perspektywy rynku kruszyw mineralnych w polsce

Nr 132
Prace Naukowe Instytutu Górnictwa
Politechniki Wroc awskiej
Studia i Materia y
Nr 132
Nr 39
2011
rynek kruszyw,
kruszywa mineralne
Tadeusz J. SMAKOWSKI*
PERSPEKTYWY RYNKU KRUSZYW MINERALNYCH W POLSCE
Rynek kruszyw mineralnych w Polsce osi!gn! w 2009 r. rekordowe wielko"ci 185 mln ton poda#y i 188 mln ton po stronie popytu, m.in. wskutek zaanga#owania du#ych "rodków pomocowych
z UE na rozwój infrastruktury komunikacyjnej, budownictwa mieszkaniowego, przemys owego i sanitarnego. Tendencje wzrostowe utrzyma y si$ jedynie dla naturalnych kruszyw amanych, natomiast
dla naturalnych kruszyw piaskowo-#wirowych odnotowano ju# tendencje spadkowe wywo ane rozwijaj!cym si$ ogólno"wiatowym kryzysem finansowym, który w Polsce odzwierciedli si$ istotnym
spadkiem w sektorze budowlanym w latach 2008–2009. Z kolei spadki w poda#y kruszyw sztucznych od 2008 r. spowodowane s! stopniowym wyczerpywaniem si$ zapasów ha d i innych nagromadze% odpadów do ich produkcji. Zapowiedziane przez Rz!d RP znaczne ograniczenia nak adów na
drogownictwo do 2013 r. i niewiadoma ich wielko"& od 2014 roku spowoduj! ograniczenie poda#y
naturalnych kruszyw piaskowo-#wirowych niewzbogacanych o 25–30 mln t/rok, a kruszyw amanych o ok. 10 mln t/rok. Skutkowa& to b$dzie ograniczeniem !cznej poda#y i popytu do 150–160 mln
t/rok. Je#eli po 2014 roku zaistniej! bardziej sprzyjaj!ce warunki finansowania infrastruktury drogowo-kolejowej, to w wariancie optymistycznym poda#-popyt mog! osi!gn!& wielko"& 200 mln t/rok
dla wszystkich rodzajów kruszyw mineralnych !cznie.
1. KRUSZYWA PIASKOWO-'WIROWE
Kruszywa naturalne #wirowo-piaskowe tworz! niekiedy z o#a o ogromnych
zasobach. Nale#! do nich w szczególno"ci l!dowe z o#a czwartorz$dowe, zwi!zane s!
ze zlodowaceniami, g ównie z pó nocnopolskim. W dolinach rzecznych w Karpatach
i Sudetach obecne s! z o#a aluwialne, przy czym wyst$puj!ce w dolinach rzek
sudeckich charakteryzuj! si$ najwy#sz! jako"ci!. Sporadyczne znane s! z o#a starsze
ni# czwartorz$dowe, m.in. permskie w województwie "wi$tokrzyskim; dolnojurajskie
w opolskim, "l!skim i "wi$tokrzyskim oraz trzeciorz$dowe w na Lubelszczy(nie,
Dolnym )l!sku i w Ma opolsce. Znane s! tak#e z o#a w po udniowej cz$"ci Ba tyku:
*awice S upska, Koszali%ska i Po udniowa, których !czne zasoby nie przekraczaj!
__________
* Pa%stwowy Instytut Geologiczny – Pa%stwowy Instytut Badawczy, 00-975 Warszawa,
ul. Rakowiecka 4, [email protected]
260
140 mln ton. Ogó em wg stanu na 31.12.2009 r. udokumentowanych by o w 6625 z ó#
kruszyw naturalnych #wirowo-piaskowych z z !cznymi zasobami oko o 16 245 mln t
(tab. 1).
Tabela 1
Zasoby z ó# kruszyw naturalnych piaskowo-#wirowych wg stanu na 31.12.2009 r., [tys. ton] [3, 11]
Z o#a prognostyczne
Województwo
Dolno"l!skie
Kujawsko-Pomorskie
Lubelskie
Lubuskie
*ódzkie
Ma opolskie
Mazowieckie
Opolskie
Podkarpackie
Podlaskie
Pomorskie
)l!skie
)wi$tokrzyskie
Warmi%sko-Mazurskie
Wielkopolskie
Zachodniopomorskie
Obszar morski
Polska
liczba
zasoby
liczba
45
36
85
33
95
41
116
25
72
21
48
27
39
37
38
26
4
788
561 147
102 940
878 442
233 354
569 196
750 511
548 961
230 523
2 180 797
227 907
189 755
140 600
569 682
147 884
248 089
145 376
65 250
7 790 414
360
527
733
222
556
303
1 035
158
524
461
442
223
162
480
868
266
3
7 323
Z o#a udokumentowane
zasoby
bilansowe
przemys owe
1 975 159
312 361
251 553
59 141
919 950
66 981
1 077 321
165 942
498 114
87 022
1 842 283
184 936
1 049 314
175 714
1 410 002
104 583
1 092 181
92 719
1 222 858
291 122
750 051
133 582
841 246
86 565
615 349
27 329
936 497
166 127
763 625
214 204
859 913
167 560
139 696
100 217
16 245 111
2 436 105
Potencja zasobowy rozpoznanych z ó# piasków i #wirów w Polsce pomimo
intensywnej, rosn!cej eksploatacji w ostatnich latach praktycznie si$ nie zmieni i na
koniec 2009 roku odnotowano przyrost o ok. 600 tys. t zasobów bilansowych.
Zwi$kszy a si$ za to istotnie ilo"& z ó# o oko o 700, w wyniku podzia u z ó#,
uwarunkowane w asno"ci! nieruchomo"ci gruntowych, dost$pno"ci! z ó#, a g ównie
dzia aniami podejmowanymi w celu uzyskania koncesji udzielanych przez starostów.
W mniejszym stopniu na stan bazy zasobowej wp yn$ y nowych udokumentowania
z ó#. Zasobami bilansowymi z ó# udokumentowanych ponad 1 mld ton dysponuje
tylko 6 województw, a zasoby prognostyczne na koniec 2009 roku stanowi y tylko
48% znanych i udokumentowanych zasobów bilansowych (tab. 1). Przewa#aj! z o#a
piasków. Najmniejsze zasoby prognostyczne odnotowano w województwach, w których
w ostatnich latach wzros o znacznie wydobycie (warmi%sko-mazurskie, zachodniopomorskie, pomorskie), nastawione poza pomorskim, na produkcj$ #wirów dla
s!siednich rynków. Zasobami prognostycznymi w przedziale 200–250 mln ton
dysponuj! województwa: podlaskie, opolskie, lubuskie oraz wielkopolskie. Oznacza
261
to, #e ich potencja zasobowy zosta ju# w najwy#szym stopniu rozpoznany, a dalsza
gospodarka zasobami wymaga wielkiej rozwagi. Najwi$ksze z kolei zasoby
prognostyczne wyst$puj! w podkarpackim – niemal 2,2 mld ton i s! 2-krotnie wi$ksze
od znanych zasobów i w lubelskim (g ównie piaski); niemal ta sama wielko"& co
w z o#ach udokumentowanych. Zasoby prognostyczne ponad 500 mln t wyst$puj!
w 5 województwach. Zasoby perspektywiczne s! prawdopodobnie 2-krotnie wi$ksze
od prognostycznych i nie przekraczaj! 15 mld ton; !cznie daj! oko o 22 mld ton.
Nakazuje to realn! gospodark$ zasobami z ó# oraz ich ochron$, zarówno znanych,
prognostycznych i perspektywicznych w obliczu programów budowy i modernizacji
infrastruktury drogowo-kolejowej i dalszego rozwoju budownictwa.
1.1. WYDOBYCIE
Wydobycie kruszyw naturalnych wzrasta nieprzerwanie od 2003 r. i rekordow!
wielko"& 149,3 mln t osi!gn$ o w 2008 r. [5]. Najwi$ksze ilo"ci tych kruszyw pozyskiwane s! ostatnio w mazowieckiem, gdzie ilo"ci ponad 18 mln ton uzyskano w 2008 r.
i dolno"l!skim, gdzie od 2006 r. wydobywa si$ ponad 12 mln t/rok. Ponad 10 mln
t/rok pozyskuje si$ tak#e w ma opolskim (od 3 lat, sta y rozwój), podlaskim (okres
2007–2008), pomorskim (sta y rozwój od 3 lat) oraz zachodniopomorskim z 17,7 mln t
w 2008 r. (tab. 2).
