Obronność nr 4 / 2015 - Wydział Zarządzania i Dowodzenia AON

Transkrypt

OBRONNOŚĆ
ZESZYTY NAUKOWE
WYDZIAŁU ZARZĄDZANIA
I DOWODZENIA
AKADEMII OBRONY NARODOWEJ
nr 4(16)/2015
KWARTALNIK
ISSN 2299-2316
Warszawa 2015
RADA NAUKOWA
prof. dr hab. Stanisław ZAJAS – przewodniczący (Akademia Obrony Narodowej), prof. dr
hab. Jerzy BOGDANIENKO (Uniwersytet Warszawski), prof. dr hab. Paweł CIEŚLAR
(Akademia Obrony Narodowej), prof. dr hab. Józef JANCZAK (Akademia Obrony
Narodowej), prof. dr hab. Mirosław KRČ (Uniwersytet Obrony w Brnie), płk prof. dr hab.
Jan POSOBIEC (Akademia Obrony Narodowej), prof. dr hab. Milan SOPÓCI (Akademia
Sił Zbrojnych w Liptovský Mikuláš), prof. dr hab. Zenon STACHOWIAK (Akademia
Obrony Narodowej), prof. dr hab. Bogdan SZULC (Akademia Obrony Narodowej), płk
prof. dr hab. Marek WRZOSEK (Akademia Obrony Narodowej), dr hab. Ryszard
CHROBAK (Akademia Obrony Narodowej), płk dr hab. Wojciech NYSZK (Akademia
Obrony Narodowej), płk dr hab. Andrzej POLAK (Akademia Obrony Narodowej), dr
Bogdan LENT (Uniwersytet Nauk Stosowanych w Bernie), dr. Janusz MIKA (Uniwersytet
Śląski w Opavie).
ZESPÓŁ REDAKCYJNY
dr hab. Andrzej CZUPRYŃSKI – redaktor naczelny
płk dr Mariusz FORNAL – redaktor tematyczny
płk nawig. dr Bogdan GRENDA – redaktor tematyczny
dr Jan KNETKI – redaktor tematyczny
płk dr Norbert PRUSIŃSKI – redaktor tematyczny
dr Agnieszka SZCZYGIELSKA – redaktor tematyczny
mgr Łukasz BARAŃSKI – redaktor techniczny
mgr Agata KRZEMIŃSKA – redaktor techniczny
mgr Monika KWIECIŃSKA – redaktor techniczny
mgr Jerzy TROCHA – redaktor statystyczny
mgr Anna JANKOWSKA – korekta językowa
mgr Jolanta OLPIŃSKA – tłumaczenie na język angielski
Adres redakcji: 00-910 Warszawa 72
al. gen. Antoniego Chruściela 103, bl. 101
tel./fax: 226814320
tel. 226813-515
e-mail: [email protected]
ISSN 2299-2316
Artykuły opublikowane w niniejszym wydawnictwie są recenzowane przez
samodzielnych pracowników naukowych. Referaty stanowią syntezę wyników
badań w obszarze obronności i bezpieczeństwa prowadzonych przez młodych
naukowców.
Wydawnictwo Akademii Obrony Narodowej
00-910 Warszawa 72
al. gen. Antoniego Chruściela 103
Nakładem Akademii Obrony Narodowej
Skład, druk i oprawa: Wydawnictwo Akademii Obrony Narodowej, zam. nr 871/2012, nakład 100 egz.
SPIS TREŚCI
CONTENTS
BARAŃSKI Łukasz
Wybrane konflikty zbrojne w ujęciu polemologicznym.
Część III – wojna etiopsko-erytrejska jako przykład nierozwiązanego
konfliktu granicznego .................................................................................. 5
Selected armed conflicts in polemological approach.
Part 3 – Eritrean-Ethiopian War as an example of unsolved border
conflict (abstract) ...................................................................................... 29
KRAKOWSKA Wiesława
Potrzeby informacyjne studentów Wydziału Zarządzania i Dowodzenia –
wyniki badań własnych ............................................................................. 30
The Faculty of Management and Command students’ information needs –
research results (abstract) ........................................................................ 44
KRZEMIŃSKA Agata
Udział polskich kontyngentów policyjnych w misjach poza granicami
kraju ......................................................................................................... 45
Quota share of Polish police missions outside the country (abstract)........ 55
KWAPISZ Klaudia
Ewolucja neutralności Austrii jako skutek procesów integracyjnych od
1955 roku do początku XXI wieku ............................................................ 56
Evolution of Austria’s neutrality as a result of integration processes from
1955 to the beginning of the 21st century (abstract) ................................. 67
KWIECIŃSKA Monika
Broń nieśmiercionośna w zastosowaniach wojsk...................................... 68
Non-lethal weapons applied by forces (abstract) ...................................... 79
KWIKA Jerzy
Rozpoznanie radiolokacyjne – rzeczywistość i przyszłość Sił
Powietrznych ............................................................................................ 80
Radiolocation reconnaissance – reality and future of air forces (abstract) . 97
POTOCKI Mirosław
Poglądy doktrynalne na prowadzenie operacji stabilizacyjnych w ujęciu
Sił Zbrojnych Stanów Zjednoczonych ....................................................... 98
Doctrinal views on conducting stabilization operations according to the
Armed Forces of the United States (abstract) ......................................... 115
3
PYREK Patrycja
Kontrola bezpieczeństwa imprez masowych ........................................... 117
Control of mass events’ safety and security (abstract) ............................ 129
RYNKIEWICZ Karolina
Podstawowe założenia metodyki PRINCE2 w projektach badawczorozwojowych ........................................................................................... 130
PRINCE2 essential methodology assumptions in research and
development projects (abstract) .............................................................. 146
ŚNIADECKA Magdalena
Uogólnienia i wnioski z udziału Grupy Zadaniowej Obrony Przed Bronią
Masowego Rażenia w planowaniu reagowania kryzysowego NATO ....... 147
Chemical Forces’ involvement in crisis response planning (abstract) ...... 156
TROCHA Jerzy
Badania nad ochroną ludności w Polsce w obliczu koncepcji zmian
ustawowych ............................................................................................ 157
Research on population protection in the face of the concept of statutory
changes (abstract) .................................................................................. 167
Wykaz recenzentów współpracujących z redakcją kwartalnika Obronność.
Zeszyty Naukowe Wydziału Zarządzania i Dowodzenia w 2015 roku...... 168
4
OBRONNOŚĆ. Zeszyty Naukowe 4(16)/2015
ISSN 2299-2316
Wybrane konflikty zbrojne w ujęciu polemologicznym. Część III…
AUTOR
mgr Łukasz Barański
[email protected]
WYBRANE KONFLIKTY ZBROJNE W UJĘCIU
POLEMOLOGICZNYM1. CZĘŚĆ III – WOJNA
ETIOPSKO–ERYTREJSKA JAKO PRZYKŁAD
NIEROZWIĄZANEGO KONFLIKTU GRANICZNEGO
Słowa kluczowe: Etiopia, Erytrea, Róg Afryki, wojna etiopsko-erytrejska,
konflikt graniczny
Podłoże konfliktu pomiędzy afrykańskimi sąsiadami ma swe źródła w historii regionu. W drugiej połowie XX wieku w Afryce doszło do całej serii
konfliktów o charakterze głównie etnicznym, związanych bezpośrednio lub
pośrednio z następstwami kolonializmu. W pewnym sensie tego rodzaju zależności dotyczą też konfliktu etiopsko-erytrejskiego, który można nazwać
ostatnią wojną XX wieku. Istotne jest podkreślenie faktu, iż w wyniku podbojów i rozszerzania granic w erze kolonialnej oraz charakterystycznej dla
Afryki wysokiej skali migracji, region zajmowany przez oba państwa jest wysoce zróżnicowany pod względem etnicznym i kulturowym2. Ludność Etiopii
i Erytrei posługuje się wieloma językami należącymi do rodzin chemickosemickiej oraz arabskiej. Głównymi religiami są: chrześcijaństwo monofizyckie (Kościół Katolicki Obrządku Etiopskiego) oraz islam3. Jednak to nie różnice religijne czy etniczne są głównym powodem konfliktu.
Tereny dzisiejszej Erytrei i północne prowincje Etiopii stanowią historyczną kolebkę państwa etiopskiego oraz jednej z najstarszych cywilizacji
świata, liczącej blisko 3 tysiące lat. Obecnie powierzchnia Erytrei liczy około
117 tys. km2, jej centralną część zajmuje płaskowyż (północna część Wyżyny Abisyńskiej, zwana Wyżyną Erytrejską) wznoszący się od 1800 do
3000 m n.p.m. (najwyższy szczyt Emba Soira znajduje się na wysokości
3013 m). Stolica kraju – Asmara – leży na wysokości ok. 2300 m (rys. 1.).
1 Zakres analizy polemologicznej oraz jej elementy zostały scharakteryzowane w pierwszej części serii w numerze 4/2013.
2 Zob. J. Mantel-Niećko, M. Ząbek (red.), Róg Afryki. Historia i współczesność, Wydawnictwo Trio, Warszawa, 1999, s. 55-57.
3 Podręczny leksykon państw świata, RTW, Warszawa, 1998, s. 82.
5
Łukasz Barański
Pozostałą część kraju wraz z wybrzeżem i około 300 niewielkimi wyspami zajmują niziny. Sieć rzeczna jest bardzo uboga, rzeki mają w większości charakter okresowy. Z kolei terytorium Etiopii (1 104 300 km2)4 stanowi głównie część Wyżyny Abisyńskiej od zachodu i Wyżyny Somalijskiej
od wschodu, które są przecięte Rowem Abisyńskim. Stolica kraju – Addis
Abeba – jest jednym z najwyżej położonych miast na świecie, leżącym na
wysokości ok. 2400 m n.p.m. Klimat jest tropikalny, ale łagodzony dużymi
wysokościami. Sieć rzeczna jest gęsta, ale charakteryzuje się zmiennością
stanu wód w zależności od poru roku. W porze deszczowej w dolinach
rzecznych dochodzi do częstych powodzi, natomiast w porze suchej wiele
mniejszych rzek całkowicie wysycha, a większe mają obniżone lustra wody.
Z geograficznego punktu widzenia oba państwa są stosunkowo trudnym terenem do prowadzenia działań wojennych, także na terenach granicznych,
których długość wynosi 1033 km5 (rys. 2.).
Źródło: pl.wikipedia.uz [dostęp: 14.07.2015].
Rys. 1. Górzyste tereny w pobliżu Asmary
W średniowieczu pozycja Etiopii na kontynencie była na tyle mocna, że
jej imperium obejmowało nawet pewną cześć Półwyspu Arabskiego. Jest to
również jedno z pierwszych państw chrześcijańskich na świecie, które przez
wieki otaczają państwa muzułmańskie6. Państwo to zdołało utrzymać niemal
całkowitą suwerenność nawet w epoce największej ekspansji kolonializmu.
Szczególnie po otwarciu Kanału Sueskiego w 1869 roku wzrosło zainteresowanie Europejczyków regionem Rogu Afryki. W tym czasie włoska kompania żeglarska Rubattino za pośrednictwem mnicha Giuseppe Sapeto ku-
4 Dane geograficzne za: CIA World Factbook, https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/er.html [dostęp: 14.07.2015].
5
Tamże.
6
M. Kuczyński, Konflikty zbrojne i punkty zapalne w Afryce. Informator, Bellona, Warszawa, 1995, s. 37.
6
piła od miejscowego sułtana niewielki teren i założyła port (dzisiejszy Assab), który następnie przejął rząd włoski7. Stopniowo Włosi powiększali kontrolowane przez siebie tereny, uzyskując kontrolę nad obszarem niemal równym dzisiejszej Erytrei, a następnie próbowali podporządkować sobie także
terytorium Etiopii, co stało się przyczyną konfliktu zbrojnego. Etiopczykom
udało się odeprzeć napaść Włoch, zadając klęskę oddziałom włoskim w bitwie pod Aduą w 1896 r. Jak wskazuje S. Niedziela, było to drugie w dziejach
zwycięstwo armii afrykańskiej nad armią europejską. Po raz pierwszy Europejczycy doznali porażki w bitwie pod Bonsaso w 1824 r. w trakcie podboju
ówczesnego państwa Ashanti (dzisiejsza Ghana)8. Cesarz Menelik II nie wykorzystał jednak okazji i nie odebrał zbrojnie Włochom terenów Erytrei, która
pozostała pod ich panowaniem.
Źródło: T. A. Gidey, Ethiopian-Eritrean Conflict: Security Implications for the Horn of Africa,
United States Army War College, 2012, s. 9.
Rys. 2. Mapa Rogu Afryki
7
S. Gebru, Konflikt etiopsko-erytrejski, [w:] W. Malendowski (red.), Zbrojne konflikty
i spory międzynarodowe u progu XXI wieku, Wydawnictwo Atla2, Wrocław, 2003, s. 225.
8
S. Niedziela, Etiopia – historia wojen i konfliktów wewnętrznych w czasach nowożytnych, Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Oficerskiej Wojsk Lądowych, nr 3 (153)/2009, s. 63.
7
Łukasz Barański
Do planów podboju Etiopii Włosi powrócili jeszcze po I wojnie światowej,
planując połączenie Erytrei i Somalii Włoskiego. Począwszy od 1930 roku
polityka władz faszystowskich w stosunku do Etiopii była coraz bardziej
agresywna, kończąc się jawną napaścią w październiku 1935 r. Włosi zgromadzili w Erytrei i Somalii Włoskim około 350-tysięczną armię, do której siłą
wcielano mieszkańców kolonii, zmuszając do bratobójczej walki. Pół roku
później oddziały włoskie zajmowały już większość terytorium Etiopii, chociaż
całości nie udało im się opanować. W rzeczywistości panowali przede
wszystkim nad stolicą oraz większymi miastami, zaś dobrze zorganizowany
ruch partyzancki nękał oddziały włoskie przez cały okres okupacji. Nie trwała
ona jednak długo – w 1939 roku w Etiopii wybuchło antywłoskie powstanie,
a już w 1941 roku kraj był praktycznie wolny9.
Sytuacja Erytrei była o wiele bardziej skomplikowana. W średniowieczu
terytorium to pozostawało częścią Etiopii, ulegało jednak licznym wpływom
arabskim. Później w 1890 roku stało się kolonią włoską, uznaną przez Etiopię na mocy postanowień tzw. traktatu z Uccialli10. Traktat ten określił także
granicę pomiędzy Etiopią a terenami zajmowanymi przez Włochów (granica
na rzece Mareb – dzisiejsza granica pomiędzy Etiopią a Erytreą). Okupacja
włoska, pomimo niewątpliwej tragedii dla mieszkańców Erytrei, którzy na
swojej ziemi traktowani byli jak niewolnicy, dla gospodarki kraju miała pozytywne znaczenie. Włosi, chcąc umocnić swoją pozycję w regionie, lokowali
na terenie tego kraju blisko 80% wszystkich swoich inwestycji zagranicznych11. Działania włoskie miały na celu także poróżnienie bliskich sobie narodów Etiopii i Erytrei. Wpajali Erytrejczykom silne poczucie odrębności narodowej, co później miało duży wpływ na dalsze relacje obu narodów. Po
wybuchu II wojny światowej i przystąpieniu Włochów do państw osi sprawa
Etiopii i Erytrei nabrała szczególnego znaczenia dla Wielkiej Brytanii. Brytyjczycy wyparli Włochów z tych terenów w 1941 roku i wprowadzili w Erytrei
zarząd wojskowy12, pozwolili także wrócić na etiopski tron wygnanemu
z kraju cesarzowi Hajle Sellasje I. W tym czasie sprawa Erytrei nabrała międzynarodowego rozgłosu, a do jej terytorium rościło sobie prawa kilka państw. Etiopia wskazywała na powiązania historyczne, kulturowe i etniczne,
Włosi domagali się zwrotu swoich posiadłości kolonialnych, a Egiptowi zależało szczególnie na porcie Massaua, nad którym sprawował kontrolę
w XIX wieku do czasu kolonizacji włoskiej. Erytrea stała się także częściowo
miejscem rywalizacji zimnowojennej mocarstw, które dążyły do utrzymania
wpływów w tym newralgicznym punkcie świata13. Przyszłość Erytrei wciąż
9
R. Łoś, J. Reginia-Zacharski, Współczesne konflikty zbrojne, PWN, Warszawa, 2010,
s. 235.
10 http://encyklopedia.pwn.pl/haslo.php?id=4574037 [dostęp: 21.07.2015].
11 Tamże.
12 S. Gebru, Geneza konfliktu etiopsko-erytrejskiego, Investigationes Linguisticae, Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu, nr 9, kwiecień 2003.
13 S. Gebru, Konflikt…, s. 226.
8
była więc niepewna. W 1947 roku USA, Francja, Wielka Brytania i ZSRR
powołały Komisję Badawczą ds. Erytrei, Somalii i Libii, czyli byłych włoskich
kolonii, ale nie udało się jej doprowadzić do porozumienia. Dlatego też we
wrześniu 1948 roku sprawę przedstawiono na forum Zgromadzenia Ogólnego ONZ. Dwa lata później na V sesji Zgromadzenia Ogólnego przyjęto
rezolucję 390 A(V), w której zdecydowano o włączeniu Erytrei do Etiopii na
zasadach federacyjnych. Decyzja weszła w życie w 1952 roku. Zgodnie
z uchwaloną przez parlament Erytrei konstytucją, kraj ten utrzymał samodzielność w kwestiach polityki wewnętrznej i budżetowej, natomiast pod
kontrolą rządu federalnego (etiopskiego) znalazły się sprawy obronności
i wojska, polityki zagranicznej, finansów, handlu i transportu (w tym także
morskiego – czyli porty)14. Ostatni z wymienionych obszarów miał szczególne znaczenie dla władz Etiopii, która nie miała dostępu do morza, co
znacznie ograniczało wymianę handlową i hamowało rozwój gospodarczy.
Zjednoczenie w ramach jednego państwa (i rządu) dwóch różnie
ukształtowanych i znajdujących się na różnym poziomie rozwoju społeczeństw (Erytrea po kolonizacji włoskiej była gospodarczo i infrastrukturalnie znacznie lepiej rozwinięta) musiało rodzić konflikty. Szeroka autonomia,
sprzeczna z systemem monarchii absolutnej, wywoływała frustrację cesarza. Cesarstwo dążyło do unifikacji obu państw, usilnie zwalczając opozycję,
wprowadzając jeden język urzędowy, czy jednolitą strukturę Kościoła Etiopskiego. Prowadziło to jednak jedynie do pogłębiania nastrojów nacjonalistycznych. W Erytrei rosła szybko ilość zwolenników niepodległości i utworzenia samodzielnego państwa. W odpowiedzi cesarz Hajle Syllasie I zaostrzył politykę zastraszania, wprowadzając wojska etiopskie na teren Erytrei.
Jak stwierdza S. Gebru, żołnierze nie rozumiejąc znaczenia słowa autonomia, traktowali te tereny jak podbite i zachowywali się jak okupanci15. Działania te pozwoliły opanować parlament erytrejski przez zwolenników całkowitego zjednoczenia z Etiopią, zaś opozycja została zmuszona do emigracji.
Ostatecznie w dniu 15 listopada 1962 roku erytrejski parlament, zastraszony
i prawdopodobnie także przekupiony, przegłosował ustawę likwidującą federację, wskutek czego Erytrea stała się czternastą prowincją etiopską. Nie
pomogły protesty składane przez opozycję na forum ONZ, ponieważ w tamtym czasie cesarz Syllasje I cieszył się dużym uznaniem na arenie międzynarodowej, szczególnie w państwach zachodnich. Można zaryzykować
stwierdzenie, że to właśnie pozbawienie Erytrei autonomii wywołało wybuch
otwartego konfliktu etiopsko-erytrejskiego, trwającego z różną intensywnością ponad 40 lat.
Na początku lat 60. doszło do spotkania w Egipcie najbardziej aktywnych erytrejskich działaczy niepodległościowych, którzy po emigracji zna-
14
15
R. Łoś, J. Reginia-Zacharski, Współczesne…, s. 236.
S. Gebru, Konflikt…, s. 226.
9
Łukasz Barański
leźli schronienie w krajach Bliskiego Wschodu. Byli to w przeważającej części muzułmanie, którzy na emigracji ogłosili Erytreę krajem arabskim i głośno sprzeciwiali się proamerykańskiej i proizraelskiej polityce Etiopii, przez
co uzyskali w krajach bliskowschodnich szerokie wsparcie moralne i finansowe. W 1961 r. ruch muzułmański, dzięki wsparciu Syrii i Iraku, powołał do
życia partię o nazwie Front Wyzwolenia Erytrei (Eritrean Liberation Front –
ELF) pod przywództwem Idrisa Adama, który sprawował niegdyś funkcję
przewodniczącego parlamentu erytrejskiego16. Zbrojnym skrzydłem ELF
była Armia Wyzwolenia Erytrei (Eritrean Liberation Army – ELA), działająca
na zasadzie partyzantki głównie przy granicy z Sudanem. Działania odwetowe etiopskiego wojska okazały się nieudolne. Nie mogąc bezpośrednio
dotrzeć do rebeliantów, pacyfikowano całe wioski, zastraszając ludność,
która masowo zaczęła wstępować w szeregi ELA. Dodatkowo do grona państw wspierających opozycję erytrejską z Bliskiego Wschodu dołączyły państwa socjalistyczne z ZSRR i Chinami na czele, próbując równoważyć w ten
sposób wpływy amerykańskie w regionie17. Ruchy separatystyczne narastały, przekształcając się stopniowo w działania partyzanckie. W 1970 roku
doszło do rozłamu w ELF. Grupa marksistów wspieranych przez ZSRR
utworzyła Ludowy Front Wyzwolenia Erytrei (Eritrean People's Liberation
Front – EPLF), na czele którego stanął Isajas Afewerki18. Od tego momentu
walki wybuchły z jeszcze większym natężeniem, przyjmując formę regularnych starć zbrojnych pomiędzy separatystami a armią rządową. Wyjątkowo
zacięte walki toczyły się zwłaszcza w czasie pomiędzy detronizacją cesarza
Hajle Sellasje I (w wyniku wojskowego zamach stanu w roku 1974), a upadkiem marksistowskiego rządu wojskowego Mengystu Hajle Marjama
(1991 r.).
Cesarstwo upadło przede wszystkim w wyniku niezadowolenia niższych
rangą oficerów ze sposobów i efektów wykorzystania armii do zwalczania
działań partyzanckich. Przy poparciu społeczeństwa udało się obalić Sellasie I. Następnie powołano Tymczasową Wojskową Radę Administracyjną
(z j. amharskiego – DERG). Początkowo Mengystu Hajle Marjam, który stał
na czele grupy oficerów dokonującej wojskowego zamachu stanu, był wiceprzewodniczącym DERG-u, co wynikało z obietnicy danej społeczeństwu,
że żaden z przywódców zamachu nie zostanie wybrany przewodniczącym.
W rzeczywistości jednak to on od początku rządził krajem, a w 1977 r. oficjalnie stanął na czele Rady. Tym samym Etiopia stała się państwem komunistycznym. Bliskość ideowa z głównymi ugrupowaniami niepodległościowymi w Erytrei (miały głównie charakter lewicowy) dawała pewne nadzieje
na rozwiązanie konfliktu. Negocjacje z partyzantami nie przyniosły jednak
16
18
S. Dworecki, T. Kęsoń, M. Kulisz, Konflikty zbrojne w Afryce i Ameryce. Analiza i komentarze, ATKA, Warszawa, 1997, s. 50.
17
10
spodziewanych efektów, czego wynikiem było powstanie w etiopskiej prowincji Tigraj w lutym 1975 roku Tigrajskiego Ludowego Frontu Wyzwolenia
(Tigrayan People's Liberation Front – TPLF), na czele którego stanął Melese
Zenawi (od 1991 roku przywódca Etiopii). TPLF i EPLF prowadziły wspólną
walkę przeciwko rządom Mengystu. Reakcją etiopskich władz był tzw. czerwony terror, czyli brutalne likwidowanie przeciwników rewolucji, które najmocniej dotykało ludność miejską prowincji Tigraj i Erytrea. Ludność zaczęła
więc opuszczać miasta i łączyć się z rebeliantami na terenach wiejskich.
W ten sposób, np. w Asmarze, między 1974 a 1977 rokiem liczba mieszkańców zmniejszyła się o ponad 110 tys. (z ponad 200 do 90 tys.)19.
W wyniku działania etiopskich władz w krótkim czasie liczba żołnierzy
etiopskich stacjonujących w Erytrei wzrosła do 200 tys. Siły te miały dokonać
pacyfikacji erytrejskich ruchów nacjonalistycznych. Z kolei siły zbuntowanej
etiopskiej prowincji liczyły wtedy około 17 tys. żołnierzy, wspartych ogromną
rzeszą partyzantów, którzy świetnie sobie radzili w górzystym terenie środkowej Erytrei. Przełomowym momentem starcia była tzw. kontrofensywa
spod Nakfy20 rozpoczęta w grudniu 1987 r. przez siły EPLF21. Wojska etiopskie osłabione w wyniku znaczącego oporu przeciwnika w trakcie sześcioletniej ofensywy na terenie Erytrei (1979-1985) nie były w stanie w kluczowym momencie stawić skutecznego oporu. Dodatkowo Etiopię dotknęła
w tym czasie jedna z największych klęsk głodu w historii tego państwa.
Mimo iż pomoc żywnościowa kierowana była na front, to jednak tylko niewielka jej część docierała do walczących żołnierzy. Morale armii spadało.
Tymczasem partyzanci erytrejscy rośli w siłę z każdą porażką wojsk etiopskich. Przejmowana broń i zapasy amunicji umożliwiły organizację kolejnych
oddziałów, dodatkowo Erytrejczycy znacznie lepiej radzili sobie z organizacją zaopatrzenia żywnościowego (uruchomiono programy społeczne, jak
np. Eritrean Relief Association – Stowarzyszenie Pomocy Erytrei, dostarczające zapasy żywnościowe dla mieszkańców prowincji i rebeliantów)22.
W trakcie walki wokół Nakfy Etiopczycy stracili 11-15 tys. żołnierzy zabitych
i rannych. Po tej klęsce niepodległość Erytrei była już w zasadzie kwestią
czasu tym bardziej, że wycofujące się z Erytrei oddziały etiopskie ulegały
stopniowej demoralizacji i degradacji. Dodatkowo sam Mengystu (w mediach określany często Czarnym Stalinem) niszczył armię, dokonując czystek wśród najbardziej doświadczonej kadry oficerskiej, która wyrażała wątpliwości co do słuszności jego decyzji. Dowódców często mordowano na
19
D. W. Grirgis, Red Tears, New Jersey, 1989, s. 89; za: S. Gebru, Konflikt…, s. 228.
Główna baza partyzantów z EPLF znajdująca się około 60 km od Morza Czerwonego
i około 100 km od granicy z Sudanem, zob. rys. 2.
21 C. Thomas, The Road to Afabet: The EPLF, Protracted Warfare and the Liberation of
Eritrea, XXXVII International Congress of Military History, Rio de Janeiro, 2011, s. 12. Dostępne w Internecie: http://www.eceme.ensino.eb.br/cihm/Arquivos/PDF%20Files/34.pdf
[dostęp: 16.08.2015].
22
Tamże, s. 12.
20
11
Łukasz Barański
oczach żołnierzy, na ich miejsce przychodzili młodzi i niedoświadczeni, ale
lojalni oficerowie. Z tego powodu duża liczba żołnierzy etiopskich zdezerterowała do Sudanu bądź przechodziła na stronę partyzantów. Nie bez znaczenia był także koniec zimnej wojny i rozpad bloku wschodniego, którego
państwa były głównymi dostawcami broni dla sił etiopskich. Do 1990 r. połączone siły partyzantów tygryjskich i erytrejskich kontrolowały już większość strategicznych punktów w Erytrei, w tym wybrzeże z portem Massaua.
Sytuacja zmusiła Mengystu Hajle Marjama do ucieczki do Zimbabwe
w maju 1991 r. Tymczasem 26 maja partyzanci zajęli Asmarę, a dzień później wkroczyli do Addis Abeby. W ten sposób Erytrea całkowicie oderwała
się od Etiopii. W obu krajach utworzono rządy tymczasowe, na czele których
stanęli przywódcy rebelii: w Etiopii Melese Zenawi, a w Erytrei Isajas Afewerki. Rok później obaj przywódcy podpisali porozumienie, zgodnie z którym o przyszłości Erytrei miało zadecydować referendum.
W dniach 23-25 kwietnia 1993 r. przeprowadzono pod kontrolą ONZ referendum, w którym mieszkańcy regionu wypowiedzieli się jednoznacznie
za niepodległością prowincji (98,8% głosów23). Niepodległość Erytrei oficjalnie proklamowano 23 maja 1993 roku. Etiopia, jako jedno z pierwszych państw, uznała niepodległość Erytrei i początkowo dwustronne stosunki układały się przyjaźnie. Oba państwa były silnie powiązane w wielu kwestiach –
z jednej strony Etiopczycy zmuszeni byli do korzystania z erytrejskich portów i dróg, z drugiej strony Erytrea potrzebowała dostaw etiopskiej wody,
energii elektrycznej czy produktów rolnych. Państwa łączyła także duża wymiana gospodarcza oraz wspólna waluta. Nie bez znaczenia była także
przyjacielska relacja obu przywódców, którzy wspólnie obalili poprzedni reżim, byli młodzi, wiele podróżowali po świecie, także po państwach zachodnich, można więc było wierzyć, że stworzą podstawy państwowości będące
wzorem dla innych państwa afrykańskich.
Jeszcze w 1993 roku (w serii spotkań przed 27 września) obie strony
wypracowały i podpisały tzw. Asmara Pact, będący zbiorem 25 protokołów
zawierających m.in. postanowienie o wspólnym sojuszu obronnym, porozumienie w kwestii wspólnego kształtowania polityki monetarnej i fiskalnej oraz
w kwestii ustanowienia strefy wolnego handlu między oboma państwami24.
Etiopsko-erytrejską współpracę gospodarczą ułatwiała wspólna waluta –
etiopski byrr. Należy jednak wskazać, że podpisane porozumienia nie precyzowały szczegółów w pewnych kluczowych kwestiach, a w tym problemu
obywatelstwa Etiopczyków w Erytrei i Erytrejczyków w Etiopii, trybu i szczegółowych zasad płatności w wymianie handlowej, a także kwestii wymiany
23
E. M. Teka, Instability in the Horn of Africa: an assessment of the Ethiopia-Eritrean
conflict, Naval Postgraduate School, Monterey, California, 2010, s. 36.
24
12
byrra w wypadku, jeśli Erytrea wprowadzi swoją narodową walutę25. Początkowo jednak współpraca obu państw układała się bardzo dobrze. Etiopia
importowała ponad 60% erytrejskiej produkcji rolnej i przemysłowej, zaś
eksportowała do Erytrei przede wszystkim materiały przemysłowe, drzewne,
zboże, cukier, tytoń, bawełnę i żelazo26. Etiopia korzystała z wolnocłowego
ruchu tranzytowego przez erytrejskie porty Massaua i Assab, a oba państwa
dzieliły między siebie koszty ich utrzymania.
Przyjazne stosunki nie trwały jednak długo. W Etiopii dość szybko dały
o sobie znać charakterystyczne dla państw afrykańskich podziały etniczne.
Rząd Melese Zenawi zdominowany był przez Tigrajczyków, czego nie akceptowali przedstawiciele innych grup etnicznych, w szczególności Amhar
i Oromo, którzy czuli się dyskryminowani. W Etiopii część ważnych stanowisk państwowych zajmowali Erytrejczycy, co po separacji państw uznawane było za niewłaściwe. Zenawi, wierząc w erytrejską przyjaźń, rozwiązał
półmilionową armię Mengystu, przez co w kraju pojawiła się spora liczba
kombatantów i weteranów poprzedniej wojny, która nie potrafiła odnaleźć
się w nowej rzeczywistości i pozostająca bez środków do życia. Środowiska
intelektualistów i szeroko rozumianego biznesu przestrzegały przed konsekwencjami odłączenia się Erytrei i utraty swobodnego dostępu do morza dla
funkcjonowania gospodarki. Dodatkowo działania rządu erytrejskiego tylko
wzmacniały poczucie oburzenia i zaniepokojenia w etiopskim społeczeństwie.
Mimo zakończenia konfliktu strona erytrejska nie zwolniła jeńców wojennych, traktując ich z ogromnym okrucieństwem i masowo mordując,
szczególnie kadrę oficerską. Rząd etiopski nie reagował na te zachowania,
mimo iż armia składała się przede wszystkim z chłopów siłą wcielanych do
wojska przez komunistyczny reżim Mengystu, trudno było ich zatem traktować jako groźnych przedstawicieli poprzedniej władzy, mogących stanowić
zagrożenie. Represje dotknęły także ludność cywilną, około 100 tys. Etiopczyków zostało wypędzonych z Erytrei, rozdzielano nawet mieszane małżeństwa. Przyczyniło się to do budowania atmosfery wrogości oraz przywróciło praktykę eksponowania różnic między grupami etnicznymi, praktykowaną jeszcze w czasach kolonizacji włoskiej. Co więcej, rząd erytrejski po
wojnie o niepodległość dysponował liczną i dość dobrze wyposażoną armią,
przez co wykazywał dużą pewność siebie, a nawet agresję w stosunkach
międzynarodowych. Jak stwierdza S. Gebru, Isajas Afewerki uznawał siebie
25
Tamże, s. 36-37.
H. G. Marcus, A History of Ethiopia, Londyn, 2002, s. 248; za: K. Hryćko, Etiopskoerytrejski konflikt graniczny 1998-2000. Przyczyny i przebieg, [w:] D. K. Gemechu (red.),
Współczesne konflikty międzynarodowe i etniczne, Olsztyńska Szkoła Wyższa, Olsztyn,
2009, s. 99.
26
13
Łukasz Barański
za żandarma Rogu Afryki, zdolnego do wszelkiej interwencji w tym regionie27. Szukając konfrontacji, Erytrea najpierw weszła w spór z Sudanem,
oskarżając go (1 stycznia 1994) o wspieranie antyrządowej erytrejskiej opozycji islamskiej. Afewerki zarzucił sudańskiemu rządowi, że przy jego wsparciu zbrojne grupy islamistów przekroczyły granicę z Erytreą i stoczyły bitwę,
w której poległ jeden z erytrejskich dowódców, co dla erytrejskich władz
oznaczało akt wojny28. Na szczęście napięcia nie doprowadziły do wybuchu
konfliktu zbrojnego. Następnie w grudniu 1995 r. Erytrea zajęła zbrojnie wyspy Hanisz, do których prawa rościł sobie Jemen, doprowadzając do niewielkiego trzydniowego starcia militarnego w rejonie spornych wysp29. Niespełna pół roku później w kwietniu 1995 r. wojska erytrejskie wkroczyły na
7 km w głąb terytorium Dżibuti, szybko się jednak wycofały w obawie przed
stacjonującymi tam wojskami francuskimi. Jak stwierdza K. Hamilton, krótka
historia polityki zagranicznej Erytrei jako niepodległego kraju ujawnia wolę
do sięgania – niemal pochopnie – po agresywne zachowania do obrony
przeciwko wszystkiemu, co postrzegane było jako zagrożenie dla jej suwerenności30.
Wielu komentatorów i badaczy wskazuje jednak, że głównymi przyczynami wybuchu konfliktu między Etiopią i Erytreą były przyczyny ekonomiczne31. Oba państwa stosunkowo odmiennie podchodziły do realizacji zapisów Asmara Pact. Istniał pewien konflikt interesów, polegający na tym, że
Etiopia starała się nacjonalizować i chronić pewne sektory gospodarki przez
zagranicznymi inwestorami i siłą roboczą, podczas gdy Erytrea domagała
się swobodnego korzystania ze wszystkich przywilejów we wszystkich sektorach gospodarki. Stąd np. Erytrejczycy nie mogli pracować w instytucjach
odpowiedzianych za dostawy energii elektrycznej, usługi transportowe czy
ubezpieczenia. Erytrea nie mogła importować towarów przeznaczonych
przez Etiopię na eksport do innych państw, ani eksportować do Etiopii artykułów importowanych przez siebie z krajów trzecich32.
W 1997 roku Etiopia znacząco podwyższyła taryfy celne na produkty
pochodzące z Erytrei, na co w odpowiedzi rząd w Asmarze wprowadził nową
walutę (nakfa). Etiopia, traktując to jako gest nieprzyjaźni, nie zgodziła się
27
S. Gebru, Konflikt …, s. 231.
K. Hamilton, Beyond the Border War: the Ethio-Eritrean Conflict and International Mediation Efforts, Princeton Journal of Public and International Affairs, volume 11, Princeton
University, 2000, s. 125.
29 Tamże, s. 125. Por.: B. Whitaker, Clash over islands (BBC News), Middle East International, 5 stycznia 1996, http://www.al-bab.com/yemen/artic/mei15.htm [dostęp:
20.07.2015]; D. J. Dzurek, Eritrea-Yemen Dispute Over the Hanish Islands, IBRU Boundary
and Security Bulletin, 1996, s. 70-77.
30
K. Hamilton, Beyond…, s. 126.
31 L. Lata, The Search for Peace: The Conflict between Ethiopia and Eritrea, Allkopi AS,
2006, s. 58, http://www.fafo.no/pub/rapp/20014/20014.pdf [dostęp: 22.07.2015].
32 K. Hryćko, Etiopsko…, s. 100.
28
14
uznać nakfy za walutę wymienialną na byrra, szczególnie po kursie 1:1 sugerowanym przez Erytreę. Doszło do zerwania stosunków gospodarczych,
co negatywnie odbiło się na gospodarkach obu krajów, które i tak należały
do najbiedniejszych na świecie. Wzajemną niechęć zwiększyła jeszcze decyzja o deportacji tysięcy Erytrejczyków z terytorium Etiopii. Pretekstem do
rozpoczęcia otwartego konfliktu stał się spór graniczny w rejonie miejscowości: Badme, Alitena i Tsonara. Przebieg linii granicznej, wyznaczonej
jeszcze w czasach kolonialnych, zmieniany kilkakrotnie (na mocy traktatów
w latach 1900, 1902, 190833), był różnie interpretowany przez obie strony.
Po wprowadzeniu nowej waluty w Erytrei przebieg granicy nabrał ekonomicznego znaczenia. W rejonach przygranicznych dochodziło do nielegalnej
wymiany walut, kwitły przemyt i nielegalny handel towarami. Prawdopodobnie to właśnie kwestie ekonomiczne w dużej mierze przyczyniły się do zainicjowania dyskusji i sporów o przebieg granic.
Źródło: opracowanie własne.
Rys. 3. Polemologiczna kategoryzacja przyczyn etiopsko-erytrejskiego
konfliktu zbrojnego
Zamieszanie wokół nakfy wywołało szereg kolejnych decyzji gospodarczych po obu stronach konfliktu, wymierzonych w sąsiadów i odbijających
33
Por. R. Łoś, J. Reginia-Zacharski, Współczesne…, s. 238.
15
Łukasz Barański
się negatywnie na gospodarkach obu państw. Etiopia zwiększyła ceny towarów eksportowych, w tym żywności. Bez niej społeczność Erytrei nie była
w stanie przeżyć, szczególnie w okresie silnej pory deszczowej, która nawiedziła ją w tym czasie, niszcząc znaczącą cześć plonów. Z kolei strona
erytrejska bez powiadomienia i konsultacji z władzami Etiopii podniosła
opłaty związane z obsługą portów morskich oraz rozpoczęła import towarów
z innych krajów, między innymi USA i Europy34. Etiopczycy nawiązali więc
współpracę z Dżibuti, co spowodowało załamanie się jednego z dwóch
głównych źródeł dochodu państwa erytrejskiego – opłat tranzytowych związanych z przepływem towarów. Wszystkie te elementy wpłynęły na radykalne zaostrzenie relacji etiopsko-erytrejskich.
W efekcie doszło do otwartego konfliktu zbrojnego. Agresorem okazała
się Erytrea, wkraczając zbrojnie na sporne terytoria 6 maja 1998 r., na kierunku miejscowości Badme (rys. 4.), znajdującej się na równinie o tej samej
nazwie, a rozciągającej się po obu stronach granicy. Granice w tym regionie
określały porozumienia z 1902 roku, w późniejszym okresie nie doszło do
ich delimitacji. W efekcie granica przyjmuje w tym miejscu kształt prostej linii,
nieopartej o żadne ważne punkty geograficzne czy podziały etniczne. Jak
wskazuje S. Gebru, zamieszanie wokół granicy wprowadzali celowo Włosi
w dobie ekspansji kolonialnej w celu budowy pretekstu do wybuchu konfliktu
z Etiopią i jej ostatecznej całościowej aneksji. Stąd sporządzane przez nich
mapy były nieprecyzyjne i często różniły się od siebie35. Według szkiców
przedstawianych przez Erytrejczyków samo miasto Badme znajduje się
w granicach państwa erytrejskiego, choć od lat osiemdziesiątych XX wieku
podlegało pod administracyjny zarząd etiopskiej prowincji Tigraj36. Niejasny
przebieg granicy był głównym argumentem erytrejskiej linii obrony, przywołanym przez ministra spraw zagranicznych Erytrei w oświadczeniu z 15 maja
1998 r. Stwierdził w nim, że Erytrea nie naruszyła uznanych na arenie międzynarodowej granic państwowych i nie wkroczyła na terytorium Etiopii37.
Tak więc dla Erytrei granice wyznaczone przez porozumienia czasów kolonialnych stały się punktem wyjścia do agresji w rejonie Badme. Z kolei Etiopczycy przekonywali, że za przynależnością tego regionu do Etiopii przemawia długoletnia administracja tego terenu oraz fakt, że większość mieszkańców Badme stanowili Etiopczycy. Tigryjska administracja przedstawiała przy
tym mapy z lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych wskazujące, że w dobie państwa unitarnego granice prowincji obejmowały także region Badme38.
34
K. Hryćko, Etiopsko…, s. 101.
S. Gebru, Konflikt…, s. 232-233.
36
L. Lata, The Ethiopia-Eritrea War, Review of African Political Economy, No. 97,
ROAPE Publications Ltd., 2003, s. 380.
37
Tamże, s. 380.
38
Tamże, s. 380.
35
16
Dla Etiopii agresja zbrojna była całkowitym zaskoczeniem. W okolicy nie
stacjonowały żadne oddziały wojskowe, jedynie niewielkie siły milicyjne,
które nawiązały kontakt z przeciwnikiem. Zaskoczenie było tym większe, że
od września 1997 roku trwały prace wspólnej etiopsko-erytrejskiej komisji
granicznej. Niemalże natychmiast rząd w Asmarze ogłosił gotowość do rozpoczęcia mediacji. Pierwsza runda rokowań odbyła się już 17 maja przy
udziale prezydentów Etiopii (Negasso Gidada) i Erytrei (Isajas Afewerki)
oraz Dżibuti (Hassan Gouled Aptidon), a także wiceprezydenta Rwandy
(Paul Kagame) oraz sekretarza stanu USA (Condoleezza Rice). Konflikt
trwał jednak w najlepsze, nasiliły się szczególnie wzajemne bombardowania. W czerwcu Stany Zjednoczone i Rwanda zgłosiły projekt traktatu pokojowego. Zakładał on wycofanie wojsk Erytrei na pozycje sprzed 12 maja
(data wkroczenia wojsk erytrejskich do miasta Badme), powrót na sporne
terytoria dotychczasowej administracji publicznej, utworzenie strefy buforowej i rozmieszczenie obserwatorów międzynarodowych, wyznaczenie ostatecznej granicy przez komisję z ramienia ONZ oraz rozpoczęcie postępowania w sprawach przestępców wojennych39. Projekt został zaakceptowany
przez Etiopię oraz Organizację Jedności Afrykańskiej, jednak zdecydowanie
odrzucony przez władze Erytrei. Jedyne co udało się uzyskać na tym etapie
negocjacji to przerwy we wzajemnych bombardowaniach umożliwiające
ewakuację cudzoziemców.
Począwszy od 31 maja, wojska erytrejskie rozwinęły natarcie na wschód
od regionu Badme, zajmując (do 6 czerwca) miejscowości Zala Ambassa,
Alitena i Aiga. W dniu 5 czerwca doszło do dwukrotnego bombardowania
cywilnych obiektów (przede wszystkim szkoły) w mieście Mekele (stolica
prowincji Tigraj), w wyniku czego zginęło 51 osób (w tym dzieci) a 136 zostało rannych40. Strona erytrejska utrzymywała, że obiekt został zbombardowany w wyniku pomyłki, a prawdziwym celem miało być znajdujące się
nieopodal lotnisko. W odpowiedzi na ten akt przemocy lotnictwo etiopskie
dokonało nalotu na wybrane cele w Asmarze.
W dniu 10 czerwca w trakcie szczytu Organizacji Jedności Afrykańskiej
w Wagadugu zdecydowano o podtrzymaniu pokojowej inicjatywy według
planu rwandyjsko-amerykańskiego oraz wysłaniu kolejnych mediatorów do
obu stron konfliktu. Sporządzony po zakończeniu szczytu raport, dotyczący
przyczyn konfliktu, jednoznacznie wskazywał na Erytreę jako agresora nielegalnie okupującego tereny, które prawnie należą do Etiopii. Oczywiście
raport ten został entuzjastycznie przyjęty w Addis Abebie, Erytrea z kolei
odrzuciła go w całości. Na mocy postanowień szczytu powołano do życia
Komitet Mediacyjny, w którego skład weszli prezydent Burkina Faso Blaise
39
Cruel Consequences of the Eritrean Aggression Against Ethiopia, Ethiopian Foreign
Ministry Bulletin, Addis Abbeba, 1998, s. 7; za: S. Gebru, Konflikt…, s. 234.
40
17
Łukasz Barański
Compaore jako przewodniczący, prezydent Zimbabwe Robert Mugabe, prezydent Dżibuti Hassan Gouled oraz sekretarz Generalny OJA Ahmed Salim.
Działania Komitetu nie przyniosły jednak żadnych pozytywnych rezultatów,
gdyż strona erytrejska zdecydowanie odrzuciła możliwość wycofania wojsk
z terytoriów spornych, co było warunkiem kontynuowania negocjacji przez
Etiopię. W listopadzie z Komitetu wystąpił prezydent Dżibuti, po obcesowym
i skandalicznym zachowaniu Isajasa Afewerki, który publicznie oskarżył go
o stronniczość. Po tym wydarzeniu stosunki dyplomatyczne między Dżibuti
a Erytreą zostały zerwane, a szczyt w Wagadugu zakończył się chaosem
i brakiem jakichkolwiek rozwiązań.
Źródło: Beyond the fragile peace between Ethiopia and Eritrea: averting new war, Africa Report N°141 – 17 June 2008, International Crisis Gro up, s. 22.
Rys. 4. Rejon konfliktu etiopsko-erytrejskiego
18
W czasie trwania zabiegów dyplomatycznych sytuacja na froncie ustabilizowała się, do końca 1998 r. niewiele się wydarzyło poza kilkoma niewielkimi starciami. Pomimo słabości gospodarczej oba kraje cały czas się
dozbrajały. Co ciekawe, obie strony miały niemalże tych samych dostawców
uzbrojenia – samoloty i śmigłowce kupowano w Rosji a broń pancerną
w Bułgarii i Rumunii. Etiopia zdecydowała się jeszcze na zakup wyrzutni rakietowych w Chinach oraz sprzętu telekomunikacyjnego we Francji41. Dodatkowo pomocy Etiopii udzieliła Rosja, wysyłając swoich doradców wojskowych oraz dostarczając sprzęt, głównie samoloty Su-27 i śmigłowce Mi8 i Mi-24 (według niektórych źródeł także samoloty MiG-2942). Etiopia podniosła liczebność swoich wojsk ze 120 tys. do 320 tys., zaś Erytrea z 47 tys.
do aż 270 tys.43 (przy populacji 3,2 mln, co daje współczynnik zmilitaryzowania społeczeństwa na poziomie około 8,5%). Eskalacja działań zbrojnych
nastąpiła w lutym 1999 r., kiedy wojska etiopskie podjęły zdecydowaną ofensywę na wszystkich trzech kierunkach spornych. W dniach 23-26 lutego siły
etiopskie przeprowadziły operację odbicia Badme (Operacja Zachód
Słońca). Najcięższe walki toczyły się w rejonie Tsorena, gdzie Erytrejczycy
okopali się oraz silnie zaminowali teren na południe od miasta. W dniu
14 marca 1999 wojska etiopskie rozpoczęły szturm pozycji erytrejskich, wykorzystując piechotę (często nieuzbrojonych chłopów) do torowania przejść
w polach minowych, w ten sposób oczyszczając drogę dla ciężkiego
sprzętu. Bitwa trwała trzy dni, zginęło w niej co najmniej 13 tys. ludzi, a dziesiątki tysięcy odniosło rany44. Mimo ogromnego wysiłku pozwoliła ona wojskom etiopskim na przesunięcie linii frontu o 150 metrów, gdzie zatrzymała
się na kolejne miesiące45.
Te działania, mimo iż ostatecznie zostały zahamowane przez siły Erytrei, ukazały przewagę wojsk etiopskich niemalże w każdej dziedzinie. Ostatecznie siłom zbrojnym Etiopii udało się zająć sporny obszar i wedrzeć na
25 km w głąb Erytrei. Według szacunkowych danych straty po obu stronach
wyniosły ponad 30 tys. osób46. Mimo iż oba kraje (a w szczególności Etiopia)
borykały się w tym czasie z kolejnymi suszami i klęskami głodu, w dalszym
ciągu kontynuowano proces dozbrajania. Pod koniec 1999 roku działania
zbrojne zostały wyciszone, jednak w maju 2000 roku Etiopia podjęła kolejną
ofensywę. Wojska ruszyły do ataku 12 maja, a już 13 maja Rada Bezpieczeństwa ONZ uchwaliła rezolucję, wzywającą oba państwa do zaprzestania walk i pokojowego rozwiązania sporu. Rząd w Addis Abebie odrzucił
jednak postawione ultimatum, ponieważ walki toczyły się na korzyść Etiopii.
41
Por. R. Łoś, J. Reginia-Zacharski, Współczesne…, s. 239.
N. Tekeste, K. Tronvoll, Brothers at War. Making sense of the Eritrean-Ethiopian War,
James Curry Ltd., Oxford 2000, s. 74; za: K. Hryćko, Etiopsko…, s. 108.
43
K. Hryćko, Etiopsko…, s. 108.
44 Verdun na pustyni, Forum, nr 31 z 1.08.1999; za: S. Gebru, Konflikt…, s. 237.
45
Tamże, s. 237.
46 R. Łoś, J. Reginia-Zacharski, Współczesne…, s. 239.
42
19
Łukasz Barański
Etiopczycy rozpoczęli ofensywę na zachodnim odcinku frontu przy granicy
z Sudanem, przez co udało im się zaskoczyć przeciwnika, oskrzydlić go
i wyjść na jego tyły. Dzięki temu przy niewielkich stratach udało się siłom
etiopskim zająć między innymi miejscowości Teseney oraz Barentu, przez
którą wiedzie ważny szlak komunikacyjny do Asmary. Oskrzydlenie przeciwnika umożliwiło rozwinięcie powodzenia na głównych kierunkach frontu
zachodniego, w szczególności na kierunku Zala Ambassa, które także zostało odbite z rąk erytrejskich. Ruszył także front wschodni, gdzie Etiopczykom udało się zająć miejscowość Senafe. Po odzyskaniu okupowanych terenów i zajęciu przygranicznych miast siły etiopskie przeszły do działań mających na celu osłabienie potencjału militarnego przeciwnika, aby nie stanowił on zagrożenia w przyszłości. Stąd duży nacisk położono na działania
powietrzne, bombardowano między innymi lotnisko wojskowe w Asmarze
oraz instalacje portu Massaua47.
W tej sytuacji 17 maja Rada Bezpieczeństwa uchwaliła rezolucję nr
1298, zakazującą sprzedaży broni do Etiopii na okres jednego roku oraz do
czasu zawarcia porozumienia pokojowego także do Erytrei. Z kolei rząd
w Asmarze obiecał wycofanie wojsk z części regionów spornych, Etiopia wyraziła zaś gotowość do podjęcia rozmów pokojowych w Algierze – stolicy
Algierii. Pertraktacje rozpoczęły się 29 maja 2000 roku i trwały blisko 12 dni.
Wojska etiopskie kontynuowały w tym czasie natarcie i rozpoczęły walkę
o port Assab, który dla Erytrei miał kluczowe znaczenie gospodarcze i wojskowe, zaś jego utrata postawiłaby rząd erytrejski w bardzo niekorzystnej
pozycji w procesie negocjacji. W obliczu realnego zagrożenia jego utraty
delegacja erytrejska zdecydowanie złagodziła ton i zgodziła się na przyjęcie
planu proponowanego przez OJA.
Porozumienie zostało podpisane przez ministrów spraw zagranicznych
obu państw 18 czerwca 2000 r. i zobowiązywało strony konfliktu do natychmiastowego zawieszenia broni oraz zapowiadało wprowadzenie pokojowych sił ONZ pomiędzy walczące strony. W ciągu doby od podpisania porozumienia siły etiopskie opuściły Teseney, co miało być demonstracją poparcia dla idei porozumienia, ale przez stronę erytrejską zostało odebrane
jako ruch taktyczny, związany ze zbliżającą się porą deszczową, która powodowała podniesienie poziomu rzek, co mogłoby utrudnić powrót wojsk
etiopskich. Nieufność oraz demonstracyjne niezadowolenie towarzyszyło
stronie erytrejskiej przez cały proces pokojowy. Ostateczne sześcioartykułowe porozumienie pokojowe (tzw. Porozumienie Algierskie48) zostało podpisane 12 grudnia 2000 r. przez premiera Etiopii Melese Zenawi i prezydenta Erytrei Isajasa Afewerki. Strony zobowiązały się w nim między innymi
do: całkowitego porzucenia agresji we wzajemnych stosunkach; repatriacji
47
Zob. http://www.stosunkimiedzynarodowe.info/kraj,Etiopia,stosunki_dwustronne,Erytrea [dostęp: 01.04.2012]; L. Lata, The Ethiopia…, s. 382.
