Kaldezja dziewięciornikowata

RoÊliny kwiatowe
Caldesia parnassifolia
(L.) Parl.
Kaldezja dziewi´ciornikowata
Caldesia parnassifolia
1cm
1832
Syn. Alisma parnassifolium Bassi ex L. (bazonim).
1mm
Spermatophyta, Magnoliophytina [= Angiospermae],
Liliopsida [= Monocotyledoneae], Alismataceae
– ˝abiÊciekowate
owoc zbiorowy
Mo˝liwoÊç pomy∏ki
przy identyfikacji gatunku
W stanie wegetatywnym kaldezj´ dziewi´ciornikowatà
mo˝na pomyliç z dwoma gatunkami, przede wszystkim ze
wzgl´du na podobieƒstwo liÊci (Casper, Krausch 1980):
z ˝abieƒcem babkà wodnà (Alisma plantago-aquatica)
– o liÊciach zwykle wyraênie zaostrzonych na wierzcho∏ku,
i z ˝abiÊciekiem p∏ywajàcym (Hydrocharis morsus-ranae)
– o niemal okràg∏ych liÊciach.
Biologia gatunku
Forma ˝yciowa
Wieloletni hydrofit. Owoce, po dojrzeniu, odpadajà i p∏ywajà na powierzchni wody, póêniej opadajà na dno i tam
kie∏kujà. M∏oda roÊlina wyp∏ywa na powierzchni´ wody,
gdzie rozwija si´, by ponownie opaÊç na dno i ukorzeniç
si´ (Casper, Krausch 1980).
Rozmna˝anie generatywne
RoÊlina kwitnie od lipca do wrzeÊnia, rzadko jednak wytwarza dojrza∏e owocki, które sà rozsiewane g∏ównie przez
wod´ (hydrochoria), a tak˝e, czasami, przez wodne ptaki
zjadajàce owocki (endozoochoria).
10cm
Hydrocharis
morsus-ranae
Alisma
plantago-aquatica
Rozmna˝anie wegetatywne
Odbywa si´ za pomocà pàczków zimowych; na Litwie gatunek ten rozmna˝a si´ tylko tà drogà, rzadko kwitnie i nigdy
nie wydaje dojrza∏ych owoców (Raciborski, Szafer 1919).
Aspekty populacyjne
Caldesia parnassifolia wyst´puje zwykle pojedynczo lub
w postaci luênych skupieƒ, a jej liÊcie mogà rozpoÊcieraç
si´ szeroko w wodzie, nawet w odleg∏oÊci 1 m od ∏odygi.
Jedyna populacja liczy∏a w latach osiemdziesiàtych kilkanaÊcie p∏onnych osobników.
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
RoÊlina wodna. ¸odyga bezlistna, dochodzàca do 1 m
wysokoÊci. Wszystkie liÊcie odziomkowe, w zmiennej liczbie (od 6 do 15), o d∏ugich, p∏askich ogonkach i blaszkach szerokojajowatych, w nasadzie g∏´boko sercowatych, a na szczycie zaostrzonych lub t´pych, z 5–11 ∏ukowatymi nerwami zbiegajàcymi si´ u nasady ogonków liÊciowych, wyrastajà z k∏àcza. Kwiatostan w formie piramidy, wystajàcy ponad wod´, z∏o˝ony z 2 do 4 okó∏ków;
w ka˝dym okó∏ku – 3 kwiaty o d∏ugich szypu∏kach. Wyst´pujà te˝ liczne p´dy podwodne z pàkami. Kwiaty
od 5–7 mm Êrednicy; 3 bia∏e lub bia∏oró˝owe p∏atki ca∏obrzegie lub nieco zàbkowane na szczycie, d∏u˝sze ni˝
3 zielone dzia∏ki. Zalà˝nia górna, z∏o˝ona z 6–9 owocolistków. Owoców oko∏o 10, jajowatych, opatrzonych
na stronie grzbietowej trzema wystajàcymi nerwami,
o d∏ugoÊci oko∏o 2 mm.
1mm
Opis gatunku
Charakterystyka ekologiczna
Autekologia
Kaldezja roÊnie na piaszczysto-mulistym dnie mezo-eutroficznych wód (jezior, stawów), na g∏´bokoÊci 20–100 cm;
w wàskim pasie przybrze˝nym, znosi wahania poziomu wody, jak równie˝ wytrzymuje okresowe przesuszenie pod∏o˝a.