Tabela 2
Wydobycie kruszyw naturalnych w Polsce w latach 2000–2009, tys. t [11]
Województwo
Dolno"l!skie
Kujawsko-Pomorskie
Lubelskie
Lubuskie
*ódzkie
Ma opolskie
Mazowieckie
Opolskie
Podkarpackie
Podlaskie
Pomorskie
)l!skie
)wi$tokrzyskie
Warmi%skoMazurskie
Wielkopolskie
Zachodniopomorskie
Obszar morski
Razem
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
7 965
6 415
4 544
5 763
6 842
9 362
11 999
13 054
14 064
14 374
3 263
2 777
2 556
2 315
2 709
2 867
4 306
7 007
4 471
9 362
1 855
2 334
2 004
2 575
2 872
2 554
2 949
3 891
3 959
3 439
3 564
3 001
2 072
1 853
1 877
2 564
4 039
4 680
4 188
4 094
3 958
3 626
4 531
4 939
5 558
10 791
7 447
7 920
8 350
7 994
5 619
5 614
5 456
5 973
6 475
7 796
9 343
10 777
11 713
12 025
8 402
9 333
7 242
8 407
8 836
9 899
15 064
17 764
18 153
14 306
5 561
2 999
2 784
2 506
3 213
3 086
4 279
5 125
6 493
6 848
4 862
3 703
3 407
3 691
4 073
3 973
4 334
4 683
5 907
5 928
7 923
5 810
5 874
5 868
6 718
7 139
9 117
13 018
10 972
9 010
5 559
5 106
4 842
4 633
5 338
5 206
7 203
10 586
11 072
12 094
4 177
3 106
3 981
3 849
5 779
4 333
5 789
6 023
7 963
6 679
1 106
979
1 074
912
1 050
1 070
1 531
1 608
2 035
2 276
9 103
5 827
5 847
7 764
6 619
6 767
9 283
12 401
12 487
11 099
7 139
5 301
5 457
11 722
7 160
14 179
8 219
8 730
9 658
8 754
7 950
6 843
4 676
6 124
6 307
8 062
11 660
12 121
17 734
12 608
478
153
202
88 484
72 927
66 549
–
–
–
–
78 894
81 426
99 648
116 561
–
93
139 388 149 312
–
140 890
262
Okresowo ponad 10 mln t/r wydobywano w ódzkim i wielkopolskim dla potrzeb
budowy autostrady A2 [1]. Najmniejsze ilo"ci kruszyw, g ównie piaskowych, eksploatuje si$ w kieleckim i lubelskim przede wszystkim wskutek uwarunkowa% geologicznych. Z pozosta ych województw zwraca uwag$ dynamiczny rozwój wydobycia
w opolskim – podwojenie produkcji w latach 2005–2009, a tak#e w "l!skim i podkarpackim oraz w kujawsko-pomorskim. Istotnym dla oceny perspektyw popytu jest rozdzielenie kruszyw naturalnych na niewzbogacone, zu#ywane w postaci urobku oraz
kruszywa podlegaj!ce przeróbce na frakcje #wirowe, piaski wzbogacone i mieszanki.
Ka#da z tych dwóch grup ma wyra(nie ukierunkowane zu#ycie. Kruszywa klasyfikowane, a w zasadzie #wiry stosowane s! niemal wy !cznie do produkcji betonu, wyrobów betonowych oraz kostki brukowej (drobniejsze frakcje #wirów, mieszanki i piaski), natomiast kruszywa niesklasyfikowane g ownie w drogownictwie
1.2. KRUSZYWA NIEWZBOGACANE
Kruszywami niewzbogaconymi s! piaski, piaski z domieszk! oraz naturalne mieszanki piaskowo-#wirowe (pospó ki), zbywane w postaci urobku bez przeróbki, przewa#nie w pobli#u miejsc eksploatacji, maksymalnie do 50 km. W ostatnich latach
szacuje si$, #e ok. 80% wydobycia u#ytkowane jest drogownictwie do podbudowy
nowych dróg, budowy nasypów itp. Pozosta a ich cz$"& stosowana jest do produkcji
betonu i wyrobów betonowych w lokalnych wytwórniach. *!czne wydobycie kruszyw
niewzbogaconych w ostatniej dekadzie stanowi o ponad 30% wydobycia krajowego
(tab. 3).
Tabela 3
Struktura wydobycia kruszyw naturalnych w Polsce w latach 2000–2009, tys. t
Rodzaj
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
Kruszywa niewzbogacone
Kruszywa do wzbogacania
Razem
27 796
62 688
88 484
22 106
50 821
72 927
19 081
47 468
66 549
26 738
52 156
78 894
25 022
56 404
81 426
38 655
60 993
99 648
37 329
79 232
116 561
2007
2008
47 207
50 241
92 181
99 071
139 388 149 312
2009
52 642
88 248
140 890
Od 2004 roku obserwuje si$ wzrost udzia u kruszyw niewzbogaconych w !cznym
wydobyciu. Szczególnie dobrze obserwuje si$ to zjawisko od 2005 r., kiedy to wdro#one zosta y programy pomocowe z UE. Zapowiedziane przez Rz!d RP w ostatnim
czasie znaczne ograniczenie "rodków finansowych na budow$ dróg z 53,8 mld PLN
w latach 2008–2010 do 10,1 mld PLN w 2013 roku spowoduje zapewne ograniczenie
tego wydobycia, prawdopodobnie o po ow$ ze stanu 2009 roku. Najbardziej masowo
wydobywanym rodzajem kruszyw niewzbogaconych s! piaski, których wydobycie
w latach 2000–2009 zosta o podwojone (tab. 4), osi!gaj!c ilo"& 31,5 mln ton w 2008 r.
W ostatnim roku wydobycie by o ni#sze o 2,5 mln ton.
263
Tabela 4
Gospodarka kruszywami naturalnymi w Polsce w latach 2000–2006, tys. t [4, 8]
Wydobycie
Produkcja
piaski niewzbogacone
piaski z domieszk!
#wirów niewzbogacone
pospó ki niewzbogacone
#wiry
mieszanki klasyfikowane
piasek klasyfikowany
piasek kl. sprzedany
poda#*
import
eksport
zu#ycie
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
88 484
83 985
15 989
72 927
69 104
11 666
66 549
63 190
10 963
78 894
76 055
15 094
81 426
77 953
15 094
99 648 116 561
94 720 109 825
22 613
22 542
139 388
131 792
29 954
149 312
141 383
31 550
140 890
134 515
29 097
5 680
7 326
4 925
8 659
7 725
11 757
9 799
9 812
14 062
18 214
3 649
23 473
4 527
30 667
20 603
73 921
12
1 558
72 375
2 961
18 677
3 819
24 655
17 151
61 600
73
573
61 100
2 991
17 175
3 839
23 297
16 582
56 475
100
318
56 257
2 986
18 996
3 927
25 393
17 608
67 270
201
282
67 189
2 996
21 132
4 061
26 945
19 076
70 084
168
235
70 017
4 465
22 643
4 365
28 877
20 580
86 423
116
282
86 257
4 989
29 001
6 186
37 308
24 636
97 153
198
415
96 936
7 441
34 084
5 998
44 503
28 494
115 783
940
135
116 588
4 629
36 197
6 755
48 190
30 506
123 699
1 424
88
125 035
5 232
32 745
5 581
43 646
28 873
119 742
1 188
128
120 802
* Produkcja krajowa pomniejszona o niezbywalny piasek wzbogacony i inne.
