Zanokcica serpentynowa
Transkrypt
Zanokcica serpentynowa
3.2. Paprotniki Paprotniki Asplenium adulterinum Milde Zanokcica serpentynowa 1cm 4066 10cm Syn.: Asplenium fallax (Heufler) Dörfler, A. viride Huds. var. fallax Heufler, A. viride Huds. var. adulterinum (Milde) Wünsche Asplenium adulterinum Pteridophyta, Polypodiopsida, Aspleniaceae – zanokcicowate Opis gatunku 1mm Sporofit: k´pki zanokcicy serpentynowej sk∏adajà si´ z kilku do kilkunastu pojedynczo pierzastych liÊci wyrastajàcych z krótkiego k∏àcza, osiàgajàcych d∏ugoÊç od kilku do 20 (25) cm. Ogonek i dolna cz´Êç osadki (osi) liÊcia czerwonawobrunatne, koƒcowy odcinek osadki zielony. Na dolnej stronie ogonka i osadki przebiega p∏ytka rynienka. Odcinki liÊciowe okràg∏awe lub wachlarzowate, od góry wypuk∏e, zaopatrzone w krótkie ogonki, ustawione prostopadle do osadki; wyst´pujà w 20–30 parach. Pod∏u˝ne kupki zarodni nie dochodzà do brzegów listków, os∏oni´te sà zawijkami o lekko postrz´pionym brzegu. Zarodniki majà kszta∏t fasolowaty, pokryte sà wàskimi listewkami. Gametofit: niewielki, szerokoÊci 2–7 mm. Asplenium adulterinum jest allotetraploidem (2n = 144), pochodzàcym ze skrzy˝owania gatunków diploidalnych (2n = 72) – zanokcicy skalnej A. trichomanes i zielonej A. viride (Lovis, Reichstein 1968, Reichstein 1981). Asplenium viride Mo˝liwoÊç pomy∏ki przy identyfikacji gatunku Zanokcica serpentynowa mo˝e byç mylona z gatunkami, których jest mieszaƒcem. Podstawowà odró˝niajàcà jà cechà jest dwubarwna osadka liÊcia, w dolnej cz´Êci czerwonawobrunatna, tak jak ogonek, w koƒcowym odcinku zielona. U zanokcicy skalnej A. trichomanes osadka liÊcia w ca∏oÊci jest czerwonobrunatna, natomiast u zanokcicy zielonej A. viride – zielona. Biologia gatunku Forma ˝yciowa RoÊlina wieloletnia – hemikryptofit, roÊnie w szczelinach skalnych. Biologia rozmna˝ania Zarodniki dojrzewajà w lipcu – sierpniu i rozsiewane sà do paêdziernika. W hodowlach prowadzonych w warunkach laboratoryjnych obserwuje si´ powolny rozwój przedroÊli, przechodzàcych kolejno: faz´ m´skà (plemnie pojawiajà si´ po oko∏o 7 tygodniach), krótkotrwa∏à faz´ Asplenium trichomanes obup∏ciowoÊci, a nast´pnie, po oko∏o 12 tygodniach – faz´ ˝eƒskà – z rodniami (Karpowicz 1972). Rozwój rzadko koƒczy si´ wytworzeniem sporofitów (K. Kromer – inf. ustna). Zapewne podobnie proces ten przebiega w warunkach naturalnych. W literaturze brak doniesieƒ na temat mo˝liwoÊci i ewentualnego znaczenia wegetatywnego rozmna˝ania zanokcicy serpentynowej. Osobniki juwenilne, rzadko spotykane w jej dolnoÊlàskich populacjach, przewa˝nie wyst´pujà pojedynczo, co zdaje si´ wskazywaç na rozsiewanie zarodników, jako podstawowy sposób propagacji gatunku. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków odcinek blaszki liÊcia z kupkami zarodni Aspekty populacyjne Populacje zanokcicy serpentynowej na Dolnym Âlàsku liczà od kilku do oko∏o 200 osobników i wykazujà ró˝ne wzorce ich przestrzennego rozmieszczenia. Spotyka si´ zarówno pojedyncze k´pki rozproszone w obr´bie stanowisk, jak i rosnàce w skupieniach wzd∏u˝ szczelin skalnych. Wi´kszoÊç populacji, przy niewielkich liczebnoÊciach, wykazuje objawy starzenia si´ – w ich strukturze 47 Gatunki roÊlin 4066 demograficznej osobniki juwenilne nie wyst´pujà lub majà znikomy udzia∏. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Charakterystyka ekologiczna Autekologia Naturalne stanowiska zanokcicy serpentynowej, w ca∏ym zasi´gu, zwiàzane sà niemal wy∏àcznie ze ska∏ami serpentynitowymi bàdê zbli˝onymi do nich pod wzgl´dem pochodzenia lub w∏aÊciwoÊci chemicznych (perydotyty, magnezyt, dunity itp.). Inicjalne gleby pochodzàce z serpentynitów odznaczajà si´ zespo∏em osobliwych w∏aÊciwoÊci, do których nale˝à: wysokie zawartoÊci magnezu przy niskich wapnia, co daje w rezultacie odwrócony, na tle innych gleb, stosunek iloÊci tych pierwiastków, a tak˝e wysokie, potencjalnie toksyczne koncentracje niklu. Siedliska serpentynitowe charakteryzujà si´ ponadto zbli˝onym do oboj´tnego odczynem gleb, cz´sto niskà zasobnoÊcià w azot i przewa˝nie silnym kseryzmem. Zanokcica serpentynowa jest gatunkiem dobrze przystosowanym do tego specyficznego kompleksu czynników siedliskowych. RoÊnie ona najcz´Êciej w szczelinach skalnych, rzadziej poza nimi na p∏ytkich pok∏adach rumoszu skalnego. Paproç ta preferuje pó∏cieƒ, zapewniajàcy odpowiednià wilgotnoÊç gleby i powietrza. Przy wi´kszym dost´pie Êwiat∏a zdolna jest do wzrostu tylko w warunkach dobrego zaopatrzenia w wod´. Ust´puje równie˝ z miejsc silnie zacienionych, np. pod wp∏ywem zwi´kszajàcego si´ zwarcia drzewostanu i rozwijajàcych si´ zaroÊli krzewów. Ekologiczne liczby wskaênikowe Êwiat∏a, temperatury, reakcji (odczynu pod∏o˝a) i trofizmu (azotu) wynoszà odpowiednio: wg Ellenberga i in. (1992): L = 5, T = 4, R = 6, N = 1; wg Zarzyckiego i in. (2002): L = 4, T = 4-3, R = 4, Tr = 2. Zbiorowiska roÊlinne, z którymi gatunek jest zwiàzany Asplenium adulterinum, wraz z cz´sto z nià wspó∏wyst´pujàcà zanokcicà klinowatà (A. cuneifolium), jest gatunkiem charakterystycznym zespo∏u Asplenietum serpentini (zwiàzek Androsation vandellii, klasa Asplenietea rupestria). Siedliska (wg Za∏àcznika I Dyrektywy Siedliskowej) 8220 – Êciany skalne i urwiska krzemianowe poroÊni´te roÊlinnoÊcià. Rozmieszczenie geograficzne Wyst´powanie na Êwiecie Gatunek wczeÊniej uznawany by∏ za endemit europejski, niedawno jednak odnaleziono go w rejonie Vancouver, na zachodnim wybrze˝u Kanady (Käsermann 1999). W europejskim zasi´gu zanokcicy serpentynowej zaznacza si´ nieciàg∏oÊç pomi´dzy stanowiskami w Êrodkowej 48 cz´Êci kontynentu a obszarem Fennoskandii, gdzie gatunek ten z najwi´kszà cz´stoÊcià wyst´puje na po∏udniowo-zachodnim wybrze˝u Norwegii, a ponadto nielicznie w Szwecji i po∏udniowej Finlandii. Stanowiska Êrodkowoeuropejskie wyst´pujà w zachodnich i wschodnich Alpach, w obszarze hercyƒskich pasm górskich na terenie po∏udniowych Niemiec, w Czechach i w Polsce, a pojedyncze, rozproszone stanowiska stwierdzono w S∏owacji, na W´grzech, w BoÊni i Grecji (Glauckler 1954, Jalas, Suominen 1972, Hegi 1984, Vogel, Breckle 1992, Čeřovský, Klaudisová 1999). Wyst´powanie w Polsce W Polsce zanokcica serpentynowa