48
20
uchodźców i zwolnienia jeńców wojennych; współpracy z OJA oraz niezależną komórka powołaną przez sekretarza OJA w śledztwie prowadzonym
w celu wyjaśnienia przyczyn konfliktu, w tym incydentu z 6 maja 1998 oraz
późniejszych, które doprowadziły do zaostrzenia konfliktu; oraz, co ważne,
do przyjęcia niezależnego orzeczenia strony trzeciej w kwestii sporów granicznych bez prawa odwołania od tej decyzji. Na mocy porozumienia utworzona została 25 kilometrowa strefa buforowa, monitorowana przez siły pokojowe ONZ. Powołano także niezależną Komisję Graniczną, składającą się
z 5 członków, której celem była delimitacja i demarkacja granicy państwowej49.
Na bazie postanowień czerwcowych porozumień w lipcu 2000 r. Rada
Bezpieczeństwa ONZ podjęła decyzję o utworzeniu misji UNMEE (Rezolucja 1312), której głównym zadaniem miało być nadzorowanie zawieszenia
broni. W dniu 15 września 2000 r. Rada przyjęła rezolucję S/RES/1320, precyzując zakres obowiązków nowej misji. Mandat UNMEE obejmował:
• nadzorowanie zawieszenia broni;
• nadzorowanie wycofania sił etiopskich z terenów zajętych po 6 lutego 1999 r. niebędących pod zarządem Etiopii przed 6 maja 1998 r.;
• monitorowanie pozycji sił Erytrei, które miały być rozlokowane w odległości 25 kilometrów od sił Etiopii;
• nadzorowanie tymczasowej strefy bezpieczeństwa utworzonej na
podstawie porozumienia o zaprzestaniu wrogich działań;
• koordynowanie działań z zakresu pomocy humanitarnej;
• usuwanie min znajdujących się w tymczasowej strefie bezpieczeństwa i na sąsiednich terenach50.
W operacji w różnym zakresie brało udział 55 państw, maksymalne zaangażowanie (osiągnięte w lipcu 2002 r.) wynosiło 4154 osoby personelu,
w tym 3940 żołnierzy i 214 policjantów51. W operacji brali udział również
polscy żołnierze, służący w sztabie SHIRBRIG52 (6 żołnierzy). Niestety
w dniu 30 lipca 2008 roku Rada Bezpieczeństwa postanowiła zakończyć misję UNMEE, co nastąpiło 31 lipca 2008 r. Decyzja Rady była odpowiedzią
49 Zob. pełny tekst porozumienia pokojowego dostępny w Internecie: http://www.ethiopianforeignpolicy.com/wp-content/uploads/2014/03/ER-ET_001212_AlgiersAgreementEritreaEthiopia.pdf [dostęp: 16.07.2015].
50
http://www.unic.un.org.pl/misje_pokojowe/unmee.php [dostęp: 16.07.2015].
51
http://www.un.org/en/peacekeeping/missions/past/unmee/facts.html [dostęp: 16.07.
2015].
52
Wielonarodowa Brygada Szybkiego Rozwinięcia (ang. Multinational Standby High
Readiness Brigade for UN Operations) – międzynarodowa struktura wojskowa szybkiego reagowania, przeznaczona do działania w operacjach pokojowych ONZ, działająca w latach
2000-2009 w ramach tzw. Systemu Szybkiego Rozmieszczenia ONZ. Do UNMEE
SHIRBRING wystawiło dowództwo i sztab (95 oficerów) oraz kompanię dowodzenia i batalion
piechoty. Operacja ta była pierwszą okazją do użycia tej formacji, która właśnie w 2000 roku
osiągnęła gotowość operacyjną.
21
Łukasz Barański
na odcięcie dostaw paliwa oraz wyniszczające restrykcje, które Erytrea nałożyła na UNMEE, uniemożliwiając kontynuowanie wypełniania mandatu misji i narażając na niebezpieczeństwo personel ONZ53. Utrudnianie działania
sił ONZ rozpoczęło się już w 2005 r., kiedy to rząd Erytrei zakazał korzystania z przestrzeni powietrznej państwa. W wyniku zaostrzania erytrejskich
restrykcji Rada Bezpieczeństwa stopniowo redukowała militarny komponent
operacji do poziomu 2300 żołnierzy w maju 2006 roku, a następnie do 1700
w styczniu 2007 r. W styczniu 2008 roku planowano przedłużenie mandatu
misji, jednak kolejne restrykcje oraz niemożliwość zapewnienia pełnego
bezpieczeństwa personelu misji po stronie erytrejskiej zmusiły ONZ do jej
zakończenia.
Jednocześnie trwały prace Komisji Granicznej. Komisja wydała pierwsze oświadczenie w kwietniu 2002 r., przyznając sporne miasto Badme Erytrei. Etiopia, łamiąc postanowienia pokojowe, odmówiła podporządkowania
się tej decyzji. Sprawę demarkacji odłożono bezterminowo. Tymczasem sytuacja wokół spornych terenów zaostrzała się. W listopadzie 2005 r. etiopscy
żołnierze przedarli się do strefy zdemilitaryzowanej i okupywali ją przez
6 dni. Obie strony rozpoczęły koncentrację sił przy granicy, do ponownych
walk jednak nie doszło. Niestety nie doszło także do ostatecznego porozumienia. Komisja Graniczna, zamykając swoją działalność w 2007 r., uznała
swoją pierwszą decyzję za ostateczną i wiążącą, czego nie zaakceptował
rząd w Addis Abebie. Komisja opublikowała mapę z zarysem proponowanego przebiegu granicy opartego o współrzędne geograficzne, co określono
jako wirtualną demarkację, jednak faktyczna demarkacja granicy nie została
wykonana w terenie. Dla Addis Abeby jest to pretekst do odrzucenia postanowień raportu końcowego Komisji. Premier Melese Zenawi określił tę sytuację jako legalny nonsens, stwierdzając, że dopóki delimitacja nie zostanie
wykonana w terenie, nie ma mowy o faktycznej delimitacji54. Spór graniczny
między tymi państwami trwa do dziś.
Wojna etiopsko-erytrejska nie przyniosła żadnej ze stron większych korzyści, spowodowała natomiast znaczące straty w państwach, które i tak zaliczane są do najbiedniejszych na świecie. Dobrze obrazuje to stwierdzenie
etiopskiego premiera Melese Zenawiego, który w kwietniu 2008 r. w wywiadzie dla Newsweeka nazwał tę wojnę głupią55. Poza dużymi stratami w ludności – liczba ofiar według Ośrodka Informacji ONZ w Warszawie szacowana jest na 370 tys. Erytrejczyków i 350 tys. Etiopczyków56 – przyniosła
53
http://www.un.org/en/peacekeeping/missions/past/unmee/facts.html [dostęp: 16.07.
2015].
54 Beyond the fragile peace between Ethiopia and Eritrea: averting new war, Africa Report No 141, 17.06.2008, International Crisis Group, s. 3.
55
Zob. http://www.stosunkimiedzynarodowe.info/kraj,Etiopia,stosunki_dwustronne,Erytrea [dostęp: 01.04.2012].
56
Zob. http://www.unic.un.org.pl/afryka/index.php?id=2 [dostęp: 01.04.2012].
22
także ogromne straty polityczne, gospodarcze i społeczne. Oba kraje straciły wiarygodność na arenie międzynarodowej, co znacząco odbija się na
liczbie inwestycji w tym regionie. Przekonanie o niestabilności obu krajów
skutecznie odstrasza zagranicznych inwestorów. Słabe gospodarki, oparte
na rolnictwie, zostały zrujnowane poprzez dwuletni wyścig zbrojeń. Etiopia
straciła najbliższego partnera, który zapewniał jej dostęp do morza. Działania zbrojne wywołały falę migracji w regionie – niemożliwa do oszacowania
jest liczba ludności zmuszonej do opuszczenia swoich domów (Etiopia oficjalnie wydaliła 77 tys. Erytrejczyków57). Bilans zysków i strat jest dla obu
stron jednoznacznie niekorzystny.
Od początku XXI wieku między zwaśnionymi stronami trwa swego rodzaju zimna wojna. Oba państwa wykorzystują „zastępcze siły” do osłabienia przeciwnika, co oznacza udzielanie wsparcia siłom i ruchom opozycyjnym (rebelianckim), w tym o charakterze zbrojnym, funkcjonującym na terenie obu państw. Jak wskazują eksperci z International Crisis Group, przed
2008 rokiem etiopskie zbrojne organizacje separatystyczne i rebelianckie,
tj.: Narodowy Front Wyzwolenia Ogadenu (Ogaden National Liberation
Front – ONLF), Front Wyzwolenia Oromo (Oromo Liberation Front – OLF)
czy Etiopski Ludowy Front Patriotyczny (Ethiopian People Patriotic Front –
EPPF) posiadały swoje przedstawicielstwa w Asmarze, a część z nich jest
stale aktywna. Strona erytrejska zapewnia im schronienie, pomoc militarną
i szkoleniową oraz uczestniczy w przerzucie wsparcia ludzkiego i materiałowego dla tych organizacji przez wspólną granicę, a także granice Etiopii
z Sudanem i Somalią. Dla przykładu, kierujący działaniami OLF Daoud Ibsa
mieszkał przez wiele lat w stolicy Erytrei, skąd koordynował działania tej organizacji oraz przy pomocy władz erytrejskich organizował szkolenie bojowników w obozach w okolicy miejscowości Teseney58. Część powiązań reżimu Isajasa Afewerki z rebeliantami etiopskimi sięga czasów wspólnej walki
z rządem Mengystu Hajle Marjama i jest obecnie wykorzystywana do podtrzymywania konfliktu z Etiopią, ale poniżej progu bezpośredniej konfrontacji
militarnej. Karta etiopskiego zagrożenia jest dla reżimu w Asmarze niezbędna do utrzymania w ryzach własnego społeczeństwa. Etiopia cyklicznie
oskarża władze erytrejskie o wsparcie organizacji uznanych przez nią za
terrorystyczne (nie bez powodu), w szczególności po różnego rodzaju incydentach, jak np. po serii wybuchów bomb w Addis Abebie w 2006 roku59.
Z kolei władze etiopskie udzielają wsparcia członkom Erytrejskiego Sojuszu
Demokratycznego (Eritrean Democratic Alliance – EDA), będącego organizacją zrzeszającą grupy erytrejskich opozycjonistów na emigracji. W maju
2008 roku w Addis Abebie EDA zorganizowała swego rodzaju forum zrze-
57
Beyond the fragile peace…, s. 13.
59
Tamże, s. 13.
58
23
Łukasz Barański
szeniowe, którego celem miało być połączenie wysiłków erytrejskiej opozycyjnej diaspory na rzecz zmian w tym państwie. Etiopię oskarża się także
o udzielanie wsparcia organizacji Erytrejski Islamski Dżihad (zwanej także
Islamskim Ruchem Ocalenia Erytrei; Eritrean Islamic Jihad/Islamic Salvation Movement), której największa aktywność przypadła na koniec lat 90. XX
wieku, obecnie zaś operuje na terytorium Erytrei i pozostałych państw sąsiednich (głównie Sudanu) na znacznie mniejszą skalę60.
Osobną kwestią pozostaje etiopsko-erytrejska rywalizacja poprzez zaangażowanie po przeciwnych stronach w konfliktach w państwach sąsiednich, w szczególności w Somalii. Etiopia jest głównym państwem wspierającym Tymczasowy Rząd Federalny (Transitional Federal Government –
TFG), który jest uznawany przez społeczność międzynarodową za rząd somalijski. W latach 2006-2009 Etiopia wystąpiła zbrojnie po stronie TFG przeciwko Unii Trybunałów Islamskich, fundamentalistycznemu para-rządowi islamskiemu (a w zasadzie formacji milicyjno-politycznej złożonej z członków
ekstremistycznych ugrupowań islamskich), który sprawował faktyczną kontrolę nad znaczną częścią terytorium Somalii. Unia otrzymała wtedy wsparcie rządu erytrejskiego, co więcej reżim wsparł także tworzenie Sojuszu na
rzecz Wyzwolenia Somalii (Alliance for the Re-liberation of Somalia – ARS).
Organizacja ta powstała w 2007 r. w Asmarze, a jej celem miała być integracja wysiłków somalijskich islamistów na rzecz walki z TFG i wojskami
etiopskimi. Etiopskie siły zbrojne biorą także udział w Misji Unii Afrykańskiej
dla Somalii (African Union Mission to Somalia – AMISOM61), powołanej
w 2007 roku w celu przywrócenia pokoju w Somalii, walki z islamistami
z Asz-Shabab (Harakat asz-Szabab al-Mudżahidin) oraz innymi organizacjami rebelianckimi, a także w celu wsparcia konsolidacji uznanych na arenie międzynarodowej władz somalijskich i rozszerzaniu ich kontroli na całość terytorium kraju.
Można zaryzykować stwierdzenie, że wojna etiopsko-erytrejska zapoczątkowała okres nowych dyktatur w obu państwach. O ile dyktatorskie zapędy Melese Zenawi traktowane były jako „mniejsze zło”, o tyle dla Erytrei
konflikt z Etiopią stał się punktem zwrotnym i pretekstem do zmiany kraju
w skostniałą i zamkniętą dyktaturę, często porównywaną do Korei Północnej. Motyw ciągłego zagrożenia etiopskiego jest permanentnie wykorzystywany przez reżim jako uzasadnienie ciągłego rozbudowywania służb bezpieczeństwa i nadużywania wprowadzonego w latach 90. prawa o służbie
narodowej. Zgodnie z jego zapisami każdy Erytrejczyk w wieku od 18 do
40 lat (Erytrejki – od 18 do 27) zobowiązany jest do obycia 18-miesięcznej
60
Tamże, s. 14.
Komponent militarny operacji tworzą, poza siłami etiopskimi, także żołnierze z Burundi, Dżibuti, Kenii, Sierra Leone i Ugandy. Zgodnie z mandatem operacji przedłużonym
w 2013 r. maksymalna liczebność komponentu militarnego operacji liczy 22 126 żołnierzy.
Zob. http://amisom-au.org/mission-profile/military-component/ [dostęp: 01.08.2015].
61
24
służby wojskowej (według relacji uchodźców zdarzają się nawet przypadki
wcielania mężczyzn powyżej 80 roku życia62). Okres ten może być jednak
przedłużany – nawet do kilkunastu lat63 (znane są przypadki ludzi wcielanych do służby w latach 90., odbywający ją także po 2010 r.). Z relacji
uchodźców wynika, że pobór przyjmuje często formę „ulicznych łapanek”.
Żołnierze w trakcie służby są wykorzystywani do prowadzenia wszelkiego
rodzaju prac infrastrukturalnych jako najtańsza siła robocza. Poborowi pracują przez 6,5 dnia w tygodniu, co najmniej po 12 godzin dziennie, są źle
karmieni, bici, częste są przypadki wykorzystywania seksualnego, a za
każdy niewielki przejaw nieposłuszeństwa mogą trafić do więzienia. Erytrea
ma cały system więzień (ich liczba – w kraju trzy razy mniejszym od Polski –
według niektórych doniesień dochodzi nawet do 30064), z których duża
część to podziemne kazamaty bądź różnego rodzaju kontenery wystawiane
na słońce na terenach pustynnych, w których panują nieludzkie warunki. Do
więzienia można trafić niemalże za wszystko, także za wyznawanie innej,
niż jedna z 4 akceptowanych przez reżim, religii (islam sunnicki, etiopski
kościół ortodoksyjny, katolicyzm i luteranizm). Często za „przewinienia” jednej osoby do więzienia trafiają całe rodziny. Według danych przedstawionych przez Amnesty International w kraju znajduje się ponad 10 tys. więźniów politycznych. Nic więc dziwnego, że znacząca część obywateli Erytrei
próbuje różnymi sposobami uciec z kraju. Dotyczy to zarówno części elit, jak
i zwykłych obywateli, o czym świadczą przykłady przytoczone przez Michała
Staniula: drakońskie prawa, polityczne represje, bieda i obowiązkowa
służba wojskowa zmuszają wielu Erytrejczyków do podjęcia desperackich
prób ucieczki. Podczas olimpiady w Londynie czterech erytrejskich sportowców poprosiło Brytyjczyków o azyl polityczny. W październiku 2012 roku
dwóch wysokich rangą oficerów lotnictwa wykradło prezydencki samolot
i zbiegło do Arabii Saudyjskiej. Parę miesięcy później Asmara wysłała do
Rijadu panią pilot (w stopniu kapitana), która miała sprowadzić samolot do
Erytrei. Zamiast wykonać zadanie, kobieta... wypełniła wniosek azylowy. Podobnie postąpiło 17 zawodników reprezentacji piłkarskiej, którzy nie wrócili
do kraju po grudniowym meczu w Ugandzie. Innym głośnym wydarzeniem
było zniknięcie ministra informacji. Polityk zaginął podczas biznesowej podróży do Niemiec65. Według szacunkowych danych każdego roku z Erytrei
62
O. Górzyński, Erytrea, czyli państwo-więzienie. Stamtąd pochodzą uchodźcy, których
przyjmie Polska, http://wiadomosci.wp.pl/kat,1356,title,Erytrea-czyli-panstwo-wiezienieStamtad-pochodza-uchodzcy-ktorych-przyjmie-Polska,wid,17724235,wiadomosc.html [dostęp: 02.08.2015].
63 M. Staniul, Erytrea – afrykańska Korea Północna, http://konflikty.wp.pl/kat,
1020225,page,2,title,Erytrea-afrykanska-Korea-Polnocna,wid,15671218,wiadomosc.html
[dostęp: 02.08.2015].
64
O. Górzyński, Erytrea…
65 M. Staniul, Erytrea...
25
Łukasz Barański
ucieka średnio około 15 tys. uchodźców, a łączna liczba uciekinierów
w ciągu ostatnich dziesięciu lat przekroczyła 5% populacji66.
Niepokojący jest fakt, że reżim erytrejski stara się zamknąć kraj na
wszelkie wpływy zewnętrzne. Począwszy od 2005 roku, w ramach polityki
samowystarczalności zaczęto wydalać z kraju nawet pozarządowe organizacje humanitarne zajmujące się dostarczaniem żywności i pomocą medyczną dla potrzebujących, traktując je jako narzędzie politycznego nacisku,
budujące syndrom zniewolenia. Niestety kontrolowane przez państwo,
scentralizowane i niewydolne rolnictwo nie jest w stanie pokryć zapotrzebowania kraju na żywność. Na szczęście dla mieszkańców tego kraju susza
i klęska głodu, które nawiedziły w latach 2010-2011 Róg Afryki, jedynie
w niewielkim stopniu dotknęły terytorium Erytrei.
W ostatnich latach pojawiła się niewielka nadzieja na ostateczne rozstrzygnięcie etiopsko-erytrejskiego sporu granicznego. Po śmierci Melese
Zenawiego w 2012 r. jego następca na fotelu premiera – Hajle Marjam Desalegne – przyjął wyraźnie łagodniejszą postawę względem władz erytrejskich, zaproponował wizytę w Asmarze i chęć osiągnięcia kompromisu
w sprawach dzielących oba państwa. Mediacje zaoferował także Katar. To
pozytywny trend, tym bardziej, że w 2010 i 2012 r. dochodziło do lokalnych
incydentów zbrojnych na granicy między tymi państwami. W styczniu
2012 r. na terytorium przygranicznym Etiopii zginęło pięcioro zagranicznych
turystów, dwóch zostało poważnie rannych, a czterech zostało porwanych
najprawdopodobniej przez zbrojne bandy, które przedarły się z Erytrei.
Rzecznik etiopskiego rządu Bereket Simon określił to zdarzenie jako normalną, standardową aktywność terrorystyczną reżimu z Asmary67. Z kolei
w marcu oddziały etiopskie wdarły się na 18 km w głąb terytorium Erytrei
w pościgu za grupą terrorystyczną stosującą taktykę uderz i ucieknij, jak opisał zdarzenie rząd w Addis Abebie68. Erytrea przedstawiła stanowisko, że
etiopski rajd był w rzeczywistości atakiem na przygraniczny posterunek erytrejskiej armii, zaznaczono jednak, że incydent nie spowoduje militarnej odpowiedzi ze strony Erytrei.
Część komentatorów wskazuje, że impas w relacjach etiopsko-erytrejskich powinna zakończyć zmiana pokoleniowa u szczytów władzy obu państw, która rozpoczęła się właśnie ze śmiercią Melese Zenawiego. Istnieje
możliwość, że nieco odmłodzone środowisko polityczne w Etiopii zdecyduje
się na podporządkowanie decyzjom Komisji Granicznej i przekazanie symbolicznego miasta Badme Erytrei. Jak stwierdzają G. Gebreluel i K. Tronvoll,
66
J. Prus, Erytrea to jedno z najbardziej restrykcyjnych państw świata, https://www.polskieradio.pl/5/3/Artykul/1462126,Erytrea-to-jedno-z-najbardziej-restrykcyjnych-panstwswiata-reportaz [dostęp: 02.08.2015].
67
http://www.bbc.com/news/world-africa-16602942 [dostęp: 10.05.2015].
68
P. Wołejko, Erytrea: awanturnik Rogu Afryki, http://www.politykaglobalna.pl/2012/
05/erytrea-awanturnik-rogu-afryki/ [dostęp: 10.05.2015].
26
obecnie głównym problemem dla decydentów etiopskich jest nie tyle siła
militarna sąsiada, ile możliwość jego pogrążenia się w chaosie po ewentualnym odejściu od władzy Isajasa Afewerki69. Dla Etiopii „scenariusz somalijski” w Erytrei to opcja wyjątkowo niekorzystna, stąd dążenia do wygaszenia sporu oraz nawiązania pozytywnych, partnerskich relacji powinny się nasilać. Przy odpowiednim wsparciu międzynarodowym może być to początek
drogi do pojednania zwaśnionych państw.
Bibliografia
1. Beyond the fragile peace between Ethiopia and Eritrea: averting new war,
Africa Report No 141, 17.06.2008, International Crisis Group.
2. Cruel Consequences of the Eritrean Aggression Against Ethiopia, Ethiopian
Foreign Ministry Bulletin, Addis Abbeba, 1998.
3. Dworecki Stanisław, Kęsoń Tadeusz, Kulisz Marek, Konflikty zbrojne
w Afryce i Ameryce. Analiza i komentarze, ATKA, Warszawa, 1997.
4. Dzurek Daniel, Eritrea-Yemen Dispute Over the Hanish Islands, IBRU
Boundary and Security Bulletin, 1996.
5. Gebru Seifu, Geneza konfliktu etiopsko-erytrejskiego, Investigationes Linguisticae, Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu, nr 9, kwiecień 2003.
6. Gemechu Degefe (red.), Współczesne konflikty międzynarodowe i etniczne,
Olsztyńska Szkoła Wyższa, Olsztyn, 2009.
7. Gidey Temesgen, Ethiopian-Eritrean Conflict: Security Implications for the
Horn of Africa, United States Army War College, 2012.
8. Hamilton Kevin, Beyond the Border War: the Ethio-Eritrean Conflict and International Mediation Efforts, Princeton Journal of Public and International Affairs,
volume 11, Princeton University, 2000.
9. Kuczyński Maciej, Konflikty zbrojne i punkty zapalne w Afryce. Informator,
Bellona, Warszawa, 1995.
10. Lata Leenco, The Ethiopia-Eritrea War, Review of African Political Economy, No. 97, ROAPE Publications Ltd., 2003.
11. Łoś Robert, Reginia-Zacharski Jacek, Współczesne konflikty zbrojne, PWN,
Warszawa, 2010.
12. Malendowski Włodzimierz (red.), Zbrojne konflikty i spory międzynarodowe
u progu XXI wieku, Wydawnictwo Atla2, Wrocław, 2003.
13. Mantel-Niećko Joanna, Ząbek Maciej (red.), Róg Afryki. Historia i współczesność, Wydawnictwo Trio, Warszawa,1999.
69 G. Gebreluel, K. Tronvoll, Ethiopia and Eritrea: Brothers at war no more,
http://www.aljazeera.com/indepth/opinion/2013/12/ethiopia-eritrea-brothers-at-war-no-more201312111228604587.html [dostęp: 10.05.2015].
27
Łukasz Barański
14. Niedziela Szymon, Etiopia – historia wojen i konfliktów wewnętrznych
w czasach nowożytnych, Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Oficerskiej Wojsk Lądowych, nr 3 (153)/2009.
15. Podręczny leksykon państw świata, RTW, Warszawa, 1998.
16. Teka Edwin, Instability in the Horn of Africa: an assessment of the EthiopiaEritrean conflict, Naval Postgraduate School, Monterey, California, 2010.
17. Tekeste Negash, Tronvoll Kjetil, Brothers at War. Making sense of the Eritrean-Ethiopian War, James Curry Ltd., Oxford, 2000.
Źródła internetowe
1. CIA World Factbook, https://www.cia.gov/library/publications/the-worldfactbook/geos/er.html.
2. Gebreluel Goitom, Tronvoll Kjetil, Ethiopia and Eritrea: Brothers at war no
more, http://www.aljazeera.com/indepth/opinion/2013/12/ethiopia-eritrea-brothersat-war-no-more-201312111228604587.html.
3. Górzyński Oskar, Erytrea, czyli państwo-więzienie. Stamtąd pochodzą
uchodźcy, których przyjmie Polska, http://wiadomosci.wp.pl/kat,1356,title,Erytreaczyli-panstwo-wiezienie-Stamtad-pochodza-uchodzcy-ktorych-przyjmie-Polska,wid,17724235,wiadomosc.html.
4. http://amisom-au.org/mission-profile/military-component/.
5. http://encyklopedia.pwn.pl/haslo.php?id=4574037.
6. http://www.bbc.com/news/world-africa-16602942.
7. http://www.ethiopianforeignpolicy.com/wp-content/uploads/2014/03/ERET_001212_Algiers-AgreementEritreaEthiopia.pdf.
8. http://www.stosunkimiedzynarodowe.info/kraj,Etiopia,stosunki_dwustronne,Erytrea.
9. http://www.un.org/en/peacekeeping/missions/past/unmee/facts.html.
10. http://www.unic.un.org.pl/afryka/index.php?id=2.
11. http://www.unic.un.org.pl/misje_pokojowe/unmee.php.
12. Lata Leenco, The Search for Peace: The Conflict between Ethiopia and Eritrea, Allkopi AS, 2006, http://www.fafo.no/pub/rapp/20014/20014.pdf.
13. Prus Julia, Erytrea to jedno z najbardziej restrykcyjnych państw świata,
https://www.polskieradio.pl/5/3/Artykul/1462126,Erytrea-to-jedno-z-najbardziej-restrykcyjnych-panstw-swiata-reportaz.
14. Staniul Michał, Erytrea – afrykańska Korea Północna, http://konflikty.wp.pl/kat,1020225,page,2,title,Erytrea-afrykanska-Korea-Polnocna,wid,15671218,wiadomosc.html.
15. Thomas Charlie, The Road to Afabet: The EPLF, Protracted Warfare, and
the Liberation of Eritrea, XXXVII International Congress of Military History, Rio de
Janeiro, 2011, http://www.eceme.ensino.eb.br/cihm/Arquivos/PDF%20Files/34.pdf.
28
16. Whitaker Brian, Clash over islands (BBC News), Middle East International,
5 stycznia 1996, http://www.al-bab.com/yemen/artic/mei15.htm.
17. Wołejko Piotr, Erytrea: awanturnik Rogu Afryki, http://www.politykaglobalna.pl/2012/05/erytrea-awanturnik-rogu-afryki/.
SELECTED ARMED CONFLICTS IN POLEMOLOGICAL
APPROACH.
PART 3 – ERITREAN-ETHIOPIAN WAR AS AN
EXAMPLE OF UNSOLVED BORDER CONFLICT
Abstract: The article presents an in-depth look into the reasons and
sources of the last armed conflict of the 20th century and one of the greatest
in the Horn of Africa. The course of the conflict and its consequences were
outlined which despite a clear influence on the security environment in the
region are not actually sufficiently recognized and understood. The choice of
this topic in the time of growing threats, massive migrations and a changing
geo-political situation seems legitimate. The war between Ethiopia and Eritrea
significantly affected the shape of both countries, strengthening undemocratic
regimes whose indirect clashes moved also on other countries’ territories,
thus destabilizing the region.
29
ISSN 2299-2316
Wiesława
Krakowska
AUTOR
mgr Wiesława Krakowska
[email protected]
POTRZEBY INFORMACYJNE STUDENTÓW WYDZIAŁU
ZARZĄDZANIA I DOWODZENIA – WYNIKI BADAŃ
WŁASNYCH
Słowa kluczowe: potrzeba, informacja, potrzeby informacyjne, Wirtualna
Uczelnia, Wydział Zarządzania i Dowodzenia
Rozwój każdej organizacji związany jest ze sprawnym jej zarządzaniem.
Jako proces nie może obejść się bez pełnej informacji o zmianach zachodzących w jej otoczeniu. Informacja jest przez to przedmiotem zainteresowania nauk o zarządzaniu. Aby podmiotów decydujących o kierunkach podejmowanych w organizacji działań nie zalał nadmiar informacji oraz aby
skutecznie nią zarządzać realizowane są procesy informacyjne. W ich ramach poprzez analizę potrzeb informacyjnych prowadzi się ocenę zakresu
(ilości i jakości) informacji w funkcjonującym systemie informacyjnym.
Istotne znaczenie w określaniu tych potrzeb ma podmiot (czynnik ludzki),
mimo że współczesne systemy informacyjne oparte są na technologii informacyjnej1.
Wielkość organizacji jest czynnikiem określającym potrzeby informacyjne, przy czym im większa organizacja tym większa konieczność zarządzania informacją. Ponadto, jeśli organizacja składa się z kilku jednostek
organizacyjnych, to rozbudowany system informacyjny jest jak najbardziej
pożądany. Należy również pamiętać o systemie komunikacji i wymiany informacji pomiędzy jej pracownikami (użytkownikami)2. Pracownicy uczelni
podobnie jak studenci należą do użytkowników systemu informacyjnego.
Istotą niniejszego artykułu jest przedstawienie wyników badań empirycznych, które uzyskano w procesie identyfikacji potrzeb informacyjnych
studentów Wydziału Zarządzania i Dowodzenia AON. Badania dotyczyły potrzeb informacyjnych generowanych przez studentów w procesie przebiegu
i organizacji studiów. Ponadto proces badawczy obejmował określenie moż-
1
L. Kiełtyka, Komunikacja w zarządzaniu. Techniki, narzędzia i formy przekazu informacji, Agencja Wydawnicza PLACET, Warszawa, 2002, s. 375.
2 Z. Martyniak, Zarządzanie informacją i komunikacją, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Kraków, 2000, s. 22.
30
Potrzeby informacyjne studentów Wydziału Zarządzania i Dowodzenia…
liwości zaspokojenia potrzeb informacyjnych studentów przez wykorzystanie systemu informacyjnego, jakim jest Wirtualna Uczelnia. Zasadniczą częścią artykułu są wyniki badań własnych przeprowadzonych na potrzeby
opracowania pracy magisterskiej3.
Zasadniczy cel badań określono w postaci pytania: w jakim zakresie
Wirtualna Uczelnia zaspokaja potrzeby informacyjne studentów Wydziału
Zarządzania i Dowodzenia?
W związku z tak określonym problemem badawczym, konieczne było
uzyskanie odpowiedzi na następujące problemy szczegółowe:
1. Co to jest potrzeba informacyjna?
2. Jakie są potrzeby informacyjne studentów Wydziału Zarządzania
i Dowodzenia?
3. Jak w praktyce – poprzez Wirtualną Uczelnię – zaspokajane są potrzeby informacyjne studentów?
W celu rozwiązania przedstawionego problemu badawczego wykorzystano metodę badań sondażowych, technikę ankiety. Narzędziem badawczym był arkusz ankiety.
W lutym 2015 roku zostały przeprowadzone badania dotyczące określenia potrzeb informacyjnych studentów Wydziału Zarządzania i Dowodzenia
oraz możliwości ich zaspokojenia przez system informacyjny Wirtualna
Uczelnia. Próbą zostali objęci studenci studiów pierwszego stopnia pierwszego roku kierunku lotnictwo, studiujący zarówno w formie stacjonarnej, jak
i niestacjonarnej. Ankiety wypełniło 80 losowo wybranych osób, co stanowiło
50% badanej populacji. Wśród ankietowanych było 60 studentów studiów
stacjonarnych i 20 studiów niestacjonarnych. W sposób poprawny ankiety
wypełniło 68 respondentów (48 studiów stacjonarnych i 20 studiów niestacjonarnych). Ogólnie w badaniu uczestniczyło 68 studentów, w tym 44 kobiety i 24 mężczyzn.
Potrzeba informacyjna
Na podstawie wniosków z przeprowadzonej analizy literatury przedmiotu można stwierdzić, że potrzeby informacyjne stanowią lukę informacyjną określającą niedobór wiedzy na dany temat. Ustalenie potrzeb informacyjnych uczestników (personelu) organizacji jest niezwykle trudne. Aby
poprawnie tego dokonać należy dokładnie zidentyfikować wszystkich użytkowników: rozpoznać ich sytuacje decyzyjne, opisać modele tych sytuacji
oraz uzyskać wiedzę na temat posiadanych przez nich zasobów informacyjnych4.
3 W. Krakowska, Rola Wirtualnej Uczelni w zaspokajaniu potrzeb informacyjnych studentów Wydziału Zarządzania i Dowodzenia, praca magisterska, AON, Warszawa, 2015.
4 Por. J. Oleński, Ekonomika informacji. Podstawy, PWE, Warszawa, 2001, s. 224.
31
Wiesława Krakowska
Potrzebami informacyjnymi są także informacje wymagane przez danego użytkownika, do których można zaliczyć m.in.: opinie, prognozy, diagnozy, dane faktograficzne itp. Są one niezbędne dla użytkownika ze
względu na jego określony cel działania, a także na przewidywania co do
zaistniałych okoliczności towarzyszących temu działaniu5.
W systemach informacyjnych zaspokajających potrzeby informacyjne
użytkowników, należy uwzględnić to, iż mogą pojawić się w nich wiadomości
zawierające treści niepotrzebne, dublujące się lub po prostu ich brak. Określenie przydatności niektórych informacji dla danego użytkownika następuje
dopiero po ich otrzymaniu, np. czy daną książkę warto było przeczytać, dowiemy się dopiero po jej przeczytaniu. Ponadto z praktyki działania wynika,
że brak potrzeby danej informacji w danym momencie i miejscu nie oznacza,
iż nie będziemy jej potrzebowali w przyszłości. Ważne jest przy tym określenie własnych potrzeb informacyjnych.
Potrzeby informacyjne organizacji determinowane są przede wszystkim
przez odbiorców informacji, ich umiejętności i możliwości wykorzystania.
Trudność w zaspokajaniu potrzeb informacyjnych wynika również z konieczności przewidywania przyszłych sytuacji organizacyjnych, które generują
potrzeby w momencie pojawienia się problemu, a niedostatek informacji
uniemożliwia ich zaspokojenie.
W związku z tym, należy sobie przede wszystkim uświadomić, czym jest
„potrzeba”. Doznanie potrzeby jest, ogólnie mówiąc, tym samym co doznanie braku czegoś lub niemożności zachowania się w normalny sposób, jest
poczuciem, że doznającemu byłoby lepiej, gdyby mógł za pomocą tego czegoś lub w toku owego „zwykłego” zachowania się osiągnąć pożądany stan,
którego jest pozbawiony. Mówiąc o potrzebach mamy przeważnie na myśli
potrzeby podstawowe, tj.: potrzeba pożywienia, tlenu, wody, ruchu itp. Jednak człowiek doznaje także potrzeb wyższego rzędu, np.: potrzeby bezpieczeństwa, przynależności, dominowania, czy też potrzeby poszerzenia granic swej wiedzy6.
Według W. Flakiewicza potrzebą informacyjną jest odczuwalny brak informacji wyznaczony zakresem luki informacyjnej obserwatora, a więc brak
określonej wiedzy, którą obserwator chce otrzymać7. Autor powiązał bezpośrednio potrzebę informacyjną ze sposobem jej zaspokojenia przez szeroko
rozumianą obserwację. Zwraca również uwagę na występowanie trzech wymogów obserwacji: zakres i strukturę informacji zebranych bezpośrednio
w toku obserwacji, informacje wynikowe, które kształtują obraz ostateczny
5
http://mfiles.pl/pl/index.php/Potrzeby_informacyjne [dostęp: 27.11.2014].
J. Zieleniewski, Organizacja i zarządzanie, PWN, Warszawa, 1981, s. 516.
7 W. Flakiewicz, Systemy informacyjne w zarządzaniu, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa, 2002, s. 28.
6
32
przeprowadzonej obserwacji oraz metody i procedury przekształcające informacje zebrane w informacje wynikowe8.
A. Zając pod pojęciem potrzeb informacyjnych rozumie zbiór treści, takich jak: dane, wiadomości czy informacje, które są niezbędne do wypełnienia misji oraz osiągnięcia celów przedsiębiorstwa w sposób skuteczny
i efektywny. Zależą one bezpośrednio od osób, które będą wykorzystywały
informację a podstawą ich powstawania są zmiany zachodzące wewnątrz
organizacji i jej otoczeniu9.
Potrzeba informacyjna rozumiana jako luka informacyjna przedstawiana
jest także przez J. Oleńskiego. Postrzega ją jako różnicę pomiędzy zasobami informacyjnymi posiadanymi a informacjami, które są niezbędne do
racjonalnego i efektywnego działania w konkretnej sytuacji, a jej rozmiar
uzależniony jest do postępu technicznego, cywilizacyjnego i organizacyjnego, któremu podlega współczesne społeczeństwo10.
Z kolei M. Próchnicka uważa, iż powstawanie potrzeby informacyjnej
jest bezpośrednio związane z celowym zachowaniem człowieka i zmierza
do zrealizowania określonych zadań i rozwiązywania problemów. Jest ona
określona w zbiorze ludzkich potrzeb i stanowi obiektywne warunki realizacji
jego zamierzeń11. Autorka uważa również, iż zdefiniowanie istoty pojęcia
określanego terminem „potrzeby informacyjne” niesie za sobą poważne problemy. Jest to związane przede wszystkim z niezależnością ich kształtowania się oraz występowania w relacji z bardziej ogólnymi potrzebami ludzkimi,
których chęć zaspokojenia może wywołać zachowania informacyjne12.
P. Sienkiewicz uważa, iż wyrazem potrzeb informacyjnych w organizacji
jest występujące zjawisko popytu informacyjnego, mające na celu ograniczenie lub likwidację luki informacyjnej. Według niego istnienie luki informacyjnej jest podstawową przyczyną powstawania każdego systemu informacyjnego organizacji, gdyż jest przejawem braku odpowiedniej informacji,
a system powinien zapewnić jej zaspokojenie13.
Jeśli istnieje luka informacyjna, to członkowie organizacji zgłaszają zapotrzebowanie na określone informacje i tworzą popyt informacyjny. Informacje występują wówczas jako:
• informacje już posiadane (będące w ciągłej dyspozycji);
• informacje dostępne (posiadane i które można pozyskać z otoczenia);
8
Tamże, s. 28.
http://janek.ae.krakow.pl/~zajaca/artykuly/badanie%20potrzeb%20inf.pdf [dostęp:
01.12.2014].
10 J. Oleński, Ekonomika…, s. 20.
11
M. Próchnicka, Informacja a umysł, UNIVERSITAS, Kraków, 1990, s. 9.
12 Tamże, s. 28.
13 M. Wrzosek, Procesy informacyjne w zarządzaniu organizacją zhierarchizowaną,
AON, Warszawa, 2010, s. 104.
9
33
Wiesława Krakowska
• informacje realne (dostępne i te, do których dostęp jest utrudniony).
Popyt występuje w ramach informacji posiadanych oraz jako relacja
między informacją posiadaną a dostępną oraz pomiędzy realną a potencjalną.
Jeśli występuje popyt informacyjny musi także istnieć podaż informacji,
w dobie społeczeństwa informacyjnego realizowane to jest poprzez tworzenie wyspecjalizowanych służb informacyjnych organizacji oraz specjalistyczne systemy informowania kierownictwa14.
Powyższe rozważania stanowią podstawę wniosku, że poprzez potrzeby informacyjne wyrażamy również chęć posiadania określonego rodzaju zasobów informacyjnych, dotyczących rozwiązania jakiegoś problemu
decyzyjnego lub interpretacji konkretnych zdarzeń, do których możemy zaliczyć m.in.: opinie, diagnozy, prognozy, dane faktograficzne itp., niezbędne
dla użytkownika ze względu na jego określony cel działania, a także na konieczność przewidywania co do zaistniałych okoliczności towarzyszących
takiemu działaniu15.
W wyniku przeprowadzonej analizy literatury można przyjąć, iż potrzeba
informacyjna jest luką informacyjną, postrzeganą przez podmiot ją identyfikujący jako różnica między wiedzą posiadaną a wiedzą pożądaną16.
Na podstawie powyższych ustaleń można wnioskować, że potrzeby informacyjne mogą być zarówno indywidualne, czyli dotyczące danej jednostki, jak i grupowe. Powinny być one poddawane procedurze obiektywizacji ze względu na rzeczywistą wymagalność przez użytkowników.
Wiele trudności sprawia prawidłowa identyfikacja potrzeb informacyjnych. Uświadomienie i poznanie czynników je kształtujących będzie miało
wpływ na generowanie potrzeb i dostosowanie elementów procesu ich zaspokajania na bardziej skuteczne i efektywne.
Do czynników tych zaliczamy m.in.:
• strukturę organizacji, zasoby informacyjne;
• liczbę użytkowników i generatorów informacji;
• zaawansowanie technologiczne narzędzi pozyskiwania informacji;
• umiejętności użytkownika w zakresie samodzielnego pozyskania informacji17.
Zdobycie nowych informacji przez użytkownika niesie za sobą również
zmianę potrzeb informacyjnych, mających na celu poszerzenie swej wiedzy,
podniesienie kwalifikacji oraz rozwinięcie zdolności.
14
Tamże, s. 104.
http://mfiles.pl/pl/index.php/Potrzeby_informacyjne [dostęp: 09.12.2014].
16 G. Michalewski, Potrzeby informacyjne w procesie decyzyjnym Polskiego Kontyngentu Wojskowego, Warszawa, 2014, s. 43.
17
Tamże, s. 44.
15
34
Aby móc zbadać potrzeby informacyjne, należało dowiedzieć się, co
pod tym pojęciem rozumieją studenci (respondenci ankiety). W wyniku przeprowadzonych badań stwierdzono, iż 28% badanych uznało, iż potrzeba informacyjna to różnica pomiędzy informacjami posiadanymi a pożądanymi.
Taka sama liczba respondentów stwierdziła, iż jest to zbiór danych i wiadomości niezbędnych do realizacji określonych zadań i osiągnięcia zamierzonego celu. Z kolei 19% badanych postrzega potrzebę informacyjną jako różnicę pomiędzy wiedzą posiadaną a pożądaną, a według 13% jest to po prostu brak informacji. Za lukę informacyjną uznało tylko 7% ankietowanych,
mimo iż określenie to bardzo często pojawiało się wśród osób definiujących
to pojęcie (W. Flakiewicz, J. Oleński). Powyższe wyniki przedstawia wykres 1.
Wykres 1. Rozumienie pojęcia potrzeba informacyjna
Identyfikacja potrzeb informacyjnych studentów
Ważnym elementem działalności każdej uczelni jest określenie potrzeb
informacyjnych studentów oraz możliwości ich jak najlepszego zaspokojenia. W obecnej sytuacji (społeczeństwo informacyjne) istotne jest, aby dostęp do informacji był możliwie szybki, tani oraz nieograniczony czasem
i miejscem.
35
Wiesława Krakowska
Z przeprowadzonych badań wynika, że studenci pierwszego roku potrzebują innych informacji niż ich starsi koledzy. Aby móc funkcjonować
w uczelni, należy przede wszystkim poznać jej strukturę organizacyjną oraz
rozmieszczenie poszczególnych komórek i jednostek organizacyjnych.
W powszechnej opinii studentów najważniejszym miejscem dla każdego
studenta, w którym otrzyma niezbędne informacje, jest dziekanat uczelni.
Tutaj odbiera się i oddaje indeksy, legitymacje, karty egzaminacyjne oraz
składa podania dotyczące, np.: dodatkowych terminów egzaminów, urlopów, stypendiów, czy miejsca w domu studenckim.
Wyniki przeprowadzonych badań wskazują, że student w trakcie studiowania musi zaspokoić potrzeby informacyjne dotyczące spraw bieżących,
takich jak:
• plan zajęć i sesji egzaminacyjnej;
• uzyskane oceny podczas zaliczeń i egzaminów;
• przynależność do grup studenckich;
• dane finansowe (naliczone należności i wpłaty);
• wybór i zapisy na przedmioty wybieralne (fakultety) oraz promotorów;
• możliwość kontaktu z pracownikami administracyjnymi i dydaktycznymi uczelni;
• możliwości uzyskania stypendiów;
• plan uczelni (lokalizacja sal dydaktycznych, biblioteki, hali sportowej
itp.);
• ogłoszenia i komunikaty władz uczelni.
W efekcie przeprowadzonych badań udowodniono, iż studenci Wydziału posiadają zróżnicowane potrzeby informacyjne, które są warunkowane zmiennymi czynnikami. Można zakładać, że do czynników warunkujących potrzeby informacyjne studentów należą m.in.: rok studiów, rodzaj
studiów, aktywność informacyjna studenta, zaangażowanie w proces dydaktyczny, wyniki w nauce, itp.
W zasadzie nie podlega dyskusji teza, że w czasach społeczeństwa informacyjnego zaspokojenie większości, a nawet wszystkich, potrzeb informacyjnych studentów powinno być możliwe poprzez sprawnie działający
system informacyjny uczelni oraz jego stronę internetową.
System informacyjny każdej organizacji składa się z uporządkowanych
elementów, które są ze sobą powiązane. Służy on do zbierania, gromadzenia, przechowywania i dystrybucji zawartych w nim informacji. Prawidłowo
zorganizowany powinien dostarczać informacji osobom, które jej potrzebują
z uwzględnieniem ich potrzeb. Aby system informacyjny mógł sprawnie
funkcjonować, należy określić ilość i rodzaj informacji, określić ich odbiorców, ustalić dane dotyczące liczby i jakości kanałów informacyjnych, czasu
przepływu oraz wybrać najkorzystniejsze techniczne środki ich przekazywania, przetwarzania i przechowywania.
36
W kontekście powyższych ustaleń można wnioskować, że systemem
informacyjnym służącym do zaspokajania potrzeb informacyjnych studentów Wydziału Zarządzania i Dowodzenia jest Wirtualna Uczelnia (WU). Do
najważniejszych jej cech możemy zaliczyć nieograniczoność w dostępie
(czas, miejsce, ilość użytkowników), oraz prostotę obsługi i jej niskie koszty.
Podkreśla ona również nowoczesny wizerunek Uczelni oraz jej atrakcyjność.
Przykładowymi informacjami udostępnianymi przez moduł Wirtualna
Uczelnia są:
• dane personalne studenta oraz dydaktyka;
• oceny studenta;
• informacja o przebiegu studiów (urlopy, przeniesienia itd.);
• informacje o opłatach;
• plan zajęć;
• informacje o pracy dyplomowej;
• komunikaty i ogłoszenia wysyłane przez dydaktyków i pracowników
administracyjnych Uczelni do studenta.
Każdy student po zalogowaniu do WU może dowiedzieć się, do której
grupy wykładowej i ćwiczeniowej należy, z kim będzie miał zajęcia z danego
przedmiotu, a także zdobyć informacje na temat pracy dyplomowej oraz poznać terminy egzaminów bez wychodzenia z domu. Otrzyma również informację o tym, jaką ma średnią ocen za dany semestr studiów oraz posiada
możliwość wygenerowania indywidualnego podziału godzin.
W celu zbadania, w jakim zakresie (stopniu) Wirtualna Uczelnia realizuje potrzeby informacyjne studentów Wydziału Zarządzania i Dowodzenia,
został wygenerowany problem, do którego przypisano sugerowane rozwiązania (odpowiedzi). Ankietowani mieli do wyboru następujące odpowiedzi:
• nie zaspokaja potrzeb;
• zaspokaja w bardzo małym stopniu;
• zaspokaja w stopniu podstawowym;
• zaspokaja większość potrzeb;
• zaspokaja wszystkie potrzeby.
W wyniku przeprowadzonych badań ustalono, iż 49% respondentów
jest zdania, że Wirtualna Uczelnia zaspokaja większość potrzeb informacyjnych studentów. Natomiast 46% uznało, iż są one zaspokajane w stopniu
podstawowym, tylko 1% wybrał skrajne odpowiedzi. Na tej podstawie można
stwierdzić, iż WU stanowi podstawowe źródło informacji o przebiegu i organizacji studiów. Wyniki badań przedstawia wykres 2.
Reasumując zgromadzoną dotychczas wiedzę, można jednoznacznie
stwierdzić, że Wirtualna Uczelnia posiada bardzo duże możliwości informacyjne z zakresu przebiegu i organizacji studiów i powinna w pełni zaspokajać
potrzeby informacyjne studentów WZiD. Istotne jest tylko, aby wszystkie
37
Wiesława Krakowska
możliwości, jakie posiada były w pełni wykorzystane, a informacje na bieżąco uzupełniane i aktualizowane.
Wykres 2. Zakres (stopień) zaspokajania potrzeb informacyjnych studentów
przez Wirtualną Uczelnię
Praktyczne aspekty przeprowadzonych badań
W ramach przeprowadzonych badań ustalono także, które z potrzeb informacyjnych są dla studentów najważniejsze. W tym celu ankietowanych
poproszono o uszeregowanie od 1 do 9 następujących wskaźników potrzeb
informacyjnych (przyjmując, że 1 – najważniejsza potrzeba informacyjna,
9 – nieistotna):
• informacja o planie zajęć i sesji egzaminacyjnej;
• informacja o uzyskanych ocenach podczas zaliczeń i egzaminów;
• informacja o przynależności do grup studenckich;
• dane finansowe (naliczone należności i wpłaty);
• informacje o stypendiach;
• informacje dotyczące kontaktu z pracownikami dydaktycznymi i administracyjnymi uczelni;
• ogłoszenia i komunikaty;
• plan uczelni (lokalizacja sal dydaktycznych, biblioteki, hali sportowej,
itp.);
• informacja o promotorach i przedmiotach wybieralnych (fakultetach).
38
Wykres 3. Najważniejsze potrzeby informacyjne
Z powyższego wykresu wynika, iż za najważniejszą potrzebę informacyjną 79% ankietowanych uznało informację o planie zajęć i sesji egzaminacyjnej. Tę informację również jako drugą wskazało 13% badanych. Kolejną ważną potrzebą informacyjną jest informacja o uzyskanych ocenach
podczas zaliczeń i egzaminów – 9% respondentów wskazało ją jako najważniejszą, a 61% jako drugą pod względem ważności. O ważności tych
dwóch potrzeb świadczy również fakt, iż nikt z ankietowanych nie wskazał
ich na miejscu 9 jako potrzeby nieistotnej.
Do ważniejszych potrzeb informacyjnych możemy zaliczyć: dane finansowe, czyli naliczone należności i dokonane wpłaty (27% respondentów
wskazało na miejscu 3, a 25% na miejscu 4) oraz informację o przynależności do grup studenckich (24% respondentów wskazało na miejscu 3 i 10%
na miejscu 4). Co trzeci respondent (30%) uważa za nieistotną informację
o planie uczelni dotyczącą lokalizacji sal dydaktycznych, biblioteki, hali sportowej itp., a co piąty (18%) informację o promotorach i przedmiotach wybieralnych, czyli fakultetach.
Analizując powyższe, można stwierdzić, iż do najważniejszych potrzeb
informacyjnych studentów Wydziału Zarządzania i Dowodzenia możemy zaliczyć: informacje o planie zajęć i sesji egzaminacyjnej, informacje o uzyskanych ocenach podczas zaliczeń i egzaminów, informacje o danych finansowych oraz informacje o przynależności do grup studenckich.
39
Wiesława Krakowska
W wyniku przeprowadzonych badań określono stopień zaspokojenia
potrzeb informacyjnych przez Wirtualną Uczelnię. W celu uzyskania wymaganej wiedzy ankietowani mieli możliwość określenia stopnia realizacji potrzeb informacyjnych. Respondenci zostali zapytani o ocenę zdefiniowanych
potrzeb informacyjnych, dla których przyjęto następujące wskazania: 1 – zaspokojenie potrzeb informacyjnych w stopniu niewystarczającym, 2 – wystarczającym; 3 – dobrym.
Poniższa tabela przedstawia wyniki przeprowadzonego badania, a graficznie ilustruje to wykres 4.
Tabela 1. Stopień zaspokojenia potrzeb informacyjnych przez Wirtualną
Uczelnię
Kategorie odpowiedzi
Potrzeby informacyjne
Informacja o planie zajęć
Informacja o uzyskanych ocenach podczas zaliczeń i egzaminów
Informacja o przynależności do
grup studenckich
Dane finansowe (naliczone należności i wpłaty)
Dane kontaktowe prowadzących zajęcia (nr telefonu, adres
e-mail)
Plan sesji egzaminacyjnej
Ogłoszenia i komunikaty
niewystarczający
wystarczający
dobry
L
%
L
%
L
%
5
7
16
24
47
69
17
25
30
44
21
31
21
31
20
29
27
40
10
15
26
38
32
47
27
40
30
44
11
16
4
6
24
35
40
59
13
19
34
50
21
31
Do potrzeb, które są zaspokajane w stopniu dobrym, respondenci zaliczyli następujące informacje: informacja o planie zajęć (69%), plan sesji egzaminacyjnej (59%) oraz dane finansowe (47%). Nie można też mieć zastrzeżeń co do informacji, takich jak: ogłoszenia i komunikaty – co drugi respondent jest zdania, że są one zaspokajane w stopniu wystarczającym
oraz informacji o uzyskanych ocenach – 44% badanych ocenia je również
jako wystarczające. Najgorzej przedstawia się sytuacja z informacjami dotyczącymi danych kontaktowych prowadzących zajęcia, ich numerów telefonów i adresów e-mailowych. Takiego zdania jest 40% respondentów, którzy określili je jako niewystarczające, ale z kolei 44% oceniło ich stopień na
wystarczające.