Tabela 5
Produkcja #wirów w Polsce w latach 2000–2009, tys. t
Województwo
Dolno"l!skie
Kujawsko-Pomorskie
Lubelskie
Lubuskie
*ódzkie
Ma opolskie
Mazowieckie
Opolskie
Podkarpackie
Podlaskie
Pomorskie
)l!skie
)wi$tokrzyskie
Warmi%skoMazurskie
Wielkopolskie
Zachodniopomorskie
Razem
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2 653
580
37
1 117
336
1 929
1 752
1 475
1 431
2 848
1 640
1 307
–
2 098
527
46
870
359
1 881
1 708
1 220
1 095
2 123
1 554
955
–
1 283
509
46
613
475
1 925
1 322
1 108
1 040
2 147
1 473
1 346
–
1 671
469
50
551
514
2 162
1 740
1 014
1 224
2 052
1 283
1 409
–
2 098
539
54
573
539
2 435
1 973
1 357
1 285
2 469
1 508
1 558
–
2 714
601
48
691
636
3 037
2 060
1 240
1 189
1 935
1 514
1 548
–
3 568
684
59
987
627
3 630
2 934
1 708
1 277
2 812
1 405
2 089
–
4 433
787
60
787
719
4 029
3 062
1 967
1 425
4 382
1 771
2 066
–
4 572
800
70
823
726
4 611
3 205
2 781
1 655
4 035
2 753
2 155
–
3 272
877
65
683
799
4 843
2 578
2 972
1 509
3 630
2 953
2 085
–
3 242
1 986
1 974
2 502
2 260
2 499
3 243
4 312
4 043
3 105
722
491
530
640
640
629
656
757
721
569
2 404 1 764 1 384 1 715 1 844 2 302 3 322 3 527 3 247
2 805
23 473 18 677 17 175 18 996 21 132 22 643 29 001 34 084 36 197 32 745
Drugim ilo"ciowo rodzajem kruszyw niewzbogaconych s! piaski z domieszk! #wirów, których wydobycie w okresie 2000–2009 wzros o niemal 3,5 krotnie, przy czym
w ostatnim okresie zosta a niemal podwojona – 18 mln ton w 2009 roku. Kruszywo
piaskowe z domieszk! #wirów w ok. 90% zu#ywane jest w drogownictwie do podbu-
264
dowy dróg, budowy nasypów etc. Wskazane ilo"ci w kilku województwach wynika y
przede wszystkim z budowy autostrad i dróg szybkiego ruchu, m.in. S3 w zachodniopomorskim, A8 w dolno"l!skim, A2 w wielkopolskim i ódzkim, A1 i S7 w kujawskopomorskim i pomorskim, S8 i S7 w mazowieckim oraz przebudowy wielu odcinków
dróg krajowych. Niewielkie znaczenie ma pozyskiwanie tych kruszyw w województwach lubelskim, lubuskim, opolskim, ma opolskim, podlaskim, podkarpackim, "l!skim, "wi$tokrzyskim i warmi%sko-mazurskim (tab. 5), g ównie wskutek niedoboru
kruszyw o wysokim punkcie piaskowym.
Marginalny, udzia ilo"ciowy w"ród kruszyw niewzbogaconych ma pospó ka.
Wydobycie pospó ki po sta ym poziomie oko o 3 mln t/rok do 2004 roku, zacz$ o
wzrasta&, osi!gaj! poziom 7,4 mln t w 2007 roku W wydobyciu kruszyw niewzbogaconych widoczny jest du#y udzia ma ych producentów lub powo ywanych ad hoc dla
ich pozyskiwania dla potrzeb budowy dróg. Cz$sto notuje si$ w tym zakresie potocznie okre"lan! legaln nielegalno!", rozumian! jako dzia ania wielu przedsi$biorców
korzystaj!cych z koncesji staro"ci%skich z ewidentnym przekraczaniem dozwolonego
tymi decyzjami limitu wydobycia, lub posiadanie wielu takich koncesji przez jednego
przedsi$biorc$ na jednym z o#u. Powoduje to niezdrow! konkurencj$ na rynku.
1.3. KRUSZYWA WZBOGACONE
Wydobycie kruszyw naturalnych przeznaczonych do wzbogacania w ostatniej dekadzie wykazywa o ci!g y wzrost do 2008 r., kiedy to osi!gn$ o wielko"& 91 mln t), tj.
66,3% wydobycia ca kowitego. Najwi$ksze ilo"ci, ponad 11 mln t/rok by y wzbogacane w województwie warmi%sko-mazurskim w latach 2007–2008 i zachodniopomorskim w 2007 roku. Obecnie dominuje województwo ma opolskie, gdzie dla tych
potrzeb przeznaczono w ostatnim roku niemal 11 mln ton. Wielko"& 10 mln t/rok odnotowano jeszcze w woj. dolno"l!skim w 2008 roku i podlaskim w 2007 roku. Ponad
5 mln t/rok kieruje si$ do wzbogacania jeszcze w woj. mazowieckim, opolskim
(dynamiczny wzrost), pomorskim i "l!skim.
Jako"& wydobywanych kopalin dla tych potrzeb wyra#ona warto"ci! punktu piaskowego (dalej skrótowo p.p.), "rednio dla kraju zmienia a si$ w ostatnim dziesi$cioleciu w granicach 62,5–65,6% z tendencj! wzrastaj!c!. Najlepszy pod tym wzgl$dem
jest urobek pozyskiwany w województwach dolno"l!skim (p.p. do 56,0%), ma opolskim (p.p. do 57.9%), opolskim (p.p. do 57,2%), podlaskim (p.p. do 59,8%) oraz "l!skim (p.p. do 58,5%), natomiast najs abszy w lubelskim (ponad 81%), ódzkim do
80% w ostatnim okresie), wielkopolskim (do 78,1%), a tak#e w zachodniopomorskim
(69–70%) i "wi$tokrzyskim (ponad 90%). Charakterystyczne jest tak#e sta e pogarszanie si$ jako"ci urobku w Warmi%sko-Mazurskiem (z 60,4 do 66,8%) oraz Mazowieckiem
(z 60,5 do 65,4%), a wi$c u du#ych producentów #wirów, "wiadcz!cy o stopniowym
wyczerpywaniu si$ zasobów tzw. kruszyw grubych. Najwa#niejszym produktem
265
wzbogacania kruszyw naturalnych s! #wiry, stosowane do produkcji betonów, wyrobów betonowych oraz kostki betonowej wibroprasowanej. Ich produkcja ros a do
2008 roku, kiedy osi!gn$ a wielko"& 36,2 mln ton, (tab. 5). Spadek produkcji w 2009
roku odzwierciedli rozwój kryzysu w budownictwie mieszkaniowym i przemys owym. Najwi$ksze ilo"ci #wirów ponad 4,0 mln t/rok pochodz! z województw ma opolskiego, warmi%sko-mazurskiego podlaskiego i dolno"l!skiego (tab. 5).
O wielko"ci poda#y #wirów w poszczególnych regionach decyduj! g ównie du#e
koncerny, np. CRH poprzez OKSM Sp. z o.o. Olsztyn, Heidelberger – zak ady Góra#d#e Kruszywa, Lafarge Kruszywa i Beton Sp. z o.o., Cemex, Eurovia Polska. Konkuruj! one z przedsi$biorcami z kapita em polskim: Kruszgeo SA z Rzeszowa, KZEK
Kruszywa SA z Krakowa, Kruszgeo Sp. z o.o. Pozna%, Szczeci%"kie KSM SA, ZPK
Rupi%scy SJ, SKSM Suwa ki Sp. z o.o., PPMD Kruszbet SA, Grupa JD Trade,
PPKLiM Katowice, czy grup! H. Szczepa%ski – B. Danilewicz – W. Dura , Polgravel,
czy te# wielu innych "redniej wielko"ci z jednym lub dwoma zak adami.
Wydobyciem zajmuje si$ w kraju ponad 1000 podmiotów, od du#ych ponadnarodowych po jednoosobowe z wydobyciem 0,5–5 tys. t/rok. O wielko"ci rocznego wydobycia w kraju decyduj! przede wszystkim du#e firmy, spo"ród których w siedemnastu wydobycie w ostatnich 3 latach przekracza o 1 mln t/rok (tab. 6).
Tabela 6
Najwa#niejsi producenci kruszyw naturalnych piaskowo-#wirowych w Polsce w latach 2007–2009
Producent
Góra#d#e Kruszywa
Cemex Polska Sp. z o.o
Lafarge Kruszywa Sp. z o.o.
Kruszgeo Rzeszów SA
Tarmac Polska
OKSM Olsztyn Sp. z o.o.
ZPK Rupi%scy SJ.
Szczeci%skie KSM SA
Grupa H. Szczepa%ski – B. Danilewicz – W. Dura
Kruszgeo Wielkopolskie Kopalnie Sp. z o.o.
Budokrusz Sp. z o.o.
Krakowskie ZEK SA
PPDM Suwa ki SA
PPKMiL Katowice SA
Lubelskie KSM Sp. z o.o.
JD Trade Sp. z o.o.
Suwalskie KSM Sp. z o.o.