roÊnie wy∏àcznie na serpentynitach i stàd jej stanowiska zwiàzane sà z Sudetami i ich pogórzem, jako jedynym obszarem wyst´powania tych ska∏ (Fabiszewski, Zarzycki 1993, ˚o∏nierz 1993, 2001). Polskie stanowiska tej paproci wyst´pujà w zakresie wysokoÊci od oko∏o 300 m n.p.m. (Wzgórza Kie∏czyƒskie) do 1150 m n.p.m. (˚mijowiec w Masywie Ânie˝nika). Status gatunku Prawo mi´dzynarodowe: Konwencja Berneƒska (1979) – nie uwzgl´dniono; Dyrektywa Siedliskowa (1992) – gatunek proponowany przez Polsk´ jako uzupe∏nienie do Za∏àcznika II DS, uzyska∏ akceptacj´ ekspertów Unii Europejskiej (Makomaska-Juchiewicz i in. 2001); w∏àczony na mocy Traktatu Akcesyjnego, podpisanego w Atenach w 2003 r. Prawo krajowe: Ochrona gatunkowa – Êcis∏a, od 2004 r.; Ochrona strefowa – wymaga ustalenia strefy ochrony w promieniu 30 m od granic stanowiska. Kategorie IUCN: „Czerwona lista IUCN” (1996) – R; „Czerwona ksi´ga [...] Czech i S∏owacji” (Čeřovský i in. 1999) – CR; Paprotniki „Polska czerwona ksi´ga roÊlin” (Kaêmierczakowa, Zarzycki 2001) – EN; „Zagro˝one gatunki [...] Dolnego Âlàska” (Kàcki 2003) – CR. Stan i dynamika populacji, potencjalne zagro˝enia Stan i dynamika populacji Na prze∏omie XIX i XX wieku zanokcica serpentynowa by∏a gatunkiem rzadkim, podawanym z dziesi´ciu stanowisk (Schube 1903). Do chwili obecnej zachowa∏o si´ 8 miejsc jej wyst´powania: na wzgórzu Popiel ko∏o Janowic Wielkich w Górach Kaczawskich, 4 stanowiska na terenie Wzgórz Kie∏czyƒskich w po∏udniowej cz´Êci Masywu Âl´˝y, 2 stanowiska w Górach Sowich w rejonie Kamionek i Przygórza i 1 na ˚mijowcu w Masywie Ânie˝nika. Stanowisko na Raduni w Masywie Âl´˝y zanik∏o w latach szeÊçdziesiàtych minionego stulecia. Wspó∏czeÊnie nie uda∏o si´ potwierdziç historycznych danych dotyczàcych wyst´powania gatunku w Masywie Grochowej ko∏o Zàbkowic Âlàskich oraz jego antropogenicznych stanowisk na murach w Witoszowie i Âwidnicy. W ostatnim wypadku zachodzi podejrzenie, ˝e gatunek móg∏ byç wczeÊniej podawany b∏´dnie – na murach pozosta∏oÊci twierdzy Êwidnickiej przetrwa∏a do naszych czasów zanokcica skalna (A. trichomanes) – por. „Mo˝liwoÊç pomy∏ki...“ Stanowisko na Popielu jest zasiedlone przez 25 k´p zanokcicy serpentynowej. W ostatnim dziesi´cioleciu stwierdzono nieznaczny wzrost liczebnoÊci tej populacji. O jej potencjale rozwojowym Êwiadczy obecnoÊç osobników juwenilnych, jednak szanse rozprzestrzeniania si´ paproci ogranicza niedobór odpowiednich mikrosiedlisk. Dwa najbogatsze stanowiska znajdujà si´ na Wzgórzach Kie∏czyƒskich. Zasiedlajàce je populacje liczà ok. 200 i ok. 90 k´p. W Kamionkach roÊnie ok. 50 osobników; pozosta∏e populacje liczà od kilku (Przygórze) do kilkunastu okazów. Jesienià 2004 r., ∏àcznie na wszystkich stanowiskach, stwierdzono wyst´powanie ok. 400 osobników zanokcicy serpentynowej. Ochrona gatunku i jego siedlisk Jak si´ wydaje, przetrwanie gatunku na terenie Dolnego Âlàska wymaga ca∏oÊciowo prowadzonej ochrony jego stanowisk. Z uwagi na rozproszenie i niewielkie powierzchnie obiektów najlepszà formà ochrony biernej wydajà si´ u˝ytki ekologiczne. U˝ytki