40
Wykres 4. Stopień zaspokojenia poszczególnych potrzeb informacyjnych
przez Wirtualną Uczelnię
Wirtualna Uczelnia jest systemem informacyjnym, który jak dowodzą
wyniki przeprowadzonych badań, posiada dużo ważnych i istotnych informacji niezbędnych do funkcjonowania w uczelni. Nie jest on jednak doskonały, a zatem istnieje potrzeba jego doskonalenia w zakresie nowych możliwości informacyjnych. Dlatego też przeprowadzono badania na temat,
które z dodatkowych informacji powinny być generowane przez Wirtualną
Uczelnię. Do wyboru były następujące warianty odpowiedzi:
• wybór i zapisy na przedmioty wybieralne (fakultety);
• wybór promotora;
• możliwość wymiany opinii;
• informacje dotyczące kontaktu z pracownikami administracyjnymi
uczelni;
• plan uczelni (lokalizacja sal dydaktycznych, biblioteki, hali sportowej,
itp.);
• dane dotyczące otrzymanych stypendiów.
Ankietowani mogli wybrać nie więcej niż trzy odpowiedzi pośród wyżej
wymienionych.
Uzyskane wyniki przedstawia wykres 5.
41
Wiesława Krakowska
Wykres 5. Informacje, które powinny być generowane przez WU
W wyniku przeprowadzonych badań ustalono, iż Wirtualna Uczelnia powinna generować informacje o wyborze i zapisach na przedmioty wybieralne
(fakultety) – takiego zdania było 49% respondentów oraz posiadać możliwość wyboru promotora – tego zdania było 37% ankietowanych. Kolejną
informacją, która powinna być dostępna na WU jest plan uczelni (21% badanych) oraz informacje dotyczące kontaktu z pracownikami administracyjnymi (17%). Tylko 14% studentów uważa, iż przez WU powinna odbywać
się wymiana opinii między poszczególnymi jej użytkownikami.
Niski poziom zainteresowania dodatkowymi informacjami generowanymi przez WU, jak stypendia lub dane teleadresowe pracowników administracyjnych, prawdopodobnie wynika z ich dostępności na stronie internetowej Wydziału. Natomiast wymiana opinii obecnie następuje głównie poprzez
portale społecznościowe, które są dostępne określonej grupie użytkowników.
Z przeprowadzonych badań wynika, iż Wirtualna Uczelnia jest w stanie
zaspokoić najważniejsze potrzeby informacyjne studentów dotyczące przebiegu i organizacji studiów. Największy problem występuje z dostępem do
danych kontaktowych prowadzących zajęcia i aktualizacją niektórych informacji. Istnieje również potrzeba generowania dodatkowych informacji i możliwości funkcjonalnych Wirtualnej Uczelni, np. wybór i zapisy na fakultety
i promotorów.
42
Zakończenie
W wyniku przeprowadzonych badań ustalono, co studenci rozumieją
pod pojęciem potrzeba informacyjna. Okazało się, iż większość z nich pojęcie to definiuje jako: różnicę pomiędzy informacjami posiadanymi a pożądanymi lub zbiór danych i wiadomości niezbędnych do realizacji określonych
zadań i osiągnięcia zamierzonego celu. Z kolei do najważniejszych potrzeb
informacyjnych studenci zaliczyli: informację o planie zajęć i sesji egzaminacyjnej, informację o uzyskanych ocenach podczas zaliczeń i egzaminów,
dane finansowe, czyli naliczone należności i dokonane wpłaty, oraz informację o przynależności do grup studenckich.
Wyniki badań udowodniły tezę, że Wirtualna Uczelnia posiada duże
możliwości informacyjne z zakresu przebiegu i organizacji studiów, a przeprowadzone badania potwierdziły przydatność WU w procesie zaspokajania
potrzeb informacyjnych studentów.
Uogólniając zgromadzone wyniki badań, można wygenerować wniosek,
iż respondenci uznali, że WU w stopniu wystarczającym i dobrym zaspokaja
potrzeby informacyjne w zakresie: informacji o planie zajęć, planie sesji egzaminacyjnej, informacji finansowych. Za niewystarczające zaś uznali możliwości WU co do zaspokojenia potrzeb informacyjnych w zakresie danych
kontaktowych nauczycieli akademickich.
W opinii ankietowanych system informacyjny powinien dodatkowo posiadać możliwości funkcjonalne w zakresie: wyboru i zapisów na przedmioty
wybieralne (fakultety), wyboru promotora, planu uczelni (lokalizacja sal dydaktycznych, biblioteki, hali sportowej itp.).
Bibliografia
1. Flakiewicz Wiesław, Systemy informacyjne w zarządzaniu, C.H. Beck, Warszawa, 2002.
2. Kiełtyka Leszek, Komunikacja w zarządzaniu. Techniki, narzędzia i formy
przekazu informacji, Agencja Wydawnicza PLACET, Warszawa, 2002.
3. Krakowska Wiesława, Rola Wirtualnej Uczelni w zaspokajaniu potrzeb informacyjnych studentów Wydziału Zarządzania i Dowodzenia, praca magisterska,
AON, Warszawa, 2015.
4. Martyniak Zbigniew, Zarządzanie informacją i komunikacją, Wydawnictwo
Akademii Ekonomicznej, Kraków, 2000.
5. Michalewski Gustaw, Potrzeby informacyjne w procesie decyzyjnym Polskiego Kontyngentu Wojskowego, Warszawa, 2014.
6. Oleński Józef, Ekonomika informacji. Podstawy, PWE, Warszawa, 2001.
7. Próchnicka Maria, Informacja a umysł, UNIVERSITAS, Kraków, 1990.
43
Wiesława Krakowska
8. Wrzosek Marek, Procesy informacyjne w zarządzaniu organizacją zhierarchizowaną, AON, Warszawa, 2010.
9. Zieleniewski Jan, Organizacja i zarządzanie, PWN, Warszawa, 1981.
1. http://janek.ae.krakow.pl/~zajaca/artykuly/badanie%20potrzeb%20 inf.pdf.
2. http://mfiles.pl/pl/index.php/Potrzeby_informacyjne.
THE FACULTY OF MANAGEMENT AND COMMAND
STUDENTS’ INFORMATION NEEDS – RESEARCH
RESULTS
Abstract: This article contains the results of empirical studies that have
been conducted in order to identify the information needs of the Faculty of
Management and Command students. The research concerned the necessary information needs of students in the course and organization of studies.
In addition, the research process involved identifying opportunities to satisfy
the information needs of students through the use of an information system
which is the Virtual University and its additional functionality and features.
A large part of the article also identifies the “information needs” definition.
44
ISSN
2299-2316
Udział Polskich Kontyngentów Policyjnych w misjach poza granicami
kraju
AUTOR
mgr Agata Krzemińska
[email protected]
UDZIAŁ POLSKICH KONTYNGENTÓW POLICYJNYCH
W MISJACH POZA GRANICAMI KRAJU
Słowa kluczowe: Policja, polski kontyngent policyjny, misje pokojowe,
ONZ, NATO, UE
Polska, poprzez udział w misjach i operacjach poza granicami kraju, aktywnie angażuje się w kształtowanie międzynarodowego bezpieczeństwa.
Od kilkudziesięciu lat polscy żołnierze i funkcjonariusze narażają swoje życie w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej, by wspólnie z siłami sojuszów przywrócić lub zbudować pokój w krajach ogarniętych konfliktami i zapewnić
bezpieczeństwo miejscowej ludności. Poprzez działania poza granicami
państwa wnoszą zatem istotny wkład w bezpieczeństwo międzynarodowe.
Największą formacją, poza Siłami Zbrojnymi, która bierze udział w działaniach poza granicami państwa jest Policja. Zgodnie z mandatem organizacji pokojowych, policjantom powierza się różne zadania z zakresu obserwacji, inspekcji, przestrzegania praw człowieka czy pomocy instytucjom
międzynarodowym w dystrybucji pomocy humanitarnej. Celem niniejszego
artykułu jest scharakteryzowanie udziału funkcjonariuszy polskiej Policji
w misjach poza granicami kraju oraz identyfikacja ich wkładu w działania na
rzecz budowy międzynarodowego pokoju.
Policja – definicja, struktura organizacyjna, zadania
Słowo policja pochodzi od greckiego słowa politeja oznaczającego zarządzanie miastem. Przez język łaciński zostało przejęte jako politia. Pojęcie
to miało bardzo rozległy zakres znaczeniowy wyrażający ogół funkcji państwowych. To szerokie rozumienie utrzymywało się do XIX wieku, kiedy to
z policją zaczęto wiązać tylko zapewnienie bezpieczeństwa i porządku publicznego1.
Według definicji słownikowej policja to organ państwowy powołany do
ochrony porządku i bezpieczeństwa publicznego; też: funkcjonariusze tego
1
Por. S. Pieprzny, Policja. Organizacja i funkcjonowanie, Wolters Kluwer Polska, Warszawa, 2011, s. 11.
45
Agata Krzemińska
organu2. Zgodnie z informacją zawartą na stronie internetowej polskiej Policji (informacja zgodna z zapisem w Ustawie z dnia 6 kwietnia 1990 roku
o Policji): Policja polska jest scentralizowaną, uzbrojoną i jednolicie umundurowaną formacją3.
Aktem prawnym, który reguluje w Polsce zagadnienia związane ze
strukturą organów Policji, zakresem jej kompetencji i zadań, jak również formami działania jest Ustawa z dnia z dnia 6 kwietnia 1990 roku o Policji.
Zgodnie z jej zapisami: Tworzy się Policję jako umundurowaną i uzbrojoną
formację służącą społeczeństwu i przeznaczoną do ochrony bezpieczeństwa ludzi oraz do utrzymywania bezpieczeństwa i porządku publicznego4.
W polskim prawie termin policja ma dwa znaczenia:
• przedmiotowe – sfera działalności państwa związana ze stosowanym przez policję przymusem wobec niektórych osób lub instytucji;
• podmiotowe – specyficzne korpusy osobowe, których zadaniem jest
ochrona konstytucyjnego ustroju państwa oraz zapewnienie porządku i bezpieczeństwa publicznego5.
Współczesna polska Policja składa się z następujących rodzajów
służb6:
• kryminalnej,
• śledczej,
• prewencyjnej,
• wspomagającej działalność Policji w zakresie organizacyjnym, logistycznym i technicznym,
• Lotnictwo Policji, które utworzono na mocy zarządzenia komendanta
głównego Policji wydanego na podstawie Ustawy o Policji7.
W skład Policji wchodzi również policja sądowa, której szczegółowy zakres zadań i zasady organizacji określa, w drodze rozporządzenia, minister
właściwy do spraw wewnętrznych, w porozumieniu z ministrem właściwym
do spraw sprawiedliwości8.
Do wykonywania swoich obowiązków policjanci przygotowują się
w szkołach i ośrodkach szkolenia, które również ustawowo wchodzą w skład
Policji. Należą do nich9:
• Wyższa Szkoła Policji, ośrodki szkolenia i szkoły policyjne;
2 Internetowy Słownik Języka Polskiego PWN, http://sjp.pwn.pl/sjp/policja;2571921 [dostęp: 03.06.2015].
3 http://www.info.policja.pl/ [dostęp: 03.06.2015], Ustawa z dnia z dnia 6 kwietnia 1990
roku o Policji, Dz. U. z 2015 r., poz. 529, art. 1.1.
4 Ustawa z dnia z dnia 6 kwietnia 1990 roku o Policji, Dz. U. z 2015 r., poz. 529, art. 1.1.
5
Por. B. Hołyst, Policja na świecie, Lexis Nexis, Warszawa, 2011, s. 122.
6
Por. Ustawa z dnia z dnia 6 kwietnia 1990 roku o Policji…, art. 4.1.
7 Zarządzenie nr 1158 Komendanta Głównego Policji z dnia 17 października 2005 roku
w sprawie powołania oraz określenia organizacji, zakresu działania i właściwości terytorialnej
służby Lotnictwo Policji, Dz. Urz. KGP, nr 17, poz. 117.
8
Por. Ustawa z dnia z dnia 6 kwietnia 1990 roku o Policji…, art. 4.2.
9
Por. tamże, art. 4.3.
46
Udział Polskich Kontyngentów Policyjnych w misjach poza granicami kraju
• wyodrębnione oddziały prewencji i pododdziały antyterrorystyczne;
• instytuty badawcze.
Centralnym organem administracji rządowej, właściwym w sprawach
ochrony bezpieczeństwa ludzi oraz utrzymania bezpieczeństwa i porządku
publicznego, jest Komendant Główny Policji, który podlega ministrowi właściwemu do spraw wewnętrznych oraz jest przełożonym wszystkich funkcjonariuszy Policji (policjantów)10.
Główny zakres zadań Policji określony został w Ustawie o Policji. Podstawowe zadania dotyczą ochrony bezpieczeństwa i porządku publicznego.
Zgodnie z art. 1 ust. 2 Policja zajmuje się m. in11:
• ochroną życia i zdrowia ludzi oraz mienia przed bezprawnymi zamachami naruszającymi te dobra;
• ochroną bezpieczeństwa i porządku publicznego (zapewnienie spokoju w miejscach publicznych oraz w środkach publicznego transportu i komunikacji publicznej, w ruchu drogowym i na wodach przeznaczonych do
powszechnego korzystania);
• inicjowaniem i organizowaniem działań mających na celu zapobieganie popełnianiu przestępstw i wykroczeń oraz zjawiskom kryminogennym
i współdziałanie w tym zakresie z organami państwowymi, samorządowymi
i organizacjami społecznymi;
• wykrywaniem przestępstw i wykroczeń oraz ściganie ich sprawców;
• kontrolą przestrzegania przepisów porządkowych i administracyjnych związanych z działalnością publiczną lub obowiązujących w miejscach
publicznych;
• gromadzeniem, przetwarzaniem i przekazywaniem informacji kryminalnych.
Zapisy zawarte w art. 1 wskazują jednak, że rola Policji wobec społeczeństwa nie ogranicza się tylko do ochrony bezpieczeństwa i porządku publicznego. Sformułowanie: służącą społeczeństwu i przeznaczoną do
ochrony bezpieczeństwa (…) wskazuje, że zakres zadań Policji wykracza
poza bezpieczeństwo i porządek publiczny. Można wnioskować, że każda
sprawa służąca społeczeństwu, powinna leżeć w zakresie zadań Policji.
Z tego wynikać też może istota działania Policji – pomimo tego, że jest to
formacja uzbrojona i umundurowana, co mogłoby wskazywać na jej militarny
charakter, to jej rola jest służebna nie tylko wobec państwa, ale przede
wszystkim wobec społeczeństwa.
Policja realizuje również zadania, które wynikają z umów i porozumień
międzynarodowych: współdziałanie z policjami innych państw oraz ich organizacjami międzynarodowymi, a także z organami i instytucjami Unii Euro-
10
11
Por. tamże, art. 5 ust. 1, art. 5 ust. 2.
Por. tamże, art. 1 ust. 2.
47
Agata Krzemińska
pejskiej na podstawie umów i porozumień międzynarodowych oraz odrębnych przepisów12. Międzynarodowa działalność polskiej Policji przejawia się
m. in. w udziale w zagranicznych misjach pokojowych. Głównym przedmiotem rozważań w niniejszym artykule będzie udział polskich policjantów w misji w Liberii, Afganistanie, Gruzji i Kosowie.
Kontyngenty policyjne wydzielone do realizacji zadań
poza granicami państwa w ramach misji pokojowych
Jedną z form współpracy międzynarodowej jest pełnienie służby przez
policjantów w kontyngentach policyjnych wydzielonych do realizacji zadań
poza granicami państwa. Zgodnie z zapisami zawartymi w Ustawie o Policji,
funkcjonariusz Policji może zostać delegowany do pełnienia służby poza
granicami państwa w celu realizacji zadań określonych w art. 1 ust. 2 pkt
7 i ust. 313, w kontyngencie policyjnym wydzielonym do udziału w14:
• misji pokojowej,
• akcji zapobiegania aktom terroryzmu lub ich skutkom,
• akcji ratowniczej i poszukiwawczej lub humanitarnej,
• szkoleniu i ćwiczeniach policyjnych,
• przedsięwzięciach reprezentacyjnych.
Delegowanie do pełnienia służby poza granicami państwa i przedłużanie czasu delegowania, w przypadkach misji pokojowej oraz akcji zapobiegania aktom terroryzmu lub ich skutkom, następuje za pisemną zgodą policjanta15.
Posiłkując się zapisami zawartymi w Ustawie o Policji polski kontyngent
policyjny można definiować jako wydzieloną jednostkę polskiej Policji, przeznaczoną do pełnienia służby poza terytorium RP (misji pokojowej, akcji zapobiegania aktom terroryzmu, akcji ratowniczej, poszukiwawczej i humanitarnej, szkoleniu i ćwiczeniach policyjnych oraz przedsięwzięciach reprezentacyjnych) zgodnie z uchwałą Rady Ministrów, zarządzeniem Ministra
Spraw Wewnętrznych lub decyzją Komendanta Głównego Policji16. O utworzeniu kontyngentu policyjnego w przypadku misji pokojowej decyduje Rada
Ministrów.
12
Por. tamże, art. 1 ust. 2 pkt 7.
Ustawa z dnia z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji…, art. 1 ust. 2 pkt 7: współdziałanie
z policjami innych państw oraz ich organizacjami międzynarodowymi, a także z organami
i instytucjami Unii Europejskiej na podstawie umów i porozumień międzynarodowych oraz
odrębnych przepisów; art. 1 ust. 3: Policja realizuje także zadania wynikające z przepisów
prawa Unii Europejskiej oraz umów i porozumień międzynarodowych na zasadach i w zakresie w nich określonych.
14 Por. Ustawa z dnia z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji…, art. 145a ust. 1.
15
Por. tamże, art. 145a ust. 2.
16
Por. tamże, 145b ust. 1.
13
48
Oprócz Ustawy o Policji regulacje prawne dotyczące kontyngentów policyjnych zawarte są w następujących aktach prawnych:
• Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 20 listopada 2002 roku
w sprawie uprawnień i obowiązków policjantów delegowanych do pełnienia
służby poza granicami państwa17,
• Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 5 listopada 2002 roku
w sprawie należności pieniężnych otrzymywanych przez policjantów delegowanych do służby poza granicami państwa w kontyngencie policyjnym18,
• Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 25 czerwca 2003 roku
w sprawie zatrudniania pracowników w kontyngentach policyjnych oraz ich
wynagradzania19,
• Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 28 stycznia 2003 roku
w sprawie szczegółowych zasad i trybu finansowania i działania kontyngentu policyjnego wydzielonego do realizacji zadań poza granicami państwa20,
• Ustawa z dnia 19 sierpnia 2011 roku o weteranach działań poza granicami państwa21.
Polscy policjanci dotychczas pełnili służbę pod auspicjami22:
1. Organizacji Narodów Zjednoczonych (ONZ):
• UNPROFOR (United Nations Protection Forces – Siły Ochronne Organizacji Narodów Zjednoczonych) – teren byłej Jugosławii 1992-1995;
• UNGCI (United Nations Guards Contingent in Iraq – Straż ONZ
w Iraku) – 1995-1996;
• UNTAES (United Nations Transitional Administration for Eastern
Slavonia, Baranja and western Sirmium – Tymczasowa Administracja Organizacji Narodów Zjednoczonych dla Wschodniej Slawonii, Baranii i Zachodniego Sirmium) – Chorwacja 1996-1998;
• UNIPTF (United Nations International Police Task Force –
Międzynarodowa Grupa Policyjna ONZ) – Bośnia i Hercegowina 1996-2002;
• UNMOT (United Nations Mission of Observers in Tajikistan – Misja
Obserwatorów Organizacji Narodów Zjednoczonych w Tadżykistanie) –
1998-2000;
• UNMIK (United Nations Interim Administration Mission in Kosovo –
Misja Tymczasowej Administracji Narodów Zjednoczonych w Kosowie) –
1999-2008;
17
Dz. U. z 2002 r., nr 207, poz. 1755; z 2009 r., nr 102, poz. 841.
Dz. U. z 2002 r., nr 192, poz. 1607; z 2004 r., nr 6, poz. 43; z 2006 r., nr 108, poz. 741
oraz z 2008 r., nr 207, poz. 1294.
19 Dz. U. z 2003 r., nr 110, poz. 1042; z 2011 r., nr 94, poz. 553.
20 Dz. U. z 2003 r., nr 23, poz. 188.
21
Dz. U. z 2011 r., nr 205, poz. 1203.
22
Por. http://www.info.policja.pl/inf/wspolpraca-miedzynarod/misje-pokojowe/47732,
Misje-pokojowe-informacje-ogolne.html [dostęp: 03.06.2015].
18
49
Agata Krzemińska
• UNOMIG (United Nations Observer Mission in Georgia – Misja Obserwacyjna Organizacji Narodów Zjednoczonych w Gruzji) – 2003-2009.
2. Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE):
• Chorwacja (1998-2001).
3. Unii Zachodnioeuropejskiej:
• MAPE (Multinational Advisory Police Element – Wielonarodowy Policyjny Element Doradczy w Albanii) – 1997-2001.
4. Unii Europejskiej:
• EUPOL PROXIMA (European Union Police Mission in the former Yugoslav Republic of Macedonia – Misja Policyjna Unii Europejskiej w byłej
Jugosławiańskiej Republice Macedonii) – 2004-2005;
• EUPM (European Union Police Mission – Misja Policyjna Unii Europejskiej) – Bośnia i Hercegowina – 2003-2012;
• AMIS II (The African Union Mission in Sudan – Misja Unii Afrykańskiej w Sudanie; EU Support to AMIS – wojskowo-cywilna misja wsparcia
dla AMIS) – 2005-2006.
5. Inicjatywa Departamentu Stanu USA:
• Polski Kontyngent Policyjny dla Wsparcia Irackich Sił Policyjnych
w Republice Iraku – 2004-2005.
Pierwsza grupa policyjna udała się na misję 27.03.1992 roku w rejon
byłej Jugosławii. Zgodnie z uchwałą Rady Ministrów, Komenda Główna Policji wytypowała i przygotowała 30 policjantów do służby w misji UNPROFOR. Ogółem służyło w niej 92 funkcjonariuszy polskiej Policji. W czasie
trwania misji Polskiej Grupy Policyjnej UNPROFOR, tj. w latach 1992-1995,
do zadań policjantów należało głównie23:
• ochrona konwojów z pomocą humanitarną,
• ochrona ludności cywilnej i nadzorowanie przestrzegania praw człowieka,
• pomoc w rozładowaniu napięć etnicznych,
• obserwacja przemieszczania się uchodźców i osób wysiedlonych.
Obecnie polscy policjanci pełnią służbę w następujących misjach24:
• UNMIL (Liberia),
• EUPOL (Afganistan),
• EUMM (Gruzja),
• EULEX (Kosowo).
UNMIL (The United Nations Mission in Liberia) – Misja Narodów Zjednoczonych w Liberii została powołana 19 września 2003 roku rezolucją
Rady Bezpieczeństwa S/RES/1509 jako wielowymiarowa operacja pokojowa, w której skład wchodzą komponenty: polityczny, militarny, policyjny,
wymiaru sprawiedliwości, spraw cywilnych, praw człowieka, równości płci,
23
Por. http://sbn.republika.pl/polic_mis_pok.html [dostęp: 03.06.2015].
Misje-pokojowe-informacje-ogolne.html [dostęp: 03.06.2015].
24
50
ochrony praw dziecka, rozbrojenia, demobilizacji i reintegracji, informacji publicznej oraz wsparcia. Mandat UNMIL obejmuje25:
• nadzorowanie wprowadzania zawieszenia broni,
• ochronę personelu, obiektów i sprzętu ONZ,
• wspieranie pomocy humanitarnej i działań na rzecz ochrony praw
człowieka,
• pomoc w reformie systemu bezpieczeństwa narodowego, w tym
szkolenie lokalnej policji oraz formowanie nowej, zrestrukturyzowanej armii
Liberii,
• wspieranie wdrażania w życie postanowień pokojowych.
Polski kontyngent policyjny do udziału w misji UNMIL utworzono
Uchwałą Rady Ministrów nr 8/2004 z dnia 20 stycznia 2004 r. Rotacja polskiego kontyngentu następuje cyklicznie w maju każdego roku. Zgodnie
z uchwałą Rady Ministrów, w jego skład wchodzi trzech funkcjonariuszy Policji. Cel kontyngentu sprowadza się do współudziału w ustanawianiu sprawnie i skutecznie działających służb porządku publicznego w Republice Liberii, a także przygotowywania oraz prowadzenia akcji i operacji policyjnych.
Cel ten jest realizowany poprzez doradztwo, asystę i szkolenie Liberyjskiej
Policji Narodowej26.
Polscy policjanci służbę pełnią głównie w stolicy kraju Monrovii, gdzie
tworzone są nowe struktury Narodowej Policji Liberii. Główne działania skupiają się na szkoleniu i stałym doradztwie kadry kierowniczej. Część funkcjonariuszy polskiego kontyngentu miała okazję brać udział w tworzeniu
podstawowych struktur bezpieczeństwa w głębi kraju27.
EUPOL (European Union Police Mission in Afghanistan) – Policyjna Misja Unii Europejskiej w Afganistanie została ustanowiona w ramach ESDP
(European Security and Defence Policy – Europejska Polityka Bezpieczeństwa i Obrony) w czerwcu 2007 r. Jej mandat obejmuje współudział w tworzeniu odpowiednich warunków dla sformowania Narodowej Policji Afganistanu (ANP – Afghan National Police), która ma wypełniać swoją rolę zgodnie z międzynarodowymi standardami. Zadania misji skoncentrowane są na
monitorowaniu, doradztwie i szkoleniu ANP. Polska jest zaangażowana
w EUPOL na mocy Uchwały Rady Ministrów nr 220/2007 z dnia 30 października 2007 r., która powołała Polski Kontyngent Misji Policyjnej Unii Europejskiej w Islamskiej Republice Afganistanu liczący 3 policjantów – ekspertów28.
25
Por. http://www.unic.un.org.pl/misje_pokojowe/unmil.php [dostęp: 05.06.2015].
UNMIL-w-Liberii.html [dostęp: 05.06.2015].
27
Por. tamże.
28
Por. http://www.msz.gov.pl/pl/polityka_zagraniczna/polityka_bezpieczenstwa/operacje_nato_i_ue/operacje_ue/#EUPOLAfghanistan [dostęp: 05.06.2015].
26
51
Agata Krzemińska
EUPOL wspiera reformy mające na celu odbudowę wiarygodnej, praworządnej i przestrzegającej prawa człowieka policji, która ma współdziałać
z innymi organami ścigania i wymiaru sprawiedliwości. Reformy w Policji są
warunkiem powodzenia procesu przekazywania odpowiedzialności za bezpieczeństwo kraju władzom afgańskim29.
Obecnie działania EUPOL są skoncentrowane na30:
• poprawie zarządzania, nadzoru i komunikacji w Policji,
• zwalczaniu przestępczości kryminalnej i korupcji,
• zapobieganiu i zwalczaniu przestępczości (identyfikacja i ocena zagrożeń oraz wypracowanie decyzji w reakcji na problemy/zagrożenia – tzw.
Intelligence-Led Policing),
• rozwinięciu współpracy Policji z innymi organami ścigania, w szczególności z prokuraturą,
• propagowaniu praw człowieka, w tym również równouprawnienia kobiet w Policji afgańskiej.
EUMM (European Uunion Monitoring Mission in Georgia) – Misja Obserwacyjna w Gruzji pod egidą UE została uruchomiona w następstwie konfliktu rosyjsko-gruzińskiego z sierpnia 2008 roku. Decyzja o zaangażowaniu
operacyjnym w Gruzji została podjęta w Brukseli w dniu 15 września
2008 roku. Mandat misji przewiduje31:
• wyłącznie obserwacyjny charakter obecności,
• zaangażowanie na całym terytorium Gruzji,
• komplementarność wysiłków misji z ONZ i OBWE (ze względu na
sprzeciw Rosji obie misje zakończyły swą działalność w czerwcu 2009 roku),
• ścisłą koordynację działań misji z innymi instrumentami UE.
Główne cele misji zostały określone jako32:
• stabilizacja,
• normalizacja stosunków,
• budowa zaufania.
Polscy policjanci pełnią służbę w Gruzji od 26 września 2008 roku na
podstawie Uchwały Nr 190/2008 Rady Ministrów z dnia 24 września
2008 roku w sprawie utworzenia kontyngentu policyjnego wydzielonego do
udziału w Misji Obserwacyjnej Unii Europejskiej w Gruzji, EUMM Georgia.
Rotacja polskiego kontyngentu, w skład którego może wchodzić do 20 policjantów, następuje cyklicznie w marcu każdego roku. Polscy funkcjonariusze współtworzą jeden z najważniejszych sztabów regionalnych wchodzących w struktury misji. Służą w Komendzie Głównej EUMM w Tbilisi oraz tak
29
EUPOL-w-Afganistanie.html [dostęp: 06.06.2015].
30 Por. tamże.
31
Por. http://www.msz.gov.pl/pl/polityka_zagraniczna/polityka_bezpieczenstwa/operacje_nato_i_ue/operacje_ue/#EUMM Gruzja [dostęp: 06.06.2015].
32
Por. tamże.
52
zwanych Biurach Terenowych EUMM w Mtskheta, Gori oraz Zugdidi. Wykonują wiele różnorodnych zadań związanych z zarządzaniem i organizacją
służby w danych regionach, koordynacją współpracy z organizacjami pozarządowymi oraz z wypełnianiem celów misji, czyli: patrolowaniem i kontrolowaniem strefy przygranicznej, sprawdzaniem funkcjonowania gruzińskich
punktów kontrolnych oraz odbywaniem spotkań z miejscową ludnością. Obserwatorzy mają obowiązek reagować na każdy przypadek naruszeń praw
człowieka i podejmować działania zmierzające do uwrażliwienia w tym
względzie właściwych organów miejscowych władz33.
EULEX (European Union Rule of Law Mission in Kosovo) – Misja Unii
Europejskiej w zakresie praworządności w Kosowie to największa misja cywilna UE. Została utworzona na podstawie dokumentu Rady Unii Europejskiej – Wspólne Działanie Rady 2008/124/WPZiB z dnia 4 lutego 2008 roku
w sprawie misji Unii Europejskiej w zakresie praworządności w Kosowie,
EULEX KOSOWO. Misja ma przede wszystkim charakter techniczny: doradczy, mentorski i monitorujący, ale posiada także ograniczony mandat wykonawczy. Do zadaniach misji należy wspieranie i umacnianie władz i administracji Kosowa, rozwój niezależnego i wieloetnicznego systemu sądowniczego, policji i służb celnych, wolnych od nacisków politycznych i działających zgodnie z międzynarodowymi standardami34.
Polska, na mocy Uchwały Rady Ministrów nr 255/2008 roku z dnia
02.12.2008 roku, aktywnie angażuje się w misję – posiada najliczniejszą reprezentację (ok. 155 osób). Polski Kontyngent Policyjny w Kosowie składa
się z dwóch komponentów:
• Jednostki Specjalnej Polskiej Policji (JSPP) ze stanem osobowym
115 policjantów (czas służby – 6 miesięcy),
• grupy ekspertów (do 20 policjantów, liczebność uzależniona od pozytywnego zakwalifikowania przez władze misji EULEX, czas służby –
1 rok).
Funkcjonariusze Polskiego Kontyngentu Policyjnego zajmują się rozwijaniem i wzmacnianiem wieloetnicznych służb policyjnych oraz wspomaganiem lokalnych organów odpowiedzialnych za zapewnienie przestrzegania
prawa, bezpieczeństwa i porządku publicznego w Kosowie35.
33
EUMM-w-Gruzji.html [dostęp: 06.06.2015].
34 Por. http://www.msz.gov.pl/pl/polityka_zagraniczna/polityka_bezpieczenstwa/operacje_nato_i_ue/operacje_ue/#EULEXKosovo [dostęp: 06.06.2015].
35
EULEX-Kosowo.html [dostęp: 06.06.2015].
53
Agata Krzemińska
Podsumowanie
Funkcjonariusze polskiej Policji, którzy pełnią służbę w misjach poza
granicami kraju wykonują zadania z zakresu obserwacji, inspekcji, szkolenia, przestrzegania praw człowieka czy pomocy humanitarnej. Ten szeroki
wachlarz działań oraz ilość misji w różnych regionach świata, w które zaangażowani są polscy policjanci wskazuje na ich wysoki profesjonalizm i wyszkolenie oraz uznanie na arenie międzynarodowej.
Jako dowód uznania profesjonalizmu polskich policjantów można uznać
powierzanie im wysokich stanowisk w strukturach organizacyjnych misji pokojowych, np. szefa sztabu IPTF w Bośni i Hercegowinie, zastępcy dowódcy
ds. administracyjnych UNMIK, komendantów regionalnych w Bośni i Hercegowinie czy też doradcy policyjnego szefa misji UE w Sudanie. Funkcjonariusze polskich kontyngentów policyjnych pełnili służbę na stanowisku doradcy ministra spraw wewnętrznych w Bośni i Hercegowinie, dowódcy stacji,
oficerów szkoleniowych i ds. praw człowieka36. Łącznie w polskich kontyngentach policyjnych służbę pełniło 3 314 policjantów w tym 96 kobiet37.
Zawarta w niniejszym artykule charakterystyka udziału polskiej Policji
w misjach poza granicami kraju dowodzi, że funkcjonariusze polskiej Policji
wnoszą istotny wkład w działania na rzecz budowy międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa.
Bibliografia
1. Hołyst Brunon, Policja na świecie, LexisNexis, Warszawa, 2011.
2. Pieprzny Stanisław, Policja. Organizacja i funkcjonowanie, Wolters Kluwer
Polska, Warszawa, 2011.
3. Ustawa z dnia z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji, Dz. U. z 2015 r., poz. 529.
4. Zarządzenie nr 1158 Komendanta Głównego Policji z dnia 17 października
2005 roku w sprawie powołania oraz określenia organizacji, zakresu działania i właściwości terytorialnej służby Lotnictwo Policji, Dz. Urz. KGP, nr 17, poz. 117.
1.
2.
3.
4.
36
http://sbn.republika.pl/polic_mis_pok.html.
http://www.mdk2.lublin.pl/Kosowo/?page=default2.
http://www.msz.gov.pl/.
http://www.policja.pl/.
Por. http://www.mdk2.lublin.pl/Kosowo/?page=default2 [dostęp: 06.06.2015].
Por. http://www.info.policja.pl/inf/wspolpraca-miedzynarod/misje-pokojowe/47732 Misje-pokojowe-informacje-ogolne.html [dostęp: 06.06.2015].
37
54
5. http://www.unic.un.org.pl/misje_pokojowe/unmil.php.
6. Internetowy Słownik Języka Polskiego PWN, http://sjp.pwn.pl/sjp/policja;2571921.
QUOTA SHARE OF POLISH POLICE MISSIONS
OUTSIDE THE COUNTRY
Abstract: Through the participation of soldiers and officers in missions
and operations abroad, Poland is actively involved in shaping the international security. The biggest formation, outside the Armed Forces, which
takes part in missions abroad is the Police. Since 1992, Polish policemen
have been taking part in missions under the auspices of the UN, the OSCE
and the EU. The purpose of this article is to shed light on the participation of
Polish police officers in missions abroad and to identify their contribution to
the efforts to build international peace based on the experiences of the missions in Liberia, Afghanistan, Kosovo and Georgia.
55
Klaudia
ISSN 2299-2316
Kwapisz
AUTOR
mgr Klaudia Kwapisz
[email protected]
EWOLUCJA NEUTRALNOŚCI AUSTRII JAKO
SKUTEK PROCESÓW INTEGRACYJNYCH
OD 1955 ROKU DO POCZĄTKU XXI WIEKU
Słowa kluczowe: Austria, neutralność, państwo neutralne, polityka neutralności, procesy integracyjne
Wstęp
Pozycja państwa na współczesnej arenie międzynarodowej w dużej
mierze uzależniona jest od jego przynależności do różnego rodzaju organizacji międzynarodowych. Zaangażowanie to ma niewątpliwie znaczący
wpływ na bezpieczeństwo wewnętrzne i zewnętrzne państw członkowskich,
a od czasu przystąpienia do organizacji międzynarodowych wyznacza państwu kierunki ewolucji obrony i ochrony przed nieustannie zmieniającymi się
zagrożeniami. Czołową koalicją Europy jest niewątpliwie Unia Europejska
jako organ formułujący i implementujący jednolite dla wszystkich członków
pryncypia funkcjonowania państwa.
Unia Europejska jest jednak przykładem organizacji zrzeszającej państwa, które przystąpiły do koalicji ze swoimi utrwalonymi od wielu lat zasadami funkcjonowania. Jednym z takich państw jest Austria, nosząca status
państwa neutralnego.
Neutralność Austrii ewoluowała na przestrzeni lat i objawiała się w wielu
aspektach działalności państwa, przede wszystkim odnosząc się do założeń
polityki bezpieczeństwa i zagranicznej tego państwa. Celem niniejszego artykułu jest zatem scharakteryzowanie kierunków ewolucji austriackiej neutralności od 1955 r. do początku XXI wieku.
Pojęcie neutralności w odniesieniu do Republiki Austrii
Neutralność, neutralny to pojęcia powszechnie znane, stosowane w odniesieniu do określenia czegoś biernego, obojętnego, niezaangażowanego,
współcześnie, zdaniem autora, poniekąd nadużywane i nadinterpretowane.
Z obserwacji piszącego niniejszy artykuł wynika, iż w świadomości społeczeństwa sformułowanie neutralny odnosi się do każdej postawy, poglądu,
56
Ewolucja neutralności Austrii jako skutek procesów integracyjnych…
przedmiotu, opinii, które prezentuje schemat odmienny i nie pasujący z reguły do dwóch powszechnie dominujących opcji. Tak zatem współcześnie
neutralny może być odczyn chemiczny, bo nie kwasowy ani zasadowy, czy
też poglądy polityczne, nie liberalne i też nie konserwatywne.
W tej części publikacji autor pragnie zatem zwrócić uwagę na pierwotne
znaczenie terminu neutralność, jak i określenia neutralny, jako pierwszorzędnie związanego z wojną. Neutralność to pojęcie etymologiczne, pochodzące od łacińskiego neuter, oznaczającego tyle co obojętny, żaden
z dwóch, bezstronny. Termin ten określał zarówno status prawnomiędzynarodowy, jak i postawę państwa. Na przestrzeni wieków usystematyzowano
pojęcie neutralności, wyróżniając jej dwie formy: neutralność wojenną
(zwaną również tymczasową bądź neutralnością w wojnie) oraz neutralność
stałą (nazywaną także trwałą lub wieczystą)1.
Neutralność wojenna definiowana jest jako stan prawny i polityczny państwa, które nie uczestniczy w konflikcie zbrojnym toczącym się między jego
stronami. Wiąże się to z nałożeniem na państwo neutralne wojennie praw
i obowiązków podmiotów nieuczestniczących w wojnie wobec stron konfliktu. Status neutralności wojennej ma moc prawną jedynie na okres trwania
konfliktu zbrojnego w przeciwieństwie do neutralności wieczystej, która rozciąga się na czas trwania pokoju2. Austria, obok Szwajcarii, jest przykładem
kraju europejskiego wieczyście neutralnego. Oznacza to, że jako państwo
zobowiązuje się do nieuczestniczenia w jakimkolwiek konflikcie zbrojnym
z wyjątkiem obrony swojego terytorium oraz niepodejmowania jakichkolwiek
działań i zobowiązań międzynarodowych, które mogłyby je uwikłać w konflikty, w zamian za uzyskanie od innych państw zobowiązania do nieprowadzenia działań wojennych przeciwko niemu, jako państwu wieczyście neutralnemu. Status wieczystej neutralności jest aktem woli nie tylko podmiotu
zainteresowanego, lecz także uznaniem tego postulatu przez inne państwa3. Państwo wieczyście neutralne nie może przystąpić do bloków wojskowych, podejmować żadnych działań, które mogłyby uwikłać je w konflikty
zbrojne i brać udziału w konfliktach zbrojnych. Niedopuszczalne jest także
zezwalanie na instalowanie obcych baz wojskowych na swoim terytorium,
jak również stacjonowanie obcych wojsk na własnym terytorium4. Państwom
wieczyście neutralnym przysługuje jednak prawo do samoobrony, zatem
1
A. Przyborowska-Kliamczak, D. Pyć (red.), Leksykon prawa międzynarodowego publicznego. 100 podstawowych pojęć, Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa, 2012, s. 244.
2 Tamże, s. 247.
3 Tamże, s. 245.
4 D. Popławski, Między bezstronnością a solidarnością międzynarodową. Polityka bezpieczeństwa europejskich państw neutralnych i bezaliansowych po zimnej wojnie, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa, 2013, s. 55.
57
Klaudia Kwapisz
przyjęcie postawy państwa trwale neutralnego nie wiąże się z zakazem posiadania własnej armii5, a także wiąże się z uzyskaniem w umowie międzynarodowej gwarancji integralności terytorialnej i niepodległości6.
Termin neutralność ściśle wiąże się z pojęciem neutralizacji. Nie należy
jednak używać ich zamiennie, gdyż według większości teoretyków prawa
międzynarodowego, neutralizacja odnosi się jedynie do części terytorium,
mającego szczególne znaczenie dla społeczności międzynarodowej, a nie
całego państwa. Polega na umownej rezygnacji z prowadzenia działań wojennych na danym terytorium7 i posiada raczej zabarwienie negatywne; częściowa neutralizacja bardzo często była efektem mocarstwowych nacisków8.
Na uwagę zasługuje także pojęcie polityki neutralności definiowanej
jako postawa państwa i pewien rodzaj polityki prowadzonej zgodnie z zasadami neutralności. Polityka ta w każdej chwili może ulec zmianie, gdyż nie
jest regulowana żadnymi zobowiązaniami międzynarodowymi, a podmiot
państwowy prowadzący politykę neutralności nie jest zobligowany do przyjęcia statusu neutralności. Państwo korzystające ze statusu państwa neutralnego wojennie może być neutralne wobec stron jednego konfliktu, jednocześnie zachowując prawo do zaangażowania militarnego jako strona innego konfliktu zbrojnego9. Polityka neutralności bywa określana również
jako suma środków posiadanych przez państwo wieczyście neutralne w różnych obszarach działalności w związku z obowiązkami wynikającymi
z prawa neutralności w zakresie utrzymania swej neutralności10.
Prawo neutralności wykształciło się w drodze zwyczajowej, a jego najczęściej wymienianymi źródłami jest Konwencja dotycząca praw i obowiązków mocarstw i osób neutralnych w wojnie lądowej (V Konwencja haska)
z 18.10.1970 oraz Konwencja dotycząca praw i obowiązków mocarstw neutralnych w razie wojny morskiej (XIII Konwencja haska) z 18.10.2015,
a także prawo zwyczajowe11.
Na podstawie wyżej przedstawionych definicji, ich analizy i porównania
autor skłania się ku sformułowaniu własnej definicji, określającej neutralność
w odniesieniu do państwa jako stały, prawnie uregulowany i dobrowolnie
nabyty status niezaangażowania:
• militarnego na arenie międzynarodowej zarówno w okresie wojny,
jak i pokoju,
5
A. Przyborowska-Kliamczak, D. Pyć (red.), Leksykon…, s. 245.
D. Popławski, Austriacka polityka neutralności 1955-1995, Wydawnictwo Naukowe
Scholar, Warszawa, 1995, s. 16.
7 A. Przyborowska-Kliamczak, D. Pyć (red.), Leksykon…, s. 246.
8
D. Popławski, Austriacka…, s. 17.
10
6
58
• politycznego, jako nieprzystępowania w żadne struktury ponadpaństwowe, bloki wojskowe i sojusze oraz niepodejmowanie żadnego rodzaju
gospodarczej współpracy międzynarodowej, naruszającej zasady neutralności.
Wobec powyższego wywodu nasuwa się zatem wniosek, iż państwo nabywa status podmiotu neutralnego, akceptowany przez społeczność międzynarodową, poprzez prawne wewnętrzne uregulowanie swojego wieloaspektowego niezaangażowania. W ten sposób wieczystą neutralność osiągnęły dwa europejskie państwa – Austria i Szwajcaria.
Ewolucja austriackiej neutralności w latach 1955-1995
Status państwa wieczyście neutralnego został dobrowolnie przyjęty
przez Austrię w 1955 r. Proces ten rozpoczął się jednak w 1946 r. wraz
z wysunięciem przez Radę Sojuszniczą postulatu o rozpoczęciu rozmów
w sprawie zawarcia traktatu państwowego. Austrii, jako jedynemu państwu
niezaangażowanemu w konflikt z antyhitlerowską koalicją, zaproponowano
takie właśnie rozwiązanie, odmienne aniżeli Niemcom, Włochom, Finlandii
czy Bułgarii, w przypadku których mówiono o traktacie pokojowym. Rokowania nad traktatem państwowym prowadzącym do przywrócenia Austrii suwerenności przebiegały w latach 1945-1955 i naznaczyły się jako okres
szczególnie intensywny w historii tego państwa. Przebieg samych negocjacji został podzielony na kilka faz według kryterium intensywności rokowań
w poszczególnych latach oraz ich efektów. Proces ten zakończył się
w 1955 r. ratyfikacją traktatu, co skutkowało wycofaniem oddziałów okupacyjnych z terytorium Austrii. Traktat państwowy stworzył Austrii niezbędne
warunki i fundamenty prawne do uchwalenia 26 października 1955 r. ustawy
konstytucyjnej o neutralności, stworzonej na wzór szwajcarskiej koncepcji
neutralności R. Bindschendlera12. Jej główne przesłanie opierało się na
stwierdzeniu, iż Austria deklaruje swoją wieczystą neutralność w celu trwałego zapewnienia nietykalności swojego terytorium oraz niezawisłości na zewnątrz. W ustawie tej nie zostały jednak precyzyjnie sformułowane zobowiązania Austrii wynikające z nadania jej statusu państwa neutralnego oprócz
deklaracji nieprzystępowania do sojuszy wojskowych i niedopuszczenia do
budowy na swoim terytorium baz wojskowych obcego państwa13.
Według „szwajcarskiego wzoru” neutralności główny nacisk w polityce
państwa należało kłaść na utrzymanie zdolności zbrojnej do obrony
i ochrony neutralności oraz pojmowanie jej głównie w sensie wojskowym,
czyli uprawianie takiej polityki bezpieczeństwa, która wykluczałaby udział
12
13
D. Popławski, Między..., s. 18.
D. Popławski, Austriacka…, s. 46-53.
59
Klaudia Kwapisz
państwa w wojnie, a w przypadku konfliktu zbrojnego między państwami
trzecimi zagwarantowałaby zachowanie neutralności. Tak rozumiana polityka neutralności wymagała jednak ustalenia pewnych zobowiązań w kwestiach obronnych i dostosowania do nich opcji stosowanych w polityce zagranicznej14. Istotę „wzoru szwajcarskiego” stanowiło ponadto zachowanie
bezwzględnej neutralności w procesie integracji oraz gospodarczej, politycznej i handlowej autonomii15. Wraz z ustanowieniem wieczystej neutralności Austria zobowiązała się do prowadzenia polityki bezpieczeństwa gwarantującej zachowanie neutralności zbrojnej. Traktat państwowy z 1955 roku
zapewniał Austrii prawo posiadania narodowych sił zbrojnych, powołanych
do obrony i ochrony granic państwowych, instytucji parlamentarnych,
a także udzielenia wsparcia ludności cywilnej w razie sytuacji kryzysowych.
Główne założenia austriackiej koncepcji obrony opierały się na strategii odstraszania, w myśl której zakłada się długotrwałą obronę terytorialną na
przewidywanych głównych liniach ruchu wojsk, przy jednoczesnym zabezpieczeniu pozostałego obszaru kraju. Pierwsza koncepcja obrony kraju,
ogłoszona pod koniec lat 50., wyznaczała zadania dla podmiotów w trzech
sferach: wojskowej, cywilnej i gospodarczej. W kolejnej, ustanowionej
w roku 1975, sformułowano zadania sił zbrojnych w trzech stopniach występującego zagrożenia: w sytuacji kryzysowej, będącej następstwem kryzysu
międzynarodowego rozszerzającego się na Austrię, w sytuacji neutralności,
odnoszącej się do konfliktu zbrojnego w krajach sąsiedzkich oraz w sytuacji
obrony wywołanej bezpośrednim atakiem zbrojnym na Austrię16.
Status państwa wieczyście neutralnego wiązał się również z pewnymi
ograniczeniami w prowadzeniu polityki zagranicznej przez państwo austriackie, wyznaczając sztywne ramy integracji i zaangażowania Austrii na
arenie międzynarodowej. W obliczu dwubiegunowego podziału Europy Austria, jako neutrał, znalazła się w szczególnym położeniu zarówno geograficznym, jak i politycznym. Pośrodku dwóch odmiennych ideowo bloków pełniła funkcję łącznika pomiędzy Wschodem a Zachodem, aktywnie angażując się w działalność pośrednicząco-negocjacyjną w okresie zimnej wojny.
Szczególną rolę w budowaniu bezpieczeństwa międzynarodowego
przypisuje się Austrii podczas procesu KBWE, kiedy to dała się poznać nie
tylko jako skuteczny negocjator i mediator, lecz także katalizator podejmowanych inicjatyw17. Austria postulowała włączenie w porządek obrad kwestii
bezpieczeństwa militarnego i koordynowała pracę nad rokowaniami w tzw.
trzecim koszyku, dotyczącym kontaktów międzyludzkich i wojskowych
14
Tamże, s. 71-72.
D. Popławski, Szwajcarska polityka bezpieczeństwa, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa, 2007, s. 77-80.
16
D. Popławski, Między…, s. 75-77.
17
Tamże, s. 20-21.
15
60
aspektów bezpieczeństwa. Razem z grupą N+N (państwa neutralne i niezaangażowane) Austria wysunęła przed Zgromadzenie Ogólne projekt „Wojskowe aspekty bezpieczeństwa”, przedstawiający skomasowane oczekiwania wszystkich państw N+N wobec takich zagadnień, jak m.in.: powiązania
politycznych i wojskowych aspektów bezpieczeństwa, uzgodnienie środków
budowy zaufania (CBM), czy respektowanie interesów państw nieuczestniczących w blokach wojskowych. Austria wnioskowała o uzgodnienie zasad
regulujących kwestie ograniczenia zbrojenia oraz rozbrojenia jako kluczowych do osiągnięcia stanu tzw. odprężenia militarnego w stosunkach między państwami europejskimi. Innym ważnym komponentem austriackiej polityki zagranicznej było aktywne uczestnictwo państwa w pracach ONZ.
Przynależność Austrii do Organizacji od samego początku (od 1955 r.) budziła kontrowersje ze względu na ograniczenia podyktowane przyjętym statusem wieczystej neutralności. Założenia polityki neutralności Austrii stały
w sprzeczności wobec artykułów Karty Narodów Zjednoczonych m.in. dotyczących sankcji gospodarczych i sankcji z użyciem sił zbrojnych. Zasadne
zatem wydaje się stwierdzenie, iż poprzez zaangażowanie w działania podejmowane przez ONZ Austria przyczyniła się do uwiarygodnienia swej polityki neutralności. Do kluczowych inicjatyw przedstawicielstwa austriackiego przy ONZ należy zaliczyć: projekt deklaracji o obronie przed torturami
(1975), koncepcję przedsięwzięć zmierzających do przywrócenia pokoju
w Zatoce Perskiej (1991), czy projekt rezolucji dotyczącej zwiększenia bezpieczeństwa międzynarodowej cywilnej komunikacji lotniczej (1977).
Oprócz funkcji inspirującej i stymulującej rezolucje Zgromadzenia Ogólnego ONZ, najbardziej owocną działalnością Austrii w Organizacji był i jest
udział austriackich sił zbrojnych w operacjach pokojowych. Początkowo
uczestniczył w nich głównie kontyngent sanitarny, jak w latach 1960-1963
na terenie Kongo, czy 1964-1976 na Cyprze. Pierwszy typowy oddział wojskowy SZ Austrii, jako batalion ONZ, został skierowany również na Cypr
dopiero w 1972 r. Kontyngent austriacki stanowił ponadto istotny element sił
pokojowych ONZ podczas operacji w Afganistanie i Pakistanie, Iranie i Iraku,
Namibii, Somalii, czy Kambodży oraz Rwandzie, a o profesjonalizmie Austriaków świadczy chociażby fakt kilkakrotnego objęcia dowodzenia nad siłami zbrojnymi ONZ przez austriackich generałów, jak np. w 1991 r. na granicy iracko-kuwejckiej (UNIKOM)18.
Status neutralności narzucał Austrii również pewne ograniczenia gospodarcze. Wykluczano udział w ponadnarodowych strukturach współpracy integracyjnej jako naruszenie zasad neutralności, akceptując jedynie określony rodzaj współpracy w sferze polityczno-gospodarczej i zliberalizowany
handel19. W myśl koncepcji Bindschendlera państwo neutralne powinno
18
19
D. Popławski, Austriacka…, s. 117-118.
D. Popławski, Między…, s. 20.
61
Klaudia Kwapisz
stronić od takich relacji gospodarczych z innymi państwami, które mogłyby
podważać niezależność polityczną, a co za tym idzie kwestionować wypełnianie zobowiązań wynikających ze statusu neutralności. Jednoznaczne
było w tej sprawie stanowisko ZSRR na początku lat 70., głoszące, iż nie
ma integracji gospodarczej nie pociągającej za sobą integracji politycznej20.
Dzięki intensywnym działaniom, w latach 70. Austria osiągnęła taką stabilność gospodarczą i prawną, która umożliwiła samozaopatrzenie państwa
w żywność i surowce energetyczne, przez co uniezależniła się od wsparcia
z zagranicy, dając kolejny dowód swej samowystarczalności i neutralności21.
Rewolucja w polityce neutralności realizowanej przez rząd austriacki
rozpoczęła się w latach 80. na skutek zdynamizowanych procesów integracyjnych. Austria od początku odzyskania suwerenności nie kryła chęci zjednoczenia się z Europą. Jako członek Europejskiej Organizacji Gospodarczej
(OEEC) od 1948 r. i uczestnik uruchomienia Europejskiej Unii Płatniczej Austria przystąpiła do grona państw prowadzących rokowania dotyczące utworzenia „szerokiej strefy wolnego handlu” dla wszystkich krajów OEEC. Działania te zostały jednak zablokowane podpisaniem w 1957 r. Traktatu Rzymskiego powołującego do życia Europejską Wspólnotę Gospodarczą (EWG).