Razem
Polska
2007
2008
wydobycie
[%]
7 865
3 181
5 070
4 647
6 263
8 673
3 159
3 458
4 885
3 055
581
2 525
1 114
1 728
1 179
608
4 409
62 399
139 388
5,6
2,3
3,6
3,3
4,5
6,2
2,3
2,5
3,5
2,2
0,4
1,8
0,8
1,2
0,9
0,4
3,2
44,8
100,0
2009
wydobycie
[%]
wydobycie
[%]
7 856
3 639
6 047
5 963
6 079
7 911
2 414
4 583
3 151
3 344
1 954
2 272
1 283
1 363
1 168
1 082
3 091
63 200
149 312
5,3
2,4
4,1
4,0
4,1
5,3
1,6
3,1
2,1
2,2
1,3
1,5
0,9
0,9
0,8
0,7
2,1
42,3
100,0
6 784
5 425
5 391
5 156
4 317
4 315
3 037
2 902
2 895
2 828
2 234
1 722
1 262
1 163
1 144
881
728
52 184
140 890
4,8
3,9
3,8
3,7
3,1
3,1
2,2
2,1
2,1
2,0
1,6
1,2
0,9
0,8
0,8
0,6
0,5
37,0
100,0
266
Mniejsze znaczenie na rynku kruszyw wzbogaconych maj! mieszanki klasyfikowane; ta%szy substytut #wirów dla betonów. Kolejnym surowcem s! piaski wzbogacone, których produkcja jest funkcj! wydobycia i punktu piaskowego urobku.
Im wy#szy punkt piaskowy tym wi$kszy wychód piasku, z którego zbytem w regionach pó nocnych, zachodnich oraz po udniowo-zachodnich wyst$puj! istotne problemy i jest on zwa owany wewn$trznie w wyrobiskach. Z tego powodu wydziela si$
dwie kategorie; piasek wydobyty i piasek sprzedany. Produkcja piasków wzbogaconych od 2003 roku nieprzerwanie ros a do 2008 r. do wielko"ci 48,2 mln ton. (tab. 4); po
czym odnotowano spadek o 4,5 mln t.
W krajowej gospodarce kruszywowej minimalna rol$ odgrywaj! obroty mi$dzynarodowe, a udzia importu w ostatnich dwóch latach zbli#a si$ do 1% w zu#yciu
(tab. 4). Wobec zapowiadanych ograniczeniach w budownictwie drogowym, w najbli#szym okresie wielce prawdopodobny jest spadek !cznego zu#ycia kruszyw piaskowo-#wirowych do 100 mln t/rok lub poni#ej, a stosunek kruszyw wzbogaconych
do niewzbogaconych b$dzie si$ kszta towa w przedziale 60–65/40–35.
2. KRUSZYWA *AMANE
Rynek kruszyw amanych odnotowa w 2009 roku rekordowe wielko"ci po stronie
popytu i poda#y, przy rosn!cej konkurencji ze strony dostawców zagranicznych oraz
zaostrzaj!cych si$ wymaga% jako"ciowych. Popyt stymulowany by przez zakres
inwestycji infrastrukturalnych, sportowych i budowlanych, mimo ich ogranicze%
i opó(nie% spowodowanych ró#nymi przyczynami, a pokrywany g ównie rodzim!
produkcj!, dzi$ki nowym inwestycjom górnictwa kruszywowego, a tak#e modernizacyjnym i zmianom organizacyjnym.
Baza zasobowa kopalin klasyfikowanych jako z o#a kamieni budowlanych i drogowych uwzgl$dnia kilkana"cie rodzajów ska magmowych, metamorficznych i osadowych, ró#ni!cych si$ zdecydowanie parametrami jako"ciowymi (tab. 7).
Cech! charakterystyczn! jest jej nierównomierna lokalizacja na terenie kraju, przy
skupieniu na po udniu Polski i w obszarze Gór )wi$tokrzyskich. Lokalizacja z ó#, jej
ograniczona wielko"&, cz$sty konflikt z walorami "rodowiska naturalnego, dodatkowo
powoduj!cy zmniejszenie zasobów mo#liwych do zagospodarowania s! obecnie najpowa#niejszymi barierami rozwoju poda#y. Niemal po owa bazy zasobowej znajduje
si$ w z o#ach aktualnie zagospodarowanych i udost$pnianych (tab. 7). Istotne ograniczenia mo#liwo"ci przysz ego wykorzystania z ó# dotycz! zw aszcza dolomitów
i wapieni na terenie "wi$tokrzyskiego i ma opolskiego, a tak#e bazaltów i melafirów
na Dolnym )l!sku.
Zasoby prognostyczne dla niektórych rodzajów ska do produkcji kruszyw amanych s! znacznie wi$ksze od znanych zasobów, m.in. dla granitów ponad 3-krotnie,
a dla porfirów 6-krotnie. Tak#e dla gorszych jako"ciowo ska , np. gnejsów s! ponad
40-krotnie wi$ksze, dla piaskowców ponad 100-krotnie, dla szarog azów 10-krotnie
267
a dla dolomitów 2 razy wi$ksze. Jednak otwartym pozostaje ci!gle pytanie ile z tych
ogromnych zasobów prognostycznych b$dzie mo#na praktycznie wykorzysta&, bowiem wi$kszo"& z nich po o#ona jest na terenach chronionych, cechuj!cych si$ walorami krajobrazowymi, le"nych etc.
Tabela 7
Stan bazy zasobowej z ó# kamieni budowlanych i drogowych na koniec 2009 r., tys. t [3, 11]
Ska a
bazalty
diabazy
gabro
melafir
granity
granodioryty
syenity
porfiry
magmowe
amfibolity
serpentynity
gnejsy
migmatyty
ziele%ce
hornfelsy
metamorficzne
piaskowce
kwarcyty
szarog azy
dolomity
wapienie
osadowe
Razem
Zagospodarowane
bilansowe
431 299
6 357
284 197
325 519
783 596
13 670
42 239
143 179
2 030 056
79 996
24 032
101 368
206 354
–
613
412 363
291 493
77 533
66 034
393 268
447 952
1 276 280
3 396 499
przemys owe
392 996
6 357
188 542
275 762
551 751
13 500
26 079
88 827
1 543 814
15 055
13 562
71 033
65 834
–
588
166 072
115 345
53 991
29 291
138 701
223 218
560 546
2 133 258
Niezagospodarowane
bilansowe
168 944
202 167
29 196
146 854
345 653
127 881
15 717
576 348
1 612 760
98 151
49 886
158 441
16 856
37 815
2 309
363 458
773 580
99 284
–
588 384
1 058 317
2 519 565
4 665 978
Mo#liwe do zagospodarowania
bilansowe
87 194
202 167
28 132
142 768
336 672
123 698
15 159
571 485
1 507 275
98 077
49 886
158 339
16 856
37 815
2 002
362 975
773 580
99 284
–
585 104
1 032 210
2 490 178
4 535 828
prognostyczne
59 270
73 000
122 800
–
3 776 920
4 359 400
5 400
180 000
10 108 710
112 377 910
691 430
2 000 180
2.1. WYDOBYCIE
Zmiany wydobycia w latach 2000–2009 zestawiono w tabeli 8. Ska y metamorficzne nie odgrywa y i nie odgrywaj! istotnej roli w wydobyciu ska litych; ich udzia
zmienia si$ w granicach 3,5%, a w 2009 roku przekroczy 10%. Stanowi! o tym amfibolity i serpentynity, a od dwóch lat tak#e migmatyty.
Pozyskiwanie ska osadowych wykazuje sta y dynamiczny wzrost. Decyduje o tym
eksploatacja dolomitów dewo%skich w "wi$tokrzyskim, m.in. KD Sandomierz SA,
KKSM Kielce SA, Lafarge oraz krakowskim (KOSD Rudawa/Lafarge), wapieni–
równie# z regionu "wi$tokrzyskiego (m.in. KD Sandomierz SA, KKSM Kielce,
KW Morawica) oraz wydobycie piaskowców karpackich. Niedu#! rol$ odgrywaj!
kwarcyty, cho& ich wydobycie wzros o ponad dwukrotnie w ostatnich 2 latach do
268
ponad 1,5 mln t/rok, po przej$ciu z o#a Wi"niówka przez Tarmac Polska oraz zmianie
profilu produkcji na kruszywa przez Kopalnie i Zak ady Wzbogacania Kwarcytu SA
w Bukowej Górze.