takie, zaprojektowane dla stanowisk zanokcicy serpentynowej oraz równie˝ rzadkich zanokcic klinowatej A. cuneifolium i ciemnej A. adiantum-nigrum na terenie Masywu Âl´˝y (˚o∏nierz 1997), zosta∏y w 2003 r. zatwierdzone decyzjà Wojewody DolnoÊlàskiego. Wskazane by∏oby obj´cie tego rodzaju ochronà równie˝ pozosta∏ych stanowisk gatunku. Powierzchnie u˝ytków ekologicznych powinny obejmowaç mo˝liwie szerokie strefy wokó∏ miejsc wyst´powania paproci, tak by z jednej strony zapewniç zanokcicom odpowiednie i stabilne warunki mikroklimatyczne, a z drugiej objàç ochronà równie˝ cenne zbiorowiska roÊlinne – przewa˝nie murawy kserotermiczne – wyst´pujàce w ich otoczeniu. Oprócz zapewnienia ochrony biernej, nieodzowne wydajà si´ zabiegi ochrony czynnej, dotyczàce zarówno stanowisk paproci, jak i ich populacji. 4066 Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Wyst´powanie gatunku na obszarach chronionych prawem Trzy stanowiska zanokcicy serpentynowej znajdujà si´ na terenie Âl´˝aƒskiego Parku Krajobrazowego, jedno w granicach Ânie˝nickiego Parku Krajobrazowego. Stanowiska z Masywu Âl´˝y zosta∏y obj´te ochronà w formie u˝ytków ekologicznych. Na zweryfikowanà list´ Natura 2000 wesz∏o tylko stanowisko w Kamionkach, co oznacza, ˝e 7 pozosta∏ych stanowisk gatunku o znaczeniu europejskim znajdzie si´ poza siecià Natura 2000 (w tym 2 bogate na Wzgórzach Kie∏czyƒskich). Populacja z Kamionek obejmuje tylko nieco ponad 10% polskich zasobów gatunku. Potencjalne zagro˝enia Do g∏ównych przyczyn zagro˝enia populacji zanokcicy serpentynowej nale˝à: • ma∏a liczba stanowisk i ich rozproszenie uniemo˝liwiajàce przep∏yw genów mi´dzy populacjami; • niskie, a w cz´Êci skrajnie niskie liczebnoÊci populacji, czego konsekwencjà jest ich ma∏e zró˝nicowanie genetyczne. Populacje zanokcicy serpentynowej w wi´kszoÊci odznaczajà si´ zachwianà strukturà demograficznà, z uwagi na niski udzia∏ czy wr´cz brak osobników juwenilnych; • na stanowiskach gatunku obserwuje si´ silnà konkurencj´ o miejsce w szczelinach skalnych. Paprocie sà stamtàd wypierane przez ekspansywne trawy i zio∏a. Z tego te˝ powodu brak jest wolnych szczelin, gdzie mog∏yby si´ wysiewaç zarodniki i rozwijaç nowe osobniki. Przyczyny wzmo˝onej konkurencji zapewne mo˝na upatrywaç w nast´pstwach opadu zanieczyszczeƒ, sztucznie u˝yêniajàcych z natury ubogie siedliska i tym samym sprzyjajàcych rozwojowi konkurentów paproci; • na niektórych stanowiskach wyst´pujà niekorzystne dla paproci zmiany sukcesyjne biocenoz, prowadzàce do modyfikacji warunków mikroklimatycznych. Warunki Êwietlne i wilgotnoÊciowe drastycznie zmieni∏y si´ na stanowiskach ko∏o Przygórza i na ˚mijowcu, w których otoczeniu dosz∏o do rozleg∏ych wylesieƒ; • stanowiska gatunku w wi´kszoÊci znajdujà si´ w pobli˝u osad lub szlaków turystycznych i, tym samym, sà nara˝one na bezpoÊrednie skutki obecnoÊci cz∏owieka. Propozycje dotyczàce siedlisk Wskazane jest odpowiednie kszta∏towanie drzewostanów w otoczeniu stanowisk paproci, tak by zapewniç im pó∏- 49 Gatunki roÊlin 4066 cieƒ, nie dopuszczajàc do nadmiernego zacienienia ani do zbytniego nas∏onecznienia i osuszania siedlisk. Istotna jest tak˝e eliminacja gatunków konkurencyjnych ze szczelin skalnych, tworzenie wolnych, nadajàcych si´ do zasiedlenia mikrosiedlisk oraz aktywne wspomaganie rozprzestrzeniania si´ paproci. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Propozycje dotyczàce gatunku Z uwagi na bardzo niskà liczebnoÊç populacji zanokcicy serpentynowej wydaje si´ konieczne ich zabezpieczenie i namna˝anie w uprawach ex situ i nast´pnie reintrodukcja na naturalne stanowiska, po odpowiednim przygotowaniu mikrosiedlisk, jak to przedstawiono powy˝ej. Przyk∏ady obszarów obj´tych dzia∏aniami ochronnymi Dotychczas aktywna ochrona gatunku nie jest prowadzona. Kierunki i zakres badaƒ naukowych Badania naukowe dotyczàce zanokcicy serpentynowej i jej stanowisk konieczne sà zarówno ze wzgl´dów czysto poznawczych, jak i dla stworzenia podstaw programu ochrony gatunku i jego siedlisk. Do najwa˝niejszych kierunków badaƒ mo˝na zaliczyç: • badania autekologiczne s∏u˝àce dok∏adnemu poznaniu wymagaƒ siedliskowych gatunku; • badania nad mo˝liwoÊciami aktywnego kszta∏towania w∏aÊciwoÊci mikrosiedlisk paproci na ich stanowiskach; • badania mo˝liwoÊci uprawy ex situ, hodowli gametofitów in vitro oraz mo˝liwoÊci i technik reintrodukcji na stanowiska naturalne. Badania takie od kilku lat prowadzone sà w pracowniach Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Wroc∏awskiego (Marsza∏ i in. 1999, K. Kromer – inf. ustna); • badania stanu ró˝norodnoÊci genetycznej populacji zanokcicy serpentynowej. Monitoring Brak jest danych historycznych dotyczàcych liczebnoÊci populacji. Autor monitoruje ich stan od 15 lat. Wydaje si´, ˝e kompleksowo traktowany monitoring powinien dotyczyç nie tylko w∏aÊciwoÊci populacji paproci, takich jak: liczebnoÊç, struktura demograficzna i, ewentualnie, cechy biometryczne osobników. Celowe by∏oby uzupe∏nienie go o obserwacje stosunków konkurencji pomi´dzy gatunkami na stanowiskach, a tak˝e stanu zbiorowisk roÊlinnych w ich otoczeniu, jako czynników ekologicznych decydujàcych o warunkach wzrostu i szansach przetrwania zanokcicy serpentynowej. Bibliografia ČEŘOVSKÝ J., KLAUDISOVÁ A. 1999. Asplenium adulterinum Milde. W: Čeřovský J, Feráková V. , Holub J., Maglocký S., 50 Procházka F. Červená kniha ohrozených a vzácných druhov rastlin a živočichov SR a ČR. Vol. 5. Vyššíe rastliny. Príroda a. s., Bratislava., s. 46. ČEŘOVSKÝ J., FERÁKOVÁ V., HOLUB J., MAGLOCKÝ S., PROCHÁZKA F. 1999. Červená kniha ohrožených a vzácných druhov rastlin a živočichov SR a ČR. 5. Vyššíe rastliny. Príroda a. s., Bratislava. ELLENBERG H., WEBER H. E., DÜLL R., WIRTH V., WERNER W., PAULIßEN D. 1992. Zeigerwerte von Pflanzen in Mitteleuropa. Scripta Geobotanica 18.2: 5–258 FABISZEWSKI J., ZARZYCKI K. 1993. Asplenium adulterinum Milde – zanokcica serpentynowa. W: Zarzycki K., Kaêmierczakowa R. (red.) Polska czerwona ksi´ga roÊlin. Paprotniki i roÊliny kwiatowe. Polish plant red data book. Pteridophyta and Spermatophyta. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN i Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków. GAUCKLER K. 1954. Serpentinvegetation in Nordbayern. Ber. Bayer. Bot. Ges. 30: 19–26. HEGI G. 1984. Illustrierte Flora von Mitteleuropa. 3 Aufl. Bd 1.1. P. Parey Verl., Berlin–Hamburg. JALAS J., SUOMINEN J. (red.) 1972. Atlas Florae Europaeae. Distribution of vascular plants in Europe. Vol. 1. The Comm. for Mapping the Flora of Europe and Soc. Biol. Fennica Vanamo, Helsinki. KARPOWICZ W. 1963. Paprocie na serpentynitach w Polsce. Serpentine ferms in Poland. Fragm. Flor. Geo bot. 9.1: 35–58. KARPOWICZ W. 1972. Paprocie. PWN, Warszawa. KÄSERMANN CH. 1999. Asplenium adulterinum Milde – Braungrünstieliger Streifenfarn, Bastard-S. – Aspleniaceae. Merkblätter Artenschutz – Blütenpflanzen und Farne (Stand Oktober 1999). BUWAL/SKEW/ZDSF/PRONATURA 1999. http:// www.cjb.unige.ch/rsf/deu/fiches/mbas2.htm KÑCKI Z. (red.) 2003. Zagro˝one gatunki flory naczyniowej Dolnego Âlàska. Endangered vascular plants of Lower Silesia. Instytut Biologii RoÊlin Uniwersytetu Wroc∏awskiego, Polskie Tow. Przyjació∏ Przyrody „Pro Natura”, Wroc∏aw. LOVIS J. D., REICHSTEIN T. 1968. Über das spontane Entstehen von Asplenium adulterinum aus einem natürlichen Bastard. Naturwissenschaften 55.3: 117–120. MAKOMASKA-JUCHIEWICZ M., PERZANOWSKA J., ZAJÑC K. 2001. Dyrektywa Siedliskowa – wyst´pujàce w Polsce gatunki wa˝ne dla Wspólnoty Europejskiej. Chroƒmy Przyr. Ojcz. 57.2: 5–60. MARSZA¸ J., KROMER K., NOWAK T. 1999. Ochrona paproci serpentynitowych z Masywu Âl´˝y i mo˝liwoÊci ich rozmna˝ania in vitro. Prace Ogrodu Bot. Uniw. Wroc∏. 5.1: 415–422. REICHSTEIN T. 1981. Hybrids in European Aspleniaceae (Pteridophyta). Bot. Helv. 91: 81–139. SCHUBE TH. 1903. Die Verbreitung der Gefässpflanzen in Schlesien preussischen und österreichischen Anteils. Nischkovsky Verl., Breslau. VOGEL J. C., BRECKLE S.-W. 1992. Über die Sepentin-Streifenfarne Asplenium cuneifolium Viv., Asplenium adulterinum Milde und ihre Verbreitung und Gefährdung in Bayern. Ber. Bayer. Bot. Ges. 63: 61–79. Paprotniki ZARZYCKI K., TRZCI¡SKA-TACIK H., RÓ˚A¡SKI W., SZELÑG Z., WO¸EK J., KORZENIAK U. 2002. Ecological indicator values of vascular plants of Poland. Ekologiczne liczby wskaênikowe roÊlin naczyniowych Polski. Biodiversity of Poland 2. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków. ˚O¸NIERZ L. 1993. Paprocie serpentynitowe w Masywie Âl´˝y. Annales Silesiae 23: 77–91. ˚O¸NIERZ L. 1997. Dokumentacja przyrodnicza projektowanych u˝ytków ekologicznych na stanowiskach paproci serpentynitowych w Âl´˝aƒskim Parku Krajobrazowym. Manu- skrypt u Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody, DolnoÊlàski Urzàd Wojewódzki we Wroc∏awiu. ˚O¸NIERZ L. 2001. Asplenium adulterinum Milde – Zanokcica serpentynowa. W: Zarzycki K., Kaêmierczakowa R. (red.) 2001. Polska czerwona ksi´ga roÊlin. Paprotniki i roÊliny kwiatowe. Polish red data book of plants. Pteridophytes and flowering plants. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN i Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków, s. 49–51. 4066 Ludwik ˚o∏nierz Poradniki ochrony siedlisk i gatunków 51