz ∏àkach nadmorskich, majà form´ p∏ytkich do∏ków o Êrednicy ok. 20 cm, ozdobionych kamykami i muszelkami. Ostrygojady sk∏adajà 1–5 jaj, najcz´Êciej 3. Okres wysiadywania trwa 24–35 dni. W okresie piskl´cym (oko∏o 33
dni) m∏ode przebywajà razem z ptakami doros∏ymi.
W´drówki
Dystans w´drówki ptaków europejskich jest zró˝nicowany
od kilkuset do kilku tysi´cy km. Ptaki l´gowe na wybrze˝ach pó∏nocnej Rosji, Norwegii, w rejonie Ba∏tyku oraz na
Êródlàdowych l´gowiskach w Europie sà w´drowne. Natomiast ostrygojady gniazdujàce na pozosta∏ych wybrze˝ach
podejmujà niewielkie przemieszczenia lub sà osiad∏e, co
dotyczy ptaków l´gowych we Francji, na Pó∏wyspie Iberyjskim i w rejonie Êródziemnomorskim. W Polsce w´drówka
jesienna trwa od lipca do paêdziernika, wyjàtkowo widywano ptaki w listopadzie i na poczàtku grudnia. Jesienià
ostrygojady wyst´pujà u nas w wi´kszych stadach ni˝ wiosnà. Wiosnà przylatujà w marcu i kwietniu.
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Ptak wielkoÊci wrony, o charakterystycznym bia∏o-czarnym
ubarwieniu. D∏ugoÊç cia∏a 40–45 cm, rozpi´toÊç skrzyde∏
80–90 cm, masa cia∏a 420–800 g. Upierzenie ptaków doros∏ych jest kontrastowo czarno-bia∏e: czarna jest g∏owa,
wierzch cia∏a, szyja i koniec ogona. Na skrzydle bia∏y pasek
na czarnym tle. Oko i obwódka wokó∏ oka czerwone. Dziób
jest masywny, d∏ugi, pomaraƒczowoczerwony; nogi mocne,
ró˝owe. Brak dymorfizmu p∏ciowego. Ptaki m∏ode majà
mniej skontrastowane ubarwienie: ciemne pióra majà kolor ciemnobrunatny, na szyi wyst´puje bia∏awa pó∏obro˝a,
oko bràzowe, dziób brudnopomaraƒczowy, u nasady brunatny, nogi szare. Bia∏a pó∏obro˝a na szyi wyst´puje tak˝e
u ptaków doros∏ych, ale tylko w okresie pozal´gowym.
Ostrygojad jest bardzo ha∏aÊliwy, odzywa si´ powtarzanym
wielokrotnie wysokim i g∏oÊnym „kliip”, ponadto cz´sto powtarza „pik, pik”. Takie g∏osy sà cz´sto wydawane w okresie l´gowym przez par´, która odzywa si´ w duecie w locie
lub siedzàc na ziemi.
11
Ptaki (cz´Êç II)
A130
Istnieje niewiele informacji na temat w´drówek ostrygojadów z krajów nadba∏tyckich. Generalnie w´drujà na zachód nad Morze Pó∏nocne i w kierunku po∏udniowym.
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Zimowanie
Zasadnicze tereny zimowania ostrygojada obejmujà wybrze˝a morskie w zachodniej Europie. Ptaki z populacji nadba∏tyckiej, w tym prawdopodobnie równie˝ z Polski, zimujà
g∏ównie na wybrze˝ach Morza Pó∏nocnego (Morze Wattów);
cz´Êç z nich zimuje nad Morzem Âródziemnym. Zimà sporadycznie spotyka si´ pojedyncze ostrygojady w Polsce.
Pokarm
Od˝ywia si´ ró˝nymi bezkr´gowcami ∏owionymi w miejscach ˝erowania. Sà to przede wszystkim ma∏˝e (sercówki,
omu∏ki), skorupiaki i wieloszczety, larwy owadów i rzadko
ryby. Podczas ˝erowania stosuje 4 podstawowe techniki,
zale˝ne od rodzaju pokarmu: uderzenie, podwa˝anie,
sondowanie i nak∏uwanie.