Tabela 8
Wydobycie ze z ó# kamieni budowlanych i drogowych w latach 2000–2009, tys. t [11]
Ska a
bazalty
diabazy
gabro
melafiry
granity
granodioryty
syenity
porfiry
magmowe
amfibolity
serpentynity
migmatyty
gnejsy
hornfelsy
metamorficzne
piaskowce
kwarcyty
szarog azy
dolomity
wapienie
osadowe
Razem
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
5 372
1 447
254
3 155
2 454
–
344
490
13 516
412
140
–
47
–
599
1 482
210
228
4 082
2 981
8 983
23 098
4 516
726
213
2 663
2 420
–
444
395
11 377
356
126
–
165
10
657
1 407
338
208
4 346
2 617
8 916
20 950
4 795
1 065
185
2 090
1 803
–
223
674
10 835
313
127
–
164
9
613
1 537
369
240
4 869
2 893
9 908
21 356
5 678
1 220
181
2 785
2 267
–
462
659
13 252
379
159
–
0
–
538
1 812
389
201
5 574
2 857
10 833
24 623
6 115
1 491
125
3 242
2 513
–
383
936
14 805
416
180
–
41
–
637
1 640
331
269
6 400
3 296
11 936
27 378
6 617
1 353
1 176
4 177
3 292
–
502
857
17 974
494
397
–
75
–
966
1 615
525
310
7 032
3 577
13 059
31 999
6 729
1 423
1 201
3 610
3 558
–
603
1 138
18 262
452
705
–
80
–
1 237
2 497
790
295
8 318
3 905
15 805
35 304
8 939
1 764
2 099
2 922
3 782
8
865
1 154
21 533
554
690
422
270
–
1 936
2 621
863
333
9 820
5 921
19 558
43 027
9 500
1 402
1 920
3 173
5 938
83
788
1 468
25 740
582
542
989
328
–
2 441
3 777
1 553
341
9 715
6 676
22 062
50 243
8 414
1 601
1 649
3 255
6 351
65
780
1 145
23 260
790
667
2 689
1 125
–
5 271
4 472
1 763
542
10 465
7 291
24 533
53 064
W mniejszym stopniu na wzrost wydobycia wp yn$ y kolejne udost$pnienie z ó#,
m.in. Pi awa Górna, Targowica, Wojciechów, Gronowskie Wzgórza i Janowiczki
(ponownie), Wszachowa, Jenkowa, Gorce czy te# 4 z ó# wapieni dewo%skich.
2.2. PRODUKCJA KRUSZYW *AMANYCH
Produkcja naturalnych kruszyw amanych w latach 2000–2009 zwi$kszy a si$ ponad 2-krotnie, (tab. 9). Natomiast produkcja ze z ó# klasyfikowanych jako kamienie
budowlane i drogowe zwi$kszy a si$ odpowiednio niemal 3-krotnie (tab. 9). Taki
wzrost spowodowany by podwojeniem produkcji kruszyw ze ska osadowych,
zw aszcza dolomitów, a tak#e piaskowców i wapieni. W dalszym ci!gu podstawowe
znaczenie dla gospodarki krajowej maj! kruszywa pozyskiwane ze ska magmowych,
g ównie na Dolnym )l!sku i w niewielkim zakresie Opolszczy(nie (bazalty) oraz
w okolicy Krakowa (diabazy i porfiry). Ich poda#, spowodowana rosn!cym zapotrzebowaniem gospodarki, zwi$kszy a si$ w okresie latach 2000–2008 o ponad 100% (tab.
9). Nast!pi y zmiany organizacyjne w"ród producentów oraz poczyniono wiele nowych i modernizacyjnych inwestycji w zak adach przeróbczych na eksploatowanych
dot!d z o#ach. W niewielkim tylko stopniu na wzrost wp yn$ o uruchomienie ponowne eksploatacji i produkcji z kilku z ó#.
269
Zmiany organizacyjne w sektorze naturalnych kruszyw amanych w omawianym
okresie polega y g ównie na przej$ciu szeregu z ó# przez nowych producentów,
z regu y du#e koncerny zagraniczne, które w pierwszym rz$dzie inwestowa y w linie
produkcyjne, np. Lafarge naby z o#a bazaltu Sulików i Lubie% oraz KOSD Rudawa
SA., AG Basalt z o#e gabra Braszowice, OKSM Olsztyn Sp. z o.o./CRH – z o#e bazaltu Targowica i z o#e granitu Gniewków oraz piaskowca Osielec, PDB Colas odkupi od Góra#d#e Kruszywa/HeidelbergCement z o#a bazaltu k. Z otoryi oraz granitu
Rogo(nica, Strabag Polska naby z kolei z o#a eksploatowane do ko%ca 2006 roku
przez NCC (Góra Kamienista – bazalt, Siedlimowice I – granit), a Tarmac Polska –
z o#e kwarcytów Wi"niówka. Najwi$kszym przej$ciem w 2010 r. by o nabycie przez
Eurovi$ zak adów Tarmaca oraz *KB Ksi$ginki SA, która wcze"niej pozyska a z o#a
Józef i Bukowa Góra i zainwestowa a w zak ad przeróbczy o zdolno"ci 1,2 mln t/rok
oddany do u#ytku w po owie 2008 roku, a KD Sandomierz SA. przej! z o#e piaskowca Lipownica II.
Tabela 9
Produkcja naturalnych kruszyw amanych w Polsce w latach 2000–2009, tys. t
Ska a
bazalty
diabazy
gabro
melafiry
granity
granodioryty
syenity
porfiry
magmowe
amfibolity
serpentynity
migmatyty
gnejsy
hornfelsy
metamorficzne
piaskowce
kwarcyty
szarog azy
dolomity
wapienie
osadowe
Razem
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
5 018
1 277
216
2 736
1 187
–
256
420
11 110
362
119
–
33
–
514
1 185
397
198
2 840
1 733
6 353
17 977
4 032
668
181
2 336
1 312
–
371
336
9 236
313
108
–
140
7
568
1 155
440
183
2 667
1 567
6 012
15 816
4 262
973
157
1 832
975
–
183
591
8 793
279
106
–
141
6
532
1 250
527
212
3 278
1 703
6 970
16 295
5 122
1 132
154
2 453
1 364
–
380
580
11 185
337
138
–
–
–
475
1 470
632
176
3 591
1 971
7 840
19 500
5 542
1 409
106
2 858
1 461
–
325
824
12 525
370
157
–
30
–
557
1 699
656
238
4 149
2 365
9 107
22 189
6 098
1 290
953
3 666
2 198
–
427
754
15 386
440
357
–
52
–
849
1 844
901
274
4 660
2 553
10 232
26 467
6 761
1 102
1 023
3 399
2 372
–
563
1 109
16 329
431
685
–
77
–
1 193
2 227
1 267
278
6 011
3 340
13 123
30 645
8 404
1 606
1 847
2 633
3 349
7
772
1 108
19 726
525
662
354
251
–
1 792
2 521
1 384
314
7 817
4 345
16 381
37 899
8 920
1 288
1 690
3 001
5 360
76
708
1 410
22 453
551
520
940
299
–
2 310
3 511
1 426
320
7 677
4 744
17 668
42 431
7 858
1 465
1 509
3 086
5 977
47
699
1 099
21 740
745
640
2 566
1 018
–
4 969
4 138
1 621
512
8 285
4 857
19 413
46 122
Produkcj! kruszyw amanych w Polsce zajmuje si$ ponad 120 producentów ró#nej
wielko"ci, jednak oko o 58% !cznej produkcji przypada o na 15 z produkcj! ponad
1 mln t/rok w latach 2007–2008 (tab. 11). S! w"ród nich zarówno producenci nale#!cy
do du#ych mi$dzynarodowych koncernów, jak i firmy wy !cznie z kapita em polskim.
Najwi$kszym producentem naturalnych kruszyw amanych w okresie ostatnich 3 lat
by y KD Sandomierz SA, które zwi$kszy y produkcj$ do niemal 4 mln ton/rok dostarczaj!ce g ównie kruszyw dolomitowych i wapiennych, a od 3 lat tak#e piaskowcowych. Drugim producentem jest obecnie Lafarge Kruszywa o produkcji 3,9 mln t/rok
270
ró#nych kruszyw (bazalty, melafiry, dolomity, piaskowce). Produkcj$ ponad 2 mln
t/rok wykazuje Strabag Polska ~2,2 mln t/rok (bazalty, melafiry i granity) i DSS
Pi awa SA (amfibolity i migmatyty) z najwi$kszym wzrostem produkcji w ostatnim
okresie. Dynamicznie zwi$ksza produkcj$ kruszyw granitowych Berger Kruszywa
Sp. z o.o. Produkcj$ ponad 1 mln t/rok notuje jeszcze 9 innych przedsi$biorców (tab. 10).
Tabela 10
Najwa#niejsi producenci kruszyw amanych w Polsce w latach 2007–2009 [tys.t]
Producent
KD Sandomierz SA
Lafarge KiB Sp. z o.o.