Ekologiczne liczby wskaênikowe Êwiat∏a, temperatury, reakcji (odczynu pod∏o˝a) i trofizmu (azotu) wynoszà odpowiednio: wg Ellenberga i in. (1992): L = 7, T = 7, R = 8, N = 7;
wg Zarzyckiego i in. (2002): L = 4, T = 4, R =?, Tr = 3.
85
Gatunki roÊlin
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
1832
Zbiorowiska roÊlinne, z którymi gatunek
jest zwiàzany
Kaldezja wyst´puje w strefie szuwarów reprezentujàcych
zwiàzek Phragmition. W Europie Zachodniej bywa obserwowana w zbiorowiskach z turzycà sztywnà Carex elata ze
zwiàzku Magnocaricion, a tak˝e w sàsiedztwie oczeretu jeziornego Schoenoplectus lacustris i w towarzystwie roÊlin
wodnych: rdestnic Potamogeton, p∏ywacza zachodniego
Utricularia australis, grzybieni bia∏ych Nymphaea alba
i grà˝ela ˝ó∏tego Nuphar lutea. Czasami pojawia si´ te˝
w wilgotnych zag∏´bieniach wÊród ponik∏a ig∏owatego Eleocharis acicularis i na brzegach jezior.
Siedliska
(wg Za∏àcznika I Dyrektywy Siedliskowej)
3140 – twardowodne jeziora oligo-mezotroficzne z podwodnymi ∏àkami ramienicowymi;
3150 – naturalne eutroficzne zbiorniki wodne z roÊlinnoÊcià makrofitów ca∏kowicie zanurzonych lub zakorzenionych w dnie albo zakorzenionych
w dnie i o liÊciach p∏ywajàcych.
Rozmieszczenie geograficzne
Wyst´powanie na Êwiecie
Gatunek szeroko rozprzestrzeniony na pó∏kuli wschodniej;
roÊnie w Europie, na Dalekim Wschodzie, Indiach, Australii i w Afryce. W strefie subtropikalnej i tropikalnej jest podawany pod nazwà Caldesia reniformis. Zdaniem Cooka
(1996) takie uj´cie jest niepewne. Analiza taksonomiczna okazów z ca∏ego zasi´gu mog∏aby przyczyniç si´
do rozstrzygni´cia tej kwestii.
Wyst´powanie w Polsce
Gatunek podany z kilku stanowisk: ko∏o Stargardu Szczeciƒskiego, ko∏o Wudzyna w okolicach Bydgoszczy, ko∏o Kunowic i Czarnkowa oraz w jeziorze Góreckim ko∏o Poznania, a tak˝e ko∏o ZamoÊcia na Lubelszczyênie. W 1962 r.
zosta∏ znaleziony w jeziorze Nietopersko ko∏o Mi´dzyrzecza na Ziemi Lubuskiej (Dàmbska 1964), gdzie póêniej by∏
potwierdzony w r. 1986 (˚ukowski 2001).
Status gatunku
Prawo mi´dzynarodowe:
Konwencja Berneƒska (1979) – Za∏àcznik I;
Dyrektywa Siedliskowa (1992) – Za∏àcznik II, IV.
Prawo krajowe:
Ochrona gatunkowa – Êcis∏a, od 2001 r.
Kategorie IUCN:
„Czerwona lista IUCN” (1996) – nie uwzgl´dniono;
„Polska czerwona ksi´ga roÊlin” (Kaêmierczakowa,
Zarzycki 2001) – CR.
Wyst´powanie gatunku na obszarach
chronionych
Jedno z historycznych stanowisk (Jezioro Góreckie) znajdowa∏o si´ na terenie Wielkopolskiego Parku Narodowego
(˚ukowski i in. 1995).
Stan i dynamika populacji,
potencjalne zagro˝enia
Stan i dynamika populacji
Jedyna populacja liczy∏a w latach osiemdziesiàtych XX w.
kilkanaÊcie p∏onnych osobników.
Potencjalne zagro˝enia
G∏ównymi zagro˝eniami sà zmiany troficzne zbiorników
wodnych i zanikanie obszarów podmok∏ych.