Wyst´powanie
Siedlisko
Wyst´puje w przymorskim pasie, zasiedlajàc piaszczyste
i kamieniste pla˝e, nadmorskie zbiorowiska trawiaste i pastwiska. Na Êródlàdziu wyst´puje w dolinach du˝ych rzek,
gdzie gniazduje na piaszczystych wyspach lub na ∏àkach
zalewowych dolin rzecznych. W Polsce gniazduje w strefie
wybrze˝a morskiego, przy ujÊciach rzek z pla˝ami i wyspami, a tak˝e na ∏àkach nadmorskich. Stwierdzono wyjàtkowy l´g w porcie na betonowym falochronie. W g∏´bi kraju
gniazduje w dolinach rzek, a rzadko w ˝wirowniach i na
zbiornikach retencyjnych.
W trakcie w´drówki zatrzymuje si´ w takich samych siedliskach, jakie zajmuje podczas gniazdowania. W g∏´bi làdu
najcz´Êciej spotykany na zbiornikach zaporowych i stawach rybnych. Masowo eksploatowanymi ˝erowiskami
w ciàgu ca∏ego roku sà rozleg∏e przestrzenie p∏ywowe,
przede wszystkim wzd∏u˝ duƒsko-niemiecko-holenderskich
wybrze˝y Morza Pó∏nocnego, zwanych Morzem Wattów.
Podczas odp∏ywów ods∏aniajà si´ tysiàce hektarów mulistego pod∏o˝a, niezwykle zasobnego pod wzgl´dem fauny
bezkr´gowców. Te muliste obszary sà wtedy odwiedzane
przez wielogatunkowe stada ˝erujàcych siewkowców,
w tym i ostrygojadów.
Siedliska z za∏àcznika I Dyrektywy
Siedliskowej, które mogà byç istotne
dla gatunku
1130 UjÊcia rzek (estuaria)
1150 Zalewy i jeziora przymorskie (laguny)
1210 Kidzina na brzegu morskim
1330 Solniska nadmorskie (Glauco-Puccinellietalia cz´Êç –
zbiorowiska nadmorskie)
2110 Inicjalne stadia nadmorskich wydm bia∏ych
12
2120 Nadmorskie wydmy bia∏e
3270 Zalewane muliste brzegi rzek
Rozmieszczenie geograficzne
Ostrygojad gniazduje w Eurazji: od Islandii, przez wybrze˝a Europy Zachodniej, do Skandynawii i obszarów nadba∏tyckich. Rozproszone stanowiska znajdujà si´ w rejonie
Êródziemnomorskim. L´gnie si´ równie˝ w g∏´bi làdu Êrodkowej oraz po∏udniowo-wschodniej Europy (w tym najliczniej na obszarze czarnomorskim) oraz w Êrodkowej Rosji
i Azji Wschodniej. Europ´ bez skrajnego wschodu i na
wschód do ujÊcia Peczory oraz rejon Morza Âródziemnego
zamieszkuje podgatunek H. o. ostralegus. Zimuje on na
wybrze˝ach zachodniej Europy oraz pó∏nocnej i zachodniej
Afryki. Rejon Morza Czarnego, Azj´ Mniejszà, zachodnià
Syberi´, pó∏nocno-zachodni Iran i zachodnià cz´Êç Azji
Ârodkowej zamieszkuje H. o. longipes. Ten podgatunek zimuje na wybrze˝ach pó∏nocno-wschodniej Afryki, Pó∏wyspu Arabskiego, Zat. Perskiej, Zat. Arabskiej i na wschód
do pó∏nocno-zachodnich Indii. Jeszcze inny podgatunek
zasiedla Kamczatk´, Kore´ Pó∏nocnà, Kraj Amurski i Kraj
Ussuryjski oraz Mand˝uri´, zim´ sp´dzajàc na wybrze˝ach
wschodnich Chin. Na pó∏kuli po∏udniowej ostrygojad spotykany jest na Nowej Zelandii.