KSS Bartnica Sp, z o,o,
Strabag Polska
KKSM SA Kielce
Tarmac Polska
OKSM Olsztyn Sp, z o,o,
PGP Bazalt SA, Wilków
Colas Polska sp, z o,o,
KPiD Krzeszowice Sp, z o,o,
*u#yckie KB SA w Lubaniu
DSS SA Pi awa
Chemia Polska
KW Morawica
Berger Kruszywa Sp, z o,o,
Razem
Polska produkcja ca kowita
produkcja ze z ó#
2007
2008
2009
produkcja
[%]
produkcja
[%]
produkcja
[%]
3 625
8,0/9,9
3 589
7,6/8,8
3 999
6,9/8,7
3 234
6,9/8,5
3 682
7,5/8,7
3 953
6,8/8,6
4 482
9,6/11,8
3 335
6,8/7,9
3 224
5,6/7,0
2 152
4,6/5,7
2 299
4,7/5,4
2 694
4,7/5,8
1 993
4,3/5,3
2 326
4,5/5,3
1 775
3,1/3,8
1 731
3,7/4,6
1 880
3,8/4,4
1 927
3,3/4,2
1 019
2,2/2,7
1 767
3,6/4,7
1 210
2,1/2,6
1 644
3,5/4,3
1 711
3,5/4,0
1 638
2,8/3,5
1 459
3,1/3,9
1 672
3,4/3,9
1 711
3,0/3,7
1 360
2,9/3,6
1 441
2,9/3,4
1 390
2,4/3,0
1 565
3,3/4,1
1 268
2,6/3,0
727
1,3/1,6
458
1,0/1,2
1 183
2,4/2,8
2 937
5,1/6,4
1 265
2,7/3,3
1 112
2,3/2,6
977
1,7/2,1
1 127
2,4/3,0
1 069
2,2/2,5
858
1,5/1,9
197
0,4/0,5
683
1,4/1,6
1 185
2,1/2,6
27 311
58,3/72,1 29 017
58,8/68,4 30 205
52,2/65,5
46 855
100,0
49 322
100,0
57 903
100,0
37 861
80,8
42 429
86,0
46 122
79,7
2.3. WYDOBYCIE I PRODUKCJA Z INNYCH Z*Ó'
Uzupe nieniem produkcji kruszyw amanych jest ich pozyskiwanie ze z ó# innych
kopalin. Do najwi$kszych producentów nale#a y Boloil SA. i ZG Trzebionka dostarczaj!ce po oko o 1 mln t/rok kruszyw dolomitowych z opadów po przeróbce rud ZnPb, przy czym produkcja ta zako%czy a si$ w 2009 roku wskutek zamkni$cia kopalni.
Powa#nych ilo"ci dostarczaj! GZD w Siewierzu (600–800 tys. t) oraz inni producenci
dolomitów przemys owych na Górnym )l!sku, np. KOSD B$dzin/TRIBAG Sp. z o.o.
Tak#e producenci surowców wapiennych wytwarzaj! wapienne kruszywa amane,
m.in. Kujawy Wapno, P aza, Nordkalk, ZPW Trzuskawica lub okresowo niektóre
zak ady koncernu Lhoist.
Trudna do statystycznego uchwycenia jest produkcja z odpadów granitowych ze
z ó# blocznych, cz$sto wykonywana przez firmy trzecie. Mo#na j! szacowa& na 300–
500 tys. t/rok. Podobna uwaga dotyczy kruszyw amanych pozyskiwanych z ha d piaskowcowych zlokalizowanych przy kopalniach w$gla kamiennego na Górnym )l!sku.
271
Udzia kruszyw amanych pochodz!cych z innych z ó# i surowców odpadowych zmala w ostatnim okresie z 35% do 14%, jednak w 2009 roku wzrós ponownie do
20,3%, co by o efektem du#ego zapotrzebowania, g ównie ze strony drogownictwa.
2.4. GOSPODARKA KRUSZYWAMI *AMANYMI
Gospodarka kruszywami amanymi cechuje si$ sta ym wzrostem od 2002 roku.
W ostatnich latach obserwowany jest tak#e wzrost obrotów kruszywami, zarówno po
stronie importu, który od 2005 roku niemal si$ potroi do prawie 3,6 mln t, jak i eksportu utrzymuj!cym si$ na poziomie ponad 1 mln t/rok do 2007 r. (tab. 11). Najwi$kszymi dostawcami na rynek polski s! Norwegia, Szwecja, Ukraina i Niemcy, a odbiorcami kruszyw polskich Niemcy oraz Czechy.
Tabela 11
Gospodarka naturalnymi kruszywami amanymi w Polsce w latach 2000–2009, tys. t [8]
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
Produkcja
w tym ze z ó#
27 661
17 977
25 593
15 816
25 875
16 295
26 404
19500
29 271
22 189
33 098
26 467
38 836
30 645
46 855
37 899
49 322
42 431
57 903
46 122
import
eksport
zu#ycie
1 050
269
28 442
1 131
298
26 426
1 153
135
26 893
954
114
27 244
1 237
549
29 959
1 294
948
33 444
1 620
1 117
39 339
2 772
1 035
48 592
3 555
975
52 022
3 074
793
60 184
Zu#ycie naturalnych kruszyw amanych wzros o do poziomu 60,2 mln t w 2009
roku. G ównymi u#ytkownikami s!: drogownictwo ~55%, kolejnictwo ~25% oraz
budownictwo ~19%. Struktura zu#ycia w najbli#szym czasie nie ulegnie wi$kszym
zmianom, a ewentualnie zmniejszy si$ o ~5–10% udzia drogownictwa na rzecz kolejnictwa. Oko o 0,5% wykazywanego zu#ycia przeznaczane jest na inne cele, g ownie
bazalty i gabro do produkcji leizny bazaltowej oraz we ny mineralnej.
Pierwotne plany du#ych inwestycji liniowych w kraju (autostrady, drogi szybkiego
ruchu, obwodnice, nowe szlaki szybkich kolei, rewitalizacja starych) oraz budowy
portów, lotnisk, mostów i innych przy istotnym wsparciu finansowym z UE (programy sektorowe) zosta y ostatnio zweryfikowane in minus decyzjami rz!dowymi. St!d
zapotrzebowanie na kruszywa amane powinno w 2010 roku utrzyma& si$ na poziomie
oko o 60 mln t, a od 2011 roku b$dzie spada& do 45–50 mln t/rok. Zabezpieczenie
tych wielko"ci jest mo#liwe produkcj! z w asnych z ó# poprzez dalsz! jej intensyfikacj$ przez du#ych producentów.
Najwa#niejszymi surowcami dla drogownictwa i kolejnictwa s! kruszywa amane
(t ucze%, kliniec, grysy) produkowane z bazaltów, melafirów, diabazów, porfirów,
granitów, gabra, amfibolitów, gnejsów, serpentynitów, dolomitów, piaskowców, szarog azów i wapieni. Kruszywa bazaltowe i melafirowe znajduj! tak#e zastosowanie do
wykonywania warstw "cieralnych nawierzchni drogowych. W budownictwie wi$kszo"& kruszyw ze ska magmowych jest wykorzystywana do produkcji betonów.
272
Specjalnym kierunkiem zastosowa% jest produkcja tzw. lastrico i terazzo (sztuczne
kamienie typu konglomeratu). Dla tych celów zu#ywane s! przede wszystkim grysy
marmurowe i z wapieni dekoracyjnych. Ogó em ocenia si$, #e obecnie ok. 55% zu#ycia kruszyw amanych przypada na budownictwo drogowe, ok. 25% na budownictwo
kolejowe, a niespe na 20% na budownictwo mieszkaniowe i przemys owe. W najbli#szym czasie nale#y spodziewa& si$ zwi$kszenia udzia u budownictwa kolejowego do
30–35%.
3. KRUSZYWA SZTUCZNE
Konkurencyjnymi dla naturalnych kruszyw amanych s! sztuczne kruszywa amane, których poda# szacowana by a w latach 2006–2007 na 10–12 mln t/rok, przy
spadku o ok. 3 mln ton w ostatnim czasie (tab. 12). Ich poda# zacz$ a ju# male&, m.in.
wskutek wyczerpywania si$ zapasów starych ha d #u#li pohutniczych wobec ich
masowej eksploatacji oraz braku istotnych dostaw nowych #u#li po zmianach technologicznych w polskim hutnictwie #elaza. Najwa#niejsz! rol$ odgrywa y #u#le pohutnicze, mniejsz! pogórnicze ró#nych odpadów ze wzgl$du na ich s ab! jako"&. Niemniej pozyskiwanie kruszyw z tych odpadów ma charakter proekologiczny ze wzgl$du na likwidacj$ ha d i innych nagromadze%, a ponadto pozytywnie wp ywa na ochron$ zasobów z ó# kopalin. Kruszywa te niemal w ca o"ci stosowane w drogownictwie.