Perspektywa utworzenia jednolitego rynku wewnętrznego w ramach EWG
tym bardziej zwiększyła ciążenie Austrii w kierunku wspólnoty gospodarczej.
Podstawą ku integracji były silne powiązania w handlu zagranicznym z krajami EWG oraz rychłe przystąpienie państwa austriackiego do EFTA jako
punktu zaczepnego do wstąpienia w strefę EWG. Dążeniom integracyjnym
Austrii zdecydowany sprzeciw stawiała Moskwa, powołując się na naruszenie zobowiązań wynikających z przyjęcia statusu wieczystej neutralności,
a także insynuując, jakoby EWG stanowiło zaplecze NATO i RFN. Poluzowanie stanowiska ZSRR w tej sprawie nastąpiło w okresie pierestrojki,
wskutek czego Austria zintensyfikowała rokowania z EWG. Pojawiły się zatem pierwsze przesłanki wymuszające na Austrii zmodyfikowanie, czy też
odrzucenie, niektórych założeń polityki neutralności stwarzających bariery
w procesie integracji gospodarczej.
Proces konsolidacji Austrii z europejskimi wspólnotami gospodarczymi
umownie uważa się za przyczynę i początek redefinicji neutralności. Austriackie ciążenia w kierunku EWG oraz późniejsza akcesja do Unii Europejskiej (1995 r.) stanowią symboliczne zerwanie z tradycyjnymi zasadami wieczystej neutralności na rzecz pierwszeństwa „praw ONZ”. Najistotniejszymi
przejawami zmian w dotychczas prowadzonej polityce neutralności była niewątpliwie akceptacja postulatu uczestnictwa Austrii w sankcjach gospodarczych oraz wsparcie sankcji wojskowych. Założenia te stanowiły bowiem
20
21
62
Tamże, s. 35-36.
niezgodność z konserwatywnym prawem neutralności. Odrzucenie gospodarczych aspektów neutralności związane było niewątpliwie z interesami gospodarczymi państwa austriackiego, którego główny partnerem handlowym
były państwa zrzeszone w EWG. Poddając natomiast analizie zmianę stosunku Austrii do konfliktów zbrojnych, przyczyny należy upatrywać w roszczeniach i oczekiwaniach społeczności międzynarodowej w kwestii włączenia się Austrii w działania mające na celu zapobieganie i zarządzanie kryzysami międzypaństwowymi. Co prawda ONZ nie wyraziła zgody na formalne
wyłączenie neutrałów z sankcji o charakterze wojskowym, ale wypracowano
rozwiązanie, gwarantujące Austrii niewymuszanie na niej uczestnictwa
w sankcjach zbrojnych przez tych członków ONZ, którzy zaakceptowali status wieczystej neutralności.
Dwubiegunowy układ stosunków międzynarodowych po 1945 r. stanowił konsekwencję tego, że coraz mniej pojawiających się konfliktów zbrojnych nabierało cech wojny w klasycznym znaczeniu, do której odnosiło się
tradycyjne prawo neutralności. Sytuacja ta konstytuowała potrzebę skodyfikowania zasad regulujących stanowisko neutralnych członków ONZ wobec
istniejących oraz potencjalnych konfliktów zbrojnych. Największą inicjatywę
w tym kierunku wykazywała Austria. Pod koniec lat 80. pod egidą austriackich dyplomatów utworzona została tzw. „doktryna Verdrossa”, określająca
stanowisko państwa austriackiego jako neutrała ONZ wobec konfliktów.
Uznano m.in. rozróżnienie między tradycyjną wojną, będącą konfliktem międzypaństwowym, a konfliktem zbrojnym według Karty ONZ. Ponadto ustalono, iż w przypadku zaangażowania się Organizacji w konflikt prawo neutralności traci zastosowanie na rzecz „prawa ONZ”. Natomiast w sytuacji,
gdy ONZ nie angażuje swoich sił, Austria zobowiązana jest do przestrzegania tradycyjnych zasad prawa neutralności wobec zaistniałego konfliktu22.
Aktualizacji wymagało zarówno stanowisko Austrii, jak i pozostałych
neutrałów, wobec sankcji z użyciem sił zbrojnych. Nowa interpretacja prawa
neutralności z początku lat 90. umożliwiała neutralnym członkom ONZ
udział w sankcjach wojskowych, ale nie narzucała go. Dodatkowo określono
zasady uczestnictwa z podziałem na udział aktywny i pasywny, przypisując
zdecydowanie ważniejszą rolę zaangażowaniu pasywnemu. Miało ono polegać przede wszystkim na zapewnieniu tranzytu dla jednostek wojskowych
i materiałów wojennych, umożliwieniu przelotu samolotów bojowych, a także
udzieleniu wsparcia logistycznego i technicznego siłom zaangażowanym
militarnie. Postulowano również wysyłanie służb sanitarnych i ratowniczych,
a także wojskowych obserwatorów. Udział w sankcjach z użyciem sił zbrojnych o charakterze pasywnym dopuszczał wycofanie się z konfliktu wraz
z jego eskalacją.
22
63
Klaudia Kwapisz
Odnosząc się do wyżej przedstawionych faktów, można skonstatować,
iż neutralność Austrii od podpisania traktatu państwowego w 1955 r. do
przystąpienia do Unii Europejskiej w 1995 r. przeszła widoczną ewolucję.
Redefinicja tego statusu, a także określana przez niego polityka neutralności
państwa austriackiego podyktowane były nieustannymi zmianami na politycznej scenie międzynarodowej. Początkowo dwublokowy podział i zimna
wojna, a także wpływy ZSRR ograniczały Austrię w procesach integracyjnych, jasno nakreślając jej rolę głównie pośrednicząco-negocjacyjną wobec
zdarzeń zachodzących w Europie. Zachwianie dwubiegunowego układu
i odprężenie w stosunkach międzypaństwowych umocniły rolę dyplomacji
austriackiej w budowaniu pokoju na świecie. Postępujące procesy integracyjne w Europie obudziły w Austrii ciążenia w kierunku wspólnot, co stanowiło przełom w redefinicji tradycyjnego prawa neutralności. Obawy przed
gospodarczą i polityczną izolacją państwa austriackiego skutkowały pierwszeństwem dążeń integracyjnych wobec statusu wieczystej neutralności „na
wzór szwajcarski”. Tym samym pierwotna neutralność Austrii, tożsama
z neutralnością Szwajcarii, uległa przeobrażeniu. Na początku lat 90. Austria stała się państwem prowadzącym proeuropejską politykę ograniczonej
neutralności.
Neutralność Austrii po 1995 roku
Dnia 1 stycznia 1995 r. Austria przystąpiła do Unii Europejskiej. Jej aktywność we Wspólnocie rozpoczęła się od dokonania niezbędnych zmian
w wewnętrznym ustawodawstwie zgodnie z wymogami UE. W grudniu
1995 roku przeprowadzono nowelizację konstytucji, uzupełniając ją o rozdział poświęcony przynależności Austrii do UE. Wskazuje on na dokumenty
prawne regulujące stanowisko Austrii w UE wobec stosunków gospodarczych z krajami trzecimi oraz określające zasady współpracy sądowniczej
i policyjnej w sprawach karnych. Rozdział ten ponadto wskazuje na prawo
do decyzji prezydenta w porozumieniu z ministrem spraw zagranicznych
w kwestiach dotyczących zaangażowania Austrii w działania mające na celu
utrzymanie pokoju, a także działania zbrojne podejmowane przy zwalczaniu
sytuacji kryzysowych, łącznie z użyciem środków budowania pokoju. Konstytucja określa również warunki wysłania jednostek sił zbrojnych bądź poszczególnych osób na misje poza granicami kraju, możliwe wówczas, gdy
jest zgodne z konstytucją23.
Kolejny znaczący krok dostosowawczy stanowiło podpisanie ustawy
umożliwiającej wysyłanie jednostek sił zbrojnych Austrii i pojedynczych osób
za granicę również w ramach innych organizacji, np. UE czy OBWE. Do tej
23
64
Österreichische Bundesverfassungsgesetze (Auswahl), Wien, 2000, s. 40.
pory było to możliwe tylko na wniosek ONZ. Już w grudniu 1995 roku podjęto
decyzję o wcieleniu jednostek armii austriackiej do sił pokojowych IFOR stacjonujących w Bośni i Hercegowinie. Warto nadmienić, iż kontyngent Austrii
podporządkowany był dowództwu NATO, a ponadto zezwolono na wielokrotny tranzyt przez terytorium kraju oraz otwarcie przestrzeni powietrznej
dla transportu uzbrojenia, sprzętu i wojsk NATO. Nie stanowiło to jednak
dowodu na trwałe porzucenie zasad wieczystej neutralności, bowiem
w przypadku interwencji Sojuszu w Kosowie, Austria razem ze Szwajcarią
odmówiły zgody na loty tranzytowe natowskich samolotów. Spotkało się to
z ostrą krytyką partnerów z UE.
Istotnym faktem dowodzącym redukcji neutralności państwa austriackiego po przystąpieniu do UE była propozycja ówczesnego rządu przystąpienia Austrii do NATO, równoległa z opcją związania się z Unią Zachodnioeuropejską. Niestety brak zgody rządu na linii SPÖ-ÖVP oraz ogólnospołeczne kontrowersje związane z odejściem od zasad wieczystej neutralności
spowodowały zaniechanie rokowań prowadzących do akcesji24.
Kwestia przystąpienia do Sojuszu była punktem wyjściowym do dyskusji
na temat sensu zachowania statusu wieczystej neutralności przez Austrię.
Było to równoznaczne z pozbawieniem państwa austriackiego bezwarunkowego zobowiązania, jako neutrała, dotyczącego zachowania neutralnego
stanowiska wobec wojny. Nowelizacja konstytucji z 1999 r. potwierdzała
brak konstytucyjnego zobligowania do przyjęcia postawy państwa wieczyście neutralnego, dopuszczając udział armii austriackiej w operacjach
wspierających pokój w ramach UE oraz Partnerstwa dla Pokoju.
W związku z powyższym nasuwa się jednak pytanie, czy odrzucenie
przez Austrię statusu neutralności może być aktem tylko wewnątrzpaństwowym? Austria z pewnością nie jest zobowiązana do przyjęcia ustawy konstytucyjnej i ma możliwość odrzucenia jej większością 2/3 głosów w parlamencie25. Warto jednak nadmienić, iż przyjęcie trwałej neutralności było aktem prawnomiędzypaństwowym, w którym uczestniczyli sygnatariusze traktatu państwowego z 1955 r., a status państwa wieczyście neutralnego jest
aktem dobrowolnym, aczkolwiek wymagającym akceptacji i przyjęcia tego
faktu, jak i wynikających z niego postulatów, przez środowisko międzynarodowe. Odrzucenie neutralności należałoby zatem rozpatrywać również
w kontekście woli politycznej zainteresowanych państw. Austriacka neutralność niewątpliwie zmieniała swój zakres i charakter, niemniej jednak w świadomości społeczności międzynarodowej Austria funkcjonuje od lat jako kraj
pełniący specyficzną rolę w budowaniu pokoju w Europie i na świecie.
Początek XXI w. stanowił etap stabilizacji nowej koncepcji polityki bezpieczeństwa Austrii, postneutralności, charakteryzującej się redukcją zasad
24
25
Tamże, s. 117.
65
Klaudia Kwapisz
neutralności z przestrzeni publicznej na rzecz szerszej współpracy międzynarodowej. Mimo usunięcia z konstytucji zobowiązania do utrzymania neutralności podczas wojny, pojawia się szereg wątpliwości, czy jest to fakt wystarczający do odstąpienia od wieczystej neutralności zawartej w ustawie
konstytucyjnej z 1955 r. Austria pozostaje jednak nadal aktywna w działaniach podejmowanych w ramach PdP m. in. poprzez aktywność w przedsięwzięciach stabilizacyjnych i odbudowy na Bałkanach oraz program „Regionalne Partnerstwo”26, a także uczestnictwo w pokojowych misjach zagranicznych, np. w Kosowie, Libanie, Bośni czy państwach afrykańskich. Zaangażowaniem tym nieustannie zbliża się do NATO, a także twardo osadza
punkt ciężkości polityki bezpieczeństwa w Unii Europejskiej. W 2008 r. przeprowadzona została reforma austriackich sił zbrojnych, których główne zadania zamykają się w obrębie czterech filarów: militarnej obrony terytorialnej, ochrony narodu i instytucji państwowych, wsparcia podczas katastrof
naturalnych i nieszczęśliwych wypadków oraz pomocy w ramach wspólnot
poza granicami kraju27. Ostatni punkt dotyczy jednak tylko misji wsparcia
i budowania pokoju.
Podsumowanie
Reasumując, Austria nabyła status wieczystej neutralności na podstawie ustawy konstytucyjnej do traktatu państwowego podpisanego
w 1955 roku. Neutralność austriacka stworzona została na wzór szwajcarskiego modelu, wyznaczającego ramy stosunku do wojny, międzypaństwowej współpracy gospodarczej oraz zasad prowadzenia polityki zagranicznej.
Najistotniejszym postulatem neutralności w klasycznym rozumieniu był bezwarunkowy brak zaangażowania w wojnę jako konflikt międzypaństwowy,
zakaz przynależności do bloków wojskowych i wstępowania do sojuszy,
a także izolacja gospodarcza. Zmieniająca się sytuacja na scenie politycznej i ciążenia Austrii w kierunku wspólnot spowodowały redefinicję neutralności oraz ewolucję zasad określających prowadzenie polityki neutralności.
Austria porzucała stopniowo zobowiązania wynikające ze statusu wieczystej
neutralności na rzecz coraz węższej integracji z Europą i akcesji do organizacji międzynarodowych.
26 D. Popławski, Państwa naddunajskie a Unia Europejska, Oficyna Wydawnicza
ASPRA-JR, Warszawa, 2010, s. 49-51.
27 Verfassungsrecht und Militärische Landesverteidigung, Wien, 2015, s. 7-16.
66
Bibliografia
1. Österreichische Bundesverfassungsgesetze, (Auswahl), Wien, 2000.
2. Popławski Dariusz (red.), Państwa naddunajskie a Unia Europejska, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa, 2010.
3. Popławski Dariusz, Austriacka polityka neutralności 1955-1995, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa, 1995.
4. Popławski Dariusz, Między bezstronnością a solidarnością międzynarodową. Polityka bezpieczeństwa europejskich państw neutralnych i bezaliansowych
po zimnej wojnie, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa, 2013.
5. Popławski Dariusz, Szwajcarska polityka bezpieczeństwa, Wydawnictwo
Naukowe Scholar, Warszawa, 2007.
6. Przyborowska-Kliamczak Anna, Pyć Dorota (red.), Leksykon prawa międzynarodowego publicznego. 100 podstawowych pojęć, Wydawnictwo C. H. Beck,
Warszawa, 2012.
7. Verfassungsrecht und Militärische Landesverteidigung, Wien, 2015.
EVOLUTION OF AUSTRIA’S NEUTRALITY AS
A RESULT OF INTEGRATION PROCESSES FROM
1955 TO THE BEGINNING OF THE 21ST CENTURY
Abstract: Austria is a member of the European Union which since 1955
has maintained the status of permanently neutral power. Over the years, this
neutrality retained a different character, evolving due to the changing political order in Europe after the Second World War and the role that Austria has
played on the international arena. Austria’s integration process with Europe
and its gravity towards Unions were profoundly important in the redefinition
of neutrality, or consequently gradual abandoning the neutrality status by
the Austrian state. The principle of Austria’s permanent neutrality and its
policy today significantly differ from those that the Second Republic adopted
along with the constitutional resolution in 1955.
67
ISSN 2299-2316
Monika
Kwiecińska
AUTOR
mgr Monika Kwiecińska
[email protected]
BROŃ NIEŚMIERCIONOŚNA W ZASTOSOWANIACH
WOJSK
Słowa kluczowe: broń nieśmiercionośna, non-lethal weapons, wojsko, operacje pokojowe
Wstęp
W dosłownym rozumieniu broń nieśmiercionośna to broń, której oddziaływanie na człowieka nie powoduje śmierci. Stosowana jest głównie przez
służby mundurowe stojące na straży porządku publicznego, np. przez policję do tłumienia niebezpiecznych demonstracji i przywracania porządku.
Współczesny charakter działań wojsk uległ przeobrażeniu. W przeszłości skupiano się na zniszczeniu przeciwnika i zadaniu mu maksymalnych
strat, dziś należy osiągać wyznaczony cel, ponosząc nieodzowne straty.
Wymaga to także zastosowania takich środków walki zbrojnej1, które pomogą spełnić ten warunek. Jednym ze sposobów realizacji tego kryterium
jest zastosowanie broni nieśmiercionośnej. W ostatnich dziesięcioleciach
wzrasta udział wojsk w operacjach poza granicami kraju w ramach zaangażowania instytucji międzynarodowych (np. NATO, UE czy ONZ) w sytuacje
konfliktowe/kryzysowe wymagające interwencji. Wymaga się, aby wojska
przestrzegały międzynarodowego prawa konfliktów zbrojnych, dążyły do
osiągnięcia celu, powodując minimalne (konieczne) straty po obu stronach
konfliktu2. Kolejnym warunkiem jest osiągnięcie założonego celu przy wykorzystaniu środków innych niż zbrojne. Najczęściej takim środkiem jest dyplomacja. Kiedy ona i inne sposoby rozwiązywania sporów zawodzą,
zbrojna interwencja staje się kwestią czasu. Oprócz różnego rodzaju broni
letalnej, jako jej alternatywę, wojska wykorzystują w tych działaniach broń
nieśmiercionośną.
Wzrastający udział żołnierzy w operacjach niebojowych (np. operacjach
pokojowych, humanitarnych) stawia przed nimi nowe wyzwania i zagrożenia
m.in. konfrontację z nieuzbrojonym tłumem, rozdysponowanie pomocy hu-
1
2
68
Siły i środki walki zbrojnej to żołnierz, broń i organizacja.
A. Czupryński, Współczesna sztuka operacyjna, AON, Warszawa, 2009, s. 195.
Broń nieśmiercionośna w zastosowaniach wojsk
manitarnej, szkolenie sił bezpieczeństwa. Takie sytuacje wymagają wyposażenia odpowiedniego do skali zagrożenia, które zapobiegnie rozlewowi
krwi i stworzy warunki do wymuszenia określonych zachowań. Stosowana
broń nieśmiercionośna nie tylko ogranicza ofiary śmiertelne w takich sytuacjach, lecz także generuje pozytywny efekt psychologiczny w rejonie prowadzenia działań i sprzyja realizacji operacji.
Głównym celem artykułu jest wskazanie zastosowania broni nieśmiercionośnej w działalności wojsk. Wymaga to także uszczegółowienia i omówienia pojęcia broń nieśmiercionośna, jej rodzajów, przykładów, wskazania
korzyści jej stosowania.
Broń nieśmiercionośna – pojęcie, podział, rodzaje
Jak sama nazwa wskazuje, wynikiem oddziaływania broni nieśmiercionośnej na człowieka nie może być śmierć. Zatem powinna ona działać w taki
sposób, aby jej skutki mogły być odwracalne. O idei nieśmiercionośności
i bezkrwawej wojnie pisali w latach 90. XX w. Tofflerowie. A. i H. Tofflerowie
nieśmiercionośnymi technologiami nazywają takie, które pozwalają przewidywać, wykluczać i zapobiegać użyciu śmiercionośnych środków walki,
w ten sposób zmniejszając możliwość zabijania ludzi. (…) Nieśmiercionośność powinna znaczyć niezabijanie. (…) Podstawowym pojęciem teorii nieśmiercionośności jest niefunkcjonowanie3. Ostatnie określenie odnoszą do
unieruchomienia, sparaliżowania, np. czołgów czy samolotów.
W dokumencie NATO dotyczącym zastosowania broni nieśmiercionośnej definiuje się ją jako rodzaje broni, które są jednoznacznie zaprojektowane i rozwijane w celu obezwładnienia lub odpierania ludzi, z niskim prawdopodobieństwem śmiertelności lub trwałego uszkodzenia ciała, lub do
unieruchomienia urządzeń, przy minimalnym ich niepożądanym uszkodzeniu lub szkodliwym wpływie na środowisko4. Stanowisko NATO dotyczące
tego rodzaju broni jest podyktowane jej stosowaniem jako alternatywy dla
broni konwencjonalnej będącej w dyspozycji Sojuszu. Tę samą definicję
przyjęła Europejska Grupa Robocza, pracująca w obszarze nieśmiercionośnych broni5, której celem jest wymiana informacji pomiędzy członkami,
wspieranie rozwoju i praktyki dotyczących nieśmiercionośnych technologii.
3
A. i H. Toffler, Wojna i antywojna, Kurpisz S.A., Poznań, 2006, s. 147, 151.
http://www.nato.int/cps/en/natohq/official_texts_27417.htm?selectedLocale=en [dostęp: 03.11.2015].
5
Europejska Grupa Robocza pracująca w obszarze nieśmiercionośnych broni (ang. European Working Group Non-lethal Weapons, EWG-NLW) – została założona w 1998 r., aby
pracować nad wdrożeniem i rozwojem broni, które nie przynoszą śmierci. Skupia 13 państw,
m.in. Rosję, Niemcy, Francję, Wielką Brytanię, Włochy czy Norwegię. Co roku organizuje
4
69
Monika Kwiecińska
W informatorze Departamentu Obrony Stanów Zjednoczonych, dotyczącym broni nieśmiercionośnej, można przeczytać następującą definicję:
broń, urządzenia i amunicja, które zostały przeznaczone do wykorzystania
do obezwładniania siły żywej lub urządzeń wojskowych, z jednoczesnym
minimalizowaniem ofiar śmiertelnych, trwałych uszkodzeń ciała, niepożądanego oddziaływania na mienie i środowisko naturalne. Skutki jej użycia
w stosunku do ludzi i urządzeń powinny mieć charakter odwracalny6.
W polskiej literaturze podobnie wyjaśnia się ten termin. N. Świętochowski wyrażeniem tym nazywa wszelkie środki i broń służące do oddziaływania
na ludzi i przedmioty ze zmniejszonym ryzykiem wystąpienia zniszczeń, zranień, a nawet śmierci7. K. Kubiak określa broń nieśmiercionośną jako rodzaj
broni konstrukcyjnie przystosowanej do obezwładniania osób lub fizycznego
uniemożliwienia działania ludzi bądź rzeczy, bez powodowania ich śmierci,
bądź trwałych obrażeń i uszkodzeń8. Z. Śliwa, używając pojęcia broń nieletalna, pisze, że jest to broń zaprojektowana i przeznaczona do wyłączenia
z walki ludzi lub sprzętu, nie zabijając i nie raniąc trwale osób oraz nie wyrządzając szkody własności prywatnej i środowisku. Nie powoduje dużych
fizycznych zniszczeń oraz zapobiega niepożądanemu działaniu osób
i sprzętu; może posiadać jedną lub wszystkie wyżej wymienione właściwości9.
Należy zwrócić uwagę, że określenie słowa broń przymiotnikiem nieśmiercionośna, nie do końca jest dobrym połączeniem. Nie można zagwarantować, że użycie takiej broni w 100% ograniczy ofiary śmiertelne, gdyż
jej oddziaływanie musi być dostosowane do celu, na który chce się oddziaływać i konkretnej sytuacji. W literaturze można spotkać także inne synonimy słów broń nieśmiercionośna, zazwyczaj jako tłumaczenia angielskich
zwrotów:
• broń nieletalna, ang. non-lethal weapons;
• broń mniej śmiercionośna, ang. less lethal weapons;
• broń subtelna, ang. sublethal weapons;
sympozjum, którego celem jest prezentacja badań, doświadczeń, praktyki, perspektyw rozwoju dotyczących rodzajów nieśmiercionośnej broni. Szerzej: http://www.non-lethal-weapons.org [dostęp: 04.11.2015].
6 Non-lethal Weapons Reference Book, United States Department Of Defence, 2012.
7
N. Świętochowski, Współczesna broń nieśmiercionośna. Podział i charakterystyka,
Zeszyty Naukowe WSOWL, nr 2/2013, s. 8.
8 K. Kubiak, Broń nieśmiercionośna we współczesnych konfliktach zbrojnych, Zeszyty
Naukowe AON, nr 1/2008, Warszawa, 2008, s. 72.
9 Z. Śliwa, Współczesne zastosowania broni nieletalnych (nieśmiercionośnych) jako alternatywa dla użycia środków kinetycznych, Zeszyty Naukowe WSOSP, nr 2/2011, Dęblin,
2011.
70
• broń o mniej śmiercionośnych skutkach, ang. sub-lethal effects weapons10.
Sformułowanie broń nieśmiercionośna jest najczęściej występującym
pojęciem w piśmiennictwie polskim i obcojęzycznym, stąd przyjęto je w artykule jako właściwe.
Z przytoczonych definicji wyraźnie wynika, że broń nieśmiercionośna
oddziałuje na ludzi i urządzenia, powodując ich niefunkcjonowanie, przy
czym nie można wykluczyć obrażeń ciała czy szkód w urządzeniach. Istotną
cechą jest także potencjalna odwracalność tych procesów.
Jak już wywnioskowano broń nieśmiercionośna, ze względu na obiekt,
wobec którego zostanie użyta, dzieli się na:
• oddziałującą na ludzi/siłę żywą;
• oddziałującą na urządzenia/środki techniczne i budynki11.
Broń oddziałującą na ludzi dzieli się z kolei na tę, która oddziałuje na:
• organizm człowieka (ból, pieczenie, mdłości, padaczka, oślepienie);
• psychikę człowieka (fobia, panika, apatia)12.
Kolejna klasyfikacja dzieli broń nieśmiercionośną oddziałującą na urządzenia na:
• działającą na pojazdy;
• działającą na urządzenia elektroniczne;
• blokującą budynki13.
Biorąc pod uwagę rodzaj zastosowanych technologii, należy wyróżnić:
• broń chemiczną;
• broń elektryczną;
• broń elektromagnetyczną (np. wykorzystująca mikrofale, impuls
elektromagnetyczny);
• broń akustyczną;
• środki optyczne (np. niskoenergetyczne lasery oślepiające);
• broń o działaniu antymaterialnym;
• broń unieruchamiająca urządzenia mechaniczne14.
Poniższy rysunek odzwierciedla opisane powyżej podziały.
10
Por. E. L. Nutley, Non-lethal Weapons: Setting Our Phasers On Stun?, Center for
Strategy and Technology Air University Maxwell, Air Force Base, Alabama, 2003; N. Świętochowski, Współczesna…
11 Por. W. Więcek, Broń nieśmiercionośna jako środek walki, [w:] M. Kubiński, Broń nieśmiercionośna w operacjach wojsk lądowych, praca naukowo-badawcza, AON, Warszawa,
2012, s. 64.; N. Świętochowski, Współczesna…, s. 9.
12 Por. W. Więcek, Broń…, s. 64-65; N. Swiętochowski, Współczesna…, s. 9-10.
13
N. Świętochowski, Współczesna…, s. 10.
14 Por. A Ziemiński, Broń nieśmiercionośna w działaniach przeciwrebelianckich,
[w:] W. Więcek (red.), Działania przeciwrebelianckie w operacjach. Materiały z seminarium
naukowego, AON, Warszawa, 2011, s. 120; N. Świętochowski, Współczesna…, s. 10-11.
71
Monika Kwiecińska
Rys. 1. Podział broni nieśmiercionośnej
W celu przybliżenia technologii wykorzystywanych w różnych formach
broni nieśmiercionośnej, w tabeli 1 wskazano ich przykłady i obiekty, na
które mogą oddziaływać.
72
Tabela 1. Wykaz rodzajów nieśmiercionośnych broni z przykładami
i obiektami oddziaływania
Rodzaj
nieśmiercionośnej broni
akustyczna
biologiczna
chemiczna
cyfrowa
elektryczna
Przykład
dźwięki o wysokiej częstotliwości
dźwięki o niskiej częstotliwości
przeraźliwy hałas
mikroby chorobowe
mikroby biodegradujące
gaz pieprzowy
środki o silnym zapachu
robaki komputerowe
wirusy komputerowe
wstrząs elektryczny
pałki elektryczne
sieci elektryczne
impulsy elektromagnetyczne
elektromagnetyczna
mikrofale
oddziaływująca na
środowisko
kinetyczna
mechaniczna
modyfikacja pogody
modyfikacja jonosferyczna
herbicydy
amunicja nieśmiercionośna
armata wodna
kolczatka
bariery
lasery
optyczna
psychologiczna
projektory holograficzne
granaty błyskowe
propaganda
dezinformacja
Obiekt
człowiek
człowiek
człowiek
człowiek
materiał
człowiek
człowiek
urządzenie
urządzenie
człowiek
człowiek
urządzenie
człowiek/
urządzenie
człowiek/
urządzenie
człowiek/
urządzenie
urządzenie
człowiek
człowiek
człowiek
urządzenie
człowiek/
urządzenie
człowiek/
urządzenie
człowiek
człowiek
człowiek
człowiek
Źródło: opracowanie własne na podstawie: D. P. Fidler, The International Legal Implications
of Non-Lethal Weapons, Indiana University Maurer School of Law, 1999, s. 61.
Analiza pojęcia broni nieśmiercionośnej i jej klasyfikacji nasuwa bardzo
ważne pytanie: jakim kryteriom powinna odpowiadać broń nieśmierciono-
73
Monika Kwiecińska
śna, żeby ją za taką uznać? Odpowiedź podaje Zespół Doradczy ds. Skutków Zdrowotnych (Health Effects Advisory Panel)15, który proponuje 4 kryteria:
• broń czyni niezdolnym 98% ludzi, przeciwko którym została użyta;
• broń nie wywiera żadnego wpływu na nie więcej niż 1% osób;
• nie więcej niż 0,5% osób ucierpi z powodu trwałych uszkodzeń ciała
wywołanych tą bronią;
• u nie więcej niż 0,5% ludzi spowoduje śmierć16.
Zastosowanie tak dokładnych wskaźników, pozwoli na wyraźne rozróżnienie pomiędzy bronią letalną i śmiercionośną.
Zastosowanie broni nieśmiercionośnej
Użycie przez wojska tego typu broni jest dość nowym zjawiskiem, głównie uwarunkowanym rozwojem operacji pokojowych i reagowania kryzysowego w latach 90. XX w. Nie można traktować broni nieśmiercionośnej jako
jedynej broni (może okazać się niewystarczająca), ale jako uzupełnienie
środków o charakterze bojowym. Istnieją też sytuacje, w których jej wyłączne wykorzystanie będzie preferowane, np. kiedy przeciwnik wykorzysta
cywilów do maskowania swojej pozycji albo podczas jego eliminacji z obszarów występowania infrastruktury krytycznej (np. lotniska, muzea), którą
chcemy chronić.
W. Więcek proponuje stosować broń nieśmiercionośną w wymienionych
poniżej aktywnościach wojsk:
• obezwładnianie siły żywej (np. podczas kontrolowania tłumu, ograniczenia dostępu do składu broni, obiektów wojskowych, cywilnych, itp.);
• tworzenie obszarów niedostępnych dla ludzi (np. jako alternatywa
dla min przeciwpiechotnych);
• tworzenie warunków utrudniających prawidłowe funkcjonowanie organizmów ludzkich (np. wymuszenie migracji cywilów w obszarze działań
bojowych);
• obezwładnianie techniki bojowej i wyposażenia (np. celem eliminacji
uzbrojenia przeciwnika);
• tworzenie obszarów niedostępnych dla pojazdów (np. w celu zawrócenia przeciwnika);
• obezwładnianie pojazdów oraz środków latających17.
15
Zespół Doradczy ds. Skutków Zdrowotnych – ang. Health Effects Advisory Panel –
HEAP, założony i funkcjonujący przy Połączonym Dyrektoriacie ds. Broni Nieśmiercionośnej,
ang. Joint Non-Lethal Weapons Directoriate – JNLWD, amerykańskiego Departamentu
Obrony. Szerzej: http://jnlwp.defense.gov [dostęp: 06.11.2015].
16
D. P. Fodler, The International…, s. 62.
17 W. Więcek, Broń…, s. 85-87.
74
Spełnienie roli broni nieśmiercionośnej w wyżej wymienionych sytuacjach wymaga jej dostosowania w zależności od intensywności zagrożenia.
Nie zostanie to także osiągnięte bez właściwego szkolenia i przekonania
użytkowników co do zasadności jej użycia. Tabela 2 pokazuje sposób użycia
i wady wynikające z zastosowania przez wojsko wybranych rodzajów broni
nieśmiercionośnej.
Tabela 2. Niektóre sposoby zastosowania i wady wybranych rodzajów broni
nieśmiercionośnej
Broń/
technologia
infradźwięki
środki chemiczne
(np. gaz pieprzowy, środki
o silnym zapachu)
mikrofala
tazery
hologramy
Opis
oddziaływania
przebywanie w polu
emitowanych infradźwięków powoduje
zaburzenia fizjologiczne (zawroty
głowy, mdłości,
drażliwość, omdlenia), zniszczenia
sprzętu elektronicznego
służy obezwładnieniu poprzez rozprzestrzenianie np.
substancji wpływającej drażniąco na
węch
powoduje osłabienie, bezsenność,
bóle głowy, duszność, może powodować zakłócenia
w pracy maszyn lub
ich wyłączenie
poprzez impuls
elektryczny atakują
centralny układ
nerwowy
generatory wytwarzające hologramy
służą zwabieniu
i oszukaniu ofiary
Obiekt
oddziaływania
człowiek,
urządzenia
Wady
urazy,
drgawki,
w skrajnych przypadkach
śmierć
człowiek
negatywne
skutki dla
środowiska
człowiek,
urządzenia
urazy,
zranienia
człowiek
zranienia,
zaburzenia
rytmu
serca
żadne
człowiek
75
Monika Kwiecińska
Broń/
technologia
„zabójcy silników”
środki
anty-trakcyjne
środki powodujące kruchość
metali
nisko i wysokoenergetyczne
lasery
środki biologiczne (np. mikroby)
Impuls elektromagnetyczny
Opis
oddziaływania
niszczy lub unieruchamia silnik maszyny
uniemożliwiają swobodne poruszanie
się
substancje powodujące rozpadanie się
urządzeń
niskoenergetyczne
lasery powodują
oślepienie, wysokoenergetyczne lasery niszczą urządzenia optyczne
i nawigacyjne
niszczenie paliw,
rozkład materiałów
wybuchowych
niszczenie sprzętu
i środków łączności
Obiekt
oddziaływania
urządzenia
żadne
człowiek
zranienia
urządzenia
negatywny
wpływ na
środowisko
zranienia
człowiek,
urządzenia
środki techniczne
urządzenia
Wady
negatywny
wpływ na
środowisko
żadne
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Non-Lethal Weapons: A Synopsis,
https://www.princeton.edu/~ota/disk1/1995/9534/953415.PDF [dostęp: 06.11.2015].
Cel użycia tego typu broni akcentuje A. Michalak, pisząc, że umożliwiają
m.in.: oddziaływanie na przeciwnika, gdy nie ma konieczności użycia broni
konwencjonalnej; czasową niefunkcjonalność ludzi i urządzeń w reakcji na
daną sytuację; ograniczenie strat ludzkich (zarówno cywilów, jak i żołnierzy)
i materialnych; stanowią alternatywę dla broni konwencjonalnej18.
Warto zauważyć, że możliwość posługiwania się bronią nieśmiercionośną przez żołnierzy w operacjach wypełnia lukę pomiędzy postępowaniem
zgodnie z Zasadami Użycia Siły19 (ang. Rules of Engagement, ROE) a skorzystaniem z broni letalnej. Ponadto jej użycie może okazać się istotne we
wspieraniu bezpieczeństwa wewnętrznego państwa i pomocy społeczeństwu.
Zastosowanie broni nieśmiercionośnych przez wojska posiada wiele zalet, między innymi:
18
A. Michalak, Warianty wykorzystania broni nieśmiercionośnej, [w:] M. Kubiński,
Broń…, s. 94-118.
19
Szerzej: Introduction to the law of armed conflict and rules of engagement, [w:] NATO
Legal Deskbook, NATO, 2010.
76
• humanitaryzm;
• elastyczność w wyborze sposobu odziaływania na przeciwnika;
• wpływ na pozytywne postrzeganie (unikanie rozlewu krwi) sił międzynarodowych przez społeczność lokalną obszaru objętego konfliktem;
• zmniejszanie ofiar i zniszczeń;
• element odstraszania20.
Nie wszyscy opowiadają się za stosowaniem broni nieśmiercionośnej.
Także wśród tych, którzy ją preferują, pojawiają się pewne dylematy dotyczące głównie:
• określenia nieśmiercionośny, gdyż nie istnieje broń idealna, która nie
zabija, stąd użycie tego przymiotnika ma określać intencję użycia tego typu
broni;
• przedwczesnego użycia siły, zanim zaistnieją faktyczne przesłanki
ku temu;
• opłacalności – w czasach zmniejszanych wydatków na wojsko trzeba
zdecydować: inwestować w technologie letalne czy nielegalne, co zależy
również od rodzaju operacji, w jakie angażuje się wojsko;
• bezradności wobec możliwości oddziaływania tej broni przeciwko
tym, którzy jej używają i ich infrastrukturze;
• okoliczności stosowania broni nieśmiercionośnej i przejścia do stosowania broni bojowej;
• narzucenia nowej rywalizacji pomiędzy państwami w popularyzacji
broni nieśmiercionośnej21.
Zakończenie
Stosowanie broni nieśmiercionośnej przez wojska jest doskonałym uzupełnieniem środków o charakterze bojowym. Nie należy jednak przypuszczać, że ta pierwsza zajmie miejsce drugiej. Oddziaływanie tej broni na siłę
żywą i maszyny pozwala na czasowe ich niefunkcjonowanie/obezwładnienie bez niepożądanego rozlewu krwi, co zdecydowanie jest jej największą
zaletą. Należy podkreślić, że wypełnia lukę pomiędzy dyplomacją a zastosowaniem broni konwencjonalnej.
Istotny jest również fakt, że rozwój nieśmiercionośnych technologii dla
wojsk jest zjawiskiem dość świeżym, wymaga ciągłego udoskonalania,
szkolenia żołnierzy i przekonywania o słuszności ich wykorzystywania. To
20 Por. Z. Śliwa, Sojusznicze i inne koncepcje wykorzystania systemów broni obezwładniającej, AON, Warszawa, 2004, s. 120.
21 Por. A. i H. Toffler, Wojna…, s. 153-156; J. Alexander, An Overview of the Future of
Non-Lethal Weapons, [w:] N. Lewer (red.), The Future of Non-Lethal Weapons, Frank Cass,
London, 2002, s. 12-26.
77
Monika Kwiecińska
także odpowiedź na minimalizowanie strat własnych i przeciwnika, pozyskiwanie przychylności społeczności międzynarodowej i stron konfliktu. Aby
sprostać tym kwestiom rozwój broni nieśmiercionośnych będzie zjawiskiem
pożądanym we współczesnym świecie.
W polskiej literaturze brak jest kompleksowego opisu tego zagadnienia.
Nie znaleziono także dokumentów traktujących o wykorzystywanej broni
nieśmiercionośnej w Wojsku Polskim. Problematyka ta stanowi pole do dalszych dociekań i badań.
Bibliografia
1. Czupryński Andrzej, Współczesna sztuka operacyjna, AON, Warszawa,
2009.
2. Fidler David, The International Legal Implications of Non-Lethal Weapons,
Indiana University Maurer School of Law, 1999.
3. Introduction to the law of armed conflict and rules of engagement,
[w:] NATO Legal Deskbook, NATO, 2010.
4. Kubiak Krzysztof, Broń nieśmiercionośna we współczesnych konfliktach
zbrojnych, Zeszyty Naukowe AON, nr 1/2008.
5. Kubiński Marek, Broń nieśmiercionośna w operacjach wojsk lądowych,
praca naukowo-badawcza, AON, Warszawa, 2012.
6. Non-lethal Weapons Reference Book, United States Department Of Defence, 2012.
7. Non-Lethal Weapons: A Synopsis, https://www.princeton.edu/~ota
/disk1/1995/9534/953415.PDF.
8. Nutley Eric, Non-lethal Weapons: Setting Our Phasers On Stun?, Center
for Strategy and Technology Air University Maxwell, Air Force Base, Alabama,
2003.
9. Świętochowski Norbert, Współczesna broń nieśmiercionośna. Podział
i charakterystyka, Zeszyty Naukowe WSOWL, nr 2/2013.
10. Śliwa Zdzisław, Współczesne zastosowania broni nieletalych (nieśmiercionośnych), jako alternatywa dla użycia środków kinetycznych, Zeszyty Naukowe
WSSP, nr 2/2011, Dęblin, 2011.
11. Toffler Alvin, Toffler Heidi, Wojna i antywojna, Kurpisz S.A., Poznań, 2006.
12. Więcek Wojciech (red.), Działania przeciwrebelianckie w operacjach. Materiały z seminarium naukowego, AON, Warszawa, 2011.
1. http://www.nato.int/cps/en/natohq/official_texts_27417.htm?selectedLocale=en.
78
2. http://www.non-lethal-weapons.org.
NON-LETHAL WEAPONS APPLIED BY FORCES
Abstract: Along with the increasing involvement of forces in peace and
crisis response operations, as well as a change of approach to achieve operations’ objectives (reaching the aim causing minimal own and enemy’s
losses), new challenges and threats have appeared facing the forces. These
are mainly situations in which employing lethal weapons is wrong and could
lead to unnecessary bloodshed. In order to prevent them, the forces use
non-lethal weapons as an alternative and complementary to their basic armament. The article describes non-lethal weapons, their classification and
kinds, as well as it shows their application in the military.
79
ISSN 2299-2316
Jerzy Kwika
AUTOR
płk mgr inż. Jerzy Kwika
[email protected]
ROZPOZNANIE RADIOLOKACYJNE –
RZECZYWISTOŚĆ I PRZYSZŁOŚĆ
SIŁ POWIETRZNYCH
Słowa kluczowe: rozpoznanie, rozpoznanie radiolokacyjne, Siły Powietrzne, Wojska Radiotechniczne
1. Rozpoznanie radiolokacyjne
1.1. Definicja
Informacja ze źródeł radiolokacyjnych występuje i wykorzystywana jest
we wszystkich Rodzajach Sił Zbrojnych i w większości rodzajów wojsk. Informacja ta stanowi podstawę dla szeroko rozumianego rozpoznania radiolokacyjnego, które z racji swojej rozległości można definiować wielowątkowo.
Z „klasycznego” punktu widzenia, czyli z historycznego rozwoju radarów, jako największego użytkownika i beneficjenta informacji należy uznać
Siły Powietrzne. Dla Sił Powietrznych rozpoznanie radiolokacyjne stanowi
podstawowy rodzaj rozpoznania obiektów powietrznych w systemie obrony
powietrznej RP. Polega ono na obserwacji przestrzeni powietrznej przez wyspecjalizowane środki rozpoznania, jakimi są stacje radiolokacyjne, wykrywaniu i śledzeniu obiektów powietrznych, określeniu ich położenia i charakterystyki oraz przekazywaniu zdobytych informacji do stanowisk dowodzenia systemu OP RP. Celem systemu rozpoznania radiolokacyjnego jest ciągłe dostarczenie (udostępnienie) decydentom obrony powietrznej, terminowych, dokładnych i wiarygodnych informacji o rozpoznawanych obiektach
powietrznych
Rozpoznanie radiolokacyjne1 w obronie powietrznej to zespół przedsięwzięć organizacyjno-technicznych i taktycznych, realizowanych przez wyspecjalizowane siły rozpoznania, w celu zdobywania informacji o obiektach
powietrznych własnych i przeciwnika, na podstawie analizy sygnałów odbi-
1
Podręcznik działań taktycznych Wojsk Radiotechnicznych Sił Powietrznych (batalion,
kompania), WLOP 389/2008, Warszawa, 2008.
80
Rozpoznanie radiolokacyjne – rzeczywistość i przyszłość Sił Powietrznych
tych lub emitowanych przez te obiekty. Rozpoznanie radiolokacyjne w Siłach Powietrznych prowadzą pododdziały Wojsk Radiotechnicznych i pododdziały radiotechniczne Wojsk OPL.
Rozpoznanie radiolokacyjne jest nierozłącznie związane z kontrolą
przestrzeni powietrznej i jest w jedną z metod prowadzenia kontroli przestrzeni powietrznej2 (ang. Positive ASC3). Metodę tę stosuje się, gdy elementy systemu dowodzenia i kierowania są zdolne do:
• wykrywania obiektów znajdujących się w obszarze ich odpowiedzialności,
• pozytywnej identyfikacji tych obiektów,
• śledzenia i kontroli ich lotu,
• kontroli systemów uzbrojenia obrony powietrznej i koordynacji działań powietrznych.
Przytoczone definicje nasuwają pytania i wątpliwości, co do ich zasadności. Po pierwsze czy rozpoznanie radiolokacyjne to system czy też jak
mówi informacja podręcznikowa zespół przedsięwzięć organizacyjno-technicznych i taktycznych? Jeżeli będziemy rozpatrywać tylko Siły Powietrzne
to jak najbardziej tak, a jeżeli potraktować rozpoznanie radiolokacyjne, jako
rodzaj rozpoznania to wiadomo, że informacja radiolokacyjna wykorzystywana jest we wszystkich RSZ. Wątpliwości budzą także źródła informacji
radiolokacyjnej, jakie wchodzą w skład systemu rozpoznania radiolokacyjnego. Jak traktować informacje radiolokacyjne zasilające różne systemy
rozpoznawcze, zbiorami i opracowywanymi informacjami z zautomatyzowanych systemów dowodzenia? Czy to jest informacja radiolokacyjna czy przetworzona i czy należy ją zakwalifikować do innego rodzaju rozpoznania?
1.2. Organizowanie i zarządzanie rozpoznaniem
radiolokacyjnym – kontrowersje
W Siłach Zbrojnych obowiązuje obecnie kilka głównych dokumentów
normatywnych, które lokują rozpoznanie radiolokacyjne w odniesieniu do innych systemów i podsystemów. W myśl uregulowań Ministra Obrony Narodowej z 2013 roku rozpoznanie radiolokacyjne to obszar4 podsystemu rozpoznania rodzajów wojsk wchodzący w skład systemu funkcjonalnego rozpoznania. Obszar ten znalazł się w tym samym podsystemie, co rozpozna-
2
Kontrola przestrzeni powietrznej. Taktyka, techniki i procedury, DU-3.3.5.1, Bydgoszcz, 2015.
3 ACS – Airspace Control System – zbiór sił, środków, zasad i procedur (oraz relacji
między nimi) przeznaczonych do realizowania kontroli przestrzeni powietrznej (na podst.
AAP-6 2012 PL).
4
Decyzja nr 56/Org/P5 Ministra Obrony Narodowej z dnia 24.12.2013 roku w sprawie
Organizatorów Systemów Funkcjonalnych Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej.
81
Jerzy Kwika
nie artyleryjskie i rozpoznanie inżynieryjne. Biorąc po uwagę specyfikę poszczególnych rodzajów wojsk wykonujących swoje zadania w ramach tak
usystematyzowanego podsystemu nasuwa się pytanie czy właściwie zgrupowano ww. obszary. Z uwagi na istotę i rozległość rozpoznania radiolokacyjnego można pokusić się o stwierdzenie, że obszar ten powinien zostać
zdefiniowany o szczebel wyżej, jako odrębny podsystem. Zarządzającym
obszarem rozpoznania radiolokacyjnego jest Szef Zarządu Wojsk Radiotechnicznych Inspektoratu Sił Powietrznych Dowództwa Generalnego Rodzajów Sił Zbrojnych, który jednocześnie pełni funkcję gestora5 dla stacji radiolokacyjnych, przyszłościowych pasywnych radarów koherentnych (Passive Coherent Locator – PCL), brzegowych radarów informacji nawodnej
a także szerokiej gamy sprzętu ubezpieczenia lotów.
Źródło: opracowanie własne na podstawie Decyzji nr 56/Org/P5 Ministra Obrony Narodowej
z dnia 24.12.2013 roku.
Rys. 1. Systemy funkcjonale w SZ RP
Biorąc pod uwagę dokonany przez Sztab Generalny w 2011 roku podział na systemy walki, rozpoznanie radiolokacyjne nie występuje ani jako
5 Decyzja nr 384 Ministra Obrony Narodowej z dnia 29.09.2015 roku w sprawie określenia funkcji gestorów i centralnych organów logistycznych sprzętu wojskowego w resorcie
obrony narodowej.
82
podsystem jak również odrębny obszar6. Z rys. 1. widać, że rozpoznanie
radiolokacyjne nie jest precyzyjnie zdefiniowane i wkomponowane w określone systemy funkcjonalny czy też system walki. Obecnie rozpoczęto prace
nad nowelizacją dokumentu, który ponownie zdefiniuje systemy walki i ich
relacje. Proponowanych jest kilka podejść do umiejscowienie rozpoznania
radiolokacyjnego m.in. jako odrębnego podsystemu w systemie rozpoznania ale występuje również propozycja umiejscowienia podsystemu rozpoznania radiolokacyjnego w systemie obrony przeciwlotniczej i przeciwrakietowej. Ostateczne rozstrzygniecie tej kwestii spodziewane jest w 2016 tj.
z chwilą zatwierdzenia znowelizowanej instrukcji zgrywania systemów
walki.
,
Źródło: opracowanie własne na podstawie Instrukcji zgrywania systemów walki w Siłach
Zbrojnych RP DD/7.1.2., Warszawa, 2011.
Rys. 2. Systemy walki w SZ RP
W tym miejscu należy stwierdzić, że na przestrzeni kilkunastu lat diametralnie zmieniła się rola komórki organizacyjnej odpowiedzialnej za rozwój
stacji radiolokacyjnych Sił Powietrznych. W myśl obecnie obowiązujących
uregulowań zarządzający obszarem rozpoznania radiolokacyjnego odpowiada jedynie za właściwe funkcjonowanie jednostkowych źródeł informacji
radiolokacyjnej natomiast nie odpowiada za system zbioru i opracowania
informacji radiolokacyjnej z tych źródeł. Nasuwa się zatem kolejne pytanie:
czy mamy tu do czynienia z zarządzaniem obszarem czy tylko z zarządzaniem niektórymi elementami tego obszaru?
6
Instrukcja zgrywania systemów walki w Siłach Zbrojnych RP DD/7.1.2., Warszawa,
2011.
83
Jerzy Kwika
2. Wymagania
Rozpatrując kwestie wymagań stawianych rozpoznaniu radiolokacyjnemu można dokonywać wielu podziałów i klasyfikacji. Można analizować
szczegółowo aspekty związane z parametrami taktycznymi lub technicznymi. Poniżej przedstawiam wybrany podział na zasadnicze zobowiązania
stawiane przez Sojusz Północnoatlantycki jak również wymagania narodowe.
2.1. Wymagania NATO
Zgodnie z sojuszniczą „Koncepcja obserwacji przestrzeni powietrznej”
(Concept of Air Surveillance – MC 507) zdefiniowane zostały wymagania
w zakresie parametrów strefy rozpoznania radiolokacyjnego:
• podstawowa strefa rozpoznania (Basic Volumetric Coverage) – niezbędna do zabezpieczenia misji AIR POLICING o parametrach przestrzennych od 3000 m do 30000 m (10000-100000 stóp) organizowana jest nad
obszarem państw Sojuszu i na głębokość 185 km (100 NM) od jego granic;
• wzmocniona strefa rozpoznania (Enhanced Volumetric Coverage)
organizowana nad obszarem kryzysu lub konfliktu. Dolna granica strefy rozpoznania obniżona jest do 16 m (50 stóp). Strefa powyższa może być zorganizowana zarówno na obszarze jak i poza obszarem państw Sojuszu;
• zredukowana strefa rozpoznania (Reduced Volumetric Coverage)
organizowana w obszarach o niskim zagrożeniu lub gdzie ze względu na
ukształtowanie terenu nie jest możliwe osiągnięcie podstawowej strefy rozpoznania.
Źródło: opracowanie własne na podstawie dokumentu NATO – Concept of Air Surveillance –
MC 507.
Rys. 3. Wymagania NATO na strefy rozpoznania
84
2.2. Wymagania narodowe
Utrzymywanie zakładanych parametrów strefy rozpoznania radiolokacyjnego realizowane jest zgodnie z wymogami Dyrektywy Szefa Sztabu Generalnego WP o gotowości bojowej i mobilizacyjnej Sił Zbrojnych RP
z czerwca 2014 roku poprzez pełnienie całodobowych dyżurów bojowych
w Zintegrowanym Systemie Obrony Powietrznej i Przeciwrakietowej NATO
oraz Narodowym Systemie Obrony Powietrznej. Wymagania zawarte tym
dokumencie stanowią uszczegółowienie wymagań NATO poprzez ich rozwinięcie uwzględniające potrzeby narodowe wynikające m.in. z położenia
geopolitycznego Polski. Wymagania narodowe dostosowane są do potencjału i możliwości źródeł rozpoznania radiolokacyjnego zawiadywanych
przez Wojska Radiotechniczne. Z uwagi na ich wrażliwy i niejawny charakter
nie mogą być opisane szczegółowo w tej publikacji.
3. Wojska Radiotechniczne
Wojska Radiotechniczne to jeden z rodzajów wojsk, przeznaczony do
prowadzenia ciągłego rozpoznania radiolokacyjnego oraz radiolokacyjnego
zabezpieczenia działań Sił Powietrznych. Wojska Radiotechniczne za pomocą posiadanych stacji radiolokacyjnych stanowią główne źródło informacji o sytuacji powietrznej dla pozostałych Rodzajów Sił Zbrojnych, są również podstawowym źródłem informacji do tworzenia RAP na potrzeby NATINAMDS z naszego obszaru odpowiedzialności.
Ugrupowanie bojowe Wojsk Radiotechnicznych składa się z dwóch zasadniczych komponentów: stacjonarnego i manewrowego. Komponent stacjonarny tworzą pododdziały radiotechniczne, na bazie których rozwinięte
są stacjonarne posterunki radiolokacyjne (RLP) pracujące w systemie rozpoznania radiolokacyjnego. Komponent manewrowy tworzą wysunięte posterunki radiolokacyjne (WRLP) wystawianych doraźnie przez kompanie radiotechniczne.