Rozmieszczenie w Polsce
Gniazduje na wybrze˝u w ujÊciach rzek Wis∏y i Redy nad
Zat. Gdaƒskà oraz w delcie Âwiny nad Zalewem Szczeciƒskim. W g∏´bi làdu gniazduje wy∏àcznie w dolinach najwi´kszych rzek: na Êrodkowej WiÊle pomi´dzy ujÊciem Sanny
i ujÊciem Pilicy, w ujÊciu Warty ko∏o S∏oƒska i na dolnej Odrze pomi´dzy Gozdowicami a Piaskiem. W okresie w´drówek spotykany jest przede wszystkim na wybrze˝u, w tym
najliczniej nad Zat. Gdaƒskà przy ujÊciach rzek Wis∏y i Redy, natomiast bardzo nielicznie pojawia si´ w g∏´bi làdu.
Status ochronny
Ochrona gatunkowa w Polsce: gatunek obj´ty ochronà Êcis∏à (Dz U z 2004 r. Nr 220, poz. 2237)
Polska czerwona ksi´ga zwierzàt (2001): VU gatunek nara˝ony na wygini´cie
Status zagro˝enia w Europie: S gatunek niezagro˝ony, którego status ochronny jest prawdopodobnie odpowiedni
BirdLife International: SPEC Dyrektywa Ptasia: Art. 4.2, za∏àcznik II
Konwencja Berneƒska: za∏àcznik III
Wyst´powanie gatunku
na obszarach chronionych
Oko∏o 1/4 populacji krajowej wyst´puje na terenach chronionych, w tym w dwóch parkach narodowych: Woliƒskim
PN i PN UjÊcie Warty oraz w kilku rezerwatach przyrody,
np: Beka i UjÊcie Wis∏y.
Haematopus ostralegus (Ostrygojad)
Rozwój i stan populacji
Zagro˝enia
Gatunkowi zagra˝a w Polsce:
• utrata siedlisk l´gowych w wyniku zmian re˝imu hydrologicznego rzek, zmieniajàcych cz´stoÊç i d∏ugoÊç zalewów w dolinach rzecznych;
• utrata siedlisk l´gowych w wyniku deniwelacji powierzchni dolin rzecznych (zasypywania starorzeczy i zag∏´bieƒ terenu okresowo wype∏nianych wodà);
Propozycje odnoÊnie do zarzàdzania
Nale˝y:
• powa˝nie ograniczyç plany zabudowy hydrotechnicznej dolin rzecznych i plany przekszta∏ceƒ re˝imu hydrologicznego
rzek, stosownie do ocen oddzia∏ywania na Êrodowisko;
• w uzasadnionych przyrodniczo przypadkach wprowadziç korekt´ instrukcji gospodarowania wodà na zbiornikach ju˝ istniejàcych, tak by w dolinie rzeki poni˝ej pi´trzenia utrzymane zosta∏y okresowe zalewy wiosenne;
• u˝ytkowaç doliny rzeczne zgodnie z dotychczasowà ewidencjà gruntów;
• w dolinach rzek utrzymaç wysoki poziom wód gruntowych póênà wiosnà, zachowaç okresowo wype∏niane
wodà obni˝enia i p∏ytkie starorzecza;
• objàç obszary s∏onych ∏àk nadmorskich, stanowiàcych
l´gowiska gatunku, programami rolnoÊrodowiskowymi,
promujàcymi ekstensywny system wypasu, niski poziom
nawo˝enia i rozdrobnionà struktur´ w∏asnoÊci;
• ograniczaç dost´p ludzi do l´gowisk gatunku w okresie
od 1 kwietnia do 31 lipca, w szczególnoÊci uniemo˝liwiç
dojazd samochodów na nadrzeczne ∏àki i pastwiska
(ograniczenie nie powinno dotyczyç przedstawicieli spo∏ecznoÊci lokalnych i powinno mu towarzyszyç wskazanie, w miar´ potrzeby, alternatywnych miejsc biwakowania, po∏àczone z oznakowaniem, u∏atwieniem dojazdu
i zaopatrzeniem w podstawowà infrastruktur´);
• zachowywaç p∏ytkowodne nadmorskie obszary, zw∏aszcza przy ujÊciach rzek (ograniczenie zabudowy rekreacyjno-turystycznej), w okolicach regularnie odwiedzanych przez w´drujàce ptaki siewkowe.