4. MO'LIWO)CI PODA'Y KRUSZYW MINERALNYCH
Rynek kruszyw naturalnych piaskowo-#wirowych w Polsce charakteryzuje si$ wyra(nym zró#nicowaniem regionalnym oraz jako"ciowym, co wynika z uwarunkowa%
geologicznych. Regionalizm zaznacza si$ zw aszcza w poda#y #wirów, w której
dominuj! wyra(nie regiony Polski po udniowej z najlepszymi jako"ciowo #wirami
z dolno"l!skiego i opolskiego oraz Polski pó nocnej.
Natomiast produkcja piasków niewzbogaconych oraz piasków z domieszk! #wirów
zdominowana jest przez firmy ma e z niewielkim udzia em du#ych firm i mia a miejsce w regionach, gdzie realizowano du#e inwestycje drogowe, m.in. w wielkopolskim,
ódzkim, kujawsko-pomorskim, pomorskim i mazowieckim czy ostatnio w dolno"l!skim.
Zarysowany podzia regionalny utrzyma si$ w nadchodz!cej dekadzie w produkcji
#wirów, gdy# decyduj! o tym geologiczne warunki wyst$powania. Mo#na si$ spodziewa& ograniczania poda#y #wirów wskutek wyczerpywania si$ zasobów z ó# tzw.
kruszywa grubego w województwach warmi%sko-mazurskim, mazowieckim i zachodniopomorskim, zaliczanych dot!d do regionów #wirowych. Z kolei zwi$kszenia ich
poda#y mo#na oczekiwa& w podkarpackim, lubuskim i pozosta ych regionach Polski
po udniowej. *!czna produkcja #wirów w rozpocz$tej dekadzie mo#e osi!gn!& mak-
273
symalnie 40 mln t/rok, która w przeliczeniu na wydobycie odpowiada& b$dzie 100–
110 mln t/rok w zale#no"ci od punktu piaskowego w eksploatowanych z o#ach. Zmiana lokalizacji o"rodków ich produkcji wp ynie na wyd u#enie dróg transportu do
g ównych o"rodków u#ytkowania.
Z kolei wydobycie (produkcja) kruszyw niewzbogaconych po uwzgl$dnieniu drastycznych ogranicze% finansowych na drogownictwo do 2013 roku zmniejszy si$ o ok.
50% w stosunku do wielko"ci z 2009 roku i kszta towa& si$ b$dzie w ilo"ci 25–30 mln
t/rok. Pozyskiwanie tych kruszyw koncentrowa& si$ b$dzie regionach kraju z du#ymi
inwestycjami drogowymi, zw aszcza w Polsce centralnej i wschodniej, m.in. A2, A4,
A1, S11, S6, S7, S17, S19 [2]. G ównymi ich dostawcami pozostan! nadal firmy ma e
i "rednie. Wspomniane uwarunkowania spowoduj!, #e wydobycie !czne kruszyw
naturalnych w kraju b$dzie do 2015 roku oscylowa o na poziomie 130 mln t/rok,
a w ostatniej pi$ciolatce obecnej dekady mo#e si$ zmienia& o 15–20%/rok w zale#no"ci od wysoko"ci nak adów finansowych na drogownictwo i budownictwo.
W nadchodz!cej dekadzie nast$powa& b$dzie zmiana struktury asortymentowej
produkowanych kruszyw amanych. Zmniejsza si$ b$dzie udzia kruszyw magmowych, co uwidoczni o si$ ju# w 2009 roku, m.in. wskutek wyczerpywania si$ ich zasobów za wyj!tkiem granitów, a rosn!c b$dzie udzia kruszyw ze ska osadowych,
tak#e ze wzgl$du na przesuwanie si$ frontu inwestycji infrastrukturalnych ku wschodowi kraju.
Podstawowymi problemami dla podtrzymania i/lub rozwoju poda#y kruszyw
amanych jest dost$pno"& z nowo udost$pnianych z ó#. Jednak najwa#niejszym jest
ograniczona baza zasobowa, zw aszcza ska magmowych i metamorficznych, powoduj!ca, #e w najbli#szych kilku latach zagospodarowanych mo#e zosta& tylko oko o 10
z ó#. Nieco lepiej przedstawia si$ sytuacja ze z o#ami ska osadowych, lecz mo#liwo"ci udost$pniania nowych z ó# ograniczaj! uwarunkowania "rodowiskowe, zw aszcza
z ó# dolomitów i wapieni dewo%skich w regionie "wi$tokrzyskim. A zatem i w ich
przypadku ilo"& nowych udost$pnie% nie przekroczy 10. Problemy z zapewnieniem
poda#y w stosunku do zapotrzebowania mog! wyst!pi& w po owie dekady, kiedy to
zako%czy si$ eksploatacja z oko o 20 z ó#, w tym bazaltów, dolomitów dewo%skich
i innych. Antidotum na przed u#enie ich #ywotno"ci b$dzie ewentualnie malej!ce
zapotrzebowanie oraz zast$powanie jednych rodzajów kruszyw innymi. Mo#liwo"ci
zagospodarowania kolejnych z ó# na du#! skal$ istniej! praktycznie tylko dla ska
osadowych, charakteryzuj!cych si$ gorszymi parametrami technicznymi. Inn! mo#liwo"ci! jest zwi$kszenie importu z krajów o"ciennych [1, 9].
W Polsce po udniowej rynki s! zdominowane przez producentów lokalnych, przy
uzupe nianiu potrzeb aglomeracji górno"l!skiej i krakowskiej w zakresie kruszyw
najwy#szej jako"ci o gatunki pochodz!ce z Dolnego )l!ska, a ostatnio o niewielkie
ilo"ci kruszyw z Czech i S owacji. Region warszawski i ódzki oraz Wielkopolska
zaopatrywane s! w najwy#szej jako"ci kruszywa dolno"l!skie ze ska magmowych,
jak równie# przez po o#onych bli#ej dostawców wapiennych i dolomitowych kruszyw
274
z rejonu Kielc. Dla rynku warszawskiego oraz województw wschodnich alternatyw!
kruszyw dolno"l!skich s! ukrai%skie kruszywa granitowe, diorytowe i bazaltowe
z Wo ynia. Na rynku Polski pó nocnej tak#e tradycyjnie stosowano kruszywa dolno"l!skie, lecz znaczenie kruszyw importowanych wci!# ro"nie i prawdopodobnie przekracza ju# 40%.
Osi!gni$te w 2009 roku wielko"ci poda#y i popytu kruszyw mineralnych (tab. 12)
nie zostan! przekroczone w rozpocz$tej dekadzie w wyniku zapowiedzianych ogranicze% nak adów na inwestycje w drogownictwie i kolejnictwie. Je#eli wymienione
uwarunkowania ul$gn! pozytywnym zmianom od 2014 roku mo#liwe b$dzie w horyzoncie 2020 roku uzyskanie wielko"ci poda#y-popytu w granicach 200 mln t/rok.
Tabela 12
Struktura rynku kruszyw mineralnych, [mln t]
2000 2001 2002 2003 2004
Kruszywa
2005 2006 2007 2008 2009
naturalne
produkcja–poda#
zu#ycie
73,9
72,4
61,6
61,1
56,5
56,3
67,3
67,2
70,1
70,0
86,4
86,3
97,2
96,9
115,8
116,6
123,7
125,0
119,7
120,8
27,7
28,4
25,6
26,4
25,9
26,9
26,4
27,3
29,3
30,0
33,1
33,4
38,8
39,3
46,9
48,6
49,3
52,0
57,9
60,2
7,1
7,1
7,3
7,3
7,8
7,8
8,5
8,5
9,5
9,5
11,3
11,3
11,9
11,9
8,8
8,8
7,4
7,4
0,4
0,4
0,5
0,5
0,6
0,6
0,5
0,5
0,5
94,7
95,0
90,1
90,9
102,0
102,8
108,4
109,0
129,6
129,8
147,9
148,1
175,1
177,6
182,3
186,3
185,5
188,9
amane
produkcja
zu#ycie
sztuczne z odpadów
7.2
produkcjas
7.2
zu#ycies
sztuczne przetworzone
0,4
produkcja = zapotrzebowanie
!cznie
109,2
produkcja
108,4
zapotrzebowanie
PODSUMOWANIE
Ukszta towana struktura rynku kruszyw naturalnych w minionej dekadzie ma charakter trwa y i bez wi$kszych zmian pozostanie w nadchodz!cym dziesi$cioleciu
wskutek uwarunkowa% geologicznych, pozycji i potencja u g ównych producentów
oraz g ównych rynków zbytu. Mo#na oczekiwa& zwi$kszonej produkcji w po udniowo-wschodniej cz$"ci kraju wskutek stopniowego przesuwania si$ frontów
inwestycyjnych, zw aszcza drogownictwa, do wschodnich regionów.