Aktualne ugrupowanie oraz siły i środki WRt pozwalają na realizację zadań zgodnie z wymogami Dyrektywy Szefa Sztabu Generalnego WP o gotowości bojowej i mobilizacyjnej Sił Zbrojnych RP. Ponadto, wydzielone na
stacjonarnych radiolokacyjnych posterunkach, stacje radiolokacyjne oraz
środki łączności zapewniają funkcjonowanie punktów naprowadzania (PN).
3.1. Potencjał, ograniczenia i zagrożenia
Wojska Radiotechniczne poprzez posiadanie szerokiej gamy stacji radiolokacyjnych posiadają bardzo duży potencjał w zakresie prowadzenia
85
Jerzy Kwika
rozpoznania radiolokacyjnego przestrzeni powietrznej. Można tutaj wymieniać szerokie możliwości poszczególnych radarów poprzez prezentowanie
ich parametrów taktycznych i technicznych. Bardzo istotna jednak jest pełna
świadomość ograniczeń wynikających z zastosowanej techniki.
3.2. Potencjał7
Obecnie Wojska Radiotechniczne wykorzystują bojowo kilka głównych,
zróżnicowanych technologicznie i wiekowo, typów stacji radiolokacyjnych.
Przeważająca liczba, z kilkudziesięciu eksploatowanych stacji, to radary
produkcji krajowej, ale wykorzystywane są również urządzenia produkcji
włoskiej (RAT-31DL). Kluczowym parametrem stacji radiolokacyjnych jest
ich zasięg instrumentalny.
Rys. 4. Zasięg instrumentalny stacji radiolokacyjnych Wojsk
Radiotechnicznych
3.2.1. Stacje radiolokacyjne typu NUR-12/12M/ME
Stacje radiolokacyjne z rodziny NUR-12 są trójwspółrzędnymi krajowymi radarami dalekiego zasięgu przeznaczonymi do kontroli obszaru powietrznego. Radary te umożliwiają wykrywanie obiektów powietrznych,
określanie ich współrzędnych (azymut, odległość, wysokość), śledzenie automatyczne tras wybranych obiektów, a także elektroniczną identyfikację
w systemie IFF oraz peleng źródeł zakłóceń aktywnych. Stacje mogą realizować wtórną obróbkę informacji i pracować jednocześnie w dwóch kierunkach z systemami zbioru i opracowywania informacji o sytuacji powietrznej.
Przystosowane są do pracy w trudnych warunkach meteorologicznych,
w czasie stosowania zakłóceń biernych i czynnych, występujących oddzielnie lub łącznie.
7
Zespół oficerów Szefostwa Wojsk Radiotechnicznych SP, Stacje radiolokacyjne Wojsk
Radiotechnicznych Sił Powietrznych – Informator, Warszawa, 2009.
86
3.2.2. Stacje radiolokacyjne typu RAT-31DL
Stacje radiolokacyjne RAT-31DL są również trójwspółrzędnymi radarami dalekiego zasięgu przeznaczonymi do kontroli obszaru powietrznego.
Umożliwiają wykrywanie obiektów powietrznych, określanie ich współrzędnych (azymut, odległość, wysokość), identyfikację w systemie IFF oraz peleng źródeł zakłóceń aktywnych. Radary RAT-31DL są tzw. radarami programowanym (Software Defined Radar). Procesy składania sygnału sondującego i obróbki odebranych ech realizowane są w procesorowych układach
generatora kształtowania sygnału wzbudzenia oraz procesora sygnałowego. Umożliwia to szybką zmianę częstotliwości nośnej i modulacji impulsów sondujących oraz precyzyjne sterowanie wiązką nadawczą. Procedury
wykrywania i obliczania współrzędnych uwzględniają wysoką manewrowość
środków działania sił powietrznych (samoloty, rakiety). Stacje te mają potencjalną, niezweryfikowaną w realnym lub symulowanym środowisku, możliwość wykrywania i śledzenia rakiet balistycznych TBM (Tactical Balistic
Missile) oraz wykrywania obiektów wykonujących zmasowany nalot tzw.
Mass Raid. Radary posiadają system alarmowania o pociskach przeciwradiolokacyjnych ARM (Anti-Radiation Missile). Radary pracują w systemie
posterunków radiolokacyjnych dalekiego zasięgu (prdz), jako zdalne źródło
informacji o sytuacji powietrznej przekazywanej do dwóch nadrzędnych elementów systemu zbioru i opracowywania informacji o sytuacji powietrznej
(stanowisk dowodzenia). Stacje zapewniają ochronę przesyłanych danych
EPMs (Electronic Protective Measures). Radary RAT-31DL przystosowane
są do pracy w trudnych warunkach meteorologicznych i w czasie stosowania
zakłóceń biernych i czynnych, występujących oddzielnie lub łącznie.
3.2.3. Stacje radiolokacyjne typu NUR-15/15M
Stacje radiolokacyjne z rodziny NUR-15 są trójwspółrzędnymi manewrowymi radarami średniego zasięgu, przeznaczonymi do wykrywania obiektów powietrznych w obserwowanej przestrzeni, określania ich współrzędnych azymut, odległość, wysokość), śledzenia automatycznego tras obiektów, a także identyfikacji w systemie IFF oraz pelengu źródeł zakłóceń aktywnych. Stacje mogą pracować samodzielnie bądź w systemie współpracy
z dwiema innymi stacjami radiolokacyjnymi. Właściwą współpracę zapewniają układy odbioru informacji radiolokacyjnej z sąsiednich źródeł oraz system uogólniania własnej informacji radiolokacyjnej z informacją od nich uzyskaną. Radary dysponują również systemem przetwarzania informacji o źródłach emisji zakłóceń, uzyskanej z namiarów własnych i stacji współpracujących. Są one przystosowane do pracy w trudnych warunkach meteorolo-
87
Jerzy Kwika
gicznych i w czasie stosowania zakłóceń biernych i czynnych, występujących oddzielnie lub łącznie. Radary NUR-15 jest są najnowszym produktem
polskiego przemysłu jaki jest obecnie dostarczany dla Wojsk Radiotechnicznych.
3.2.4. Stacje radiolokacyjne typu NUR-31/31M/31MK
Stacje radiolokacyjne rodziny NUR-31 są mobilnymi koherentnymi radarami kontroli obszaru powietrznego średniego zasięgu. Radary umożliwiają wykrywanie obiektów powietrznych i określanie ich współrzędnych,
azymutu i odległości, a także śledzenie tras wykrytych obiektów. Stacje
NUR-31MK są wersją kontenerową radarów mobilnych NUR-31/31M i posiadają taką samą aparaturę nadawczo-odbiorczą. Radary przystosowane
są do przesyłania informacji radiolokacyjnej do zautomatyzowanych systemów zbioru i opracowywania informacji o sytuacji powietrznej w formacie
ASTERIX poprzez system komputerowej translacji kodów (KTK) – KOSÓWKA. Kontenerowe stacje NUR-31MK współpracują z zestawami antenowymi RA-83, dzięki któremu posiadają lepsze parametry zasięgowe i dokładność określania azymutu niż wersje mobilne z antenami autonomicznymi. Stacje NUR-31/31M mogą współpracować z wysokościomierzami
typu NUR-41 (wyposażonymi w urządzenie pomiaru wysokości UPW) lub
innymi wysokościomierzami z wyjściami analogowymi i przekazywać informację o obiektach powietrznych do zautomatyzowanych systemów opracowywania informacji radiolokacyjnej w protokole PASUW lub w formacie
transmisji danych ASTERIX poprzez system komputerowej translacji kodów
do systemów zbioru i opracowywania informacji o sytuacji powietrznej (np.
ASOC, DUNAJ). Stacje NUR-31/31M/31MK są przystosowane do pracy
w trudnych warunkach meteorologicznych, w czasie stosowania zakłóceń
biernych i czynnych występujących oddzielnie lub łącznie oraz umożliwiają
elektroniczną identyfikację w systemie IFF oraz peleng źródeł zakłóceń aktywnych. Aparatura radarów mobilnych zabudowana jest w specjalnym nadwoziu umieszczonym na podwoziu samochodu TATRA 148 (NUR-31) lub
TATRA 815 (NUR-31M).
88
Rys. 5. Radary WRt – NUR-15M, NUR-12ME, NUR-31MK, NUR-12M
3.3. Ograniczenia
3.3.1. Wpływ terenu na rozpoznane radiolokacyjne
Żaden nawet najnowocześniejszy naziemny radar, nie radzi sobie
z krzywizną Ziemi, ukształtowaniem terenu czy też jego pokryciem (np. infrastrukturą przemysłową i mieszkalną, drzewostanem). Dlatego przy planowaniu i budowie strefy rozpoznania radiolokacyjnego8 fundamentalny jest
właściwy wybór miejsca ulokowania radaru. Niewłaściwa lokalizacja stacji
radiolokacyjnej doprowadza do niewykorzystania możliwości urządzenia.
W tym przypadku bardzo istotne jest odpowiednie przygotowanie załogi (obsługi) radaru do podjęcia decyzji o wyborze pozycji bojowej do prowadzenia
rozpoznania radiolokacyjnego. Kwestia wyboru miejsca rozwinięcia radaru
jest decydująca kiedy mówimy o komponencie manewrowym Wojsk Radiotechnicznym czyli o sytuacji gdy lokalizacja danej stacji radiolokacyjnej
zmienia się wraz ze zmieniającym się położeniem wojsk wykonujących określone zadanie bojowe. Determinantem wyboru właściwej pozycji bojowej
często jest czas ale także coraz częściej dostęp do narzędzi informatycznych wpierających podejmowanie decyzji o wyborze właściwego miejsca.
8 Strefa rozpoznania radiolokacyjnego to część przestrzeni powietrznej, w granicach
której istnieje możliwość ciągłego śledzenia wykrytych obiektów powietrznych i określenia ich
charakterystyki za pomocą stacji radiolokacyjnych i urządzeń rozpoznawczo-zapytujących
z prawdopodobieństwem nie mniejszym od ustalonego – Regulamin działań Sił Powietrznych
DD/3.3, Warszawa, 2004.
89
Jerzy Kwika
Rys. 6. Zasięg radaru ograniczony ukształtowaniem terenu
3.3.2. Wpływ zakłóceń na pracę radaru
Kolejnym kluczowym czynnikiem, który należy uwzględniać przy organizowaniu i zarządzaniu rozpoznaniem radiolokacyjnym sytuacji powietrznej
są różnego rodzaju zakłócenia.
Zakłócenia radiolokacyjne9 definiowane są jako drgania elektromagnetyczne oddziaływujące na urządzenia odbiorcze stacji radiolokacyjnych
i utrudniające lub wręcz uniemożliwiające wydzielenie sygnałów użytecznych. Mogę więc one utrudnić lub uniemożliwić odbiór sygnałów użytecznych i ich obróbkę, spowodować nieprawidłową pracę urządzeń wyjściowych, wprowadzić w błąd operatora stacji lub zwiększyć błędy urządzeń automatycznych.
Zakłócenia radiolokacyjne (rys. 7.), ze względu na ich charakter można
podzielić na dwie podstawowe grupy:
• zakłócenia nieorganizowane (niecelowe, przypadkowe, naturalne);
• zakłócenia organizowane (celowe, sztuczne).
9
L. Paradowski, F. Szutkowski, Problemy rozpoznania i przeciwdziałania radioelektronicznego, WAT, Warszawa, 1986, s. 272-273.
90
Źródło: opracowanie własne na podstawie: L. Paradowski, F. Szutkowski, Problemy rozpoznania i przeciwdziałania radioelektronicznego, WAT, Warszawa, 1986.
Rys. 7. Zakłócenia radiolokacyjne – podział ogólny
Cechę charakterystyczną zakłóceń należących do pierwszej grupy jest
(jak to wskazuje nazwa) to, że nikt ich celowo nie organizuje (wytwarza)
a mimo to istnieją i należy się z nimi poważnie liczyć.
Nieorganizowanymi zakłóceniami dla stacji radiolokacyjnych mogą być
zakłócenia atmosferyczne, kosmiczne, związane z promieniowaniem słonecznym i promieniowaniem pochodzącym spoza naszego systemu planetarnego, zakłócenia przemysłowe, telekomunikacyjne oraz wzajemne występujące między radarami pracującymi w niewielkiej odległości. Do tej
grupy należy zaliczyć również odbicia promieniowania stacji radiolokacyjnej
od powierzchni wody, ziemi i obiektów terenowych oraz odbicia od chmur
deszczowych i śniegowych a ponadto szumy wewnętrzne odbiornika i systemu antenowego. Zakłócenia należące do drugiej grupy są w warunkach
wojskowych szeroko stosowane, ich przeznaczeniem jest utrudnienie lub
dezorganizacja pracy urządzeń radiolokacyjnych przeciwnika. Wytwarzane
są one przez nadajniki zakłóceń (naziemne, samolotowe i okrętowe) oraz
specjalne elementy odbijające, zwane odpromiennikami biernymi.
Z powyższego wynika, że obie grupy zakłóceń ze względu na sposób
ich powstania czy też wytwarzania można podzielić na zakłócenia: czynne
(aktywne), bierne (pasywne) i kombinowane. Każde z wymienionych rodzajów zakłóceń ze względu na sposób oddziaływania na stację radiolokacyjną
może być zakłóceniem maskującym lub imitującym.
Z punktu widzenia radarów naziemnych istotny jest podział na:
• zakłócenia pasywne, które powodowane są przez ładunki dipoli (np.
w postaci pasków folii) rozrzucane przez aparaty latające (samoloty, rakiety,
UAV, pociski artyleryjskie) oraz reflektory sztucznie powiększające sygnaturę radiolokacyjną obiektu (pozoracja nalotu);
• zakłócenia aktywne wytwarzane przez generatory przenoszone na
pokładzie obiektów latających, mogące oddziaływać z dużej odległości oraz
generatory przenoszone lub przewożone operujące z powierzchni ziemi.
Organizując system rozpoznania przestrzeni powietrznej, w istotnej
mierze w oparciu o środki rozpoznania radiolokacyjnego należy przyjmować, że normalnymi warunkami pracy radarów jest ich praca w warunkach
91
Jerzy Kwika
występowania celowych zakłóceń elektronicznych. Założenie, że standardowymi warunkami pracy radaru jest praca bez występowania celowych zakłóceń elektronicznych może być stosowane dla cywilnych radarów kontroli
przestrzeni powietrznej.
Rys. 8. Zakłócenia aktywne generowane ze statku powietrznego
3.4. Nowe rozwiązania radiolokacyjne
Za początki rozwoju radiolokacji i radaru przyjmuje się lata 1885-1889,
kiedy to niemiecki fizyk Heinrich Hertz przeprowadził badania praktycznie
weryfikujące teorię pola elektromagnetycznego opracowaną przez Jamesa
Clerka Maxwella i opublikowaną w 1864 roku. Heinrich Hertz prowadził
prace na urządzeniu, które swoją ideą było podobne do współczesnego radaru impulsowego i pracowało na częstotliwości 455 MHz. Udowodniono
wtedy, że fale elektromagnetyczne mają właściwości identyczne jak fale
świetlne, a różnią się jedynie częstotliwością. Wykazano również, że fale
elektromagnetyczne mogą być odbijane przez metalowe przedmioty10.
Ludzie nie zajmujący się na co dzień radiolokacją radar kojarzą z jego
„klasycznym wyglądem” czyli rozwiązaniami technicznymi opartymi na budowie radaru impulsowego z obrotową anteną.
Rys. 9. Klasyczne radary impulsowe
10
92
http://www.radary.az.pl/historia.php [dostęp: 22.04.2015].
W dzisiejszych czasach radiolokacja rozwija się w wielu odmianach.
W dalszej części przedstawione zostaną podstawowe informacje o rozwiązaniach, które nie są rozwiązaniami standardowymi i stanowią interesującą
część tej dziedziny techniki.
3.4.1. Radary pasywne – PCL
(passive coherent locator)
Radar pasywny jest systemem radiolokacyjnym, w którym wykorzystuje
się niewspółpracujące nadajniki jako źródła promieniowania oświetlającego
obserwowaną scenę. Fakt ten powoduje, iż systemy takie nie wymagają
własnych nadajników, przez co są one relatywnie tanie, znacznie mniejsze,
mniej podatne na uszkodzenia i trudne do wykrycia. Oprócz radia najbardziej popularnym źródłem promieniowania wykorzystywanym w radiolokacji
pasywnej jest naziemna telewizja cyfrowa DVB-T (ang. Digital Video Broadcasting-Terrestrial). Szersze pasmo sygnału zapewnia lepszą rozróżnialność odległościową, niż w przypadku radia FM. Ponadto, ze względu na fakt
wykorzystania modulacji cyfrowej, możliwe jest odtworzenie sygnału referencyjnego z „zaszumionego” sygnału odebranego. Wykrywanie obiektów
w radarach pasywnych opiera się na wyznaczaniu funkcji niejednoznaczności wzajemnej sygnałów referencyjnego i pomiarowego. Sygnał pomiarowy
rejestrowany jest przez antenę zwróconą w kierunku badanej przestrzeni
natomiast sygnał referencyjny powinien być idealną kopią sygnału wyemitowanego. Jedną z możliwości pozyskania sygnału referencyjnego jest jego
rejestracja za pomocą anteny kierunkowej zwróconej bezpośrednio w stronę
nadajnika. Pomimo takiej konfiguracji sygnał referencyjny jest bardzo często
zniekształcony i zaszumiony. Inną możliwością jest odtworzenie sygnału,
korzystając z faktu, iż transmisja jest cyfrowa i jej błędy oraz szum mogą
zostać usunięte.
W radiolokacji klasycznej, tzn. przy wykorzystaniu radaru aktywnego,
część nadawcza i odbiorcza znajdują się w tym samym miejscu. Najczęściej
obie wykorzystują tę samą antenę, pracującą w trybie przełączania: nadawanie-odbiór. W takim przypadku obowiązuje geometria monostatyczna,
w której sygnał odbija się od obiektu i wraca tą samą drogą.
W radarze pasywnym odbiornik najczęściej znajduje się w innym miejscu niż niewspółpracujący z nim nadajnik. Sytuacja taka przedstawiona została na rysunku 10. Nadajnik Tx emituje sygnał, który dociera do odbiornika
Rx a także do obiektu ruchomego Tr, którego zarówno położenie jak i prędkość zależą od czasu. Odległość bistatyczna obiektu jest sumą odległości
obiektu od nadajnika i odbiornika pomniejszoną o odległość pomiędzy nimi.
93
Jerzy Kwika
Źródło: Bączyk Marcin., Kulpa Krzysztof., Malanowski Mateusz,.
Źródło: M. Bączyk, K. Kulpa, M. Malanowski, Ł. Maślikowski, P. Saczyński, A. Gorzelańczyk,
Radar pasywny działający w oparciu o sygnał naziemnej telewizji cyfrowej, Elektronika –
Konstrukcje, Technologie, Zastosowania, miesięcznik SEP, nr 3/2013, Warszawa, 2013.
Rys. 10. Schemat sytuacji radiolokacyjnej z wykorzystaniem radaru
pasywnego
Z uwagi na wykorzystywane techniki określania parametrów obiektów
w przestrzeni i zastosowane rozwiązania konstrukcja radaru pasywnego
w niczym nie przypomina kształtu radaru, do jakiego wszyscy są przyzwyczajeni.
Rys. 11. Radary PCL (Vera, Cassidian, Locheed Martin)
94
3.4.2. Radary montowane na balonach – AEROSTATACH
Kolejnym nieklasycznym rozwiązaniem radarowym są konstrukcje z wykorzystaniem balonów – aerostatów. Przykładem takiego rozwiązania jest
JLENS1112, – powietrzny system wykrywający ataki rakiet manewrujących
(Joint Land Attack Cruise Missile Defense Elevated Netted Sensor System),
który pozwala na prowadzenie obserwacji radiolokacyjnej z powietrza przez
całą dobę przez ponad 30 dni. Oblicza się, że do zrealizowania tego samego
zadania konieczne byłoby użycie aż pięciu samolotów z pokładowymi radarami obserwacyjnymi.
JLENS składa się w wersji bazowej z dwóch aerostatów, z których jeden
jest wyposażony w radar obserwacyjny, natomiast drugi przenosi stację radiolokacyjną kierowania ogniem. Balony są wynoszone na wysokość około
3000 m (tworząc tzw. orbitę JLENS), co zapewnia prowadzenie obserwacji
w promieniu 550 km. Zamontowane na nich radary mają możliwość wykrywania nie tylko rakiet manewrujących, ale również innych pocisków, w tym
balistycznych, bezzałogowych systemów powietrznych oraz samolotów
i śmigłowców.
Pierwszy zestaw został przygotowany przez koncern Raytheon i przeniesiony do ośrodka Aberdeen Proving Grounds w Maryland w 2014 roku.
Będzie on tam działał na potrzeby baterii przeciwlotniczych wojsk lądowych,
które są rozlokowane w rejonie stolicy Stanów Zjednoczonych, podlegających pod dowództwo NORTHCOM (US Northern Command).
Rys. 12. Radary na aerostatach
4. Podsumowanie
Rozpoznanie radiolokacyjne w wyżej zdefiniowanej formule można
sprowadzić do zarządzania zbiorem radarów, czyli źródeł informacji radiolokacyjnej. Wydaje się jednak, że rozpoznanie radiolokacyjne powinno być
11
http://www.raytheon.com/capabilities/products/jlens/ [dostęp: 15.12.2015].
http://www.defence24.pl/news_amerykanskie-balony-beda-wykrywac-rakiety-manewrujace [dostęp: 15.12.2015].
12
95
Jerzy Kwika
postrzegane, jako system zawierający zarówno źródła informacji radiolokacyjnej oraz narzędzia do zawiadywania informacją pozyskaną za ich pośrednictwem. Informacja radiolokacyjna zarządzana przez personel wykorzystujący zautomatyzowane systemy zbioru i jej opracowania pozwala na rozpoznawanie, identyfikowanie i śledzenie statków powietrznych poruszających
się przestrzeni powietrznej. Posiadany i wykorzystywany, na co dzień potencjał techniczny i ludzki pozwala na postawienie tezy, że rozpoznanie radiolokacyjne jest podstawą rozpoznania przestrzeni powietrznej. Dodając
do tego fakt, że praca źródeł rozpoznania radiolokacyjnego prowadzona jest
ciągle w tzw. systemie 24/7 należy stwierdzić, że rozpoznanie radiolokacyjne stanowi bardzo solidny fundament w budowaniu świadomości sytuacyjnej w tej przestrzeni.
Informacja radiolokacyjna, w czasie pokoju, wykorzystywana jest w systemie obrony powietrznej RP do kontroli lotów i przelotów obiektów powietrznych w przestrzeni powietrznej kraju, dowodzenia dyżurnymi siłami obrony
powietrznej oraz zabezpieczenia procesu szkolenia sił obrony powietrznej
RP. Z informacji pozyskiwanej w ramach rozpoznania radiolokacyjnego korzystają głównie Ośrodki Dowodzenia i Naprowadzania, choć tak naprawdę
obecnie taka nazwa dotyczy tylko jednej jednostki wojskowej. Możemy, więc
stwierdzić, że informacja z rozpoznania radiolokacyjnego dostarczana jest
do Centrum Operacji Powietrznej – Dowództwa Komponentu Powietrznego,
Regionalnego Ośrodka Dowodzenia i Naprowadzania, Ośrodka Dowodzenia i Naprowadzania oraz Mobilnej Jednostki Dowodzenia Operacjami Powietrznymi.
Ponadto z informacji radiolokacyjnej korzystają Punkty Naprowadzania
rozwijane doraźnie na bazie wybranych pododdziałów radiotechnicznych.
Nie można wyobrazić sobie funkcjonowanie ośrodków dowodzenia i naprowadzania Sił Powietrznych bez danych z naziemnego rozpoznania radiolokacyjnego. Przy takim, hipotetycznym założeniu systemy ASOC, DUNAJ
czy też wdrażany obecnie ACCS nie posiadałyby kluczowych danych do
przetwarzania a tym samym nie byłyby przydatne. Do wykorzystania pozostałby bardzo istotny system rozpoznania radioelektronicznego, systemy
łączności radiowej oraz taktyczny system transmisji danych LINK-16. W tak
zakładanej sytuacji, nie posiadając własnych powietrznych środków rozpoznania radiolokacyjnego czy możemy mówić o pełnej zdolności do kierowania i dowodzenia wojskowymi statkami powietrznymi wykonującymi zadania
w naszej przestrzeni powietrznej. Odpowiedź na to pytanie jest dość oczywista i doprowadza do stwierdzenia, że w obecnych uwarunkowaniach naziemny system rozpoznania radiolokacyjnego należy traktować, jako podstawowy system rozpoznania przestrzeni powietrznej. Z wielka wagą przy
tym powinno się wdrażać „nieklasyczne” rozwiązania radarowe, które w niedługiej perspektywie stanowić będą znaczącą składową w systemie rozpoznania radiolokacyjnego.
96
Bibliografia
1. Bączyk Marcin, Kulpa Krzysztof, Malanowski Mateusz, Maślikowski Łukasz,
Samczyński Piotr, Gorzelańczyk Adam, Radar pasywny działający w oparciu o sygnał naziemnej telewizji cyfrowej, Elektronika – Konstrukcje, Technologie, Zastosowania, Miesięcznik SEP ISSN 0033-2089 3/2013, Warszawa, 2013.
2. Buderi Robert, Radar wynalazek, który zmienił świat, Prószyński i Spółka,
Warszawa, 1996.
3. Czekała Zbigniew, Parada radarów, BELLONA, Warszawa, 2014.
4. Paradowski Lesław, Szutkowski Franciszek, Problemy rozpoznania i przeciwdziałania radioelektronicznego, WAT, Warszawa, 1986.
5. Zespół oficerów Szefostwa Wojsk Radiotechnicznych, Podręcznik działań
taktycznych Wojsk Radiotechnicznych Sił Powietrznych (batalion, kompania),
WLOP 389/2008, Warszawa, 2008.
6. Zespół oficerów Szefostwa Wojsk Radiotechnicznych, Stacje radiolokacyjne Wojsk Radiotechnicznych Sił Powietrznych, ZW SP, Warszawa, 2009.
1. http://aeroscraft.com/aerostat/4575666089.
2. http://www.defence24.pl/news_amerykanskie-balony-beda-wykrywac-rakiety-manewrujace.
3. http://www.radary.az.pl.
4. http://www.raytheon.com/capabilities/products/jlens/.
RADIOLOCATION RECONNAISSANCE – REALITY AND
FUTURE OF AIR FORCES
Abstract: Radiolocation reconnaissance, a sensitive and one of the key
elements in the Polish Armed Forces’ functioning, constitutes the basic kind
of reconnaissance of aerial objects in the air defence system in our country.
For more than sixty years it has been organized and carried out by Radiotechnical Forces undergoing different phases. Radiolocation reconnaissance makes the foundation of building situational awareness in airspace.
However, it also has some limitations which should be taken into consideration by a professional recipient of information from radiolocation sources.
97
ISSN 2299-2316
Mirosław
Potocki
AUTOR
płk dypl. mgr Mirosław Potocki
[email protected]
POGLĄDY DOKTRYNALNE NA PROWADZENIE
OPERACJI STABILIZACYJNYCH W UJĘCIU SIŁ
ZBROJNYCH STANÓW ZJEDNOCZONYCH
Słowa kluczowe: operacje stabilizacyjne, operacje reagowania kryzysowego,
Siły Zbrojne Stanów Zjednoczonych, kompleksowe podejście
Celem artykułu jest zaprezentowanie obowiązujących w Siłach Zbrojnych Stanów Zjednoczonych aktualnych poglądów na problematykę prowadzenia operacji stabilizacyjnych. Autor posłużył się analizą wybranych dokumentów doktrynalnych oraz podręczników walki „poziomu” departamentu
obrony oraz wybranych rodzajów sił zbrojnych. Artykuł przedstawia znaczenie przykładane do kompleksowego podejścia w zakresie planowania organizowania i realizowania operacji stabilizacyjnych oraz rolę tego rodzaju
operacji w doktrynie obronnej Stanów Zjednoczonych. Punktem wyjścia do
rozważań zaprezentowanej tematyki jest ocena wzrostu ilościowego oraz
stopnia złożoności operacji stabilizacyjnych oraz zdefiniowanie pojęcia operacja stabilizacyjna. Zaprezentowano znaczenie synchronizacji czynnika militarnego i niemilitarnego oraz koordynacji działań elementów wydzielanych
przez siły zbrojne i układ niemilitarny, jakie jest przywiązywane w poglądach
doktrynalnych USA. Operacje stabilizacyjne, które można uznać za prowadzone w nowym środowisku walki, tj. wśród ludzi, stanowią nowe wyzwanie.
Obejmują one całe spektrum zadań, w tym również działania wojskowe,
a także (a może przede wszystkim) polityczne, ekonomiczne, społeczne, informacyjne oraz kulturowe. Operacje stabilizacyjne w poglądach Departamentu Obrony Stanów Zjednoczonych są zrównane z innymi operacjami
i postrzegane jako zasadnicze wyzwania do przygotowania i prowadzenia.
Nadaje się im przez to priorytety porównywalne z tradycyjnymi operacjami
połączonymi. Zaprezentowane w artykule poglądy Armii Stanów Zjednoczonych na problematykę prowadzenia operacji stabilizacyjnych mają niesłychanie istotne znaczenie ze względu na skalę zaangażowania USA w tego
typu operacje oraz bardzo bogate doświadczenie nieporównywalne z żadnym innym krajem. Ponadto dorobek doktrynalny w tym zakresie wypracowany w USA jest znacznie większy niż to, z czym możemy się spotkać w siłach zbrojnych innych państw. Braki występują zarówno w Polsce, jak
98
Poglądy doktrynalne na prowadzenie operacji stabilizacyjnych w ujęciu…
i w NATO. W obu wymienionych przypadkach prace w zakresie doktryn poświęconych operacjom stabilizacyjnym są dopiero realizowane lub planowane do realizacji.
Cechą charakterystyczną współczesnych konfliktów zbrojnych1 jest fakt,
że siły zbrojne, jak nigdy dotąd w historii, prowadzą działania wśród ludzi
a zagrożenia zasadniczo nie wypływają ze strony państw posiadających potężny potencjał ekonomiczno-militarny. Zagrożenia pochodzą z reguły ze
strony społeczeństw niebędących w stanie stworzyć sprawnie funkcjonujących organizmów państwowych, które byłyby w stanie zapewnić podstawowe potrzeby członków tych społeczeństw lub zgodnie z założeniami ideologicznymi prowadzą agresję zbrojną. Spostrzeżenia w tym zakresie zawarto w zapisach dokumentów doktrynalnych Armii Stanów Zjednoczonych,
jak np. podręcznik walki FM 3-072 oraz w rozważaniach teoretyków współczesnej wojskowości, np. brytyjskiego generała Ruperta Smitha, który
w książce The Utility of Force. The Art of War in the Modern World3 zastosował pojęcie walki wśród ludzi. Prowadzenie działań w tym środowisku jest
uwarunkowane między innymi świadomym wyborem takiego środowiska
działania przez inicjatorów konfliktów, czyli terrorystów, rebeliantów, powstańców, etc. Wynika z tego konieczność prowadzenia operacji pokojowych i stabilizacyjnych, ukierunkowanych na rekonstrukcję i stabilizację,
które siłą rzeczy są realizowane wśród ludzi i dla ludzi. Powyższe pozwala
postawić tezę, że następuje proces systematycznej redukcji ilościowej klasycznych konfliktów zbrojnych, przy jednoczesnym wzroście liczby prowadzonych operacji pokojowych4 i operacji stabilizacyjnych. Przykłady w tym
zakresie można obserwować na własnym podwórku, analizując zaangażowanie ilościowe i jakościowe Sił Zbrojnych RP w operacje prowadzone poza
granicami RP, ale przede wszystkim jest to odzwierciedlone w liczbie takich
operacji prowadzonych przez społeczność międzynarodową, np. w ocenie
sekretarza Generalnego ONZ (Boutrosa Ghali) przedstawionej w styczniu
1992 r. wykazano, że w okresie od powstania ONZ w 1945 r. do roku
1 M. Huzarski, J. Wołejszo (red.), Leksykon obronności, Bellona, Warszawa, 2014,
s. 173. Konflikt zbrojny to działania na mniejszą skalę, nieangażujące dla osiągnięcia zamierzonego celu całości zasobów militarnych i pozamilitarnych zwaśnionych stron.
2
FM 3-07 Stability Operations, Headquarters, Department of the Army, 2008.
3
R. Smith, The utility of Force. The Art of War in Modern World, Penguin Books, 2006,
s. 332.
4
M. Huzarski, J. Wołejszo (red.), Leksykon..., s. 209. Operacje pokojowe to działania
z ograniczonym użyciem sił zbrojnych, którym precyzyjnie został określony cel przez Radę
Bezpieczeństwa ONZ i są one podejmowane w celu utrzymania lub przywrócenia pokoju
w rejonie konfliktu.
99
Mirosław Potocki
1987 prowadzono 13 operacji pokojowych, natomiast kolejnych 13 rozpoczęto po roku 19875. Podobne dane o liczbie prowadzonych operacji stabilizacyjnych znajdują się w FM 3-07, gdzie zawarto stwierdzenie, że w ciągu
dekady od upadku muru berlińskiego Siły Zbrojne Stanów Zjednoczonych
uczestniczyły w 15 operacjach stabilizacyjnych. Przytoczone wielkości dotyczące konfliktów zbrojnych klasyfikowanych jako operacje stabilizacyjne
dobitnie świadczą o istotnym wzroście liczby operacji o charakterze pokojowym i stabilizacyjnym. Na powyższych przykładach dobitnie widać, jak
liczny jest udział sił zbrojnych w konfliktach, które nie są klasycznymi wojnami, a są różnorodnymi odmianami operacji pokojowych i stabilizacyjnych.
Operacje takie podejmuje się zarówno w ramach organizacji międzynarodowych (ONZ, NATO, UE), jak i koalicyjnie, w ramach koalicji z głównym udziałem niektórych państw odgrywających lub dążących do odgrywania istotnej
roli w polityce międzynarodowej.
Mimo że pojęcie operacja stabilizacyjna znajduje się w powszechnym
użyciu od szeregu lat, to terminologia w tej dziedzinie jest dość uboga. Podstawowym dokumentem NATO w zakresie definiowania terminologii jest
AAP-6 (NATO Glossary of terms and definitions AAP-6), wydany
w 2012 r. przez Agencję Standaryzacyjną NATO. Jako zasadniczy dokument normatywny Sojuszu zawiera on szereg definicji różnorodnych operacji i pojęć zbliżonych oraz powiązanych tematycznie z operacjami stabilizacyjnymi, ale nie zawiera definicji pojęcia operacja stabilizacyjna.
Prawdopodobnie najbliższe znaczeniowo pojęciu operacja stabilizacyjna są operacje reagowania kryzysowego NATO. Wykładni w tym zakresie
dostarcza Doktryna DD/3.4: Operacje Reagowania Kryzysowego spoza artykułu 5 (ang. Non Article 5 Crisis Response Operation – NA5CRO). Dokument ten definiuje operację jako: akcję wojskową lub wykonywanie wojskowych misji strategicznych, taktycznych, szkoleniowych, zabezpieczających
lub administracyjnych; proces prowadzenia walki, włącznie z przemieszczeniem, dostawami zaopatrzenia, atakiem, obroną i ruchem potrzebnymi do
osiągnięcia celów bitwy lub kampanii6. Natomiast operacje pokojowe i stabilizacyjne umiejscowione są w pojęciu Operacje Reagowania Kryzysowego
spoza artykułu 5. Definiuje się je jako: wielofunkcyjne operacje, które obejmują polityczne, militarne i cywilne działania, inicjowane i realizowane zgodnie z prawem międzynarodowym, międzynarodowym prawem humanitarnym, dotyczące zapobiegania konfliktom, rozwiązania i zarządzania kryzysowego, realizowane zgodnie z celami NATO. Działania te obejmują operacje, które zasadniczo związane są z działaniami agencji cywilnych. Mogą
5 B. Ghali, An Agenda for Peace Preventive diplomacy, peacemaking and peace-keeping, Report of the Secretary-General pursuant to the statement adopted by the Summit Meeting of the Security Council on 31 January 1992, s. 10.
6
Operacje Reagowania Kryzysowego spoza Artykułu 5, DD/3.4, SG WP, Warszawa,
2008, s. 40.
100
też obejmować zakres, począwszy od operacji wspierania pokoju aż do sojuszniczych operacji bojowych7. Jak z powyższych zapisów wynika, celem
tych operacji jest szeroko rozumiane wzmacnianie bezpieczeństwa i pokoju
międzynarodowego, a ich zakres obejmuje szerokie spektrum różnorodnych
działań i operacji od wymuszania pokoju, poprzez działania prewencyjne, po
klasyczne operacje połączone. Warunkiem ich przeprowadzenia jest konieczność posiadania legitymizacji prawnej w postaci decyzji Rady Północnoatlantyckiej. Poziom zaangażowanych sił i środków w takich operacjach
oraz rozmach przestrzenny nie musi znacząco odbiegać od poziomu zaangażowania w operacjach z artykułu 5. Jak wynika z przytoczonych definicji,
analizy literatury oraz analizy dotychczasowych doświadczeń w tym zakresie, operacje pokojowe i stabilizacyjne nie ograniczają się jedynie do zadań
wojskowych. Obejmują one nie tylko działania wojskowe, lecz także polityczne, ekonomiczne, społeczne, informacyjne oraz kulturowe. Podstawowym założeniem do prowadzenia tego rodzaju operacji jest konieczność
istotnego zaangażowania sił zbrojnych w realizację współpracy cywilno-wojskowej oraz ścisła koordynacja działań w tym obszarze pomiędzy segmentem militarnym i pozamilitarnym zarówno w wydaniu międzynarodowym, jak
i narodowym na poziomie międzyresortowym i resortowym.
Ocenia się, że cechą wspólną zarówno operacji prowadzonych z artykułu 5, jak i spoza tego artykułu, jest fakt, że są one prowadzone kolektywnie, a zasadnicza różnica pomiędzy nimi zawiera się w dobrowolności
udziału państw stron w danej operacji. Celowe jest wykazanie, że
w NA5CRO nie ma obligatoryjnego uczestnictwa państw sygnatariuszy
paktu NATO. Każde państwo może swój udział w operacji stabilizacyjnej
ograniczyć do takiego zakresu, jaki uzna za stosowne.
Nawet pobieżna analiza ilości i jakości konfliktów zbrojnych ostatnich
dziesięcioleci wykazuje, że istotnie wzrosło znaczenie operacji innych niż
klasyczne wojny, np. te zdefiniowane w ramach artykułu 5. W praktyce
z całą pewnością nie można jeszcze mówić o zmierzchu tradycyjnych wojen, ale można już wspominać o istotnych symptomach powyższej tendencji.
Natomiast na pewno można wykazać wyraźne przewartościowanie na tym
polu i istotny wzrost znaczenia operacji innych niż klasyczne konflikty
zbrojne oraz postępujący, dynamiczny wzrost ilości i jakości działań stabilizacyjnych (postkonfliktowych) w procesie osiągnięcia zakładanych celów
wojny, interwencji, etc.
Stosownie do powyższego istnieje konieczność wypracowania systemowych rozwiązań w zakresie prowadzenia operacji stabilizacyjnych. Wymóg taki wynika z doświadczeń uzyskanych podczas operacji reagowania
kryzysowego i stabilizacyjnych prowadzonych na przełomie XX i XXI w., ale
7
Tamże, s. 39.
101
Mirosław Potocki
również warunkuje właściwe oprzyrządowanie teoretyczne procesu przygotowania sił i środków oraz decydentów do nowych wyzwań w zakresie zarządzania sytuacjami kryzysowymi w pierwszej połowi XXI wieku.
Przeprowadzone analizy wskazują, że konflikty ostatnich dziesięcioleci
istotnie ewoluowały od tradycyjnych konfliktów zbrojnych poprzez operacje
utrzymania pokoju, operacje wsparcia, tworzenia i budowania pokoju aż po
kompleksowe operacje stabilizacyjne angażujące istotne siły i środki militarne i niemilitarne. Doświadczenia wyniesione z tych operacji wskazują, że
rozwiązywanie sytuacji kryzysowych przy użyciu tylko i wyłącznie środków
militarnych nie jest możliwe. Istotnie, uwidoczniła się konieczność koordynacji działań wielu podmiotów militarnych i niemilitarnych obejmujących między innymi rządy krajów, organizacje międzynarodowe, prywatne instytucje,
organizacje rządowe (GOs)8 i pozarządowe (NGOs)9. Wszystkie te uwarunkowania wynikały z oczywistego faktu, że wymienione powyżej instytucje
były realnie zaangażowane w rozwiązywanie sytuacji kryzysowych. Zakończenie konfliktu stało się zatem niemożliwe do osiągnięcia tylko i wyłącznie
na drodze militarnej, bez udziału komponentu cywilnego.
Stany Zjednoczone, bez wątpienia, są światowym liderem w zakresie
zaangażowania ilościowego i jakościowego w operacje stabilizacyjne. Uzasadnienia takiej opinii dostarcza cytat zaczerpnięty z podręcznika FM 3-07
Stability Operations, który stwierdza, że podczas stosunkowo krótkiej historii
Stanów Zjednoczonych siły zbrojne walczyły tylko w 11 wojnach postrzeganych jako klasyczne, (…) natomiast w kilkuset, postrzeganych dziś jako operacje stabilizacyjne10. Stosownie do tak wielkiego zaangażowania Stanów
Zjednoczonych w operacje stabilizacyjne siły zbrojne tego kraju posiadają
największy dorobek doktrynalny w zakresie problematyki operacji stabilizacyjnych. Potwierdzenie tego założenia można znaleźć w zasadniczych dokumentach doktrynalnych Armii Stanów Zjednoczonych.
Znaczenie operacji stabilizacyjnych dla Sił Zbrojnych Stanów Zjednoczonych podkreślono w Dyrektywie Departamentu Obrony DODD 3000.05
z listopada 2005 r. następującym stwierdzeniem: operacje stabilizacyjne są
zasadniczymi misjami militarnymi do przygotowania i prowadzenia, których
Departament Obrony powinien być przygotowany. Powinny zostać im nadane priorytety porównywalne operacjom bojowym oraz powinny być szczególnie ukierunkowane i integrowane w całokształcie działań Departamentu
Obrony włącznie z doktryną, szkoleniem, zabezpieczeniem materiałowym,
personelem, wyposażeniem i planowaniem11. Podejście takie podnosi operacje stabilizacyjne do poziomu tradycyjnych operacji ofensywnych i obronnych i zrównuje je z nimi.
8
GOs – Governmental Organizations – organizacje rządowe.
NGOs – Non Governmental Organizations – organizacje pozarządowe.
10
FM 3-07…, s. 1-1.
11 DoD Directive 3000.05, Dyrektywa Departamentu Obrony USA, 2005, s. 2.
9
102
Ponadto w dokumencie tym umiejscawia się siły zbrojne na pozycji
wspierającej inne instytucje, które mogą zostać przez nie wezwane do
udzielenia stosownej pomocy i przejąć odpowiedzialność za operacje stabilizacyjną w przypadku, gdy komponent cywilny nie jest zdolny, nie posiada
właściwego potencjału lub ze względu na sytuację nie może realizować zadań stabilizacyjnych. Dokonanie uogólnień pozwala stwierdzić, że cele operacji stabilizacyjnej zostały zawarte w następujących obszarach zadaniowych:
• odbudowa instytucji kraju gospodarza, z siłami zbrojnymi włącznie,
system wymiaru sprawiedliwości oraz penitencjarny;
• wsparcie aktywności ekonomicznej społeczeństwa i ekonomicznego
rozwoju sektora prywatnego oraz stosownej infrastruktury;
• rozwój zasadniczych instytucji rządowych.
Dyrektywa ta dokonuje podziału celów przewidywanych do realizacji
z uwzględnieniem kryterium czasowego na natychmiastowe i długoterminowe. Natychmiastowe zawierają się w zakresie zadań ukierunkowanych na
zapewnienie podstawowego bezpieczeństwa ludności na administrowanym
obszarze, zapewnienie dostaw podstawowych serwisów oraz realizację
przedsięwzięć humanitarnych. Cele długoterminowe są zdefiniowane jako
odzwierciedlające postęp procesu transformacji oraz ugruntowanie wysiłków stabilizacyjnych. Obejmują one rozwój zdolności państwa gospodarza
w zakresie zapewnienia funkcjonowania zasadniczych serwisów, ekonomie
rynkową, rządy prawa oraz efektywne funkcjonowanie instytucji mających
oparcie w systemie prawnym.
Kolejnym wyrazem znaczenia przykładanego do problematyki operacji
stabilizacyjnych w Stanach Zjednoczonych jest fakt istnienia swoistego kompendium wiedzy z tego zakresu w postaci (cytowanego powyżej) podręcznika walki FM 3-07 Stability Operations12, który w całości został poświęcony
tego rodzaju działaniom. FM 3-07 jest podstawową publikacją doktrynalną
w zakresie operacji stabilizacyjnych i zawiera kompleks ustaleń i wytycznych
w zakresie planowania i prowadzenia operacji stabilizacyjnej. Poprzez proces operacji stabilizacyjnej siły zbrojne wspierają ustanowienie warunków
do działania innych instytucji oraz instrumentów oddziaływania w celu osiągnięcia zamierzonych zadań stabilizacji. Zapewnienie bezpieczeństwa stabilizuje rejon konfliktu, co w konsekwencji warunkuje możliwość przekazania
odpowiedzialności instytucjom cywilnym, włączając w to instytucje państwa
gospodarza. Operacje stabilizacyjne prowadzone są zasadniczo w celu
wsparcia lokalnych władz, jednakże mogą również wspierać działania władz
przejściowych, wojskowych lub cywilnych w przypadku, gdy nie istnieje demokratyczny rząd13.
12
13
FM 3-07..., s. 1-1.
Tamże, s. 2-2.
103
Mirosław Potocki
Operacje stabilizacyjne ukierunkowane są na osiągnięcie skuteczności
działania w całym, wybitnie różnorodnym i szerokim spektrum konfliktu poprzez tzw. kompleksowe podejście14. Ponadto uwzględniają one, w całej
rozciągłości, wymogi określone przez rząd Stanów Zjednoczonych w koncepcji całościowego podejścia rządu.
Z koncepcji tej wynika, że w Stanach Zjednoczonych podejście do operacji stabilizacyjnej jest realizowane kompleksowo, na dwóch poziomach:
militarnym oraz rządowym. Takie postrzeganie problematyki stabilizacji jest
bardzo praktyczne i wychodzi naprzeciw wyzwaniom wynikającym ze specyfiki operacji stabilizacyjnej oraz konieczności angażowania w nią całego
państwa, wszystkich instytucji rządowych i dostępnych pozarządowych, na
równi z komponentem militarnym. Jest to koncepcja integrująca zbieżne wysiłki poszczególnych departamentów i agencji rządu Stanów Zjednoczonych
w celu pozyskania jedności wysiłku ukierunkowanego na wspólny cel.
Wspólne podejście rządu jest istotne ze względu na pozyskanie równowagi
środków, zdolności i działań, które wzmacnia postęp uzyskany przez pojedyncze elementy potencjału narodowego (...). Powyższe opiera się na międzyinstytucjonalnej koordynacji pomiędzy poszczególnymi agencjami rządu
USA obejmującej Departament Obrony i jest realizowane w celu pozyskania
pewności, że pełen zakres dostępnych zdolności został użyty, zsynchronizowany, zastosowany i ukierunkowany na przyczyny konfliktu i wsparcie lokalnych instytucji w celu osiągnięcia stabilnego pokoju. Sukces tego podejścia warunkuje zdolność cywilnych i wojskowych sił do wspólnego planowania oraz szybkiej i efektywnej odpowiedzi poprzez zintegrowane międzyagencyjne podejście do dynamicznej i zmieniającej się sytuacji. Osiągnięcie
powyższego wymaga woli i zdolności do podziału środków pomiędzy
agendy rządu USA podczas wspólnej pracy nad wspólnym celem. Powyższe środki – finansowe, militarne, wywiadowcze, prawne, dyplomatyczne,
rozwojowe, i komunikacji strategicznej – są często ograniczone pod względem dostępności i ich wykorzystanie nie może być ograniczone do dysponowania przez jedną agencję, służbę lub dysponenta. Aby osiągnąć sukces
wyrażony w kompleksowym zaangażowaniu rządu całość działań musi być
podporządkowana jednemu zintegrowanemu działaniu. Wszystko jest elementem całościowego rządowego podejścia15.
Na szczególną uwagę zasługuje fakt, że za koordynację przedsięwzięć
na poziomie rządu odpowiada nie Departament Obrony a Departament
Stanu – czyli odpowiednik Ministerstwa Spraw Zagranicznych16. W ramach
tego Departamentu funkcjonuje Biuro ds. Koordynacji i Rekonstrukcji Departamentu Stanu – specjalistyczna komórka organizacyjna odpowiedzialna
14
Tamże, s. IV.
Tamże, s. 1-3.
16
Tamże, s. 2-4.
15
104
za problematykę koordynacji działań rządu w stosunku do operacji stabilizacyjnej. Zadania przewidywane do koordynacji zawierają się w pięciu obszarach: bezpieczeństwo, wymiar sprawiedliwości i rekoncyliacja, zabezpieczenie funkcjonowania podstawowych usług i podstawowych potrzeb społeczności, zarządzanie oraz rozwój ekonomiczny17.
Z analizy danych zawartych w przedmiotowym dokumencie należy jednak wnioskować, że rola sił zbrojnych jako elementu operacji stabilizacyjnej
i elementu kompleksowego podejścia koncentruje się na stworzeniu warunków do zastosowania innych instrumentów potencjału państwa. Niemniej
jednak specyfika komponentu wojskowego i niewojskowego stwarza liczne
problemy w zakresie współdziałania. Zasadniczymi czynnikami stanowiącymi wyzwanie w zakresie współpracy pomiędzy elementami wojskowymi
i cywilnymi są różnice w zakresie potencjałów oraz standardów postępowania. W związku z tym do osiągnięcia sukcesu w ramach całościowego podejścia rządu konieczna jest wszechstronna integracja wszystkich zaangażowanych stron, pełna wymiana informacji w zakresie sytuacji i problemów
do rozwiązania, dążenie do osiągania wspólnych celów oraz integracja
i synchronizacja działań i zdolności.
Niższym poziomem integracji poczynań w zakresie kompleksowości podejścia do operacji stabilizacyjnych jest Comprehensive approach, które jest
przedstawione jako podejście, które integruje wysiłki departamentów oraz
agencji rządu Stanów Zjednoczonych, międzyrządowych i pozarządowych
organizacji, partnerów wielonarodowych i sektora prywatnego w celu osiągnięcia jedności wysiłków w zakresie wspólnego celu18. Podejście takie,
traktujące kompleksowość problematyki stabilizacji i roli sił zbrojnych jako
jednego z elementów kompleksowego podejścia, jest podnoszone i podkreślane wielokrotnie i przedstawiane w różnych aspektach. Szczególnego zaakcentowania wymaga fakt, że operacja stabilizacyjna nie jest postrzegana
jako zadanie tylko i wyłącznie sił zbrojnych. Siły zbrojne są istotnym, ale
wcale nie najważniejszym elementem zespołu. Rola sił zbrojnych w operacji
stabilizacyjnej koncentruje się na stworzeniu warunków umożliwiających
szerokie zastosowanie i pełne wykorzystanie innych instrumentów szerokiego wachlarza potencjału krajowego i międzynarodowego, w tym przede
wszystkim do zastosowania rozwiązań politycznych19. Cele militarne, wbrew
poglądom środowiska wojskowego, mogą być podporządkowane przedsięwzięciom politycznym, które z narodowego punktu widzenia otrzymają priorytet. Przedsięwzięcia z zakresu rekonstrukcji rządu mogą wstrzymywać
działania operacyjne i minimalizować efekty uzyskiwane na polu walki. Powyższe uwarunkowania i wynikająca z nich konieczność koordynacji działań
z komponentem niemilitarnym muszą być brane pod uwagę szczególnie na
17
Tamże, s. 2-5.
Tamże, s. 15.
19
Tamże, s. VII.
18
105
Mirosław Potocki
etapie planowania. Zasadnicze zadania militarne koncentrują się w obszarze stworzenia minimalnych warunków bezpieczeństwa umożliwiających
przekazanie kontroli nad zarządzaną strefą dla komponentu cywilnego,
a w dalszej perspektywie dla miejscowego rządu. Siły zbrojne koncentrują
się na utworzeniu lub odtworzeniu możliwości dostarczania podstawowych
serwisów do czasu osiągnięcia zdolności w tym zakresie przez komponent
cywilny lub instytucje rządowe kraju, na którego terenie jest prowadzona
operacja stabilizacyjna. Działania te są uzupełniające w stosunku do wysiłków innych podmiotów komponentu cywilnego, z natury rzeczy lepiej predysponowanego do realizacji zadań z tego obszaru, a więc winnego odgrywać rolę wiodącą w tym procesie. Podkreślenia wymaga jednak reguła stanowiąca, że w przypadku gdy komponent cywilny nie posiada określonych
zdolności lub lokalne warunki (np. sytuacja bezpieczeństwa) uniemożliwiają
mu realizację tych zadań, siły zbrojne mogą zostać wezwane do istotnego
wzrostu swojego zaangażowania. W szczególnych przypadkach może dość
do sytuacji kompleksowego przejęcia do realizacji zasadniczych funkcji administracyjnych – np. przejęcie pełnego zakresu zadań lokalnego rządu. Podobnie jak wzmiankowana uprzednio Dyrektywa Departamentu Obrony tak
też FM 3-07 ocenia, że operacje stabilizacyjne w istocie swojej natury są
operacjami długoterminowymi, a zatem w procesie planowania konieczne
jest uwzględnianie efektów oczekiwanych do uzyskania w perspektywie długoterminowej. Podejście takie niejednokrotnie może stać w sprzeczności ze
stanowiskiem często preferowanym przez stronę wojskową, która oczekuje
szybkich efektów uzyskiwanych na przykład w działaniach kinetycznych.