Ochrona gatunku i jego siedlisk
Propozycje dotyczàce gatunku
Wskazana jest ochrona ex situ w warunkach ogrodów botanicznych, aby w przysz∏oÊci podjàç reintrodukcj´ i metaplantacje tego gatunku.
Propozycje dotyczàce siedlisk
Ochrona gatunku jest mo˝liwa jedynie poprzez zabezpieczenie jego biotopów i zachowanie niezmienionych warunków Êrodowiskowych, zw∏aszcza trofii jezior.
Ewentualny wp∏yw dzia∏aƒ ochronnych
na inne gatunki
Ochrona siedlisk zajmowanych przez C. parnassifolia
sprzyjaç b´dzie tak˝e gatunkom z klasy Litorelletea uniflorae i Isoëto-Nanojuncetea.
Kierunki i zakres badaƒ naukowych
Nale˝y kontynuowaç poszukiwania C. parnassifolia na historycznych stanowiskach.
Wa˝ne mogà byç badania dotyczàce prze˝ywania diaspor
kaldezji, a tak˝e studia taksonomiczne nad populacjami
w obr´bie ca∏ego zasi´gu gatunku.
86
RoÊliny kwiatowe
Monitoring
Raz w roku nale˝a∏oby kontrolowaç stanowisko z okolic
Mi´dzyrzecza i, w wypadku ponownego pojawu tego gatunku, podjàç badania nad strukturà i dynamikà populacji
(por. Faliƒska 2002).
Bibliografia
Waldemar ˚ukowski
1832
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
CASPER S. J., KRAUSCH H. D. 1980. Pteridophyta und Anthophyta. 1 Teil: Lycopodiaceae bis Orchidaceae. W: Ettl H., Gerlof
J., Heyning H. (red.) Süßwasserflora von Mitteleuropa.
Bd. 23. G. Fischer Verl., Jena., s. 176–176.
COOK C. D. K. 1996. Aquatic and wetland plants of India.
Oxford University Press, Oxford.
DÑMBSKA I. 1964. Rzadsze roÊliny wodne i b∏otne w Polsce. Some interesting aquatic plants from North Poland. Bad. Fizjogr. Pol. Zach. 14: 191–193.
ELLENBERG H., WEBER H. E., DÜLL R., WIRTH V., WERNER W.,
PAULIßEN D. 1992. Zeigerwerte von Pflanzen in Mitteleuropa. Scripta Geobotanica 18.2: 5–258.
FALI¡SKA K. 2002. Przewodnik do badaƒ biologii populacji roÊlin. Vademecum Geobotanicum 4. Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa.
KAèMIERCZAKOWA R., ZARZYCKI K. (red.) 2001. Polska czerwona ksi´ga roÊlin. Paprotniki i roÊliny kwiatowe. Polish
red data book of plants. Pteridophytes and flowering
plants. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN i Instytut
Ochrony Przyrody PAN, Kraków.
RACIBORSKI M., SZAFER W. 1919. Flora Polska. RoÊliny naczyniowe Polski i ziem oÊciennych. T. 1. AU, Kraków.
ZARZYCKI K., TRZCI¡SKA-TACIK H., RÓ˚A¡SKI W., SZELÑG Z.,
WO¸EK J., KORZENIAK U. 2002. Ecological indicator values
of vascular plants of Poland. Ekologiczne liczby wskaênikowe
roÊlin naczyniowych Polski. Biodiversity of Poland 2. Instytut
Botaniki im. W. Szafera, PAN, Kraków.
˚UKOWSKI W. 2001. Caldesia parnassifolia (L.) Parl. Kaldezja
dziewi´ciornikowata. W: Kaêmierczakowa R., Zarzycki K. Polska czerwona ksi´ga roÊlin. Paprotniki i roÊliny kwiatowe. Polish red data book of plants. Pteridophytes and flowering
plants. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN i Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków, s. 397–398.
˚UKOWSKI W., LATOWSKI K., JACKOWIAK B., CHMIEL J. 1995.
RoÊliny naczyniowe Wielkopolskiego Parku Narodowego.
The vascular plants of Wielkopolska National Park. Prace Zak∏adu Taksonomii RoÊlin UAM w Poznaniu 4: 1–231.
87