Prawdopodobnie dotychczasowy poziom produkcji kruszyw naturalnych osi!gni$ty w 2008 r. nie zostanie przekroczony w obecnej dekadzie, przede wszystkim
wskutek drastycznego ograniczenia nak adów finansowych na drogownictwo do
2013 r. i brak decyzji o dalszym finansowaniu.
275
Ograniczenie nak adów finansowych w pierwszych latach obecnej dekady spowoduje spadek produkcji kruszyw niewzbogaconych do 2013 r. do 26–30 mln t/rok.
Natomiast zapotrzebowanie odradzaj!cego si$ z kryzysu budownictwa b$dzie stymulowa o poda# kruszyw wzbogaconych, zw aszcza #wirów. Dla potrzeb ich produkcji wydobycie mo#e wzrosn!& do 100 mln t/rok, przy czym urobek b$dzie si$
charakteryzowa gorszym punktem piaskowym ni# obecne ok. 65%, a drogi transportu do odbiorców wyd u#! si$.
Rosn!ce zapotrzebowanie wymusi o istotny rozwój poda#y naturalnych kruszyw
amanych ze z ó# kamieni budowlanych i drogowych, których produkcja przekroczy a w 2009 roku 46 mln ton, a !czna osi!gn$ a po raz pierwszy niemal 58 mln
ton. Wykazany rozwój produkcji zosta zapewniony g ównie poprzez zmiany producentów na ró#nych z o#ach (przej$cia przez du#e koncerny zagraniczne) oraz
du#ym inwestycjom w zak ady przeróbcze i kopalnie. Niewielkie znaczenie dla
tego rozwoju jak dot!d mia o w !czenie do eksploatacji nowych z ó#.
Kryzys finansowo-gospodarczy, który z du#ym nasileniem wyst!pi w po owie
2008 roku, tak#e w Polsce, nie wywar ujemnego wp ywu na krajowy rynek naturalnych kruszyw amanych, który osi!gn! rekordowe w historii wielko"ci zarówno
po stronie poda#y i popytu. Jest to przede wszystkim efektem skali inwestycji
infrastrukturalnych i budowlanych w Polsce przy wykorzystaniu "rodków pomocowych z UE. Produkcj$ do oko o 50 mln t/rok do 2020 roku mog! zapewni&
istniej!ce i modernizowane zak ady oraz kilka nowych, "redniej wielko"ci na Dolnym )l!sku oraz w regionie )wi$tokrzyskim. Jednak w po owie przysz ej dekady
mog! wyst!pi& problemy z przewidywanym poziomem produkcji wskutek wyczerpywania si$ zasobów oko o 20 z ó#.
Do 2020 roku nast!pi te# zmiana asortymentowa produkcji; zmniejszy si$ udzia
kruszyw amanych ze ska magmowych na rzecz kruszyw ze ska osadowych oraz
zwi$kszy si$ udzia naturalnych kruszyw amanych, m.in. wskutek ograniczenia
poda#y kruszyw sztucznych. Barier! dla wi$kszego rozwoju produkcji jest ograniczona baza zasobowa, zw aszcza ska magmowych i metamorficznych. Kolejnymi
barierami jej rozwoju s! uwarunkowania "rodowiskowe, Natura 2000, w asno"ciowe gruntów itp., które ju# obecnie wp ywaj! na ograniczenie produkcji melafirów
i istotnie ograniczaj! zasoby z ó# niezagospodarowanych, m.in. bazaltów, dolomitów, wapieni i innych.
Pewnym antidotum na wskazane powa#ne bariery rozwoju poda#y jest weryfikacja
ogranicze% "rodowiskowych i prawnych przez zespól ekspertów pod auspicjami
Ministerstwa )rodowiska, a tak#e stworzenie promocyjnego programu poszukiwa%
nowych z ó#, zw aszcza ska magmowych i metamorficznych, które i tak w praktyce ograniczone s! do Dolnego )l!ska i Opolszczyzny.
*!czna poda#-popyt wszystkich rodzajów kruszyw mineralnych osi!gn$ y dotychczasowe wielko"ci, odpowiednio 185 i 188 mln ton w 2009 roku W rozpocz$tej
dekadzie wobec ostatnich ogranicze% nak adów inwestycyjnych mog! si$ zmniej-
276
szy do ok. 160 mln/rok w najbli!szych latach, a przy za"o!eniu !e od 2014 r. b#d$
wi#ksze, to w wariancie optymistycznym do 2020 roku poda! i popyt b#d$ oscylowa w granicach 200 mln t/rok.
LITERATURA
[1] B%K B., PIOTROWSKA A., RADWANEK-B%K B., Wp"yw budowy autostrad i dróg szybkiego
ruchu na poziom wydobycia pospolitych kopalin skalnych w Polsce, Biul. PIG 439, 2010.
[2] B%K B., RADWANEK-B%K B., Baza zasobowa kruszyw naturalnych województwa podkarpackiego pod k tem budowy autostrady A-4 i drogi szybkiego ruchu S-19, Prace Naukowe Instytutu
Górnictwa PWr., nr 121, Wroc"aw 2008.
[3] Bilans zasobów perspektywicznych Polski, (w przygotowaniu) PIG-PIB, Warszawa 2011.
[4] SMAKOWSKI T., NEY R., GALOS K. (red.), Bilans gospodarki surowcami mineralnymi polski
i !wiata 2009, IGSMiE PAN, Kraków 2011.
[5] GALOS K., SMAKOWSKI T., Regionalne zró"nicowanie krajowego rynku kruszyw naturalnych
piaskowo-"wirowych w Polsce. IPGSMiE PAN, Mat. konf. „Aktualia i perspektywy gospodarki surowcami mineralnymi”, Krynica 2010.
[6] GALOS K., Zmiany na rynku kruszyw naturalnych #amanych w Polsce po 2000 roku, Prace Nauk.
Inst. Górnictwa PWr., Wroc"aw 2009.
[7] GALOS K., $ród#a, produkcja i znaczenie gospodarcze kruszyw sztucznych w Polsce, Prace Naukowe Instytutu Górnictwa PWr., nr 121, Wroc"aw 2008.
[8] G&ÓWNY URZ%D STATYSTYCZNY, Dane statystyczne w zakresie produkcji, eksportu i importu kruszyw naturalnych #amanych. Warszawa 2010.
[9] PIOTROWSKA A., Z#o"a naturalnych piasków i "wirów, zasoby, wydobycie, obrót mi%dzynarodowy. Sur. Masz. Bud. 4, 2009.
[10] SMAKOWSKI T., Gospodarka kruszywami piaskowo-"wirowymi w nadchodz cej dekadzie, Kopaliny Podst. i Posp. Gór. Skal., nr 1/2011.
[11] WO&KOWICZ S. (red.), Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na
31.12.2009, Wyd. PIG-PIB, Warszawa 2010.
PERSPECTIVES OF MINERAL AGGREGATES MARKET IN POLAND
In 2009, the supply and demand for mineral aggregates surged to the all time record levels, rising to
185 and 188 million tons, respectively. That rise was mainly due to huge UE structural and cohesion
funds aimed to improve transport infrastructure and housing and industrial and sanitary construction
projects. These trends continue in the case of natural crushed aggregates. In turn, the demand for natural
(sand and gravel) aggregates started to fall as the global financial crisis began spreading throughout the
Central Europe to lead to significant downfall in the Poland’s building sector in the years 2008–2009.
Some decrease in supply of artificial aggregates since the year 2008 may be explained as due to
exhaustion of . stockpiled metallurgical slag and mining waste rock and other material suitable for their
production. Marked reductions in funding for road construction works till the year 2013, recently
announced by the Polish government, along with uncertainty in relation to the funding in 2014 and
thereafter, will undoubtedly result in decrease of demand for unprocessed natural aggregates and crushed
aggregates by about 25–30 and 10 million tons per year, respectively. The above listed factors should
lead to drop in total supplies and demand for mineral aggregates down to the level of 150–160 million
tons per year. If the scale of funding of transport infrastructure construction improves after the year 2014,
the total supplies and demand for mineral aggregates may rise again, even up to about 200 million tones
per year in the optimistic scenario.