Niezależnie od konieczności stałej koordynacji działań z komponentem
niemilitarnym, siły zbrojne muszą skutecznie koordynować wykorzystanie
swojego własnego potencjału w tak specyficznej operacji, jaką jest operacja
stabilizacyjna. Wyrazem tego jest zasada stosowana podczas prowadzenia
operacji poza terytorium Stanów Zjednoczonych zwana Full spectrum operations20. Zakłada ona stałą kombinację wszystkich dostępnych, wzajemnie
się uzupełniających śmiertelnych i nieśmiertelnych21 środków oddziaływania, ukierunkowaną na uzyskanie i utrzymanie inicjatywy. Żaden z indywidualnych elementów nie jest istotniejszy od innego. Sukcesem jest ich stała
kombinacja adaptowana do zmieniającego się środowiska operacyjnego22.
Siły zbrojne stosują zsynchronizowane działania środków śmiertelnych i nie-
20 Koncepcja Full spectrum operations jest również opisana w Podręczniku FM 3-0 Operations, Headquarters Department of the Army, 2008.
21
FM 3-0 Operations, Headquarters Department of the Army, 2008. Podręcznik działań
wojsk lądowych (FM 3-0) załącznik D, rozdział 3 (D-17), poświęcony zasadniczym zmianom
wprowadzonym tematyczną doktryną wykazuje wprowadzenie pojęć lethal i nonlethal jako
szerokie zdefiniowanie działań unieważniając (zastępując) pojęcia kinetic i nonkinetic,
s. D-3.
22 FM 3-07…, s. 2-3.
106
śmiertelnych przy istotnym udziale środków nieśmiertelnych jako specyficznym wymogu operacji stabilizacyjnej. Zastosowanie środków nieśmiertelnych jest postrzegane jako niesłychanie istotny czynnik w całym spectrum
środków oddziaływania i środki te są postrzegane jako mające decydujące
znaczenie w obszarze działań stabilizacyjnych. Dla odmiany zastosowanie
środków śmiertelnych limitowane jest licznymi ograniczeniami i uwarunkowaniami. Zasadą jest, że środki śmiertelne są stosowane w sytuacjach koniecznych z pełną świadomością, że ich użycie może, poprzez eskalację
przemocy, negatywnie oddziaływać na poziom stabilizacji i osiągnięte efekty
w tym obszarze – czyli przynosić efekty odwrotne od zamierzonych. Działania śmiertelne i nieśmiertelne postrzegane są jako komplementarne względem siebie.
Studia materiałów źródłowych (doktrynalnych) pozwalają stwierdzić, że
problematyka działań stabilizacyjnych znajduje również poczesne miejsce
w dokumentach doktrynalnych poszczególnych rodzajów sił zbrojnych, takich jak: Podręcznik walki wojsk lądowych FM 3-023 oraz Doktryna sił powietrznych (AFDD2)24. W Podręczniku walki wojsk lądowych FM 3-0 operacje stabilizacyjne są definiowane jako termin obejmujący różnorodne militarne misje, zadania i działania prowadzone poza terytorium Stanów Zjednoczonych w koordynacji z innymi instrumentami władzy narodowej w celu
utrzymania lub odtworzenia bezpiecznego środowiska, dostarczenia podstawowych usług, odtworzenia krytycznej infrastruktury i pomocy humanitarnej25. Siły zbrojne zadania te mogą realizować, wspierając lokalny rząd, rząd
tymczasowy lub pełniąc funkcje okupacyjne, gdy nie funkcjonuje rząd26. Ponadto sukces w realizacji zadań w ramach każdego z przedstawionych czterech elementów jest uwarunkowany na wszystkich poziomach dowodzenia
poprzez połączenie i synchronizację całego posiadanego potencjału (wojskowego i niewojskowego). Operacje takie pomagają ustanowić bezpieczne
środowisko i warunkują rekoncyliację pomiędzy lokalnymi lub regionalnymi
adwersarzami. Operacje stabilizacyjne mogą również pomóc ustanowić polityczne, prawne, socjalne i ekonomiczne instytucje i wesprzeć proces przekazania odpowiedzialności dla legalnego rządu lokalnego. Operacja stabilizacyjna wymaga transparentności i wiarygodności. Współdziałanie z układem pozamilitarnym wzmacnia relacje pomiędzy siłami zbrojnymi a instytucjami cywilnymi (rządowymi, pozarządowymi) na wszystkich poziomach ich
funkcjonowania. Działania takie mają fundamentalne znaczenie dla efektów
operacji.
23
Tamże.
The Air Force Doctrine, Document 2, 2007.
25
FM 3-07…, s. 3-10.
26
Tamże, s. 3-11.
24
107
Mirosław Potocki
Wyrazem konieczności kompleksowego podejścia, szerokiego, wieloaspektowego wykorzystania posiadanego potencjału połączonego z działaniami układu niemilitarnego dla sukcesu operacji stabilizacyjnej jest koncepcja Full Spectrum Operations. Znamienny w tym aspekcie jest fakt, że jedno
z pierwszych zdań umieszczonych w przedmowie do FM 3-0 C1 brzmi następująco: nasz akcent utrzymujemy w zakresie rozwoju zdolności przywódców i żołnierzy do realizacji ful-spectrum operations. Kontynuujemy podkreślanie znaczenia pokonania (przeciwnika) i mechanizmów stabilizacji oraz
podkreślamy, że żyjemy w erze trwałych konfliktów27.
Natomiast pełne zdefiniowanie pojęcia Full Spectrum Operations zostało dokonane w rozdziale 3. podręcznika. Zgodnie z zawartymi tam zapisami koncepcją Armii Stanów Zjednoczonych jest prowadzenie działań
zgodnie z Full Spectrum Operations, w ramach której: siły wojsk lądowych
łączą operacje ofensywne, defensywne, operacje stabilizacyjne oraz wsparcie sektora cywilnego28 prowadzone jednocześnie jako część współzależnych, połączonych sił w celu opanowania, utrzymania i wyzyskania inicjatywy, akceptowania rozważnego ryzyka celem uzyskania decydujących rezultatów. Obejmują one zsynchronizowane działania – śmiertelne i nieśmiertelne – proporcjonalnie do misji”29. Full Spectrum Operations przedstawia
rys. 1.
Źródło: FM 3-0…, s. 3-1.
Rys. 1. Podział działań taktycznych (Full-spectrum operation)
27
Tamże, s.1.
Tamże, Civil Support Operation – działania przewidywane do prowadzenia na terenie
USA, a ukierunkowane na wieloaspektowe wsparcie instytucji cywilnych w sytuacjach tego
wymagających, jak np.: katastrofy naturalne, incydenty chemiczne, biologiczne, radiologiczne, nuklearne, wsparcia cywilnych agend prawnych, itp. s. 3-1.
29 FM 3-0 C1 Operations, Headquarters Department of the Army, 2008, s. 3-1.
28
108
Analiza podręcznika walki pozwala stwierdzić, że operacje stabilizacyjne priorytetowo traktują (podobnie jak to było w FM 3-07) działania nieśmiertelne, które prowadzone są wśród niekombatantów, a personel odpowiedzialny za problematykę współpracy z układem pozamilitarnym powinien
odgrywać główną rolę. Personel ten powinien współpracować z agencjami
rządowymi i pozarządowymi oraz różnorodnymi organizacjami międzynarodowymi w celu legitymacji rządu kraju, na którego terenie operacja jest realizowana. Działania te powinny być ukierunkowane na przekonanie lokalnej
społeczności do dostarczania wsparcia informacyjnego siłom własnym oraz
powstrzymanie tej społeczności od udzielania wsparcia nieprzyjacielowi30.
Zasadnicze zadania przewidywane dla operacji stabilizacyjnych zawierają:
• bezpieczeństwo cywilne rozumiane jako ochrona populacji przed
zewnętrznymi i wewnętrznymi zagrożeniami, obejmujące rozbudowę
i wsparcie dla instytucji lokalnych zapewniających bezpieczeństwo
wewnętrzne;
• cywilną
kontrolę
obejmującą
problematykę
zachowań
indywidualnych i grupowych ukierunkowanych na redukcję zagrożeń oraz
zapewnienie podstawowych potrzeb realizowane równolegle do
prowadzonych działań bojowych31;
• odtworzenie i zabezpieczenie, z wykorzystaniem potencjału
wojskowego, zasadniczych usług dla ludności do czasu osiągnięcia
stosownych zdolności w tym zakresie przez lokalne struktury. Pojęcie
zasadnicze usługi obejmuje zdolności w zakresie ratownictwa medycznego,
przeciwdziałania epidemiologicznego, dostarczanie wody i żywności,
schronień oraz podstawowe kwestie sanitarne;
• wsparcie rządu, które obejmuje działania ukierunkowane na
osiągnięcie przez lokalne instytucje rządowe zdolności do przejęcia
odpowiedzialności za administrowany region. Wsparcie rządu może
zawierać następujące obszary zadaniowe – wsparcie dla działań
umożliwiających kontrolę działalności publicznej, rządów prawa,
administracji cywilnej, instytucji odpowiedzialnych za bezpieczeństwo
wewnętrzne oraz legalności sprawowanej władzy (wybory, nominacje);
• wsparcie rozwoju ekonomicznego i rozwoju infrastruktury
realizowane w sposób pośredni lub bezpośredni na poziomie centralnym,
regionalnym i lokalnym.
Powyższe zadania realizowane są w celu:
• zapewnienia bezpiecznego środowiska obejmującego izolację
bojowników od lokalnej społeczności i ochronę tejże ludności
z jednoczesnym przekonywaniem jej do wsparcia instytucji legalnego rządu;
30
31
Tamże, s. 3-5.
Tamże, s. 3-12.
109
Mirosław Potocki
• zabezpieczenia kontrolowanego terenu z wykorzystaniem potencjału
lokalnych sił bezpieczeństwa, które stwarza siłom militarnym z posiadanych
baz właściwe warunki do działania;
• zabezpieczenia krytycznych potrzeb populacji do czasu osiągnięcia
zdolności w tym zakresie przez lokalne instytucje;
• pozyskania wsparcia dla rządu kraju, na którego terenie prowadzone
są działania, warunkującego sukces operacji stabilizacyjnej;
• kształtowania środowiska dla sukcesu zaangażowanych instytucji
oraz kraju, na którego terenie prowadzone są działania32.
Podkreślenia wymaga fakt, że Podręcznik walki wojsk lądowych FM 03, stosownie do postępu operacji, przewiduje stopniowo następujący proces
minimalizacji roli komponentu wojskowego na rzecz komponentu cywilnego.
Proces ten obejmuje pięć obszarów zadaniowych realizowanych w początkowej fazie operacji stabilizacyjnej przez siły zbrojne. Stosownie do postępu
operacji następuje ich transformacja w sektory techniczne realizowane
przez układ pozamilitarny. Powyższa transformacja w zestawieniu tabelarycznym przedstawiona została na rys. 2.
Analiza zapisów doktryny w zakresie przebiegu procesu transformacji
obszarów zadaniowych realizowanych przez siły zbrojne w sektory realizowane przez układ pozamilitarny pozwala stwierdzić, że proces ten przedstawiany jest następująco:
1. W zakresie bezpieczeństwa obszar zadaniowy bezpieczeństwo cywilne ulega transformacji w bezpieczeństwo poprzez realizację procesu
o następującym przebiegu – komponent militarny, realizując operację, dąży
do ustanowienia i utrzymania bezpiecznego środowiska, gdziekolwiek jest
to możliwe we współdziałaniu z siłami lokalnymi; siły zbrojne zabezpieczają
porządek publiczny i bezpieczeństwo oraz chronią jednostki, infrastrukturę
i instytucje. Początkowo siły zbrojne pełnią główną rolę w tym zakresie, po
czym, stosownie do postępu stabilizacji i rozwoju zdolności instytucji kraju,
na którego terenie prowadzona jest operacja, przekazują ją tym organom,
przejmując rolę wspierającą. Pierwszym celem w tym sektorze jest ograniczenie wpływu przeciwników na lokalną społeczność i izolacja tej społeczności od nieprzyjaciela, co powinno być realizowane wszelkimi dostępnymi
środkami. Bezpieczeństwo jest traktowane jako zasadniczy warunek umożliwiający realizację zadań w innych obszarach33.
2. Bezpieczeństwo cywilne w procesie stabilizacji ulega transformacji
w sektor sprawiedliwości i rekoncyliacji. W ramach tego sektora poprzez
ustanowienie porządku publicznego i bezpieczeństwa stwarza się warunki
i umożliwia samodzielne funkcjonowanie lokalnej społeczności w zakresie
32
33
110
Tamże, s. 3-11.
Tamże.
prawa i porządku publicznego, w zgodzie z normami międzynarodowymi,
respektowaniem wolności i praw człowieka.
3. Pomoc humanitarna i wsparcie socjalne jest sektorem powstałym na
bazie zadań obejmujących odtworzenie zasadniczych usług dla lokalnej ludności. Sektor ten obejmuje współudział sił zbrojnych we wszelkiego rodzaju
programach pomocowych ukierunkowanych na minimalizację strat i cierpień
ludności lokalnej.
Źródło: FM 3-0 Operations, s. C1, 3-14.
Rys. 2. Zadania stabilizacyjne Sił Zbrojnych i Sektory Departamentu
Stanu34
4. Wsparcie rządu przechodzi w sektor rządzenia i uczestniczenia
(w rządzeniu) i jest skoncentrowane na odtworzeniu lub stworzeniu od podstaw efektywnych instytucji rządowych. Działania te obejmują wsparcie lokalnego rządu i odbudowę infrastruktury rządowej, rozwój instytucji zapewniający pokój i bezpieczeństwo oraz wsparcie ekonomicznej rekonstrukcji.
Dla instytucji cywilnych przewiduje się główną rolę w następujących obszarach:
• odtworzenie podstawowej struktury administracji;
• wsparcie rozwoju konstytucji narodowej;
• wsparcie reform politycznych;
34
Tamże, s. 3-14.
111
Mirosław Potocki
• reforma lub ustanowienie systemu podatkowego.
5. Stabilizacja ekonomiczna i infrastruktura wyłoniła się z obszaru zadaniowego wsparcia rozwoju ekonomicznego i rozwoju infrastruktury. Realizacja zadań w tym sektorze rozpoczyna się od zabezpieczenia potrzeb lokalnej społeczności i rozwija się w procesie odtworzenia procesu produkcji
i dystrybucji dóbr. Po osiągnięciu funkcjonalności przez podstawową infrastrukturę koncentracja wysiłku przemieszczana jest w obszar stabilizacji
ekonomicznej35.
Kolejnym amerykańskim dokumentem doktrynalnym referującym problematykę operacji stabilizacyjnych jest The Air Force Doctrine Document
236 (AFDD2), przy czym w odróżnieniu od Podręcznika walki FM 3-0 pojęciami zdefiniowanymi są działania kinetyczne i działania niekinetyczne jako
dwie kategorie działań właściwych do zastosowania na poziomie operacyjnym i taktycznym. Działania kinetyczne są działaniami podejmowanymi
z zastosowaniem fizycznych, materialnych środków, jak: bomby, pociski, rakiety oraz inna amunicja. Działaniami niekinetycznymi są działania logistyczne, elektromagnetyczne, behawioralne lub takie jak: atak na sieć teleinformatyczną przeciwnika, lub operacje psychologiczne skierowane na wojska przeciwnika. Składową działań niekinetycznych jest czynnik fizyczny,
ale efekty tych działań są głównie pośredniofunkcjonalne, systemowe, psychologiczne lub behawioralne37.
Konieczne jest wykazanie, że podstawą rozróżnienia wspomnianych
pojęć według nomenklatury amerykańskiej są ich skutki. W odniesieniu do
działań kinetycznych przyjęto, że są one ukierunkowane na likwidację siły
żywej przeciwnika, destrukcję jego potencjału na skutek prowadzonych
działań bojowych. W przeciwieństwie do powyższego za działania niekinetyczne uważa się te, które skupione są na budowie bądź też odbudowie infrastruktury, wsparciu władz, szkoleniu nowo tworzonych lub odbudowywanych sił bezpieczeństwa oraz ogólnej poprawie standardów życia ludności
w rejonie operacji. Analizując różnice pomiędzy podanymi pojęciami, stwierdzić można, że środkiem ciężkości działań kinetycznych jest przeciwnik
a niekinetycznych władze, społeczeństwo oraz szeroko rozumiany aparat
bezpieczeństwa.
Ponadto Doktryna Sił Powietrznych zawiera pojęcie Effects-based operations38, w którym podkreśla, że każda operacja musi być na etapie planowania, realizowania i oceniania ukierunkowana na osiągnięcie zamierzonego efektu końcowego, zawierając podejście (myślenie) uwzględniające
wszystkie wymiary, dyscypliny i poziomy działań wojennych. Podejście takie
integruje wszystkie inne instrumenty siły – dyplomatyczne, informacyjne
35
Tamże, s. 3-15.
The Air Force…
37
Tamże, s. 87.
38
Tamże, s. 17.
36
112
i ekonomiczne – wraz z militarnymi, w celu bezwzględnego osiągnięcia zamierzonego stanu końcowego. Podejście takie w celu uzyskania pożądanych efektów angażuje więcej niż tylko narzędzia i techniki wojskowe. Dyplomatyczne, informacyjne, ekonomiczne, kulturalne, prawne i kulturalne
środki powinny być również dostępne i brane pod uwagę. Jeden, własny
zestaw narzędzi może nie być wystarczający w danych okolicznościach. Inni
specjaliści funkcjonalni, komponenty, służby, lub kraje mogą posiadać najlepsze narzędzia do realizacji zadania39. Powyższe podejście ma niesłychanie szerokie odzwierciedlenie i istotne znaczenie w przypadku operacji stabilizacyjnych, gdzie potencjał militarny może być postrzegany tylko i wyłącznie jako istotny, ale jeden z wielu, czynnik decydujący o końcowym efekcie
konfliktu.
Przeprowadzone analizy dokumentów doktrynalnych Sił Zbrojnych Stanów Zjednoczonych dotyczące problematyki prowadzenia operacji stabilizacyjnych pozwalają wnioskować, że problematyka ta zajmuje poczesne miejsce w dorobku doktrynalnym sił zbrojnych, a ponadto dorobek ten jest daleko większy niż to, co funkcjonuje w NATO40. Z przedstawionych analiz wynika, że zdolność sił zbrojnych do skutecznej realizacji zadań w operacji stabilizacyjnej jest postrzegana jako niezwykle istotna. Wynika to z historycznego postrzegania skali zaangażowania w prowadzone operacje stabilizacyjne w relacji do udziału w klasycznych konfliktach zbrojnych, ale również
(a może przede wszystkim) ze względu na dostrzegalny istotny wzrost ilości
konfliktów postrzeganych jako operacje pokojowe i stabilizacyjne, który nastąpił w ostatnim dwudziestoleciu.
Jako zasadniczy wniosek z analizy dokumentów doktrynalnych Sił
Zbrojnych Stanów Zjednoczonych należy uznać, że rola sił zbrojnych w operacji stabilizacyjnej jest zdefiniowana jako uzupełniająca w stosunku do roli
komponentu niemilitarnego i jest elementem całego potencjału politycznoekonomicznego państwa. Rola sił zbrojnych jest istotna szczególnie
w pierwszym etapie operacji, po czym systematycznie maleje stosownie do
postępu procesu stabilizacji i odbudowy. Zadania sił zbrojnych koncentrują
się zasadniczo wokół kwestii zapewnienia bezpieczeństwa jako fundamentu
procesu stabilizacji, natomiast inne obszary zadaniowe są realizowane
przez komponent niemilitarny przy asyście sił zbrojnych. Niezależnie od powyższego podziału odpowiedzialności jako niezwykle istotna jest wykazywana kwestia wszechstronnej koordynacji działań wszystkich zaangażowanych sił i środków ukierunkowana na osiągnięcie celów w perspektywie długoterminowej41. Ponadto dokumenty doktrynalne Sił Zbrojnych Stanów
39
Tamże, s. 16.
W USA funkcjonują w tym obszarze tematycznym dokumenty doktrynalne i regulaminy walki np. The Air Force Doctrine, podręczniki walki FM 3-0 oraz FM 3-07, podczas gdy
w NATO dokumenty takie są dopiero w opracowaniu.
41 FM 3-0…, s. 7-12.
40
113
Mirosław Potocki
Zjednoczonych wprowadzają pojęcie działania kinetyczne (śmiertelne)
i działania niekinetyczne (nieśmiertelne) jako dwie kategorie działań wybitnie właściwych do zastosowania w operacji stabilizacyjnej.
Przeprowadzone analizy wykazały, że operacje stabilizacyjne w ujęciu
doktrynalnym Stanów Zjednoczonych posiadają cały szereg wspólnych
cech zbliżających je w swojej naturze do operacji reagowania kryzysowego,
a dywersyfikujących je od np. klasycznych operacji połączonych (prowadzonych według art. 5.).
Jako zasadnicze zbieżności należy wykazać:
• Użycie środków ogniowych jest z reguły istotnie ograniczone.
Preferuje się posiadanie zdolności i stosowanie środków, które nie
powodują skutków śmiertelnych (np.: środki typu policyjnego do kontroli
tłumu) – znanych pod pojęciem broni nieśmiertelnej (non-lethal weapon);
• Występuje istotny udział komponentu pozamilitarnego, a niekiedy
komponent pozamilitarny pełni główną rolę. Proces stabilizacji i rekonstrukcji
jest procesem, w którym najistotniejszą rolę odgrywa element cywilny. Rola
sił zbrojnych jest zasadniczo ograniczana do zapewnienia bezpieczeństwa
innym uczestnikom procesu stabilizacji i rekonstrukcji oraz lokalnej
społeczności. Stabilizacja nie jest przedsięwzięciem wyłącznie wojskowym,
ale wymaga kompleksowych działań, w tym z elementem wojskowym w roli
wspierającej;
• Ukierunkowanie na budowę, odbudowę a tylko w niewielkim zakresie
na klasyczną destrukcję (np. ogniową).
Na szczególną uwagę zasługuje fakt, że dla operacji stabilizacyjnych
kluczową (koordynującą) rolę w zakresie udziału kraju w operacjach pełni
Departament Stanu a nie Departament Obrony. Koordynator (Departament
Stanu), w ramach kompleksowego podejścia rządu, realizuje swoje zadania
poprzez wszechstronną integrację wszystkich zaangażowanych stron, wymianę informacji, koncentrację na osiąganiu wspólnych celów oraz integrację i synchronizację działań i zdolności. Zakłada się, że siły zbrojne powinny
koncentrować swoje działania na bezpieczeństwie militarnym, zapewniając
stabilne i bezpieczne środowisko oraz możliwość swobodnego i bezpiecznego przemieszczania się. Poprzez osiągnięcie wymaganego poziomu bezpieczeństwa stwarza się warunki do skutecznego działania partnerom, jak:
ONZ, Unia Europejska oraz instytucje lokalnego rządu.
Następuje istotne przewartościowanie priorytetów w zakresie stosowania środków kinetycznych i niekinetycznych, wzrost roli komponentu niemilitarnego oraz podział zadań pomiędzy siły zbrojne i układ pozamilitarny,
gdzie komponent niemilitarny zaczyna odgrywać rolę decydującą. Rola sił
zbrojnych w operacji stabilizacyjnej została zawężona do stworzenia warunków do zastosowania innych instrumentów potencjału państwa. W takim podejściu nie tylko rola komponentu niemilitarnego jest kluczowa, lecz także
114
obszary zadaniowe koncentrują się zasadniczo wokół problematyki odbudowy i rozwoju. Bezpieczeństwo (realizowane przez element militarny) jest
czynnikiem, którego rola warunkuje pozostałe czynniki (realizowane przez
element niemilitarny). Stabilizacja postrzegana jest jako proces odnoszący
się do wysiłków ukierunkowanych na minimalizację kryzysu i konfliktu, ukierunkowany na ustanawianie bezpiecznego środowiska oraz zakończenie
socjalnego, ekonomicznego i politycznego kryzysu.
Bibliografia
1. AAP-6 NATO glossary of terms and definitions, 2012.
2. DoD Directive 3000.05, Dyrektywa Departamentu Obrony USA, 2005.
3. FM 3-0 Operations, Headquarters, Department of the Army, 2008.
4. FM 3-07 Stability Operations, Headquarters, Department of the Army, 2008.
5. Ghali Boutros, An Agenda for Peace Preventive diplomacy, peacemaking
and peace-keeping, Report of the Secretary-General pursuant to the statement
adopted by the Summit Meeting of the Security Council on 31 January 1992.
6. Huzarski Michał, Wołejszo Jarosław (red.), Leksykon obronności, Bellona,
Warszawa, 2014.
7. Operacje Reagowania Kryzysowego spoza Artykułu 5., DD/3.4, SG WP,
Warszawa, 2008.
8. Smith Rupert, The utility of Force. The Art of War in Modern World, Penguin
Books 2006.
9. The Air Force Doctrine, Document 2, 2007.
DOCTRINAL VIEWS ON CONDUCTING STABILIZATION
OPERATIONS ACCORDING TO THE ARMED FORCES
OF THE UNITED STATES
Abstract: The aim of this article is to present current views binding in the
US Armed Forces on conducting stabilization operations. These viewpoints
were analysed basing on selected doctrinal documents and combat handbooks on the level of the Defense Department and chosen armed forces’
branches. The article shows the importance that is applied to a complex approach to the planning, organization and carrying out stabilization operations
and the significance of such operations in the US defense doctrine. The
starting point for considerations of this problem is an assessment of these
operations’ quantitative growth and level of complexity, as well as defining
the stabilization operation notion. The importance of synchronization of mil-
115
Mirosław Potocki
itary and non-military factors, as well as the coordination of activities of elements designated by the armed forces and non-military entities which is attached in US doctrinal documents are presented.
116
ISSN 2299-2316
Kontrola bezpieczeństwa imprez masowych
AUTOR
mgr Patrycja Pyrek
[email protected]
KONTROLA BEZPIECZEŃSTWA IMPREZ MASOWYCH
Słowa kluczowe: bezpieczeństwo, kontrola bezpieczeństwa, impreza masowa,
służby porządkowe
Zapewnienie kontroli bezpieczeństwa imprez masowych obecnie jest
nieodzownym elementem organizacji tego typu spotkań. Zagwarantowanie
bezpieczeństwa pozwala na uniknięcie wielu potencjalnie niebezpiecznych
sytuacji, które mogłyby zagrozić życiu bądź zdrowiu uczestników imprez masowych oraz mieniu znajdującemu się na terenie spotkań o charakterze masowym. Obecnie bezpieczeństwo osób uczestniczących w imprezach masowych często jest poważnie zagrożone, dlatego tak ważne jest, aby działania na rzecz bezpieczeństwa podczas takich spotkań były realizowane
z należytą starannością. Istotne jest też, aby odpowiednie organy dokonywały kontroli bezpieczeństwa podczas takich imprez. Może to pozwolić na
zmniejszenie ryzyka, a także ograniczenie jego wystąpienia po spełnieniu
określonych warunków bezpieczeństwa lub poprzez wydanie zakazu przeprowadzenia imprezy masowej jego eliminacja. Jest to bardzo ważne
w szczególności w sytuacji, gdy występują uzasadnione przesłanki poważnego zagrożenia dla bezpieczeństwa uczestników imprezy, co często wynikać może z niedopełnienia obowiązków przez organizatora. Aby móc uniknąć tego typu zdarzeń zostały stworzone przepisy regulujące organizację
imprez masowych1.
Za bezpieczeństwo imprezy masowej w miejscu oraz czasie jej trwania
odpowiedzialny jest przede wszystkim jej organizator. Dodatkowo obowiązek zabezpieczenia imprezy masowej spoczywa również na: wójcie, burmistrzu, prezydencie miasta, wojewodzie, Policji, Państwowej Straży Pożarnej
oraz innych jednostkach organizacyjnych ochrony przeciwpożarowej, służbach odpowiedzialnych za bezpieczeństwo i porządek publiczny na terenach kolejowych, służbie zdrowia, a także, gdy wymaga tego sytuacja, na
innych właściwych służbach i organach2.
1 Zob. Ustawa o bezpieczeństwie imprez masowych z dnia 20 marca 2009 roku,
Dz. U. z 2009 r., nr 62, poz. 504, z póz. zm.
2 Tamże, art. 5 ust. 1, 3.
117
Patrycja Pyrek
Kontrola bezpieczeństwa imprezy masowej jest związana z koordynacją
wysiłków wszystkich służb wykonujących zadania w tym zakresie. Dotyczy
ona kilku istotnych obszarów, do których można zaliczyć:
• określenie ewentualnych zagrożeń (np. przestępczość pospolita, pożary, wandalizm, protesty, ataki terrorystyczne);
• oszacowanie stopnia oddziaływania potencjalnego zagrożenia;
• ustalenie prawdopodobieństwa wystąpienia określonego zagrożenia;
• opracowanie oceny kosztów i działań niezbędnych dla przeciwdziałania zidentyfikowanym zagrożeniom3.
Istotą kontroli bezpieczeństwa imprezy masowej jest koordynacja zadań
wykonywanych przez służby odpowiedzialne za zapewnienie bezpieczeństwa oraz porządku publicznego. Zagadnienie te zostało uregulowane
w ustawie o bezpieczeństwie imprez masowych4.
Przygotowania dotyczące wypracowania mechanizmów wspólnego
działania wymagają od służb sprawnej oraz szybkiej wymiany informacji,
a także potencjalnej współpracy operacyjnej5. Do obowiązków organu należy nie tylko wydawanie zezwoleń na przeprowadzenie imprezy masowej,
lecz także jest on zobligowany do dalszego sprawowania kontroli w kwestii
jej bezpieczeństwa6. Uprawnienia w obszarze kontroli bezpieczeństwa imprezy masowej posiadają wojewoda oraz wójt (burmistrz, prezydent), właściwi do miejsca, w którym ma się ona odbywać. Są oni odpowiedzialni za
zabezpieczenie imprezy masowej poprzez skoordynowanie realizowanych
przedsięwzięć, których celem jest zapewnienie porządku publicznego i bezpieczeństwa w czasie imprezy masowej.
Na prezydenta miasta, burmistrza oraz wójta nałożony jest obowiązek
sprawowania kontroli nad przebiegiem spotkania o charakterze masowym
wiążący się z podwyższonym ryzykiem zgodnie z określonymi w zezwoleniu
warunkami. W sytuacji, gdy impreza nie jest związana z podwyższonym ryzykiem, kontrola ma jedynie charakter fakultatywny7. Impreza masowa podwyższonego ryzyka jest to impreza masowa, w czasie której, zgodnie z uzyskanymi wcześniej informacjami o potencjalnych zagrożeniach bądź w wyniku dotychczasowych doświadczeń związanych z zachowaniem uczestników, zachodzi istotna obawa wystąpienia aktów przemocy lub agresji8.
Gdy w trakcie przeprowadzanej kontroli prezydent miasta, burmistrz lub
wójt stwierdzi, że warunki określone w zezwoleniu przez organizatora nie
3 K. Liedel, P. Piasecka (red.), Bezpieczeństwo Mistrzostw Europy w piłce nożnej Euro
2012, Difin, Warszawa, 2011, s. 154-160.
4
Zob. Ustawa o bezpieczeństwie imprez…, art. 31, 32, 33, 34, 34a.
5 K. Liedel, P. Piasecka (red.), Bezpieczeństwo…, s. 154-160.
6
P. Suski, Zgromadzenia i imprezy masowe, LexisNexis, Warszawa, 2010, s. 376, 381,
384.
7
Ustawa o bezpieczeństwie imprez…, art. 31 ust. 1, 2.
8
Tamże, art. 3.
118
zostały spełnione, wydaje wówczas decyzję o przerwaniu danej imprezy masowej w formie ustnej, z jednoczesnym nadaniem jej rygoru natychmiastowej wykonalności, co oznacza, iż określona decyzja jest wykonalna przed
upływem terminu przewidzianego do wniesienia odwołania. Organ dostarcza organizatorowi decyzję na piśmie w terminie 7 dni od dnia przerwania
imprezy masowej9. Taka decyzja może być również wydana na wniosek komendanta Policji, komendanta Państwowej Straży Pożarnej oraz kierownika
jednostki organizacyjnej pomocy doraźnej w przypadku stwierdzenia naruszenia warunków bezpieczeństwa przez organizatora imprezy masowej. Organ może również wydać zakaz przeprowadzania spotkania o charakterze
masowym, gdy wystąpiło naruszeni warunków bezpieczeństwa, które stanowią podstawę do wydania zezwolenia przez organy sprawujące władzę
nad jednostkami samorządu terytorialnego10.
Wojewoda w następstwie kontroli może wydać negatywną ocenę porządku publicznego oraz stanu bezpieczeństwa. Podczas sporządzania
swojej opinii musi uwzględnić stan, jaki powstanie lub też powstał w związku
z imprezą masową. Gdy organizator uzyska negatywną ocenę porządku publicznego i stanu bezpieczeństwa imprezy masowej to wojewoda może wydać decyzję administracyjną zakazującą przeprowadzenia spotkania masowego z udziałem publiczności. Wojewoda posiada również uprawnienie do
wydania decyzji administracyjnej, na mocy której może być ustanowiony zakaz przeprowadzania imprez masowych przez organizatora na terenie części województwa lub jego całości. Może on być wydany na czas nieokreślony albo określony. Od danych decyzji przysługuje prawo do odwołania do
ministra spraw wewnętrznych, jednakże nie wstrzymuje ono wykonania jej.
Odwołanie rozpatrywane jest w terminie 14 dni od dnia wniesienia11.
Podmiotem odpowiedzialnym za zapewnienie bezpieczeństwa oraz porządku w czasie trwania imprezy masowej jest jej organizator. Musi on spełniać liczne warunki, które zostały określone w Ustawie z dnia 20 marca 2009
roku o bezpieczeństwie imprez masowych12. Są to wymagania wynikające
z przepisów:
• prawa budowlanego, sanitarnych oraz dotyczących ochrony przeciwpożarowej;
• zapewnienia pomocy medycznej, a także zaplecza higieniczno-sanitarnego;
• zagwarantowania wyszkolonej oraz wyposażonej w odpowiedni strój
służby porządkowej i informacyjnej;
• zorganizowania łączności pomiędzy podmiotami zabezpieczającymi
spotkania o charakterze masowym;
9
Tamże, art. 31.
Tamże, art. 31, 32.
11
Tamże, art. 34.
12
Tamże, art. 5.
10
119
Patrycja Pyrek
• zapewnienia dróg ewakuacyjnych oraz dróg ułatwiających dojazd
pojazdów Policji i służb ratowniczych;
• dostępności sprzętu ratowniczego i gaśniczego, a także środków gaśniczych wymaganych w sytuacji zabezpieczenia działań ratowniczo-gaśniczych13.
Jeśli organizator imprezy masowej spełni wszystkie wyżej wymienione
warunki to jest możliwe bezpieczne jej przeprowadzenie oraz zapewnienie
porządku publicznego.
Duże znaczenie dla zagwarantowania bezpieczeństwa oraz porządku
podczas imprezy masowej mają przede wszystkim wymogi określone
w przepisach Prawa budowlanego oraz Ustawy o ochronie przeciwpożarowej. Realizację danych wymogów stwierdza właściwy miejscowo komendant Państwowej Straży Pożarnej. Kontroluje się przede wszystkim poprawność oznaczenia dróg dojścia oraz rozchodzenia się uczestników imprezy
masowej, oznaczenia lokalizacji hydrantów przeciwpożarowych, zaworów,
przyłączy wody, gazu i energii elektrycznej, a także inne elementy, które
mają wpływ na bezpieczeństwo użytkowników obiektu bądź terenu14.
Następnym istotnym obowiązkiem organizatora imprezy masowej jest
zapewnienie pomocy medycznej. Wymóg ten można uznać za spełniony
w momencie wydania pozytywnej opinii przez właściwego miejscowo kierownika pogotowia ratunkowego. Musi być ono jednak poprzedzone zawarciem umowy cywilnoprawnej o zapewnieniu pomocy medycznej w czasie
trwania danej imprezy. Osoba organizująca imprezę masową ma także obowiązek wyznaczenia punktów, w których pomoc będzie świadczona,
a także zagwarantowania dróg dojazdu pojazdom pogotowia ratunkowego.
Niezwykle ważnym obowiązkiem organizatora imprezy masowej jest zapewnienie dróg ewakuacyjnych. Ustawodawca podkreśla konieczność wyznaczenia co najmniej dwóch dróg ewakuacji oraz dróg dojazdu dla pojazdów pogotowia ratunkowego, Państwowej Straży Pożarnej i Policji. Nie jest
możliwe zagwarantowanie bezpieczeństwa osobom uczestniczącym w imprezie masowej, gdy istnieje tylko jedna droga ewakuacyjna lub jedna droga
dojazdu dla służb ratowniczych. W takim przypadku prezydent miasta, burmistrz lub wójt nie powinien wydać zezwolenia na przeprowadzenie imprezy.
Zapewnienie prawidłowo wyszkolonej i wyposażonej służby porządkowej oraz informacyjnej, która powinna się wyróżniać od innych uczestników
elementami ubioru, jest równie ważnym obowiązkiem organizatora15. Liczebność służby porządkowej oraz służby informacyjnej określa się w zależności od poziomu ryzyka związanego z imprezą masową. W przypadku
imprezy masowej niesklasyfikowanej do imprezy masowej o podwyższonym
13
Tamże, art. 5 ust. 1, 2, art. 6 ust. 1.
Tamże, art. 26 ust. 1.
15
G. Gozdór, Bezpieczeństwo imprez
C. H. BECK, Warszawa, 2008, s. 85.
14
120
masowych.
Komentarz,
Wydawnictwo
ryzku wymaga się co najmniej 10 członków służb na 300 osób i co najmniej
1 członka służby porządkowej lub służby informacyjnej na każde następne
100 osób, przy czym członkowie służb porządkowych muszą stanowić co
najmniej 20% ogólnej liczby członków służb. Natomiast w przypadku imprezy masowej podwyższonego ryzyka musi być co najmniej 15 członków
służb na 200 osób i minimum 2 członków na każde następne 100 osób, jednakże członkowie służby porządkowej muszą stanowić nie mniej niż 50%
ogólnej liczby członków służb16. Służba informacyjna odgrywa znaczącą rolę
podczas imprezy masowej, gdyż brak informacji, chaos, czy też zbędne zamieszanie może prowadzić do groźnych skutków oraz chuligańskich zachowań pseudokibiców. Jej obowiązkiem jest udzielanie pomocy zarówno podczas wstępu na imprezę masową, jak i w trakcie jej opuszczania. Zobowiązana jest także do udzielania uczestnikom imprezy masowej niezbędnych
informacji dotyczących organizacji, infrastruktury i umiejscowienia jednostek
ratowniczych17. Warunki dotyczące wyposażenia oraz wyszkolenia służb
porządkowych organizatora imprezy masowej są określone w przepisach
Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 30 sierpnia 2011 r. w sprawie wymogów, jakie powinni spełniać kierownik do spraw bezpieczeństwa, służby
porządkowe i służby informacyjne18.
Dodatkowym działaniem mającym wpływ na poziom bezpieczeństwa
jest obowiązek uzgodnienia z właściwym dla terenu imprezy komendantem
Państwowej Straży Pożarnej zasad postępowania w sytuacji wystąpienia
miejscowego zagrożenia lub pożaru w obiekcie, gdzie planowane jest przeprowadzenie imprezy o charakterze masowym. Kontroli podlega przede
wszystkim harmonogram postępowania w danej sytuacji.
Ważnym obowiązkiem organizatora imprezy masowej jest konieczność
udostępniania uczestnikom imprezy masowej lub obiektu regulaminu, w którym zostały określone warunki uczestnictwa oraz zasady zachowania19. Postanowienia regulaminów mogą być umieszczone na tablicy umiejscowionej
w okolicach wejścia do obiektu w sposób umożliwiający uczestnikom imprezy masowej zapoznanie się z jego treścią. Bardzo dobrym rozwiązaniem
jest umieszczenie postanowień regulaminów bezpośrednio na bilecie bądź
karcie wstępu, dzięki czemu uczestnicy imprezy masowej mogą się z nimi
zapoznać przed wstępem na teren obiektu, co pozwala na odpowiednie
przygotowanie do udziału w imprezie masowej20. Innym rozwiązaniem może
być także poinformowanie uczestników przez środki nagłośniające przed
rozpoczęciem imprezy.
16
Ustawa o bezpieczeństwie imprez…, art. 6 ust. 2.
G. Gozdór, Bezpieczeństwo…, s. 85-89.
18 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 sierpnia 2011 r. w sprawie wymogów, jakie
powinni spełniać kierownik do spraw bezpieczeństwa, służby porządkowe i służby informacyjne, Dz.U. z 2011 r., nr 183, poz. 1087.
19
20 G. Gozdór, Bezpieczeństwo…, s. 91-92.
17
121
Patrycja Pyrek
Organizator musi również sporządzić instrukcję postępowania w sytuacji pojawienia się miejscowego zagrożenia lub pożaru w czasie oraz w miejscu imprezy masowej21.
Gdy spotkanie ma charakter sportowy to organizator odpowiada także
za identyfikację osób biorących udział w takiej imprezie o podwyższonym
ryzyku organizowanej w hali sportowej bądź na stadionie. Podczas identyfikacji uczestników danej imprezy dokonuje się za ich zgodą przetwarzania
danych w zakresie obejmującym: wizerunek twarzy, imię i nazwisko, numer
identyfikacyjny, informacje o podmiocie wydającym numer identyfikacyjny
oraz PESEL, natomiast w przypadku osób, które nie posiadają tego numeru,
rodzaj, serię i numer dokumentu potwierdzającego tożsamość22.
Organizator zobowiązany jest do zapewnienia bezpieczeństwa podczas
masowej imprezy niezależnie od tego czy jest ona imprezą komercyjną nastawioną na osiągnięcie zysku, czy też niekomercyjną. Nie występuje zróżnicowanie co do obowiązków osób organizujących imprezy masowe w kwestii bezpieczeństwa w zależności od rodzaju imprezy.
Istnieje pewien rodzaj udogodnienia dla organizatora imprezy masowej
odpłatnej, a mianowicie obowiązek ubezpieczenia się od odpowiedzialności
cywilnej, a także zakresu jego odpowiedzialności odszkodowawczej. Niezagwarantowanie bezpieczeństwa podczas imprezy masowej i wynikająca
z tego szkoda skutkuje powstaniem obowiązku odszkodowawczego, który
spoczywa na organizatorze imprezy masowej. Odpowiedzialność organizatora może wystąpić z tytułu czynu niedozwolonego albo wynikać z niewykonania lub nienależytego wykonania umowy. Osoba poszkodowana ma wówczas możliwość wyboru roszczenia, które zagwarantuje mu lepszą
ochronę23.
Odpowiedzialność organizatora imprezy o charakterze masowym obejmuje odpowiedzialność cywilną, karną, a także również administracyjną. Powierzanie zadań z zakresu bezpieczeństwa wyspecjalizowanej jednostce,
która zawodowo ochrania ludzi i mienie, nie zwalnia organizatora imprezy
od odpowiedzialności za niedopełnienie obowiązków związanych z zapewnieniem bezpieczeństwa24. Jednostką powołaną do ochrony ludzi i mienia
może być pracownik wewnętrznej służby ochrony, który podlega kierownikowi jednostki lub osobie pisemnie przez niego upoważnionej, a także bezpośrednio mu podporządkowanej. Podstawą prawną regulującą utworzenie
danej jednostki jest Ustawa o ochronie osób i mienia z dn. 22 sierpnia
1997 roku25. Jednostką specjalizującą się w ochronie osób i mienia jest
21
Tamże, art. 13 ust. 1, 2 pkt. 4.
23 G. Gozdór, Bezpieczeństwo…, s. 82.
24
W. Kotowski, B. Kurzępa, Bezpieczeństwo imprez masowych. Komentarz do ustawy
o bezpieczeństwie imprez masowych, Difin, Warszawa, 2009, s. 49, 51.
25
Ustawa o ochronie osób i mienia z dn. 22 sierpnia 1997 r., Dz. U. z 2014 r., poz. 1099,
art. 8 ust. 2, art. 9.
22
122
osoba wpisana na listę kwalifikowanych pracowników ochrony fizycznej,
o której mowa w art. 26 Ustawy z dn. 22 sierpnia 1997 r. o ochronie osób
i mienia26.
Uczestnicy imprezy masowej mają bezwzględny obowiązek stosowania
się do wskazań oraz poleceń służb porządkowych i informacyjnych organizatora imprezy, jak również osób odpowiedzialnych za imprezę27.
Ponadto uczestnik takiej imprezy posiada inne obowiązki, do których
przestrzegania jest zobowiązany. Wyróżnia się wśród nich:
• respektowanie postanowień regulaminu imprezy masowej oraz regulaminu obiektu;
• niestwarzanie zagrożenia dla bezpieczeństwa pozostałych uczestników spotkania o charakterze masowym28.
W celu zapewnienia bezpieczeństwa imprezy masowej jej uczestnicy
powinni zajmować miejsca wskazane przez służby porządkowe i informacyjne bądź pracowników uprawnionych służb i organów29.
Dodatkowo dla uczestników określone także zostały pewne warunki
uczestnictwa. Na imprezę masową zakaz wstępu ma osoba:
• będąca pod wpływem alkoholu lub innych środków odurzających
oraz psychotropowych;
• posiadająca orzeczenie, które zakazuje jej wstępu na tego typu spotkania;
• agresywna, zachowująca się prowokacyjnie lub w inny sposób powodująca zagrożenie dla porządku publicznego oraz bezpieczeństwa30.
Gdy wystąpi sytuacja zagrażająca życiu i zdrowiu ludzkiemu, a także
i mieniu, pojawi się ryzyko pożaru oraz jakichkolwiek innych sytuacji niebezpiecznych, uczestnicy imprezy są zobowiązani niezwłocznie powiadomić
służbę porządkową, funkcjonariuszy Straży Miejskiej lub Policję.
Podczas imprezy zabrania się osobom w niej uczestniczącym posiadania lub wnoszenia materiałów pirotechnicznych, wybuchowych, a także substancji o podobnym działaniu, jak również zażywania substancji psychotropowych lub środków odurzających31.
Na spotkaniu, które nie stanowi imprezy masowej podwyższonego ryzyka, dopuszcza się sprzedaż, podawanie oraz spożywanie przez uczestników imprezy napojów alkoholowych zawierających poniżej 3,5% alkoholu,
jednak musi się to odbywać w wyznaczonych miejscach. Podawaniem
i sprzedażą napojów alkoholowych mogą zajmować się jedynie podmioty
26
Tamże, art. 26.
W. Kotowski, B. Kurzępa, Bezpieczeństwo..., s. 61.
28
Ustawa o bezpieczeństwie imprez...., art. 8 ust. 1.
29 W. Kotowski, B. Kurzępa, Bezpieczeństwo…, s. 61.
30
Ustawa o bezpieczeństwie imprez…, art. 22 ust. 1 pkt. 1.
31
Tamże, art. 8 ust. 2.
27
123
Patrycja Pyrek
posiadające odpowiednie zezwolenie. Zabroniona jest sprzedaż napojów alkoholowych w opakowaniach twardych, tj. wykonanych z metalu, szkła lub
tworzyw sztucznych, gdyż mogą zostać wykorzystane niezgodnie z ich przeznaczeniem, a tym samym stanowić realne zagrożenie dla zdrowia ludzkiego lub życia32.
Do przeprowadzenia kontroli uczestników imprezy masowej są upoważnieni członkowie służb informacyjnych i porządkowych oraz funkcjonariusze
Policji. Służby te weryfikują, czy dane osoby stwarzają zagrożenie dla bezpieczeństwa, są pod wpływem narkotyków lub posiadają niedozwolone
przedmioty. Mają także prawo w takim przypadku do przeglądania odzieży
oraz bagażu danej osoby.
Prawo do przebywania na terenie, gdzie odbywa się impreza o charakterze masowym, ma osoba będąca w posiadaniu zaproszenia, identyfikatora, ważnego biletu wstępu bądź innego dokumentu uprawniającego do bycia uczestnikiem danej imprezy, co weryfikuje członek służby porządkowej.
Osoba uczestnicząca w spotkaniu o charakterze masowym udziela zgody
na przetwarzanie przez organizatora danych osobowych, które są konieczne do spełnienia wymogów w zakresie identyfikacji osób. Uczestnik takiego spotkania ma również prawo do uzyskania informacji na temat punktów gastronomicznych, odpowiednio przygotowanych i wyposażonych
punktów sanitarnych oraz medycznych przeznaczonych do udzielania
pierwszej pomocy, a także przeprowadzania zabiegów. Uczestnikom należy
się także udzielenie pomocy zarówno podczas wstępu na imprezę, jak
i w trakcie opuszczania jej w taki sposób, aby czynności te następowały
płynnie i bez utrudnień33.
Służbę porządkową można określić jako zatrudnioną przez organizatora
grupę osób uczestniczącą w zapewnianiu bezpieczeństwa oraz porządku
publicznego w czasie trwania imprezy masowej. Członkowie służby porządkowej są zobligowani do posiadania oznakowania oraz do ukończenia szkolenia34. Wymagania wobec służb porządkowych w zakresie tematyki i formy
prowadzenia szkolenia, jednostki właściwej do jego przeprowadzenia oraz
wzór zaświadczenia o ukończeniu szkolenia zostały uregulowane przez
ustawodawcę35. Uprawnienia członków służb mają charakter autonomiczny.
Niedopuszczalne jest poszerzanie zakresu uprawnień osób wchodzących
w skład służb porządkowych organizatora imprezy masowej, przysługujących im na podstawie odrębnych przepisów. Członkami służb porządkowych
organizatora imprezy masowej, poza pracownikami ochrony, mogą być również osoby, które ukończyły odpowiednie szkolenie36.
32
Tamże, art. 8a ust. 1-4.
G. Gozdór, Bezpieczeństwo…, s. 86-89, 174.
34
Tamże, art. 19 ust. 3, art. 21 ust. 1, 2.
35
Tamże, art. 23 pkt 1.
36
Tamże, s. 162-163.
33
124
Służba porządkowa musi być oznaczona identyfikatorami, które powinny zawierać przynajmniej nazwę wystawcy, numer identyfikacyjny oraz
fotografię osoby dokonującej czynności. Okres ważności, pieczęć i podpis
wystawcy muszą być umieszczone w widocznym miejscu. Osoba, wobec
której służba porządkowa wykonuje czynności, nie może posiadać żadnych
wątpliwości, że ma do czynienia z członkiem służby porządkowej.
Odpowiednio oznakowane służby porządkowe mają za zadanie utrzymywać porządek publiczny na imprezie, tak więc mogą zażądać opuszczenia terenu imprezy przez osoby nieuprawnione, zakłócające porządek bądź
łamiące regulamin obiektu37.
Gdy występuje podejrzenie, że osoba próbuje wnieść na imprezę rzeczy
niedozwolone oraz w celu zweryfikowania, czy nie zostały umieszczone
dane personalne tej osoby w rejestrze zakazów uczestnictwa w imprezach
masowych prowadzonym przez Głównego Komendanta Policji, służba porządkowa ma prawo do jej wylegitymowania w celu ustalenia tożsamości.
Czynność ta podejmowana jest podczas sprawdzania bagaży i odzieży danej osoby. Zawartość odzieży i bagaży musi być sprawdzana przez co najmniej dwóch pracowników służby porządkowej. Przejrzenie odzieży może
być wykonane tylko przez członka służby porządkowej tej samej płci, co
osoba kontrolowana. W momencie ujawnienia przez pracownika służby porządkowej posiadania przez osobę kontrolowaną przedmiotów zakazanych,
musi on powiadomić o tym zdarzeniu organizatora imprezy, który w miarę
potrzeby występuje do Policji o pomoc. Ma także obowiązek uniemożliwić
ich wniesienie na teren spotkania o charakterze masowym. Jednakże przed
dokonaniem przeglądania odzieży lub bagaży osoby kontrolowanej członek
służby porządkowej musi wezwać ją do okazania ich zawartości.
Podczas czynności legitymowania wymagane jest sporządzenie notatki
służbowej, która powinna zawierać:
• dane osoby, wobec której zostały podjęte czynności oraz rodzaj dokumentu, jego numer i serię, na podstawie którego ustalono tożsamość
osoby;
• nazwiska i imiona członków służby porządkowej, którzy przeprowadzali czynności legitymowania;
• określenie rodzaju przeprowadzonych czynności, ich miejsca
i czasu;
• określenie przyczyn i skutków wykonanych czynności.
Weryfikacja uprawnień osoby do przebywania na imprezie masowej nie
jest natomiast objęta wymogiem sporządzania notatki służbowej38.
W przypadku stwierdzenia braku uprawnień do przebywania osoby kontrolowanej na imprezie masowej służby porządkowe jej organizatora są
37
38
Tamże, s. 165.
Tamże, s. 166-167, 169-172.
125
Patrycja Pyrek
uprawnione do wezwania tej osoby do opuszczenia terenu imprezy masowej.
Służba porządkowa ma prawo do zastosowania siły fizycznej w postaci
kajdanek, ręcznych miotaczy gazu lub chwytów obezwładniających w przypadku odparcia ataku na członka służby informacyjnej, porządkowej lub innego uczestnika imprezy masowej, a także w sytuacji zagrożenia powierzonych ochronie dóbr oraz niewykonywania poleceń porządkowych przez
osoby zakłócające porządek publiczny. Jednakże służby porządkowe podczas wykonywanych czynności powinny w jak najmniejszym stopniu naruszać godność ludzką oraz dobra osobiste osoby, wobec której je podejmują39.
Ponadto służby porządkowe organizatora imprezy masowej wyposażone są w prawo ujęcia osób stwarzających bezpośrednie zagrożenie dla
zdrowia ludzkiego bądź życia oraz dla chronionego mienia, co stanowi odmianę zatrzymania prewencyjnego.
Główna różnica pomiędzy ujęciem a zatrzymaniem prewencyjnym polega na tym, że służby porządkowe mogą ująć osobę, która jeszcze nie dokonała czynu zabronionego, lecz w wyraźny sposób stwarza bezpośrednie
zagrożenie dla zdrowia, życia i mienia. Członek służby porządkowej może
schwytać osobę przyłapaną na popełnianiu przestępstwa lub podczas pościgu mającego miejsce bezpośrednio po nim w przypadku, gdy nie można
zweryfikować tożsamości lub istnieje obawa ukrycia się danej osoby. W obydwu zdarzeniach po dokonaniu schwytania należy niezwłocznie przekazać
daną osobę Policji. Przetrzymywanie danej osoby dłużej niż jest to konieczne oraz bez niezwłocznego powiadomienia służb policyjnych może
świadczyć o znamionach przestępstwa pozbawienia wolności człowieka
ujętego. Ujęcie prewencyjne może być wykorzystane przez członków służb
porządkowych na imprezie masowej do usunięcia osoby zachowującej się
sprzecznie z regulaminem imprezy lub zakłócającej porządek publiczny.