A130
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
LiczebnoÊç ostrygojada w Europie jest oceniana na
230 000–310 000 p., z czego ok. 80–85% gniazduje w Europie Pó∏nocnej i Europie Zachodniej, najliczniej w Holandii
(80 000–100 000 p.), Wielkiej Brytanii (34 000–44 000 p.),
Norwegii (30 000–50 000 p.) i Niemczech (27 000–31 000 p.).
Populacja zimujàca w Europie i pó∏nocno-zachodniej Afryce oceniana jest na 1 200 000 ptaków, z najwi´kszà koncentracjà ptaków na terenie Morza Wattów – 375 400 os.
Populacja europejska wykazuje wyraêny wzrost liczebnoÊci
i ekspansj´ terytorialnà, zw∏aszcza na tereny Êródlàdowe
Europy Ârodkowej, w dolinach du˝ych rzek. W Wielkiej Brytanii w latach 1981–1992 liczebnoÊç zimujàcych ptaków
wzros∏a z 279 500 do 359 000 ptaków. Wzrost liczebnoÊci wynika z ochrony kluczowych obszarów gniazdowania
i miejsc koncentracji w okresie niel´gowym, zasobnej bazy
pokarmowej oraz wysokiej prze˝ywalnoÊci ptaków.
W Polsce, w latach 30. znanych by∏o 6 stanowisk l´gowych ostrygojada na wybrze˝u zachodnim. Po II Wojnie
Âwiatowej wycofa∏ si´ z tych terenów i prawdopodobnie
przesta∏ gniazdowaç na wybrze˝u. Ponownie stwierdzono l´gi na poczàtku lat 70. w delcie Âwiny i nad Zat.
Gdaƒskà. Na przestrzeni ostatnich dwóch dekad liczebnoÊç ostrygojada w Polsce wzros∏a od 8–10 p. na poczàtku lat 80. do 18–23 p. na poczàtku lat 2000. W tym
okresie odmiennie kszta∏towa∏y si´ zmiany liczebnoÊci
populacji na wybrze˝u i na Êródlàdziu. W latach 80.
nad Zat. Gdaƒskà gniazdowa∏o 4–7 p., w latach 90. liczebnoÊç zmniejszy∏a si´ do 3–5 p., a w latach
2003–2004 stwierdzono tylko jeden pewny l´g. Podobny spadek liczebnoÊci ma miejsce w okolicach delty Âwiny. Natomiast populacja na Êródlàdziu zwi´ksza liczebnoÊç i po stwierdzeniu pierwszego przypadku gniazdowania na WiÊle ko∏o Kazimierza Dolnego w roku 1982,
obecnie na ca∏ej WiÊle Êrodkowej gniazduje 10 p. Ponadto pod koniec lat 90. 2–3 p. gniazdowa∏y w ujÊciu
Warty ko∏o S∏oƒska (pierwszy l´g stwierdzony w roku
1987) oraz 3–4 p. na odcinku dolnej Odry pomi´dzy
Gozdowicami a Piaskiem (pierwszy l´g w 1991).
Na polskim wybrze˝u podczas przelotu jesiennego najwi´ksze zgrupowania ostrygojadów wyst´pujà na wybrze˝u; nad Zat. Gdaƒskà, spotykano stado z∏o˝one z ok.
150 os. Podczas w´drówki wiosennej ostrygojad spotykany
jest nielicznie.