Istotna różnica pomiędzy prawem do ujęcia osoby, a uprawnieniem do jej
usunięcia z miejsca spotkania o charakterze masowym polega na braku obowiązku przekazania w drugim przypadku tej osoby Policji40.
Organizator imprezy masowej z odpłatnym wstępem jest odpowiedzialny za faktyczne szkody poniesione przez Policję, Państwową Straż Pożarną, jednostki ochrony przeciwpożarowej, Żandarmerię Wojskową, Straż
Miejską czy Gminną, a także służbę zdrowia, które powstały w ramach wykonywania przez nich czynności w miejscu oraz w czasie jej trwania. Odpowiedzialność za szkodę dotyczy równowartości uszkodzonego bądź też
zniszczonego mienia należącego do wskazanych wyżej podmiotów, które
39
40
126
Ustawa o bezpieczeństwie imprez…, art. 20 ust. 2-3.
G. Gozdór, Bezpieczeństwo…, s. 180-182.
przedkładają organizatorowi wykaz zniszczonego lub uszkodzonego mienia, jak również wartość poniesionych szkód41.
W artykule 52 Ustawy o bezpieczeństwie imprez masowych z dnia
20 marca 2009 roku odpowiedzialność za szkodę została określona w sposób obiektywny. Organizator odpłatnej imprezy o charakterze masowym odpowiada za szkody poniesione przez wymienione podmioty także w przypadku, gdy wykona wszystkie swoje obowiązki, których celem jest uniemożliwienie naruszenie porządku. Jest to związane z tym, że organizator uzyskuje dochód z zorganizowania imprezy masowej, dlatego też koszty będące wynikiem zaburzenia porządku na stadionach nie powinny obciążać
podatników. Gdy sprzęt Policji lub innych podmiotów został uszkodzony
poza terenem imprezy masowej to organizator nie ma obowiązku pokrycia
wyrządzonych szkód.
Odpowiedzialność za szkodę nie dotyczy również szkód, które zostały
wyrządzone już po zakończeniu imprezy masowej. Podmioty poszkodowane mogą dochodzić odszkodowania na zasadach ogólnych, co zostało
określone w Kodeksie Cywilnym42.
Kierownik jednostki, który dysponuje środkami budżetowymi, wyznacza
przedstawiciela odpowiedzialnego za ustalenia powstania szkody, a także
zawiadamia organizatora imprezy masowej w ciągu 14 dni przed zaplanowanym terminem rozpoczęcia. Przedstawiciel osoby poszkodowanej przy
współudziale reprezentanta organizatora sporządza protokół uszkodzonego
i zniszczonego mienia. Rozmiar szkody oraz jej powstanie ustala się natychmiast po zakończonej imprezie, natomiast w wyjątkowych sytuacjach niezwłocznie po ustaniu zagrożenia. Kierownik jednostki na podstawie protokołu określa wysokość szkody według cen zakupu identycznej rzeczy z dnia,
w którym powstała szkoda z jednoczesnym uwzględnieniem dotychczasowego stopnia jej zużycia.
Następnie kierownik przekazuje organizatorowi imprezy masowej zestawienie określające wartość uszkodzonego i zniszczonego mienia oraz jego
ilość, jak również wysokość odszkodowania. Termin zapłaty odszkodowania
przez organizatora wynosi 14 dni od otrzymania zestawienia43.
Gdy osoba organizująca imprezę ma zastrzeżenia do ustalonej w dokumentacji wysokości poniesionej szkody, może wnieść o wyznaczenie niezależnego eksperta, który posiada odpowiednie przygotowanie oraz doświadczenie. Wynik ekspertyzy zostaje następnie przedstawiony kierownikowi poszkodowanej jednostki organizacyjnej przez organizatora równocześnie
z wnioskiem o zmianę ustalonej wysokości poniesionej szkody. Kierownik
41
Ustawa o bezpieczeństwie imprez…, art. 52 ust. 1-2.
G. Gozdór, Bezpieczeństwo…, s. 197, 199.
43 W. Kotowski, B. Kurzępa, Bezpieczeństwo…, s. 151-153.
42
127
Patrycja Pyrek
jednostki po porównaniu dokumentacji z ekspertyzą ma prawo zmienić ustaloną wcześniej wysokość poniesionej szkody44.
Organizator imprezy o charakterze masowym z odpłatnym wstępem ma
obowiązek zawrzeć umowę ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej za
szkody wyrządzone uczestnikom tego spotkania. Minister do spraw instytucji finansowych po odbyciu konsultacji z ministrem do spraw sportu oraz kultury fizycznej ustala minimalną sumę gwarancyjną, szczegółowy zakres
ubezpieczenia, a także termin powstania obowiązku ubezpieczenia45. Ubezpieczenie nie dotyczy sytuacji, gdy zawodnik biorący udział w imprezie masowej wyrządzi szkodę innemu zawodnikowi w ramach gry zespołowej46.
Współcześnie bezpieczeństwo osób uczestniczących w imprezach masowych niejednokrotnie jest poważnie zagrożone, dlatego tak ważne jest,
aby działania na rzecz bezpieczeństwa podczas takich spotkań były realizowane z należytą starannością. Istotne jest też, aby odpowiednie organy dokonywały kontroli bezpieczeństwa podczas takich imprez. Może to pozwolić
na zmniejszenie ryzyka, a także ograniczenie go w uzasadnionych sytuacjach w całości poprzez wydanie zakazu przeprowadzenia imprezy masowej. Aby zapewnić bezpieczeństwo uczestnikom spotkania o charakterze
masowym, ważne są: współdziałanie organizatora ze służbami porządkowymi i informacyjnymi, pomocą medyczną, a także stosowanie się uczestników imprezy masowej do obowiązującego regulaminu oraz instrukcji,
a przede wszystkim kontrola realizacji wszystkich wymogów z zakresu bezpieczeństwa przez odpowiednie organy.
Bibliografia
1. Gozdór Grzegorz, Bezpieczeństwo imprez masowych. Komentarz, Wydawnictwo C. H. BECK, Warszawa, 2008.
2. Kotowski Wojciech, Kurzępa Bolesław, Bezpieczeństwo imprez masowych.
Komentarz do ustawy o bezpieczeństwie imprez masowych, Difin, Warszawa, 2009.
3. Liedel Krzysztof, Piasecka Paulina (red.), Bezpieczeństwo Mistrzostw Europy w piłce nożnej Euro 2012, Difin, Warszawa, 2011.
4. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 sierpnia 2011 r. w sprawie wymogów, jakie powinni spełniać kierownik do spraw bezpieczeństwa, służby porządkowe i służby informacyjne, Dz.U. z 2011 r., nr 183, poz. 1087.
5. Suski Paweł, Zgromadzenia i imprezy masowe, LexisNexis, Warszawa,
2010.
6. Ustawa o bezpieczeństwie imprez masowych z dnia 20 marca 2009 roku,
Dz. U. z 2009 r., nr 62 poz. 504, z póz. zm.
44
P. Suski, Zgromadzenia…, s. 394.
46 G. Gozdór, Bezpieczeństwo…, s. 200-201.
45
128
7. Ustawa o ochronie osób i mienia z dn. 22 sierpnia 1997 r., Dz. U. z 2014 r.,
poz. 1099.
CONTROL OF MASS EVENTS’ SAFETY
AND SECURITY
Abstract: The article raises issues concerning control of mass events’
safety and security. The division of responsibilities for security control, as well
as resulting rights and obligations of particular units are described. The basic
security rules during mass events’ organization that not only the mass events’
organizers and services but also participants themselves have to obey are
differentiated. There are also included actions that mass events’ security services have to undertake in particular situations and procedures of their execution so as not to infringe upon their personal dignity of mass events’ attendees.
129
Karolina
ISSN 2299-2316
Rynkiewicz
AUTOR
mgr Karolina Rynkiewicz
[email protected]
PODSTAWOWE ZAŁOŻENIA METODYKI PRINCE2
W PROJEKTACH BADAWCZO-ROZWOJOWYCH
Słowa kluczowe: PRINCE2, projekt badawczo-rozwojowy, działalność badawczo-rozwojowa, zarządzanie projektami
Działalność badawczo-rozwojowa (B+R) kraju jest istotnym czynnikiem
wpływającym na przyspieszenie rozwoju gospodarczego kraju. Taki rodzaj
działalności sprzyja przekształceniom gospodarczym, które mają znaczny
wpływ na pozyskiwanie nowych technologii i rozwiązań produktowych przeznaczonych dla podmiotów sektora obronnego. Rozwiązania technologiczne i produktowe wdrażane do podmiotów funkcjonujących w obszarze
obronności i bezpieczeństwa państwa są wynikiem realizowanych przedsięwzięć o charakterze innowacyjnym i niepowtarzalnym. Organizacje, które
zajmują się prowadzeniem tego rodzaju przedsięwzięć upatrują swojego
sukcesu w osiągnięciu przewagi konkurencyjnej oraz w budowie potencjału
technologicznego, który znacznie wyróżni tę organizację w porównaniu do
innych organizacji działających w sektorze obronnym. W prowadzeniu działalności B+R należy zwrócić także uwagę na budowanie opartej na wiedzy
gospodarki, w której inwestycje w badania i rozwój wskazują na stymulowanie i wspieranie innowacyjności.
Celem niniejszego opracowania jest analiza metodyki zarządzania projektami PRINCE2 w projektach badawczo-rozwojowych na rzecz obronności i bezpieczeństwa państwa. Zgodnie z zaleceniami Narodowego Centrum
Badań i Rozwoju (NCBiR) projekty prowadzone w tym obszarze powinny
być zarządzane zgodnie z jedną z przyjętych i obowiązujących metodyk zarządzania projektami. Wśród dokumentów prawnych można znaleźć wskazania dotyczące zarządzania projektem zgodnie z metodyką PRINCE2 lub
PMBoK. Ze względu na zainteresowania autorki tego opracowania metodyką PRINCE2 rozważania koncentrują się wyłącznie na tej metodyce – jej
merytorycznych podstawach, mocnych i słabych stronach oraz możliwościach stosowania jej w projektach badawczo-rozwojowych prowadzonych
w obszarze obronności i bezpieczeństwa państwa.
Początków projektów można upatrywać w przedsięwzięciach realizowanych tysiące lat przed naszą erą. Jednym z projektów na dużą skalę była
budowa Wielkiej Piramidy Cheopsa. Ten realizowany przez dwadzieścia lat
130
Podstawowe założenia metodyki PRINCE2 w projektach badawczo-rozwojowych
projekt wymagał od starożytnych Egipcjan zdolności planowania, organizowania i monitorowania prac budowlanych. Samo przedsięwzięcie wymagało
zastosowania odpowiednich technologii, utworzenia zespołu specjalistów,
efektywnej organizacji pracy, zarządzania ryzykiem, zorganizowania odpowiednich warunków pracy pracownikom oraz zapewnienia odpowiednich
warunków życia pracownikom i ich rodzinom1. Współcześnie zarządzanie
projektami wielu może wydawać się podejściem w zarządzaniu, które wynika z mody a nie potrzeby. Ważne jest to, żeby organizacje, które adaptują
to podejście do zarządzania, miały na uwadze, że celem jest efektywne
osiąganie celów i przetrwanie w turbulentnym otoczeniu.
Podejście projektowe stosowane w organizacjach prywatnych i publicznych nie jest już wyrazem mody, ale sprawdzonym i uporządkowanym pod
względem merytorycznym i metodycznym podejściem w zarządzaniu. Projekt jest pojęciem szerokim znaczeniowo, gdyż może definiować różnego
rodzaju działalności. Projektem można nazwać wytwór określonej pracy,
który został przedstawiony w formie dokumentacji bądź modelu. W innym
ujęciu projekt może być wynikiem działania określonej grupy osób (projektowanie). Projekt w języku polskim to także przedsięwzięcie, które zmierza
do opracowania określonego i unikatowego produktu, zrealizowania niepowtarzalnej usługi bądź osiągnięcia określonego rezultatu2. Każdy z projektów składa się z następujących komponentów (rys. 1.):
• zakres, czyli zdefiniowane, opisane i pożądane rezultaty;
• harmonogram, czyli terminy, które (co najmniej) definiują początek
i zamknięcie projektu;
• zasoby – zdefiniowane zasoby ludzkie, finansowe, techniczne, informatyczne, i inne.
Rys. 1. Powiązania między trzema podstawowymi elementami projektu
1
J. M. Nicholas, H. Steyn, Zarządzanie projektami. Zastosowanie w biznesie, inżynierii
i nowoczesnych technologiach, Wolters Kluwer Polska, Warszawa, 2012, s. 23-24.
2
J. Kisielnicki, Zarządzanie projektami. Ludzie – procedury – wyniki, Wolters Kluwer
SA, Warszawa, 2014, s. 16.
131
Karolina Rynkiewicz
Zgodnie z powyższym rysunkiem każdy z elementów projektu wpływa
na dwa pozostałe. Na przykład: zmiany w harmonogramie – przesunięcie
terminu realizacji projektu na wcześniejszy termin – mogą skutkować
zmianą w wykorzystaniu zasobów ludzkich czy finansowych (zwiększenie
liczby pracowników zaangażowanych w realizację projektu oraz zwiększeniem wydatków w ramach prac projektowych), ale także zawężeniem zakresu realizowanego projektu.
Naukowcy podejmujący badania nad działalnością projektową i zarządzaniem projektami definiują wielorako projekty. R. Wysocki uważa, że projekt to sekwencja niepowtarzalnych, złożonych i związanych ze sobą zadań
mających wspólny cel, przeznaczony do wykonania w określonym terminie
bez przekraczania ustalonego budżetu, zgodnie z założonymi wymaganiami3.
G. R. Heerkens opisuje projekt jako: określoną w czasie odpowiedź na
potrzebę, rozwiązanie najczęściej unikatowego, niepowtarzalnego problemu (…) realizacja projektu jest uzasadniona z finansowego lub społecznego punktu widzenia, struktura czynności została zdefiniowana, a produkt
końcowy jest wyraźnie określony4. Według M. Szwabe projekt to sekwencja
przemyślanych, logicznie uporządkowanych działań mających wyraźnie
określony cel i produkty końcowe oraz zasoby i środki potrzebne do jego
realizacji, a także ramy czasowe, to jest początek i koniec, o charakterze
najczęściej innowacyjnym, niepowtarzalnym, wnoszącym unikatową wartość dodaną dla organizacji5. Projekt można opisać tak, jak go określają badacze ze Szkoły Głównej Handlowej: M. Trocki, B. Grucza, K. Ogonek, niepowtarzalne, złożone przedsięwzięcie, zawarte w skończonym przedziale
czasu – z wyróżnionym początkiem i końcem – realizowane zespołowo,
w sposób względnie niezależny od powtarzalnej działalności przedsiębiorstwa, z zastosowaniem specjalnych metod oraz technik6. Ze względu na temat niniejszego opracowania należy przywołać definicję projektu, którą
określa metodyka PRINCE2 – organizacja powołana na pewien czas w celu
wytworzenia – w przyjętym czasie oraz przy wykorzystaniu uprzednio określonych zasobów – niepowtarzalnych a wcześniej określonych wyników czy
rezultatu7. Podręcznik metodyki PRINCE2 (Projects in Controlled Environment) opisuje projekt także jako: warunki zarządzania w celu dostarczenia
3
R. Wysocki, Efektywne zarządzanie projektami. Tradycyjne, zwinne, ekstremalne,
Onepress, Warszawa, 2013, s. 48.
4
G. R. Heerkens, Jak zarządzać projektami, RM, Warszawa, 2003, s. 10.
5
E. Bukłaha, Inicjowanie, definiowanie i planowanie projektu, [w:] M. Szwabe (red.), Zarządzanie projektami współfinansowanymi z funduszy publicznych. Planowanie i realizacja,
Wolters Kluwer Polska, Warszawa, 2007, s. 16.
6 M. Trocki, B. Grucza, K. Ogonek, Zarządzanie projektami, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa, 2003, s. 18.
7 PRINCE2. Skuteczne zarządzanie projektami, OGC, Londyn, 2006, s. 3.
132
jednego lub wielu produktów natury biznesowej zgodnie z określonym uzasadnieniem biznesowym8. W podręczniku wydanym przez OGC – Office of
Government Commerce, zostały wyliczone następujące cechy projektu,
które odróżniają projekty od tradycyjnej działalności biznesowej9:
• zmiany – w wyniku realizacji projektów w organizacjach zachodzą
zmiany;
• wielofunkcyjność – w realizację projektów zaangażowane są zespoły
składające się ze specjalistów posiadających różne, ale uzupełniające się
kompetencje; osoby te współpracują ze sobą (przez określony czas) w celu
wprowadzenia zmiany, która wpłynie zarówno na osoby pracujące w tym
zespole, jak i poza nim; zespoły projektowe bardzo często są budowane
ponad podziałami funkcjonalnymi organizacji, a także wychodzą poza granice organizacji, w której są realizowane projekty;
• tymczasowość – projekty, już podczas fazy planowania, mają określone ramy czasowe – określony początek i koniec projektu; po zrealizowanym projekcie, organizacje kontynuują swoją działalność, ale już z uwzględnieniem rezultatów osiągniętych w wyniku realizacji projektu, a wtedy kończy się zasadność istnienia projektu;
• unikalność – każdy projekt z definicji powinien być unikalny; organizacja może podjąć się wielu podobnych projektów, bazując na sprawdzonym schemacie działań projektowych, ale mimo to każdy projekt będzie
w pewnym stopniu unikalny, np. ze względu na zespół składający się różnych osób, innego klienta końcowego, czy inne założenia;
• niepewność – prowadzenie projektów jest obciążone zdecydowanie
wyższym stopniem niepewności w porównaniu z tradycyjną działalnością
biznesową.
Wiele krajów na świecie stara się stymulować potencjał innowacyjny
swojej gospodarki poprzez zachęcanie własnych przedsiębiorców i jednostek naukowych do prowadzenia działalności badawczo-rozwojowej. Według raportu sporządzonego przez firmę Deloitte wynika, że polskie przedsiębiorstwa skupiają się na zakupie, imporcie innowacji z krajów Unii Europejskiej, Stanów Zjednoczonych, Chin i Japonii. Jednak polskie organizacje
zbyt rzadko kreują innowacje wewnątrz swoich organizacji. Według lidera
działu R&D and Government Incentives Deloitte w Europie Środkowej, Magdaleny Burnat-Mikosz skutek (niskiego poziomu innowacyjności w Polsce)
jest taki, że 2/3 nakładów na działalność badawczo-rozwojową pochodzi
w Polsce z budżetu państwa, a tylko jedna trzecia od prywatnych przedsiębiorców – proporcje te powinny być dokładnie odwrotne. W rankingu
1500 firm przeznaczających największe środki na działalność badawczorozwojową publikowanym również przez Komisję Europejską nie znalazł się
8
9
Tamże.
Tamże, s. 3-4.
133
Karolina Rynkiewicz
zaś żaden polski przedstawiciel10. Głównie z tego względu Polska nie zajmuje wysokich miejsc w rankingach innowacyjności i plasuje się za takimi
krajami, jak: Czechy, Węgry, Chorwacja11.
Jeśli chodzi o wydatkowanie środków publicznych na działalność badawczo-rozwojową na rzecz obszaru obronności i bezpieczeństwa państwa,
światowym liderem są Stany Zjednoczone Ameryki Północnej, gdzie odsetek wszystkich środków przeznaczanych na projekty (B+R) z obszaru obronności i bezpieczeństwa państwa wynosi 12%. W strukturze wydatków w tym
obszarze 21% stanowią wydatki na zakupy, 21% wydatki przeznaczane na
zasoby ludzkie, a 38% wydatki eksploatacyjne. W Europie prym w wydatkach na działalność badawczo-rozwojową stanowią: Francja – 7% i Wielka
Brytania – 8%. W Polsce w wydatkach na cele wojskowe działalność badawczo-rozwojowa stanowi jedynie 0,9% wszystkich wydatków. W strukturze wydatków na cele wojskowe w Polsce 45% to koszty ponoszone na zasoby ludzkie, 23% to wydatki eksploatacyjne, 22% zakupy przeznaczane na
uzbrojenie i sprzęt wojskowy oraz 6% środków jest przeznaczana na infrastrukturę (rys. 2.)12.
Źródło: opracowanie własne na podstawie: M. Mielniczek, Badania i rozwój w grupie BUMAR,
Szybkobieżne Pojazdy Gąsienicowe (30) nr 2, 2012, s. 1.
Rys. 2. Uwzględnienie wydatków przeznaczanych na działalność badawczorozwojową w strukturze wydatków na rzecz bezpieczeństwa i obronności
państwa
10
Polski system R&D jest niekonkurencyjny, http://it-manager.pl/polski-system-rd-jestniekonkurencyjny/ [dostęp: 20.09.2015].
11
Tamże.
12 M. Mielniczek, Badania…, s. 1.
134
Działalność badawczo-rozwojowa zazwyczaj prowadzona jest przy wykorzystaniu podejścia projektowego, gdyż realizowane przedsięwzięcia
mają charakter unikalny i innowacyjny. Przy efektywnym i skutecznym wykorzystaniu odpowiedniej metodyki wytwarzane są odpowiednie produkty.
Działalność B+R to przedsięwzięcia o charakterze zorganizowanym i sformalizowanym, zorientowane na wspólne badania naukowe w określonej
dziedzinie, najczęściej w zakresie zawężonym do ścisłej sfery tematycznej,
mające na celu znalezienie nowych rozwiązań i poszerzenie istniejącej wiedzy w danym obszarze. Projekty badawczo-rozwojowe można zaliczyć do
projektów o najwyższym stopniu trudności oraz do najbardziej znaczących
w rozwoju gospodarki państwa, społeczeństwa i organizacji, w których są
one realizowane. Cytując za J. Kisielnickim, projekty badawczo-rozwojowe
to otwarty system działań, w którym analizowane są wszystkie elementy projektu i relacje zachodzące między nimi. Zachodzące relacje mają różny charakter. Jedną z najważniejszych cech jest sprzężenie zwrotne. W realizacji
projektu dzięki uzyskaniu częściowych wyników weryfikujemy wcześniejsze
hipotezy, które możemy skorygować w następnych etapach pracy. W trakcie
takiego postępowania sprawdza się hipotezy (…). Można również przenieść
wyniki uzyskane w realizacji projektów z dziedziny nauk podstawowych do
praktyk. Im wcześniej sprawdzi się poprawność uzyskanych rezultatów, tym
mniejsze ewentualne koszty wprowadzania potrzebnych korekt13. Również
Główny Urząd Statystyczny określił, jaki rodzaj przedsięwzięć należy zaliczyć do działalności badawczo-rozwojowej: systematycznie prowadzone
prace twórcze podjęte dla zwiększenia zasobu wiedzy, w tym wiedzy o człowieku, kulturze i społeczeństwie, jak również dla znalezienia nowych zastosowań dla tej wiedzy14. Działalność obejmuje badania:
• podstawowe (prace eksperymentalne lub teoretyczne);
• prace przemysłowe (dawniej stosowane);
• prace rozwojowe.
Prac wdrożeniowych nie zalicza się do działalności B+R.
Wśród cech odróżniających projekty B+R od projektów o innym charakterze należy wskazać to, że realizacja projektu odbywa się w warunkach,
w których często jest trudno określić, czy cel zostanie osiągnięty. Projekty
o tym charakterze cechują się wysokim ryzykiem i wysokim poziomem niepewności realizacji. W realizację tych projektów jest zaangażowany zespół
badawczy, w skład którego wchodzą specjaliści z różnych dziedzin – naukowcy, przedsiębiorcy. W wyniku realizacji tych projektów powstaje nowa
13
J. Kisielnicki, Zarządzanie projektami badawczo-rozwojowymi, Wolters Kluwer Polska, Warszawa, 2013, s. 28.
14
http://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/wroc/ASSETS_Dzialalnosc_badawcza_i_rozwojowa.pdf [dostęp: 16.09.2015].
135
Karolina Rynkiewicz
wiedza, nowe twierdzenia, teorie lub dochodzi do obalenia wcześniej obowiązujących teorii i twierdzeń. Osiągnięte rezultaty projektów B+R są często
wdrażane do praktyki w postaci nowych technologii lub produktów.
Projekty badawczo-rozwojowe realizowane na rzecz bezpieczeństwa
i obronności państwa muszą być zgodne z polityką naukową i naukowotechniczną państwa, polityką wspierania innowacyjności, polityką obronności i bezpieczeństwa państwa, programami resortowymi realizowanymi
przez Ministerstwo Obrony Narodowej i Ministerstwo Spraw Wewnętrznych.
Przedsięwzięcia z obszaru obronności i bezpieczeństwa państwa obejmują
tworzenie nowych, lub doskonalenie istniejących, materiałów, wyrobów,
usług, procesów, systemów, metod, w których są wykorzystywane technologie lub demonstratory technologii na poziomach gotowości VII-IX. Nadzór
nad przedsięwzięciami o takim charakterze sprawuje Dyrektor Centrum poprzez organ Zespołu Nadzorującego oraz odpowiedni minister.
Głównymi instytucjonalnymi beneficjentami projektów badawczo-rozwojowych dla obszaru obronności państwa są:
• Ministerstwo Obrony Narodowej (MON);
• Ministerstwo Spraw Wewnętrznych (MSW) oraz służby podległe ministerstwu;
• Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego (ABW);
• Biuro Bezpieczeństwa Narodowego (BBN);
• Rządowe Centrum Bezpieczeństwa (RCB).
Projekty badawczo-rozwojowe w obszarze obronności i bezpieczeństwa
państwa oparte są o następujące obszary priorytetowe:
• nowoczesne technologie i innowacyjne w zakresie wykrywania,
zwalczania i neutralizacji zagrożeń;
• organizacja i zarządzanie;
• indywidualne środki ochrony i wyposażenia;
• technika kryminalistyczna;
• technologie informacyjne i sieciowe;
• broń precyzyjna i uzbrojenie;
• ochrona i przetrwanie na polu walki;
• platformy bezzałogowe;
• sensory i obserwacja;
• bezpieczeństwo narodowe;
• nowoczesne materiały (w tym wysokoenergetyczne i inteligentne);
• profilaktyka społeczna, wiktymologia, kryminologia oraz badania
społeczne.
Metodyka PRINCE2 została opracowana i wdrożona do praktyki zarządzania projektami w celu usprawnienia prac projektowych oraz usystematyzowania procesów towarzyszących zarządzaniu projektami. W tworzeniu
metodyki istotne było także to, że jej twórcy mieli na celu opracowanie takiego sposobu postępowania, który umożliwiałby w jak największym stopniu
136
osiągnięcie celów zgodnie z wcześniej sprecyzowanymi wskaźnikami wykonania. Początków metodyki PRINCE2 należy szukać w metodyce zarządzania projektami PROMPT (Project Resource Organization Management
Planning Training), która została opracowana w połowie lat 70. XX wieku
w Wielkiej Brytanii. Ta metodyka opierała się na podejściu strukturalnym
w projektach. Założenia tej metodyki zostały opracowane przez pracowników prywatnej firmy Simpact System Limited. Kiedy na początku lat 80. XX
wieku pojawiła się inicjatywa rządu brytyjskiego wsparcia rządowych projektów strategicznych CCTA (Central Computer and Telecommunication
Agency), zostały zainicjowane zmiany w założeniach PROMPT. Założenia
ewoluowały w taki sposób, aby jak najefektywniej realizować rządowe projekty. Z biegiem lat i realizacją kolejnych projektów zauważono, iż występują
duże rozbieżności pomiędzy budżetem w fazie planowania projektu, a realnymi kosztami ponoszonymi w wyniku realizowanych projektów. Taka sytuacja spowodowała podjęcie badań, a ich wynikiem jest powstała w 1989
roku nowa metodyka zarządzania projektami – metodyka PRINCE – Projects in Controlled Environment. W 1990 roku metodyka stała się własnością
publiczną i ogólnie obowiązującym standardem w zarządzaniu projektami15.
W 1996 roku dokonano kolejnych zmian w założeniach metodyki. Wynikiem
tych zmian jest uwzględnienie podejścia procesowego i dostosowanie metodyki do realizacji szerokiej grupy projektów dowolnej branży oraz zmiana
nazwy na PRINCE2. Metodyka PRINCE2 jest regularnie aktualizowana na
podstawie wielu obszernych konsultacji z jej użytkownikami, dlatego jest
modelem wzorcowym wykorzystywanym w zarządzaniu projektami na całym świecie.
PRINCE2 definiuje 4 fazy cyklu życia projektu: przygotowanie projektu,
inicjowanie projektu, realizacja projektu oraz zamykanie projektu (rys. 3.),
chociaż zgodnie z założeniami tej metodyki, aby można było mówić o projekcie zgodnym z tą metodyką wystarczą dwa etapy zarządcze – inicjowanie
projektu oraz realizacja projektu.
Przygotowanie projektu jest traktowane jako faza przedprojektowa, zawiera zlecenie przygotowania podstawowych założeń projektu opisanych
w metodyce PRINCE2 procesami przygotowania projektu. Celem tej fazy
jest analiza uzasadnienia biznesowego przygotowywanego projektu i pozyskanie wszystkich koniecznych danych do podjęcia decyzji o tym, czy jest
uzasadnienie i potrzeba realizacji projektu. Inicjowanie projektu to pierwsza
właściwa faza projektowa, ale w rzeczywistości jeszcze nie są wykonywane
żadne aktywności techniczne.
15
K. Bradley, Podstawy metodyki PRINCE2, Centrum Rozwiązań Menedżerskich, Warszawa, 2006, s. 16.
137
Karolina Rynkiewicz
Źródło: PRINCE2…, s. 12.
Rys. 3. Fazy cyklu życia projektu wg PRINCE2
Przeprowadzenie tej fazy ma na celu zaplanowanie projektu, gdzie w jej
ramach powstanie dokument inicjujący projekt, w którym zostaną opisane:
• kontekst projektu;
• instrumenty sterowania;
• definicja projektu: cele projektu, metody osiągania celów, spodziewane wyniki (produktu), formuła realizacji projektu, ograniczenia, wyłączenia, powiązania projektu;
• uzasadnienie ekonomiczne;
• struktura organizacyjna;
• plan projektu: produkty, działania, zasoby;
• plan komunikacji;
• rejestr ryzyka;
• tolerancje w projekcie.
Faza realizacji projektu jest fazą, w której wykonywane są rzeczywiste
prace zespołu projektowego, to tutaj wytwarzane są produkty specjalistyczne. Ostatnią fazą zgodnie z cyklem życia projektu wg PRINCE2 jest
zamykanie projektu. To w tej fazie dochodzi do oceny projektu, powstałych
produktów, zaplanowanych celów. Wyjściem z tej fazy jest zaplanowany
przegląd poprojektowy, opracowane zalecenia następcze oraz administracyjne zamknięcie projektu.
Na rys. 4. zostało przedstawione środowisko PRINCE2. Modelowa metodyka obejmuje: pryncypia, czyli zasady, na jakich ona się opiera (7 pryncypiów), tematy, czyli obszary, którymi należy zajmować się na każdym etapie realizacji projektu (7) oraz procesy (7 megaprocesów dzielących się na
podprocesy). Pryncypia PRINCE2 zostały sformułowane w wyniku doświadczeń wynikających z projektów prowadzonych w przeszłości. Pryncypia są
uniwersalne, gdyż można jest zastosować w każdym projekcie, samopowtarzalne, bo sprawdzały się w poprzednich projektach oraz inspirujące, bo
138
powodują zwiększenie pewności siebie osób prowadzących projekty zgodnie z metodyką PRINCE2.
Źródło: PRINCE2…, s. 5.
Rys. 4. Model środowiska PRINCE2
W tabeli 1 zostały wymienione i scharakteryzowane pryncypia
PRINCE2. Osoby stosujące metodykę PRINCE2 powinny mieć na uwadze,
że wyłącznie zastosowanie wszystkich siedmiu pryncypiów wskazuje na zarządzanie projektem zgodnie z metodyką PRINCE2.
Tabela 1. Siedem pryncypiów PRINCE2
Lp.
Pryncypia
1. Ciągła zasadność
biznesowa
2.
Korzystanie
z doświadczeń
3.
Zdefiniowane role
i obowiązki
Opis
Projekt na każdym etapie jego realizacji musi
posiadać ważne uzasadnienie biznesowe.
Warunkiem koniecznym dla projektu jest zdefiniowanie powodu rozpoczęcia projektu, które
należy odpowiednio udokumentować i musi
ono być opatrzone podpisami zatwierdzającymi przez członków Komitetu Sterującego.
Zespoły projektowe, które stosują metodykę
PRINCE2 korzystają i uczą się z doświadczeń
z wcześniejszych projektów. Członkowie zespołu powinni zapisywać i wykorzystywać doświadczenia całego projektu.
W powstałej strukturze organizacyjnej projektu
należy uwzględnić, zdefiniować i uzgodnić role
wszystkich członków zespołu projektowego.
Projekty posiadają trzy rodzaje głównych interesariuszy: sponsorów biznesowych, użytkowników i dostawców.
139
Karolina Rynkiewicz
Lp.
Pryncypia
4. Zarządzanie
etapowe
5.
Zarządzanie
z wykorzystaniem
tolerancji
Koncentracja na
produktach
6.
7.
Dostosowanie do
warunków projektu
Opis
Projekty są planowane, monitorowane i kontrolowane po każdym etapie zarządczym.
Etapy zarządcze umożliwiają kierownictwu organizacji kontrolę projektu na każdym etapie –
ocenę stanu realizacji projektu, celów projektu,
przegląd uzasadnienia biznesowego.
Należy określić tolerancje dla każdego z celów
projektu.
Produkty należy odpowiednio zdefiniować i je
dostarczyć mając na uwadze spełnienie
wszystkich wymagań dotyczących jakości produktów.
Metodyka jest na tyle uniwersalna, że może
być dostosowywana do rozmiaru, złożoności,
możliwości i poziomu ryzyka każdego projektu.
Źródło: opracowanie własne na podstawie: PRINCE2…, s. 10-14.
Modelowe ujęcie PRINCE2 obejmuje uwzględnienie siedmiu tematów16:
• Uzasadnienie biznesowe – odpowiada na pytanie: dlaczego?; temat
określający to, w jaki sposób pomysł jest przekształcany w konkretną propozycję inwestycji dla organizacji oraz w jaki sposób cele organizacji zostaną spełnione w wyniku realizacji projektu;
• Organizacja – odpowiada na pytanie: kto?; ten temat definiuje role
i obowiązki wszystkich osób zaangażowanych (zespołu projektowego) w realizację projektu;
• Jakość – odpowiada na pytanie: co?; określane są atrybuty jakościowe każdego z planowanych produktów oraz definiowane jest to, w jaki
sposób wymagania jakościowe zostaną spełnione;
• Plany – odpowiada na pytania: jak? za ile? kiedy?; ten temat uzupełnia temat jakość; plany należy dostosować do potrzeb członków zespołu
projektowego; są one podstawą komunikacji i kontroli w trakcie projektu;
• Ryzyko – odpowiada na pytanie: co, jeżeli?; w tym temacie są zawarte informacje dotyczące reakcji kierownictwa na poziom pewnej niepewności występującej podczas realizacji projektów;
• Zmiana – odpowiada na pytanie: jaki jest wpływ?; temat ten definiuje
w jaki sposób organizacja ocenia i postępuje w obliczu potrzeby i konieczności zmian, które są wynikiem nieprzewidzianych problemów;
16
140
PRINCE2…, s. 17.
• Postępy – odpowiada na pytania: gdzie jesteśmy teraz? dokąd zmierzamy? czy powinniśmy kontynuować projekt?; temat, który jest związany
z oceną bieżących planów i pomaga określić, czy i w jaki sposób oceniany
projekt powinien być realizowany.
Uwzględnienie podejścia procesowego w metodyce PRINCE2 miało
miejsce w 1996 roku i od tego czasu podejście procesowe jest jedną z cech
charakterystycznych tej metodyki. Od 2009 roku PRINCE2 definiuje siedem,
następujących megaprocesów:
• Strategiczne zarządzanie projektem (ZS);
• Uruchamianie Projektu/Przygotowanie Założeń Projektu (PP);
• Inicjowanie Projektu (IP);
• Sterowanie Etapem (SE);
• Zarządzanie Wytwarzaniem Produktu (WP);
• Zarządzanie Zakresem Etapu (ZE);
• Zamykanie Projektu (ZP).
Szczególnie ważną rolę w zarządzaniu projektami sprawuje kierownik
projektu, gdyż to on jest osobą odpowiedzialną za powodzenie projektu.
W zakres jego odpowiedzialności wchodzą następujące czynności:
• ustalanie celów, harmonogramów, budżetu i zasobów;
• zapewnienie tego, aby projekt posiadał osiągalny plan, który ma pozwolić na osiągnięcie celów;
• identyfikowanie ryzyka związanego z projektem oraz określenie jego
prawdopodobieństwa i stopnia możliwości wpływu na powodzenie projektu
oraz zarządzanie ryzykiem w projekcie;
• zbudowanie zespołu składającego się z osób doświadczonych i posiadających specjalistyczną wiedzę;
• odpowiednie przeniesienie i dostosowanie pryncypiów, tematów
i procesów do realizowanego projektu;
• rozwiązywanie konfliktów;
• monitorowanie, wdrażanie zmian w projekcie;
• raportowanie zgodnie z założeniami PRINCE2;
• udostępnianie Gestorowi, przedstawicielom Narodowego Centrum
Badań i Rozwoju (NCBiR) i innym interesariuszom projektu informacji o projekcie;
• kontakty z interesariuszami projektu.
Prowadzenie projektów na rzecz obszaru obronności i bezpieczeństwa
państwa finansowanych ze środków Narodowego Centrum Badań i Rozwoju
uwzględnia funkcjonowanie Komitetu Nadzorującego projekt. Dodatkowo
projekty, których budżet przekracza 2 mln PLN, podlegają audytowi. W wyniku działań Komitetu Nadzorującego i audytu przeprowadzana jest kontrola
merytoryczna, finansowa projektu oraz kontrolowane jest to, w jakim stopniu
projektu jest realizowany zgodnie z zalecaną i wskazaną metodyką. Niestety
w przypadku wielu projektów kontrola wykorzystania metodyki odbywa się
141
Karolina Rynkiewicz
głównie na podstawie wykorzystywanych i opracowanych dokumentów.
Szansę na pozytywną opinię mają projekty z obszaru obronności i bezpieczeństwa, w ramach których zostały opracowane następujące dokumenty:
• dokumenty inicjujące projekt:
- Kontekst projektu;
- Instrumenty Sterowania;
- Definicja projektu: cele projektu, metody osiągania celów, spodziewane wyniki (produktu), formuła realizacji projektu, ograniczenia, wyłączenia, powiązania projektu;
- Uzasadnienie ekonomiczne;
- Struktura organizacyjna;
- Plan projektu: produkty, działania, zasoby;
- Plan komunikacji;
- Rejestr ryzyka;
- Tolerancje w projekcie.
• Rejestry:
- Rejestr ryzyka;
- Rejestr zagadnień;
- Rejestr jakości;
• Raporty:
- Raport okresowy;
- Raport końcowy etapu;
- Raport końcowy projektu;
- Raport punktu kontrolnego;
- Raport doświadczeń.
• Plany:
- Plan Etapu inicjowania projektu;
- Plan Projektu;
- Plan Nadzwyczajny;
- Plan Zespołu.
Wyżej wymienione dokumenty to zakres całej dokumentacji, jaka powinna powstać w wyniku realizacji projektów prowadzonych zgodnie z metodyką PRINCE2. Jednak to, czy dany projekt uzyska pozytywną ocenę
z przeprowadzonego audytu, wynika wyłącznie z wytycznych NCBiR oraz
prawidłowości w sprawozdaniach merytorycznych i finansowych.
Omawiana metodyka PRINCE2 zawiera pewną kolejność działań, która
jest zalecana przez jej twórców. Jednak stosowanie się do tej kolejności nie
jest warunkiem koniecznym realizacji projektu. Zgodnie z zapewnieniem ciągłej zasadności biznesowej projektu istnieje możliwość przekazania produktów cząstkowych projektu ich użytkownikom końcowym w dowolnym momencie projektu. Takie przekazanie produktu może odbywać się np. po zakończonym zadaniu czy etapie. Ta możliwość jest szczególnie ważna w projektach realizowanych na rzecz obronności i bezpieczeństwa państwa ze
142
względu na bliską współpracę podmiotów realizujących projekt i jednostkami
reprezentującymi interesy gestora – w przypadku Ministerstwa Obrony Narodowej (MON) mogą to być np.: Departament Polityki Zbrojeniowej MON
(DPZ), Inspektorat Uzbrojenia (IU) bądź Inspektorat Innowacyjnych Technologii Obronnych (I3TO).
Stosowanie określonej metodyki jest istotne ze względu na powodzenie
realizacji projektu i osiągnięcie wcześniej założonych rezultatów. Omawianą
w tym artykule metodykę PRINCE2, w zasadzie jak każdą inną metodykę
zarządzania projektami, cechuje zarówno duża liczba zalet i mocnych stron,
jak i wad i słabych stron. Zostaną one omówione.
Omawiana metodyka – PRINCE2 jest prawdopodobnie najbardziej
znaną metodyką zarządzania projektami (pomijając zupełnie nieefektywne
i chaotyczne tzw. zarządzanie projektami ad hoc). Popularność tej metodyki
wynika z jej niskiego poziomu skomplikowania oraz z tego, że wszystkie jej
zasady są regularnie aktualizowane w coraz to nowych edycjach podręcznika PRINCE2, traktującego o teoretycznych podstawach metodyki. Wymienione cechy wpływają również na jej popularność w zarządzaniu projektami
w obszarze obronności i bezpieczeństwa państwa.
Do mocnych stron metodyki PRINCE2 należy zaliczyć następujące cechy:
• zastosowanie tej metodyki zapewnia wysoką standaryzację i powtarzalność z zakresu badań i rozwoju, terminologii i dokumentacji realizowanych w jednej organizacji;
• poprzez wykorzystanie Lessons Learned, czyli zbioru najlepszych
praktyk w zarządzaniu projektami, istnieje możliwość stosowania najlepszych praktyk zarządzania projektami oraz unikania/wyeliminowania wcześniej popełnianych błędów;
• istnieje możliwość sprawowania nadzoru nad realizowanym projektem przez organy zewnętrzne lub specjalnie do tego przeznaczone, np.
przez Instytucję Pośredniczącą (NCBiR), nad początkiem, realizacją oraz
zakończeniem projektu;
• każdy z utworzonych dokumentów powinien być przejrzysty, wystandaryzowany – dokumenty stosowane w jednym projekcie powinny być tworzone na podstawie jednego, wspólnego szablonu;
• w trakcie realizacji projektu kładziony jest szczególny nacisk na zachodzące procesy w poszczególnych etapach cyklu życia projektu;
• stosowanie metodyki PRINCE2 polega na dostosowaniu jej do warunków projektu, czyli należy zastosować wszystkie pryncypia, dostosować
tematy oraz zaimplementować wszystkie procesy; możliwość dostosowania
metodyki do warunków projektu świadczy o jej wysokim poziomie elastyczności;
• metodyka kładzie duży nacisk na uzasadnienie biznesowe projektu –
to oznacza, że projekty, w których istnieje pewna wątpliwość związana
143
Karolina Rynkiewicz
z sensem, opłacalnością finansową, technologiczną nie będą realizowane
bądź ich realizacja zostanie zaprzestana w którejś z faz cyklu życia projektu;
• istnieje możliwość wykorzystania management by exception jako
podstawowej zasady, która umożliwia kierownikowi projektu pewną swobodę w działaniu bez zbędnej i zewnętrznej ingerencji; w przypadku zarządzania przez wyjątki w zarządzaniu projektem kierownictwo wyższego
szczebla angażuje się w projekt w przypadku jego zagrożenia wykroczeniem poza granice tolerancji lub w przypadku kiedy dalsze kontynuowanie
projektu nie znajduje uzasadnienia biznesowego;
• dostarcza sprawdzony i kompletny zestaw procesów zarządzania
projektem, którego stosowanie, łącznie z jasno określoną strukturą organizacyjną, pozwala na spójną kontrolę nad wszystkimi jego obszarami;
• za sprawą spójnych procesów metodyka ta pozwala na poprawne
zaplanowanie wszystkich prac, monitorowanie wytwarzania produktów
w każdym etapie realizacji projektu, a mimo to zarządzający projektem
zgodnie z tą metodyką może liczyć na powodzenie projektu i osiągnięcie
wszystkich wcześniej założonych celów;
• sprzyja spójności prac prowadzonych w ramach projektu i umożliwia
wykorzystanie wcześniejszych pozytywnych doświadczeń;
• umożliwia zmiany składu zespołu projektowego i zmniejsza skutki
tych zmian oraz wprowadzania zmian w projektach – mimo że metodyka
zupełnie pomija aspekt zarządzania zasobami ludzkimi w projekcie;
• jej poziom elastyczności jest na tyle wysoki, że można ją dostosować
do szczególnych potrzeb organizacji i wymagań rynku;
• zapewnia wysoki poziom diagnozy postępu prac w projekcie, osiąganych produktów, miar produktów, które to umożliwiają obiektywną ocenę
prac nad projektem, rozwiązywania problemów i przygotowywania audytów;
• zapewnia koncentrację wszystkich interesariuszy projektu na możliwości realizacji projektu zgodnie z założeniami uzasadnienia biznesowego
prowadzonego projektu, a nie na postrzeganiu zakończenia projektu jako
końca prac;
• umożliwia monitorowanie ryzyka w projekcie.
Powyżej, w licznych przykładach zostały przedstawione mocne strony
i zalety PRINCE2. Jednak nie została jeszcze opracowana metodyka, która
charakteryzuje się wyłącznie zaletami. Metodyka PRINCE2 cechuje się również pewnymi niedociągnięciami. Jako główne niedomaganie tej metodyki
należy wskazać pominięcie bardzo istotnego obszaru w zarządzaniu jak
i zarządzaniu projektami, czyli zarządzanie zasobami ludzkimi. Słabe strony
PRINCE2 to:
• nie określa kwestii budowania, organizowania i motywowania zespołu;
• wymaga tworzenia dużej liczby dokumentacji potrzebnej w zarządzaniu projektami;
144
• zauważalna jest wyższa efektywność tej metodyki w realizacji dużych projektów, gdyż małe projekty często są zasypywane przez tę metodykę dużą liczbą dokumentacji;
• została ułożona pod użytkownika końcowego projektu, a nie ludzi go
realizujących, co znacznie wpływa na poziom motywacji zespołu projektowego;
• wiele organizacji zachwyca się „przystępnością” metodyki i implementuje ją wyłącznie wybiórczo, nie stosując głębszej analizy wszystkich
wymaganych składników PRINCE2 – to tzw. syndrom PINO (Prince In
Name Only);
• jest często oceniana jako metodyka, która sprzyja bezproduktywnym, częstym spotkaniom – taki stan wynika z wymagania regularnej wymiany informacji pomiędzy członkami zespołu projektowego;
• brak możliwości opracowania analizy wymagań;
• niski poziom zwinności metodyki w czasach, w których organizacje
i ich otoczenia wymagają metodyk o takim charakterze.
Sektor obronny jest postrzegany jako jeden z najbardziej zaawansowanych technologicznie obszarów działalności państwa. Wysoki poziom zaawansowania technologicznego obszaru obronności i bezpieczeństwa państwa jest uwarunkowany w dużym stopniu prowadzoną działalnością badawczo-rozwojową. Rezultaty tej działalności powstają w wyniku zrealizowanych projektów badawczo-rozwojowych. Projekty o takim charakterze są
zarządzane zgodnie z wytycznymi jednej z najbardziej popularnych metodyk – PRINCE2.
Prowadząc projekty w obszarze obronności i bezpieczeństwa państwa
należy pamiętać, że żadna nawet najlepsza metodyka nie poprowadzi projektu za jego kierownika, a problemy mogą pojawić się na każdym etapie
zarządzania projektem. Pojawiające się problemy mogą zostać rozwiązane
za pomocą odpowiednio wdrożonej metodyki zarządzania projektem, w której są zapisane wytyczne wspomagające proces zarządzania projektem. To
od kierownika projektu zależy, w jaki sposób przełoży wszystkie zasady,
pryncypia i procesy na kierowany przez niego projekt.
Bibliografia
1. Bradley Ken, Podstawy metodyki PRINCE2, Centrum Rozwiązań Menedżerskich, Warszawa, 2006.
2. Bukłaha Emil, Inicjowanie, definiowanie i planowanie projektu, [w:] Szwabe
Michał (red.), Zarządzanie projektami współfinansowanymi z funduszy publicznych.
Planowanie i realizacja, Wolters Kluwer Polska, Kraków, 2007.
3. Heerkens Gary, Jak zarządzać projektami, RM, Warszawa, 2003.
145
Karolina Rynkiewicz
4. Kisielnicki Jerzy, Zarządzanie projektami badawczo-rozwojowymi, Wolters
Kluwer Polska, Warszawa, 2013.
5. Kisielnicki Jerzy, Zarządzanie projektami. Ludzie – procedury – wyniki, Wolters Kluwer SA, Warszawa, 2014.
6. Mielniczek Magdalena, Badania i rozwój w grupie BUMAR, Szybkobieżne
Pojazdy Gąsienicowe (30) nr 2, 2012.
7. Nicholas John, Steyn Herman, Zarządzanie projektami. Zastosowanie
w biznesie, inżynierii i nowoczesnych technologiach, Wolters Kluwer SA, Warszawa, 2012.
8. PRINCE2. Skuteczne zarządzanie projektami, OGC, Londyn, 2006.
9. Trocki Michał, Grucza Bartosz, Ogonek Krzysztof, Zarządzanie projektami,
Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa, 2003.
10. Wysocki Robert, Efektywne zarządzanie projektami. Tradycyjne, zwinne,
ekstremalne, Onepress Warszawa, 2013.
1. http://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/wroc/ASSETS_Dzialalnosc_badawcza_i_rozwojowa.pdf.
2. Polski system R&D jest niekonkurencyjny, http://it-manager.pl/polski-system-rd-jest-niekonkurencyjny/.
PRINCE2 ESSENTIAL METHODOLOGY ASSUMPTIONS
IN RESEARCH AND DEVELOPMENT PROJECTS
Abstract: The purpose of this article is to analyse PRINCE 2 project
management methodology I research and development projects. According
to guidelines of the National Centre for Research and Development, projects
carried out in this area ought to be managed in accordance with one of the
adopted and binding project management methodologies. Among legal documents one can find indications concerning project management in accordance with PRINCE2 or Project Management Body of Knowledge methodology. Due to the author’s interest in PRINCE2 methodology, her considerations focus solely on this methodology – its fundamentals, strengths and
weaknesses, as well as possibilities to employ it in research and development projects in the area of defence and security of the state.
146
ISSN 2299-2316
Uogólnienia i wnioski z udziału grupy zadaniowej obrony…
AUTOR
mgr Magdalena Śniadecka
[email protected]
UOGÓLNIENIA I WNIOSKI Z UDZIAŁU GRUPY
ZADNIOWEJ OBRONY PRZED BRONIĄ MASOWEGO
RAŻENIA W PLANOWANIU REAGOWANIA
KRYZYSOWEGO NATO
Słowa kluczowe: broń masowego rażenia, reagowanie kryzysowe, Siły Odpowiedzi NATO
Rzeczpospolita Polska jest członkiem Paktu Północnoatlantyckiego
(NATO) od 12 marca 1999 roku. Siły Odpowiedzi NATO (SON) są istotnym
elementem zdolności reagowania kryzysowego Sojuszu, obejmując zakresem swego działania wszystkie obecnie możliwe zadania operacyjne. Decyzję o stworzeniu SON państwa Sojuszu podjęły jesienią 2002 roku w czasie szczytu w Pradze. Siły te w założeniu miały być elastyczne, mobilne i interoperacyjne. Zobowiązano się wyposażyć je w zawansowane technologicznie uzbrojenie. W ich składzie znalazły się trzy komponenty: lądowy,
morski i powietrzny. O ich użyciu miała decydować Rada Północnoatlantycka. Osiągnięcie wstępnej zdolności bojowej założono na październik
2004 roku, a pełnej – październik 2006 roku. Budowa tych sił miała przyśpieszyć proces zwiększania możliwości bojowych NATO1.
Zgodnie z koncepcją z 2009 roku zatwierdzoną przez Radę Północnoatlantycką, a także Dyrektywą Sojuszniczego Dowództwa ds. Operacji nr 8096 (ang. Allied Command Operations Directive – ACO Directive)2 SON są
to wielonarodowe, połączone siły, których struktura bazuje na trzech elementach: Elemencie Operacyjnego Dowodzenia i Kontroli (ang. Operational
C2), Siłach Natychmiastowej Odpowiedzi (ang. Immediate Response
Force – IRF) oraz Wspólnej Puli Sił Odpowiedzi (ang. Response Forces
Pool – RFP).
W 2014 roku w trakcie Szczytu NATO w Walii poczyniono w tej kwestii
fundamentalne zmiany. Kluczowe dla wytyczenia kierunku strategicznej adaptacji Sojuszu do zmienionej sytuacji bezpieczeństwa było przyjęcie Planu
1
B. Górka-Winter, Praski szczyt NATO (21-22.11.2002), Biuletyn Polskiego Instytutu
Spraw Międzynarodowych, nr 102-2002, s. 701-704.
2
Dyrektywa Sojuszniczego Dowództwa ds. Operacji nr 80-96 (ACO Directive 80-96,
NATO Response Force), Belgia, 24.04.2013.
147
Magdalena Śniadecka
działań na rzecz gotowości (ang. Readiness Action Plan), który został przyjęty na pierwszej sesji Rady Północnoatlantyckiej. Dokument ten ma charakter niejawny, jednak generalne jego ustalenia zostały powtórzone w jawnej Deklaracji końcowej ze szczytu (w punktach 5-12). Ustalenia te wskazują
między innymi na wzmocnienie Sił Odpowiedzi NATO m.in. przez utworzenie w ich ramach Sił Natychmiastowego Reagowania (ang. Very High Readiness Joint Task Force – VJTF). W Deklaracji Końcowej mowa jest o ich
gotowości do podjęcia działania w perspektywie kilku dni. Siły Natychmiastowego Reagowania określane są często jako „szpica”3.