• utrata siedlisk l´gowych w wyniku zaprzestania lub
ograniczenia wypasu na przymorskich s∏onych ∏àkach
i szybkiego wkraczania innych zbiorowisk roÊlinnych
w miejsce s∏onoroÊli;
• utrata siedlisk l´gowych w wyniku prac refulacyjnych
prowadzonych na brzegu morza, a tak˝e umacniania
wydm przez nasadzenia wierzby;
• niska udatnoÊç l´gów w wyniku wzrostu intensywnoÊci ruchu turystycznego na pla˝ach nadmorskich w okolicy l´gowisk. ObecnoÊç ludzi powoduje ciàg∏e p∏oszenie wysiadujàcych ptaków, co prowadzi do wi´kszych strat w l´gach, piskl´ta pozbawione sà dost´pu do preferowanych
˝erowisk, rozp´dzane sà stadka rodzinne, a w upalne dni
piskl´ta i jaja nara˝one sà na przegrzanie;
• niska udatnoÊç l´gów spowodowana przez drapie˝niki
czworono˝ne (lis, jenot, norka amerykaƒska, inne ∏asicowate) i skrzydlate (kruk, wrona siwa, mewa srebrzysta)
niszczàce l´gi.
Dla unikni´cia nieporozumieƒ wynikajàcych z mo˝liwoÊci
odmiennego rozumienia zapisów powy˝szego tekstu przez
osoby nale˝àce do ró˝nych grup zawodowych, nale˝y go
interpretowaç w duchu zapisów zamieszczonych w cz´Êci
wst´pnej Poradnika (T. 7., str. 19).
13
Ptaki (cz´Êç II)
A130
Dla unikni´cia nieporozumieƒ wynikajàcych z mo˝liwoÊci
odmiennego rozumienia zapisów powy˝szego tekstu przez
osoby nale˝àce do ró˝nych grup zawodowych, nale˝y go
interpretowac w duchu zapisów zamieszczonych w cz´Êci
wst´pnej poradnika (T. 7., str. 20).
Propozycje badaƒ
Nale˝y zbadaç:
• rozmieszczenie i liczebnoÊç krajowej populacji l´gowej;
• wybiórczoÊç siedliskowà;
• sukces l´gowy;
• rozmieszczenie zimowisk i tras przelotu krajowej populacji l´gowej.
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Monitoring
14
• coroczne liczenia ptaków w okresach w´drówek, prowadzone w sta∏ych miejscach zatrzymywania si´ ptaków;
• sta∏a rejestracja wszystkich spotkaƒ osobników tego gatunku na Êródlàdziu kraju.
Bibliografia
BARTOSZEWICZ M., WYPYCHOWSKI K., ENGEL J. 2000. Numbers of some bird species in the S∏oƒsk Nature Reserve in
1994–1997. Biological Bulletin of Poznaƒ, 37, 2: 235–255.
BAZA DANYCH OSO – NATURA 2000. Zak∏ad Ornitologii PAN.
BAZA DANYCH POLSKIEGO ATLASU ORNITOLOGICZNEGO.
Zak∏ad Ornitologii PAN.
BIRDLIFE INTERNATIONAL/EUROPEAN BIRD CENSUS COUNCIL. 2000. European bird populations: estimates and trends.
BirdLife Conservation Series No. 10. Cambridge, 160 s.
B¸ÑD A. – dane niepublikowane.
BUKACI¡SKI D., CYGAN J. P., KELLER M., PIOTROWSKA M.,
WÓJCIAK J. 1994. LiczebnoÊç i rozmieszczenie ptaków wodnych gniazdujàcych na WiÊle Ârodkowej – zmiany w latach
1973–1993. Not. Orn., 35: 5–47.
BAZA DANYCH WIADOMOÂCI POWROTNYCH. Centrala Obràczkowania Ptaków, Zak∏ad Ornitologii PAN.
CRAMP S., SIMMONS K. E. L. (red.) 1983. Handbook of the Birds
of Europe, the Middle East and North Africa. The Birds of the
Western Palearctic. Vol. 3. Waders to Gulls. Oxford, 913 s.
DELANY S., REYES C., HUBERT E., PIHL S., REES E., HAANSTRA L.,
VAN STRIEN A. 1999. Results from the international Waterbird Census in the Western Palearctic and Southwest
Asia, 1995 and 1996. Wetlands International Publication
No. 54. Wageningen, 178 s.
DOMBROWSKI A., CHMIELEWSKI S., BUKACI¡SKI D., RZ¢PA¸A M.,
BRZOZOWSKI A. 1998. Ornitologiczna ranga najwi´kszych
rzek dorzecza Wis∏y Ârodkowej. Not. Orn., 39: 61–75.
DYRCZ A., GRABI¡SKI W., STAWARCZYK T., WITKOWSKI J. 1991.
Ptaki Âlàska. Monografia faunistyczna. Wroc∏aw, 526 s.
HAGEMEIJER W. J. M., BLAIR J. (red.) 1997. The EBCC Atlas of
European Breeding Birds: Their Distribution and Abundance. London, 1045 s.
del HOYO J., ELLIOTT A., SARGATAL J. (red.) 1996. Handbook of the
Birds of the World. Vol. 3. Hoazitin to Auks. Barcelona, 821 s.
JERMACZEK A., CZWA¸GA T., KRZYÂKÓW T., STA¡KO R. 1995. Ptaki Kostrzyƒskiego Zbiornika Retencyjnego w okresie l´gowym
w latach 1987–1989. Lubuski Przegl. Przyr. 1, 2: 3–32.
JONSSON L. 1998. Ptaki Europy i obszaru Êródziemnomorskiego. Warszawa, 559 s.
KALICIUK J., STASZEWSKI A. 1997. Ostoje ptaków w polskiej cz´Êci Zalewu Szczeciƒskiego. Szczecin, 103 s.
NOWYSZ W., WESO¸OWSKI T. 1973. Materia∏y do awifauny doliny Noteci. Not. Przyr., 6, 8: 3–31.
KRÓL E., ODRZYKOSKI I. 1992. Haematopus ostralegus (Linne,
1758) – Ostrygojad. W: G∏owaciƒski Z. (red.) Polska czerwona ksi´ga zwierzàt. Warszawa, s. 164–166.
KRYSIAK J., KRYSIAK P. 1984. Gniazdowanie ostrygojada (Haematopus ostralegus) na Êrodkowej WiÊle. Not. Orn., 25: 64–65.
KUèNIAK S. 2000. Haematopus ostralegus (L., 1758) – ostrygojad. W: Bednorz J., Kupczyk M., Kuêniak S., Winiecki A.
(red.) Ptaki Wielkopolski. Monografia faunistyczna. Poznaƒ, s. 204.
MOKWA T. – dane niepublikowane.
OSIEJUK T. S., CENIAN Z., CZERASZKIEWICZ R., KALISI¡SKI M.,
W¸ODARCZYK A. 1993. Awifauna wysp w delcie Âwiny w sezonie 1990/91. Przegl. Przyr., 4, 1: 17–38.
O˚AROWSKI D. Rozmieszczenie i liczebnoÊç l´gowych siewkowców Charadrii nad Zatokà Gdaƒskà w latach
1991–1992. Not. Orn., 41: 172–176.
PÓ¸TORAK W. – dane niepublikowane.
SIKORA A. 2001. Haematopus ostralegus (Linne, 1758) – Ostrygojad. W: G∏owaciƒski Z. (red.) Polska czerwona ksi´ga
zwierzàt. Kr´gowce. Warszawa, s. 187–189.
SIKORA A. – dane niepublikowane.
SIKORA A., MEISSNER W., SKAKUJ M. 1994. Rzadkie gatunki
ptaków obserwowane nad Zatokà Gdaƒskà w latach
1983–1989. Not. Orn., 35: 207–243.
TOMIA¸OJå L. 1990. Ptaki Polski; rozmieszczenie i liczebnoÊç.
Warszawa, 462 s.
TOMIA¸OJå L., STAWARCZYK T. 2003. Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebnoÊç i zmiany. Wroc∏aw, 870 s.
WETLANDS INTERNATIONAL. 2002. Waterbird Population Estimates – Third Edition. Wetlands International Global Series
No. 12. Wageningen, The Netherlands, 226 s.
ZIELI¡SKA M. – dane niepublikowane.
ZIELI¡SKI P. – dane niepublikowane.
Arkadiusz Sikora