Przejawiane dotychczas duże zaangażowanie Polski w SON jest odzwierciedleniem wiarygodności i odpowiedzialności, jaką reprezentuje ona
na arenie międzynarodowej. Udział Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej
(SZ RP) w SON zapewnia takie korzyści, jak nabywanie doświadczeń oraz
doskonalenie określonych zdolności4. Potrzeba posiadania przez SZ RP
tych zdolności jest pochodną powinności konstytucyjnych, zobowiązań sojuszniczych oraz wynikającej z nich konieczności przygotowania i wydzielenia komponentów sił zbrojnych do udziału w wielonarodowych operacjach
połączonych na terytorium kraju i poza jego obszarem. SZ RP utrzymują
niezbędny poziom zdolności operacyjnych, które powinny zapewnić:
• w czasie pokoju – integralność terytorialną oraz nienaruszalność granic, a także ochronę i obronę przestrzeni powietrznej kraju, stanowiące bezwzględny priorytet; sprawne przejście do realizacji zadań w wypadku konfliktu zbrojnego; możliwość zaangażowania w operacje międzynarodowe
zgodnie z podjętymi zobowiązaniami;
• w razie konfliktu zbrojnego o małej skali – obronę państwa utrzymywanym w czasie pokoju potencjałem obronnym, na jednym kierunku operacyjnym;
• w razie konfliktu zbrojnego o dużej skali – rozwinięcie strategiczne
całości sił i utrzymanie strategicznie ważnych obszarów państwa, przyjęcie
na terytorium państwa Sojuszniczych Sił Wzmocnienia i udział w strategicznej sojuszniczej operacji obronnej w celu stworzenia warunków do politycznego rozwiązania konfliktu zgodnie z polską racją stanu5.
Obrona przed bronią masowego rażenia (ang. Chemical, Biological, Radiological and Nuclear defence – CBRND) jest jedną z fundamentalnych
zdolności dla Sojuszu NATO. Waga zdolności ma odzwierciedlenie w zapisach ujętych w Dyrektywie ACO 80-96, zgodnie z którą Grupa Zadaniowa
3
S. Koziej, P. Pietrzak, Szczyt NATO w Walii: uwarunkowania, rezultaty, wnioski dla
Polski, Bezpieczeństwo Narodowe 2014/III.
4 Wytyczne Dowództwa Generalnego Rodzajów Sił Zbrojnych, Zasady przygotowania
i utrzymania gotowości sił i środków podległych Dowódcy Generalnemu RSZ wydzielanych
do Sił Odpowiedzi NATO oraz ich udziału w operacjach, 27.03.2014.
5
Strategia Obronności Rzeczypospolitej Polskiej, Strategia sektorowa do Strategii Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa, 2009.
148
Obrony Przed Bronią Masowego Rażenia (ang. Combined Joint Chemical,
Biological, Radiological and Nuclear Defence Task Force – CJ-CBRND-TF)
jest wymieniona z składzie Sił Natychmiastowej Odpowiedzi na równi z komponentami lądowym, morskim czy powietrznym6. Poprzez skuteczne realizowanie zadań z zakresu OPBMR zapewniona pozostaje zdolność do przetrwania i ochrony wojsk oraz zminimalizowanie efektów działania przeciwnika w aspekcie użycia broni masowego rażenia (ang. Weapon of Mass Destruction – WMD), a także incydentów związanych z uwolnieniem toksycznych środków przemysłowych (ang. Toxic Industrial Materials – TIM).
Polska konsekwentnie podkreśla znaczenie Sił Odpowiedzi NATO i bierze regularny udział w kolejnych rotacjach, w tym w rolach dowódczych. Dotychczas Polska była głównym państwem (ang. Lead Nation – LN) w Wielonarodowym Batalionie Obrony Przed Bronią Masowego Rażenia w 2009
roku. Aktualnie GZ OPBMR utrzymuje gotowość dla Zestawu SON 2016.
Zgodnie z Długoterminowym Planem Rotacji Sił i Dowództw (ang. Long
Term Rotation Plan) w perspektywie najbliższych lat Polska po raz kolejny
zostanie zaangażowania w SON w roli dowódczej. Szczególnego zatem
znaczenia nabiera konieczność właściwego przygotowania sił wydzielanych
do SON, w tym również właściwego przygotowania kadry sztabu batalionu,
gdyż zadania związane z SON są wyzwaniem, które wymaga od oficerów
sztabu cech i umiejętności niejednokrotnie przekraczających wymogi formalne.
Skategoryzowana jako Siły Natychmiastowej Odpowiedzi Grupa Zadaniowa OPBMR winna osiągnąć gotowości do przemieszczenia do 30 dni,
niemniej jednak ma posiadać zdolność działania oraz przemieszczania niezależnie od SON. Pododdział jest przeznaczony do zapewnienia realizacji
misji wsparcia OPBMR na rzecz Dowódcy Sił Połączonych (ang. Joint Force
Commander – JTF COM) na teatrze działań7. Aktualnie Dowództwo Operacyjne NATO wydzielane jest ze stałych elementów Struktury Dowodzenia
NATO i tworzone w oparciu o jedno z dwóch sojuszniczych dowództw znajdujących się w Brunssum (Holandia) oraz Neapolu (Włochy). Siły Odpowiedzi NATO nie tworzą stałej struktury wojskowej, a dowództwa i wojska wchodzące w ich skład są okresowo wydzielane przez państwa zgodnie z zapotrzebowaniem przedstawionym w Wielonarodowym Połączonym Wykazie
Wymaganych Sił8. Utworzona GZ OPBMR złożona jest z dwóch niezależnych, lecz komplementarnych elementów: batalionu chemicznego (ang.
CBRN Battalion – CBRN Bn) – międzynarodowego pododdziału o zdolno-
6 Dyrektywa Sojuszniczego Dowództwa ds. Operacji nr 80-96 (ACO Directive 80-96,
NATO Response Force), Belgia, 24.04.2013.
7
MCM-0152-2012 Concept of Operations For NATO's Combined Joint Chemical, Biological, Radiological And Nuclear Defence-Task Force (CJ-CBRND-TF), Belgia, 26.09.2014.
8 Zob. Wytyczne DGRSZ, Zasady...
149
ściach OPBMR utworzonego z sił państw członkowskich NATO oraz Połączonego Zespołu Oceny Skażeń (ang. CBRN Joint Assessment Team –
CBRN JAT) – grupy ekspertów z zakresu OPBMR realizujących zadania
wsparcia (doradztwa) na korzyść Dowódcy Sił Połączonych lub, jeśli zachodzi taka konieczność, Naczelnego Dowódcy Sojuszniczego (ang. Supreme
Allied Commander Europe – SACEUR). Zgodnie z przyjętą we wrześniu
2014 roku Koncepcją Operacji dla GZ OPBMR (ang. SACEUR’s Concept of
Operations For NATO's Combined Joint Chemical, Biological, Radiological
And Nuclear Defence-Task Force) w skład batalionu chemicznego wchodzą:
trzy kompanie rozpoznania i likwidacji skażeń (ang. CBRN Multifunctional
Company – CBRN MF COY), zespół rozpoznania epidemiologicznego (ang.
Biological Detection Company – CBRN BIODET-COY), dowództwo mobilnych laboratoriów wraz z laboratoriami chemicznym, biologicznym i radiologicznym (ang. CBRN Deployable Analytical Laboratory – CBRN DLAB
FRWK), zespół pobierania skażonych prób (ang. CBRN Multirole Exploitation and Reconnaissance Team – CBRN MERT) oraz pododdziały zabezpieczenia działań bojowych (ang. Combat Service Support – CSS). Ogólna
struktura GZ OPBMR została przedstawiona na Rysunku 1.
Źródło: CONOPS dla CJ CBRND TF, 26 września 2014.
Rys. 1. Ogólna struktura GZ OPBMR
150
W procesie przygotowania i udziału SZ RP obowiązują założenia przyjęte przez Sojusz, wśród których wskazuje się między innymi na rolę i zadania państwa wiodącego. Państwo wiodące w ramach komponentu samodzielnie lub przy współudziale innych państw musi zapewnić wystarczające
zdolności do realizacji określonych zadań. Zgodnie z Długoterminowym Planem Rotacji Sił i Dowództw (ang. Long Term Rotation Plan) dla GZ OPBMR
Zestawu SON 2016 takim państwem wiodącym jest Polska. Poza Polską
w skład GZ OPBMR wchodzą kontrybucje z ośmiu krajów: Bułgarii, Czech,
Danii, Rumunii, Słowenii, Węgier, Wielkiej Brytanii i Włoch, co zostało przedstawione na rysunku 2.
Rys. 2. Struktura Grupy Zadaniowej OPBMR Zestawu SON 2016
Zgodnie z dokumentami obowiązującymi9 proces szkolenia i certyfikacji10 oraz utrzymywania gotowości do działania zadeklarowanych sił i dowództw odbywa się na poziomie narodowym i sojuszniczym. Realizowany
jest cyklicznie i obejmuje:
• szkolenie narodowe – 9 miesięcy;
9 Zob. Dokument standaryzujący ACO Forces Standards Vol. VII Combat Readiness
Evaluation of Land HQs and Units (CREVAL), 06.05.2011.
10
Certyfikacja – proces polegający na oficjalnym uznaniu, że organizacje, personel,
sprzęt wojskowy lub systemy spełniają określone normy lub kryteria. CREVAL ed. PL,
06.05.2011.
151
• szkolenie sojusznicze (międzynarodowe) – 6 miesięcy;
• utrzymanie gotowości (ang. stand-by) – 12 miesięcy;
• rezerwę operacyjną – 3 miesiące.
Powyższy układ pozwala na etapowe i systematyczne osiąganie umiejętności współdziałania i zdolności bojowej poprzez szkolenie taktyczne na
szczeblu pododdziału, następnie zgranie na szczeblu komponentu
z uwzględnieniem wszystkich sił wchodzących w jego skład, by w końcowym etapie ostatecznie zweryfikować i potwierdzić stan przygotowania sił
gotowych do podjęcia działań w fazie utrzymywanej gotowości. Certyfikacja
jest obligatoryjna i wynika z cyklu funkcjonowania tej kategorii sił sojuszniczych.
Na przełomie stycznia i lutego 2015 roku w Dowództwie Sił Połączonych
(ang. Joint Force Headquater – JTF HQ) w Brunssum zrealizowano Planowanie Reagowania Kryzysowego (ang. Crisis Response Planning – CRP)
do części dowódczo-sztabowej ćwiczenia TRIDENT JUNCTURE 15. Ćwiczenie stanowiło arenę do przeprowadzenia certyfikacji dowództw komponentów (w tym CBRN Bn) zestawu Sił Odpowiedzi NATO 2016. W planowaniu uczestniczyli przedstawiciele dowództw wszystkich komponentów,
w tym również GZ OPBMR oraz zespół oceny z Naczelnego Dowództwa Sił
Sojuszniczych Europy (ang. Supreme Headquarters Allied Powers Europe
– SHAPE). Zespół certyfikował proces opracowywania koncepcji operacji
(ang. Concept of Operation – CONOPS) misji NATO na potrzeby ćwiczenia
nazwanej ECISAM (ang. East Cerasian International Support Assistance
Mission). Tło do ćwiczenia stanowi fikcyjny scenariusz SOROTAN, w którym
zachodzi konflikt pomiędzy trzema krajami w rejonie Wschodniej Cerasii.
Zarzewiem jest sprzeciw państwa o nazwie Kamon w sprawie budowy tam
w dolnym biegu rzeki Nil na terenach państw Lakuty i Tytanu. Podwaliną jest
obawa władz Kamonu, że wybudowanie tam spowoduje obniżenie poziomu
wód w górnym biegu rzeki, co w konsekwencji znacząco wpłynie na ekonomię w ponad 80% opartej o agrokulturę oraz poziom życia społeczeństwa.
Po wyczerpaniu wachlarza metod politycznego rozwiązania konfliktu Kamon
zbrojnie wkracza na teren północnej Lakuty i przejmuje kontrolę nad budowaną tamą, jednocześnie rozmieszczając wojska wzdłuż granicy z Tytanem,
grożąc ingerencją i demonstrując wolę zajęcia drugiej tamy. Ponad to Kamon, dążąc do kontroli nad swobodą żeglugi po Morzu Czerwonym, zajmuje
wyspy należące do Tytanu, a stanowiące strategiczne punkty na mapie
Wschodniej Cerasii. Opinia międzynarodowa wyraża oburzenie zaistniałą
sytuacją, co w konsekwencji powoduje wydanie rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ (ang. United Nations Security Council Resolution – UNSCR) wzywającej Kamon do wycofania się z zajętego terytorium oraz wprowadza embargo handlowe na Kamon. Korespondując z UNSCR NATO ustanawia misję ECISAM i rozpoczyna planowanie operacji połączonej (ang. Major Joint
Operation – MJO).
152
Planowanie zostało przeprowadzone zgodnie z obowiązującą dyrektywą Allied Command Operations Comprehensive Operations Planning Directive (COPD tymczasowa wersja 2.0 z 04 października 2013 roku.).
W opracowanym planie operacji założono cztery fazy jej prowadzenia, tj.
przemieszczenie i rozbudowa sił, działania rozstrzygające, stabilizacja oraz
wyjście sił NATO z obszaru operacji połączonych (ang. Joint Operation
Area – JOA). Plan zakładał możliwość przejścia bezpośrednio do fazy stabilizacji z pominięciem działań zbrojnych, jeśli Kamon będzie współpracował
ze społecznością międzynarodową i zastosuje się do rezolucji RB ONZ.
Poza NATO na terytorium Lakuty i Tytanu będą działać organizacje rządowe
i pozarządowe m.in. Unia Europejska, która wspiera Lakutę w budowie tamy
oraz posiada swoją misję na jej terytorium.
W kontekście GZ OPBMR w trakcie planowania ocenie poddana została
relacja współdziałania między komórką OPBMR z JTF HQ a sztabem batalionu oraz odzwierciedlenie zamiaru przełożonego w koncepcji prowadzenia
operacji przez Dowódcę GZ OPBMR. Należy zauważyć, że planowanie nie
miało na celu stworzenia koncepcji operacji do realnego użycia Zestawu
SON 2016 do działania w przypadku uruchomienia SON, a wytworzenie dokumentów operacyjnych na potrzeby ćwiczenia TRIDENT JUNCTURE 15.
W przedmiotowym planowaniu sztab GZ OPBMR brał udział dwutorowo. Pierwszym elementem byli oficerowie z sekcji operacyjnej i szkolenia,
którzy brali udział we wszystkich etapach trwającego ponad miesiąc planowania reagowania kryzysowego NATO jako członkowie grupy planowania
operacji połączonych (ang. Joint Operation Planning Group – JOPG), drugim natomiast grupa pracująca w miejscu stałej dyslokacji batalionu. Łączność pomiędzy obiema grupami została realizowana w oparciu o łącze telefoniczne oraz sieć internetową NATO SECRET. Dzięki temu wymiana informacji oraz przesyłanie produktów w obie strony odbywało się na bieżąco.
W procesie planowania wykorzystano narzędzia planowania operacyjnego (ang. Tools for Operations Planning Functional Area Services –
TOPFAS). Narzędzia planowania operacyjnego to program, którego głównym celem jest wsparcie procesu planowania poziomu strategiczno-politycznego i operacyjnego. Biorąc pod uwagę konieczność korzystania
z przedmiotowego oprogramowania w trakcie międzynarodowych ćwiczeń
reprezentanci batalionu wzięli udział w specjalistycznym kursie dotyczącym
podstaw obsługi. Szerokie możliwości TOPFAS oraz przenoszenie wytworzonych produktów do innych programów komputerowych, jak Microsoft
Word oraz Microsoft PowerPoint w dużej mierze ułatwiły kooperację między
planistami na poziomie połączonym. W czasie omawianego planowania
z poziomu GZ OPBMR wykorzystywano narzędzia do Planowania Operacyjnego (ang. Operations Planning Tool – OPT), a należy zaznaczyć, że jest
to jedynie część możliwości, które daje TOPFAS.
153
Sztab batalionu zgodnie z etatem (zarówno narodowym, jak i ćwiczebnym SON) złożony jest głównie z oficerów młodszych, dla których planowanie szczebla operacyjnego nie jest codziennością. Konieczność współpracy
z planistami sztabu JTF HQ, głównie oficerami starszymi, którzy w dotychczasowej służbie realizowali planowania dotyczące realnych misji, np.
w Iraku czy Afganistanie, wpłynęła na nabycie nowych umiejętności, szerszej perspektywy w podejściu do realizowania misji reagowania kryzysowego. Wszystkie przedsięwzięcia realizowane były w języku angielskim, zarówno w mowie (odprawy), jak i w piśmie (wytworzone produkty).
Mimo że na etapie generacji listy uczestników planowania operacyjnego
nie było wymogów formalnych dotyczących posiadanego stopnia znajomości języka, umiejętności na poziomie profesjonalnego minimum11 okazały się
niezbędne do aktywnego udziału w codziennych przedsięwzięciach.
Podległe dowództwa komponentów rozpoczęły planowanie równoległe
z tygodniowym opóźnieniem w stosunku do JTF HQ, na podstawie otrzymanych wcześniej wytycznych. Udział oficerów sztabu GZ OPBMR w procesie
planowania miał swoje odzwierciedlenie w koncepcji użycia sił batalionu,
umożliwił jednocześnie wprowadzenie tych danych do systemu TOPFAS.
Pozwoliło to na opracowanie CONOPS Dowódcy GZ OPBMR praktycznie
równolegle do przełożonego oraz wprowadzenia jego założeń do systemu,
co w dużym stopniu wpłynęło na proces synchronizacji.
Zasadnicze czynności cyklu planowania, czyli analiza zadania oraz wybór wariantu działania, prowadzone były przez Dowódcę JTF w formie wideokonferencji (ang. VideoTele Conference – VTC) z udziałem wszystkich
podległych mu dowódców komponentów, natomiast w celu bezpośredniej
koordynacji planowania na poziomie sztabów wideokonferencje prowadzono dwa razy w tygodniu. Przedstawiciele sztabu GZ OPBMR również
uczestniczyli w tych konferencjach. Udział w planowaniu reagowania kryzysowego NATO przedstawicieli GZ OPBMR do ćwiczenia pk. TRIDENT
JUNCTURE 15 przede wszystkim umożliwił zapoznanie się z etapami i procedurami planowania operacyjnego zgodnie z COPD w Dowództwie Sił Połączonych w Brunssum. Była to niepowtarzalna okazja do zdobycia wiedzy
teoretycznej oraz praktycznej w tym zakresie. Planowanie reagowania kryzysowego NATO było kolejnym etapem przygotowania GZ OPBMR do realizacji zadań w ramach Sił Odpowiedzi NATO 2016. Obecność na odprawach oraz udział w grupach roboczych umożliwił pełne zrozumienie zaistniałej sytuacji, podłoża konfliktu oraz miejsca i roli Grupy Zadaniowej w planowanej misji. Przedstawiciele sztabu dzięki obecności w JTF HQ nawiązali
bezpośrednie kontakty oraz ustalili zasady dalszej współpracy z oficerami
11
Wymagania dotyczące znajomości języka na poszczególnych poziomach
zaawansowania zostały określone na podstawie Porozumienia o Standaryzacji NATO
STANAG 6001. Wyróżnia się pięć poziomów zaawansowania językowego, w tym poziom
„3” – zaawansowany (profesjonalne minimum).
154
stanowisk dowodzenia pozostałych komponentów. Praca w międzynarodowym środowisku wymogła konieczność rozwijania umiejętności posługiwania się językiem angielskim, gdyż produktem końcowym etapu planowania
z poziomu GZ OPBMR był CONOPS Dowódcy Grupy Zadaniowej napisany
w tymże języku. Dokument został zaakceptowany przez wyższego przełożonego oraz pozytywnie oceniony przez oceniającą proces planowania
grupę analizy z Naczelnego Dowództwa Sojuszniczych Sił Europy.
Niewątpliwie udział oficerów sztabu GZ OPBMR w planowaniu operacyjnym wywarł pozytywny wpływ na dalszą realizację zadań związanych
z przygotowaniem do certyfikacji. Miesiąc spędzony w JTF HQ umożliwił
ćwiczącym zapoznanie się z procedurami funkcjonowania stanowiska dowodzenia przełożonego (szczebla operacyjnego), co zapewniło prawidłowe
zrozumienie zadań spływających na Grupę Zadaniową. Pozyskane zostały
aktualne dokumenty standaryzujące (ang. standard operating procedurę –
SOP), co miało odzwierciedlenie w tworzeniu własnej dokumentacji oraz
praktycznym działaniu stanowiska dowodzenia GZ OPBMR. Obecność
w czasie planowania umożliwiła płynne przejście do następnej fazy przygotowań do ćwiczenia pk. TRIDENT JUNCTURE 15 mającego na celu ostateczne zweryfikowanie i potwierdzenie stanu przygotowania GZ OPBMR do
realizacji zadań zgodnie z przeznaczeniem.
Bibliografia
1. Dokument standaryzujący ACO Forces Standards Vol. VII Combat Readiness Evaluation of Land HQs and Units (CREVAL), 06.05.2011.
2. Dyrektywa Sojuszniczego Dowództwa ds. Operacji nr 80-96 (ACO Directive
80-96, NATO Response Force), Belgia, 24.04.2013.
3. Górka-Winter Beata, Praski szczyt NATO (21–22.11.2002), Biuletyn Polskiego Instytutu Spraw Międzynarodowych, nr 102-2002.
4. Koziej Stanisław, Pietrzak Paweł, Szczyt NATO w Walii: uwarunkowania,
rezultaty, wnioski dla Polski. Bezpieczeństwo Narodowe 2014/III.
5. MCM-0152-2012 Concept of Operations For NATO's Combined Joint
Chemical, Biological, Radiological And Nuclear Defence-Task Force (CJ-CBRNDTF), Belgia, 26.09.2014.
6. Strategia Obronności Rzeczypospolitej Polskiej, Strategia sektorowa do
Strategii Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa, 2009.
7. Wytyczne Dowództwa Generalnego Rodzajów Sił Zbrojnych, Zasady przygotowania i utrzymania gotowości sił i środków podległych Dowódcy Generalnemu
RSZ wydzielanych do Sił Odpowiedzi NATO oraz ich udziału w operacjach,
27.03.2014.
155
CHEMICAL FORCES’ INVOLVEMENT IN CRISIS
RESPONSE PLANNING
Abstract: NRF is to provide a flexible, credible military crisis management instrument for the Alliance, offering maximum opportunities for nations’
participation. NRF must be a sustainable, credible military crisis response
capability held at very high readiness ready to deploy across the full range
of Alliance missions, whilst supporting the goal of NATO transformation. The
NRF will provide a rapid demonstration of force and the early establishment
of a NATO military presence in support of an Article 5 or a non-article-5 Crisis Response Operation. This article attempts to present the Combined Joint
Chemical, Biological, Radiological and Nuclear Defence Task Force (CJCBRND-TF) NRF 2016 organization and preparation process.
156
ISSN 2299-2316
Badania nad ochroną ludności w Polsce w obliczu koncepcji zmian ustawowych
AUTOR
mgr Jerzy Trocha
[email protected]
BADANIA NAD OCHRONĄ LUDNOŚCI W POLSCE
W OBLICZU KONCEPCJI ZMIAN USTAWOWYCH
Słowa kluczowe: ochrona ludności, obrona cywilna, krajowy system ratowniczo-gaśniczy, system powiadamiania ratunkowego, zarządzanie
kryzysowe
Bezpieczeństwo nie jest wszystkim,
lecz bez bezpieczeństwa wszystko jest niczym.
Klaus Nauman
Wprowadzenie
Bezpieczeństwo od wieków stanowi istotną potrzebę w życiu człowieka1. Mimo upływu lat jego rola nie ulega zmianie. Postęp cywilizacyjny
generuje coraz większą ilość potencjalnych zagrożeń, dlatego też społeczeństwo w obliczu rosnącej skali niebezpieczeństw zaczęło dostrzegać konieczność utworzenia całościowego organizmu odpowiedzialnego za
ochronę ludności cywilnej. Początek kształtowania się systemu sięga okresu
I wojny światowej. Naloty powietrzne na Londyn i Paryż uświadomiły stronom konfliktu, że na każdym etapie działań zbrojnych należy liczyć się
z możliwością ataku na społeczeństwo. Za prekursorów ochrony ludności
na świecie uważa się Niemcy, Francję oraz Wielką Brytanię, które w odpowiedzi na grożące niebezpieczeństwo ataków z powietrza na swoje terytorium stworzyły pierwsze systemy obrony przeciwlotniczej.
Ochrona ludności (OL) należy do najistotniejszych zadań państwa.
W Rzeczpospolitej za OL odpowiada: zarządzanie kryzysowe (ZK), obrona
cywilna (OC), system powiadomienia ratunkowego oraz krajowy system ratowniczo-gaśniczy (KSRG). Każdy z przedstawionych organizmów stanowi
o jakości bezpieczeństwa publicznego w kraju. W Polsce na przestrzeni
ostatnich lat wzmożono działania na rzecz poprawy funkcjonowania OL.
Efektem zintensyfikowania prac stał się przyjęty dnia 29 kwietnia 2014 roku
przez Radę Ministrów Program Ratownictwa i Ochrony Ludności na lata
1
Zob. A. Maslow, Motywacja i osobowość, PWN, Warszawa, 2006, s. 62.
157
Jerzy Trocha
2014-20202. Głównym założeniem dokumentu było wyznaczenie kierunków
reformy OL wobec współczesnych zagrożeń. Potrzeba zmian dotychczasowej formy ochrony ludności wynika z konfliktu zadaniowego między organizmami działającymi w ramach OL. Nieuregulowanie płaszczyzny współpracy oraz brak jasnych kompetencji i relacji między obroną cywilną, zarządzaniem kryzysowym a ratownictwem wywołuje wątpliwości związane z odpowiedzialnością za wykonywanie określonych obowiązków. Zwieńczeniem
prac nad przebudową ma być powstanie Ustawy o ochronie ludności, regulującej kompleksowo zakres zadaniowy systemów OL. Ministerstwo właściwe do spraw wewnętrznych od około roku prowadzi w tej sprawie konsultacje z przedstawicielami różnych instytucji oraz organizacji społecznych
działających na rzecz bezpieczeństwa w państwie. Roboczy projekt wspomnianej ustawy dostępny jest na stronie internetowej Ministerstwa Spraw
Wewnętrznych i Administracji.
Celem artykułu jest przedstawienie i uzasadnienie potrzeby realizacji
kompleksowych badań w zakresie ochrony ludności w Polsce. Autor przedstawił zasadnicze cele analizy oraz problemy badawcze, a także przyjęte
hipotezy. Realizacja niniejszych badań może stanowić cenne źródło informacji na temat kierunku przebudowy ochrony ludności w Polsce.
Ewolucja ochrony ludności w Polsce
Początek kształtowania się ochrony ludności w kraju miał miejsce w latach 20. XX wieku. W 1928 roku utworzona została Liga Obrony Powietrznej
i Przeciwgazowej (LOPP). Zadaniem LOPP, obok wspierania polskiego lotnictwa, było przede wszystkim (…) wszechstronne badanie środków obrony
chemicznej3. Organizacja realizowała ćwiczenia z obrony przeciwgazowej
wśród pracowników instytucji państwowych, szkół i zakładów przemysłowych. Pełniła w państwie również służbę obserwacyjno-meldunkową polegającą na wczesnym wykrywaniu obcych samolotów naruszających przestrzeń powietrzną RP. Liga była najważniejszym organem mającym za zadanie konsolidację ludności cywilnej do obrony kraju. Działalność LOPP
wniosła znaczący wkład w obronę państwa podczas kampanii wrześniowej
w 1939 r. Dzięki staraniom Ligi przed wojną społeczeństwo polskie odegrało
ważną rolę w walce z agresorem, prowadząc sprawny system ostrzegania
o atakach lotniczych.
Po zakończeniu II wojny światowej prawdopodobieństwo wybuchu kolejnego konfliktu zbrojnego było bardzo wysokie, dlatego też powołano nowy
2
Uchwała nr 59/2014 Rady Ministrów z dnia 29 kwietnia 2014 roku w sprawie przyjęcia
Programu Ratownictwa i Ochrony Ludności na lata 2014-2020.
3
Piętnastolecie L.O.P.P.: praca zbiorowa, Wydawnictwo Zarządu Głównego Ligi
Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej, Warszawa, 1938, s. 28.
158
podmiot – Terenową Obronę Przeciwlotniczą (TOPL). Organizacja zasadniczo różniła się od przedwojennej Ligi. Posiadała zmilitaryzowane jednostki
medyczno-sanitarne oraz oddziały wojskowe. Zakres funkcjonowania TOPL
poszerzony został o ochronę ludności przed skutkami użycia broni masowego rażenia, czego efektem była konieczność budowy schronów oraz
przystosowania obiektów użyteczności publicznej do spełniania takich warunków. W 1949 r. w Genewie odbyło się światowe spotkanie reprezentantów 148 państw, w tym Polski, poświęcone ochronie osób cywilnych w czasie wojny. Przedstawiciele wszystkich krajów zdecydowali się podpisać konwencję, w której określono m.in. (…) zasady tworzenia tzw. stref zneutralizowanych w czasie działań wojennych, mających na względzie ochronę ludności, rannych i chorych, a także zagadnienia stref miejscowości sanitarnych i bezpieczeństwa4. Terenowa Obrona Przeciwlotnicza w 1964 roku została włączona w struktury Obrony Terytorialnej Kraju pod nową nazwą Powszechna Samoobrona, a następnie po weryfikacji dotychczasowej formy
i standardów funkcjonowania cywilnej ochrony ludności w ogólnopolskim
ćwiczeniu „Kraj-73” zdecydowano o potrzebie kolejnej przebudowy systemu5, tworząc obronę cywilną. Obecnie OC jest jednym z elementów
współczesnej ochrony ludności w Rzeczpospolitej.
Polskie systemy ochrony ludności
W dniu 18 maja 1973 roku Rada Ministrów postanowiła utworzyć obronę
cywilną w miejsce Powszechnej Samoobrony. Bezpośrednią motywacją
utworzenia OC była konieczność (…) skupienia wszystkich zadań ochronnych przed skutkami działań wojennych, zwłaszcza bronią jądrową w jednym sprawnym systemie, stosownie do potencjalnego zagrożenia i zasobów
kraju. Wszechstronność celów obrony cywilnej polegająca zarówno na
ochronie ludności, jak i zakładów pracy, zwierząt hodowlanych, żywności,
wody i innych przed skutkami działań wojennych, udzielaniu pomocy poszkodowanym oraz uczestniczeniu w pracach mających na celu zapobieżenie klęskom żywiołowym i przy usuwaniu ich skutków, stawia ją w rzędzie
organizacji niezastąpionych podczas działań wojennych i spełniających niezwykle użyteczne funkcje w czasie pokoju6. W okresie zimnej wojny obrona
cywilna stała się wielofunkcyjnym organizmem, będąc wspólnie z siłami
zbrojnymi najważniejszą częścią struktury obronnej ówczesnej Polskiej
Rzeczypospolitej Ludowej7.
4 J. Suwart, Kronika Obrony Cywilnej w Polsce (1922-1984), wyd. Czasopisma wojskowe, Warszawa, 1986, s. 47.
5
Zob. tamże, s. 79.
6
Tamże, s. 79.
7
Zob. tamże, s. 80.
159
Jerzy Trocha
Po transformacji ustrojowej Polska ratyfikowała w 1991 r. I i II protokół
dodatkowy do Konwencji Genewskich z 1949 r. Podpisanie dokumentów
nałożyło konieczność prowadzenia form ochrony ludności cywilnej w kraju.
Nowe zadania dla OC zostały uwzględnione w Rozporządzeniu Rady Ministrów z 28 września 1993 roku w sprawie obrony cywilnej. Dokument skonkretyzował dział IV dotyczący obrony cywilnej Ustawy z dnia 21 listopada
1967 roku o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej.
W przypadku konfliktu zbrojnego zadania obrony cywilnej obejmowały: (…)
wykrywanie zagrożenia oraz ostrzeganie i alarmowanie; organizowanie
ewakuacji ludności; przygotowywanie budowli ochronnych; zaopatrywanie
ludności w sprzęt i środki ochrony indywidualnej; zaciemnianie i wygaszanie
oświetlenia; organizowanie i prowadzenie akcji ratunkowych; udzielanie poszkodowanym pomocy medycznej; walkę z pożarami; przygotowanie oraz
prowadzenie likwidacji skażeń i zakażeń; ochronę żywności i innych dóbr
niezbędnych do przetrwania; organizowanie doraźnych pomieszczeń i zaopatrzenia dla poszkodowanej ludności; zabezpieczenie dóbr kultury, urządzeń użyteczności publicznej i ważnej dokumentacji; doraźne przywracanie
działania niezbędnych służb użyteczności publicznej, w tym pomoc w budowie i odbudowie awaryjnych ujęć wody pitnej; doraźną pomoc w przywracaniu i utrzymaniu porządku w strefach dotkniętych klęskami; doraźną pomoc
w grzebaniu zmarłych8. Podczas pokoju obowiązkiem obrony cywilnej było
uczestnictwo w zwalczaniu klęsk żywiołowych, pełnienie funkcji szkoleniowej oraz planistycznej, stąd stała się jednym z najbardziej wszechstronnych
systemów w zakresie swoich działań.
Rola obrony cywilnej zmieniła się po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej. W 2004 r. uchylone zostało Rozporządzenie w sprawie obrony cywilnej z 1993 r., a odpowiedzialność za zadania OC nałożono na Państwową
Straż Pożarną (PSP). Urząd Szefa Obrony Cywilnej Kraju został przeniesiony na Komendanta Głównego PSP. Ponadto przyjęta w 2007 r. Ustawa
o zarządzaniu kryzysowym znacznie utrudniła działalność OC. Obrona cywilna nie posiada obecnie żadnych standardów dotyczących szkoleń. Brakuje rozwiązań systemowych w zakresie alarmowania i ostrzegania. Nieprawidłowości związane z niemal każdym aspektem obrony cywilnej zawarte
zostały w raporcie Najwyższej Izby Kontroli na temat przygotowania struktur
obrony cywilnej do realizacji zadań w okresie wojny i pokoju, budząc uzasadnione wątpliwości. Brak sprawnie działającej OC stwarza istotne zagrożenie dla państwa. Audyt wykazał, że jest to system nieefektywny9, funkcjonujący jedynie formalnie.
8
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 28 września 1993 roku w sprawie obrony cywilnej, Dz. U. 1993 r., nr 93, poz. 429.
9
Zob. Raport Najwyższej Izby Kontroli na temat przygotowania struktur obrony cywilnej
do realizacji zadań w okresie wojny i pokoju, Warszawa, 2012.
160
Kolejnym ogniwem spełniającym zadania ochrony ludności jest zarządzanie kryzysowe – system, który zaczęto tworzyć poprzez próbę reformy
obrony cywilnej po powodzi, jaka miała miejsce w Polsce w 1997 r. Nastąpiło
wówczas przeniesienie z Ministerstwa Obrony Narodowej kompetencji związanych z OC na ministra właściwego do spraw wewnętrznych. Postępująca
przebudowa obrony cywilnej doprowadziła do podjęcia przez Sejm Rzeczypospolitej Polskiej Ustawy z dnia 26 kwietnia 2007 roku o zarządzaniu kryzysowym. Powyższy akt normatywny powołał nowy system mający na celu
ochronę ludności przy jednoczesnym pozostawieniu obrony cywilnej w formie niepozwalającej na operatywne działanie. Zarządzanie kryzysowe, według terminologii przyjętej w polskiej legislacji, to (…) działalność organów
administracji publicznej będąca elementem kierowania bezpieczeństwem
narodowym, która polega na zapobieganiu sytuacjom kryzysowym, przygotowaniu do przejmowania nad nimi kontroli w drodze zaplanowanych działań, reagowaniu w przypadku wystąpienia sytuacji kryzysowych, usuwaniu
ich skutków oraz odtwarzaniu zasobów i infrastruktury krytycznej10. System
składa z 4 faz:
• zapobiegania (działań redukujących szanse wystąpienia zagrożenia);
• przygotowania (prac planistycznych dotyczących reagowania na
możliwe niebezpieczeństwa oraz przygotowania odpowiednich sił i środków
do walki z kryzysem);
• reagowania (czynnościami minimalizującymi szkody i powstrzymanie zagrożenia oraz pomocy poszkodowanym);
• odbudowania (przywrócenia zdolności reagowania na niebezpieczeństwa oraz odtworzenia infrastruktury krytycznej na obszarze objętym
kryzysem)11.
Zarządzanie kryzysowe to obecnie wieloelementowy system będący
znaczącą częścią bezpieczeństwa narodowego. Struktura organizmu ściśle
związana jest z administracją publiczną. Zarządzanie kryzysowe na obszarze kraju sprawuje Rada Ministrów, zaś na niższych poziomach administracji
za wypełnianie obowiązków ZK odpowiadają:
• wojewodowie (województwa);
• starostowie lub prezydenci miast (powiaty i miasta na prawach powiatu);
• wójtowie bądź burmistrzowie (gminy i małe miasta).
Każdy z przedstawionych wyżej organów wspierany jest przez właściwy
Zespół Zarządzania Kryzysowego, składający się ze specjalistów instytucji
oraz organizacji uczestniczących w ZK.
10
Ustawa z dnia 26 kwietnia 2007 roku o zarządzaniu kryzysowym, Dz. U. z 2007 r., nr
89, poz. 590, art. 2.
11
Zob. W. Skomra, Zarządzanie kryzysowe – praktyczny przewodnik po nowelizacji
ustawy, wyd. PRESCOM, Wrocław, 2010, s. 35.
161
Jerzy Trocha
Prawidłowe wykonywanie obowiązków przez kompetentne instytucje
wiąże się również z zastosowaniem do zasad zarządzania kryzysowego.
Stanowią one kanony postępowania pozwalające na skuteczne przeciwdziałanie zagrożeniom. Należą do nich: (…) jednoosobowość kierowania,
odpowiedzialność organów władzy publicznej, prymat układu terytorialnego,
powszechności, funkcjonalności podejścia, zespolenia i ciągłości funkcjonowania państwa12.
System zarządzania kryzysowego, pomimo zajmowania głównej pozycji
w ochronie ludności w Polsce, posiada poważne uchybienia. Od momentu
obowiązywania Ustawy z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym nie ukończony został spójny system planistyczny działań w przypadku
wystąpienia sytuacji kryzysowej na każdym poziomie administracji publicznej13. Z uwagi na nieprzewidywalność oraz zróżnicowanie zagrożeń dla bezpieczeństwa kraju w przyszłości może to przynieść niepożądane skutki.
Następnym organizmem składającym się na ochronę ludności w państwie jest krajowy system ratowniczo-gaśniczy. System uruchomiony został
przez Państwową Straż Pożarną w 1995 roku. Głównym motywem powstania organizmu było zorganizowanie jednolitej i zwartej struktury, koncentrującej zintegrowane ze sobą różne zespoły ratunkowe w celu realizacji efektywnych działań ratowniczych. Krajowy system ratowniczo-gaśniczy jest organizmem podlegającym ministrowi właściwemu do spraw wewnętrznych,
który sprawuje nadzór nad jego działalnością.
Stosownie do przyjętej nomenklatury prawnej krajowy system ratowniczo-gaśniczy stanowi (…) integralną część organizacji bezpieczeństwa wewnętrznego państwa, obejmującą, w celu ratowania życia, zdrowia, mienia
lub środowiska, prognozowanie, rozpoznawanie i zwalczanie pożarów,
klęsk żywiołowych lub innych miejscowych zagrożeń (…)14. Naczelnym organem systemu jest Komendant Główny Państwowej Straży Pożarnej podległy ministrowi właściwemu do spraw wewnętrznych. Dalsza struktura krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego związana jest nierozerwalnie z administracją publiczną. W świetle audytu Najwyższej Izby Kontroli KSRG został oceniony najwyżej spośród pozostałych organizmów działających na
rzecz ochrony ludności w Polsce15.
Udzielanie pomocy w ramach systemów ochrony ludności wiąże się
z należytym informowaniem i przyjmowaniem zgłoszeń o występującym zagrożeniu. Stanowi to podstawową metodę pozwalającą na odpowiednią oraz
12
J. Gryz, W. Kitler (red.), System reagowania kryzysowego, wyd. Adam Marszałek,
Toruń, 2007, s. 203.
13 Zob. Raport Najwyższej Izby Kontroli na temat przygotowania systemu ochrony ludności przed klęskami żywiołowymi i sytuacjami kryzysowymi, Warszawa, 2013.
14 Ustawa z dnia 24 sierpnia 1991 roku o ochronie przeciwpożarowej, Dz. U. z 1991r.,
nr 81 poz. 351, art. 2, pkt. 4.
15 Zob. Raport Najwyższej Izby…
162
sprawną reakcję na powstałe niebezpieczeństwo. Z misją pełnienia tej funkcji powołany został w dniu 10 lutego 2009 r. ostatni element składający się
na ochronę ludności cywilnej w Polsce – system powiadamiania ratunkowego. Głównym zadaniem organizmu jest obsługa zawiadomień alarmowych z numeru 112 w celu skierowania do miejsca zagrożenia adekwatnych
do zaistniałej sytuacji zasobów ratowniczych.
System powiadamiania ratunkowego posiada jednak liczne mankamenty. Z danych TP SA za 2012 r. aż 30% połączeń alarmowych na numer
112 nie zostało odebranych16. Stanowi to poważne zagrożenie w postaci
nieprzyjęcia zgłoszenia, a w rezultacie nieudzielenia właściwej pomocy potrzebującym. Konieczne jest ciągłe udoskonalanie systemu i zwiększanie
jego skuteczności przy wykorzystaniu nowoczesnych technik funkcjonowania. Ponadto z informacji Ministerstwa Administracji i Cyfryzacji za rok
2014 wynika, że spośród wszystkich zgłoszeń aż 48% stanowiły powiadomienia fałszywe17. Nasuwa się więc konkluzja braku dostatecznej ilości programów edukacyjnych oraz kampanii społecznych promujących ideę numeru alarmowego 112 jako telefonu ratującego życie.
Potrzeba badań nad ochroną ludności
Zapoznając się z problematyką ochrony ludności w Polsce, dostrzec
można potrzebę utworzenia jednego sprawnego systemu OL wynikającego
z doświadczeń ostatnich lat i konfliktu zadaniowego na linii zarządzanie kryzysowe – ratownictwo – obrona cywilna. Niekompletność regulacji prawnych
wygenerowała braki w koordynacji działań w sferze szeroko rozumianej
ochrony ludności. Obecnie w kraju istnieje pewien rodzaj dualizmu przyjętych założeń związanych z OL18. Weryfikacja literatury przedmiotu oraz
ustaw i rozporządzeń prowadzi do konkluzji, że działania formacji obrony
cywilnej oraz struktur zarządzania kryzysowego nie uzupełniają się, a nakładają na siebie obszarami zadaniowymi. Funkcjonowanie obu organizmów wypełniających analogiczne zadania wpływa na pogłębienie problemów ochrony ludności w Polsce i wzrost niepotrzebnych wydatków publicznych.
Zapewnienie optymalnego poziomu poczucia bezpieczeństwa obywatelom poprzez ochronę przed różnymi zagrożeniami będącymi wynikiem sił
natury bądź działalności ludzkiej jest przedmiotem debaty grona ekspertów,
która ponownie rozgorzała wraz z przyjętą przez Radę Ministrów uchwałą
na temat Programu Ratownictwa i Ochrony Ludności na lata 2014-2020.
16
Zob. tamże.
Zob. Statystyki dotyczące funkcjonowania systemu powiadomienia ratunkowego
w 2014 r., Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji, 2015.
18 Zob. Raport Najwyższej Izby…
17
163
Jerzy Trocha
Opracowaniem planu zajął się Międzyresortowy Zespół ds. Opracowania
Programu Ratownictwa i Ochrony Ludności19 składający się z przedstawicieli: Ministra Spraw Wewnętrznych, Ministra Obrony Narodowej, Ministra
Administracji i Cyfryzacji, Ministra Zdrowia, Komendanta Głównego Policji
oraz Komendanta i Zastępcy Komendanta Państwowej Straży Pożarnej. Intencją sporządzenia dokumentu było określenie zadań i kierunków rozwoju
ochrony ludności. Program porusza ważne sfery bezpieczeństwa, w głównej
mierze skupiając się na zagrożeniach w czasie pokoju. Aspekt ochrony ludności cywilnej przed zagrożeniami militarnymi jest często pomijany w polemice publicznej związanej z OL. Dlatego też istotną cechą określonego dokumentu są planowane zmiany legislacyjne. Ważny postulat, który pojawił
się w programie, dotyczy uregulowania norm funkcjonowania ochrony ludności w przypadku wojny20. Dotychczasowy system (a właściwie brak jednolitego funkcjonalno-zadaniowego systemu OL) oparty jest na różnych doświadczeniach i potrzebach, które nie spełniają kryterium kompleksowego
rozwiązania problemu ochrony ludności. Dostrzega się zbędne podziały na
czas wojny i pokoju, gdzie podstawową ideą jest ochrona ludności bez
względu na źródło zagrożenia. Rozdzielanie zadań, kompetencji oraz założeń funkcjonowania obrony cywilnej według realiów II wojny światowej wymaga innego podejścia do tworzenia jednolitego systemu, którego misję zasadne jest określić jako ochronę ludności przed zagrożeniami. Podejmowanie działań w ramach krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego, Państwowego Ratownictwa Medycznego, a także innych społecznych organizacji
o charakterze ratunkowym, wymaga scalenia funkcjonalnego oraz zadaniowego. Zatem z tego powodu konieczne jest podjęcie reform zmierzających
do zjednoczenia funkcjonalnego poszczególnych podsystemów i dokonanie
podziału oraz opisania ich kompetencji.
Prace nad zmianami w ochronie ludności powinny jednak poprzedzić
kompleksowe badania z tego zakresu. Na podstawie dotychczasowej wiedzy, w procesie badawczym należy wyróżnić dwa cele. Pierwszym z nich
jest cel poznawczy, który stanowi objaśnienie i ewaluację uwarunkowań
działania systemów funkcjonujących w ramach ochrony ludności w Polsce
w latach 2000-2015 w zakresie przygotowania do realizacji zadań ustawowych. Przyjęty w celu poznawczym zakres czasu zawiera bardzo ważne wydarzenia mające wpływ na kształt ochrony ludności. Natomiast cel utylitarny
dotyczy opracowania koncepcji zmian ochrony ludności w Polsce.
19 Zarządzenie nr 66 Prezesa Rady Ministrów z dnia 4 września 2013 roku w sprawie
utworzenia Międzyresortowego Zespołu do spraw Opracowania Programu Ratownictwa
i Ochrony Ludności na lata 2014-2020, M. P. poz. 737.
20
Załącznik nr 1 do Uchwały nr 59/2014 Rady Ministrów z dnia 29 kwietnia 2014 roku
w sprawie przyjęcia Program Ratownictwa i Ochrony Ludności na lata 2014-2020, s. 43.
164
Przyjęcie powyższych celów pozwala na sformułowanie głównego problem badawczego oraz szczegółowych pozwalających na precyzyjne zbadanie problematyki badań.
Problem główny: Jak funkcjonowała ochrona ludności w Polsce w latach
2000-2015?
Problemy szczegółowe:
1) Jak systemy działające w ramach ochrony ludności w kraju były przygotowane do realizacji ustawowych zadań w latach 2000-2015?
2) Według jakich założeń i jak funkcjonują systemy ochrony ludności
w Republice Federalnej Niemiec, Szwecji oraz Szwajcarii?
3) Jakie czynniki wpływają na funkcjonowanie ochrony ludności
w kraju?
4) W jakich obszarach funkcjonalnych zadania obrony cywilnej i systemu zarządzania kryzysowego pokrywają się i jakie powoduje to konsekwencje w zakresie ochrony ludności?
5) Jakich zmian wymaga ochrona ludności w Polsce, by spełniała kryteria nowoczesnego i skutecznego systemu?
Postawiony główny problem badawczy wymaga przyjęcia hipotezy,
którą w trakcie procesu badawczego należy potwierdzić bądź odrzucić.
W zaistniałych okolicznościach, wynikających z doświadczeń ostatnich lat,
należy sformułować następującą hipotezę roboczą – ochrona ludności funkcjonowała na niskim poziomie21, co wynikało z niekompletności regulacji
prawnych oraz sporów kompetencyjnych na płaszczyźnie obrona cywilna –
zarządzanie kryzysowe – ratownictwo. Współczesna forma ochrony ludności w Polsce nie jest adekwatna do potrzeb organizacji państwa.
Podsumowanie
Na podstawie raportów Najwyższej Izby Kontroli oraz dotychczasowej
działalności praktycznej systemów ochrony ludności zasadne jest podjęcie
badań związanych z OL. Prace badawcze zawsze stanowiły cenne źródło
informacji na temat rozpatrywanych problemów, natomiast liczba publikacji
odnoszących się do funkcjonowania ochrony ludności, a przede wszystkim
obrony cywilnej, jest stosunkowo niewielka. W obliczu wdrażania postanowień Programu Ratownictwa i Ochrony Ludności na lata 2014-2020 w kraju
oraz intensywnych prac nad budową jednego sprawnego systemu ochrony
ludności przez ustawodawcę, badania naukowe mogą stanowić syntezę
ważnych konkluzji. Prowadzona w toku realizacji badań analiza dotychczasowej działalności obrony cywilnej, zarządzania kryzysowego, krajowego
systemu ratowniczo-gaśniczego oraz systemu powiadamiania ratunkowego
21
Przyjęto trzystopniową skalę oceny poziomu funkcjonowania ochrony ludności: niski,
średni, wysoki.
165
Jerzy Trocha
w Polsce powinna istotnie wpłynąć na kierunek przebudowy OL. Ponadto
w badaniach istotne będzie również dokonanie przeglądu systemów
ochrony ludności realizowanych w wybranych państwach europejskich. Materiał badawczy posłuży do eksplikacji porównawczej systemów ochrony
ludności w innych państwach w celu opracowania założeń naukowych koncepcji systemu OL w Polsce.
Przedstawiona w artykule sytuacja związana z ochroną ludności jednoznacznie wskazuje na potrzebę przeprowadzenia badań w przedmiotowym
zakresie. Zrealizowanie omówionej koncepcji badań wydatnie przyczyni się
do wzrostu wiedzy na temat bezpieczeństwa, a także posłuży jako cenny
materiał, który powinien być wykorzystany podczas prac nad zmianami
w ochronie ludności.
Bibliografia
1. Gryz Jarosław, Kitler Waldemar, (red.), System reagowania kryzysowego,
wyd. Adam Marszałek, Toruń, 2007.
2. Maslow Abraham, Motywacja i osobowość, PWN, Warszawa, 2006.
3. Piętnastolecie L.O.P.P.: praca zbiorowa, Wydawnictwo Zarządu Głównego
Ligi Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej, Warszawa, 1938.
4. Raport Najwyższej Izby Kontroli na temat przygotowania struktur obrony
cywilnej do realizacji zadań w okresie wojny i pokoju, Warszawa, 2012.
5. Raport Najwyższej Izby Kontroli na temat przygotowania systemu ochrony
ludności przed klęskami żywiołowymi i sytuacjami kryzysowymi, Warszawa, 2013.
6. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 28 września 1993 r. w sprawie
obrony cywilnej, Dz. U. z 1993 r., nr 93.
7. Skomra Witold, Zarządzanie kryzysowe – praktyczny przewodnik po nowelizacji ustawy, wyd. PRESCOM, Wrocław, 2010.
8. Statystyki dotyczące funkcjonowania systemu powiadomienia ratunkowego
w 2014 r., Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji, Warszawa, 2015.
9. Suwart Jerzy, Kronika Obrony Cywilnej w Polsce (1922-1984), wyd. Czasopisma wojskowe, Warszawa, 1986.
10. Uchwała nr 59/2014 Rady Ministrów z dnia 29 kwietnia 2014 roku w sprawie
przyjęcia Programu Ratownictwa i Ochrony Ludności na lata 2014-2020.
11. Ustawa z dnia 24 sierpnia 1991 roku o ochronie przeciwpożarowej,
Dz. U. z 1991 r., nr 81 poz. 351.
12. Ustawa z dnia 26 kwietnia 2007 roku o zarządzaniu kryzysowym,
Dz. U. z 2007 r., nr 89, poz. 590.
13. Załącznik nr 1 do Uchwały nr 59/2014 Rady Ministrów z dnia 29 kwietnia
2014 roku w sprawie przyjęcia Program Ratownictwa i Ochrony Ludności na lata
2014-2020.
166
14. Zarządzenie nr 66 Prezesa Rady Ministrów z dnia 4 września 2013 roku
w sprawie utworzenia Międzyresortowego Zespołu do spraw Opracowania Programu Ratownictwa i Ochrony Ludności na lata 2014-2017, M. P. poz. 737.
RESEARCH ON POPULATION PROTECTION IN THE
FACE OF THE CONCEPT OF STATUTORY CHANGES
Abstract: The article draws attention to the necessity of population protection in Poland due to competence disputes between crisis management,
civil defence and rescue. The author shows the need to conduct the protection of population in Poland and justifies the necessity of research in this
area in the face of planned changes in the functioning of population protection systems. The implementation of the research concept described in the
article could be a valuable source of information concerning the direction of
reconstruction of population protection in Poland.
167
Wykaz recenzentów współpracujących z redakcją
kwartalnika Obronność. Zeszyty Naukowe Wydziału
Zarządzania i Dowodzenia w 2015 roku
BĘBENEK Bogusław, gen bryg. rez. dr inż.
Akademia Obrony Narodowej w Warszawie
CHRUPEK Rafał, ppłk dr
CZUPRYŃSKI Andrzej, dr hab.
ELAK Leszek, płk dr hab.
EL GHAMARI Magdalena, dr
Uniwersytet w Białymstoku
FRĄCZEK Mariusz, ppłk dr
HARĘŻLAK Piotr, ppłk dr
JAŁOSZYŃSKI Kuba, prof. dr hab.
Wyższa Szkoła Policji w Szczytnie
KACZMARCZYK Barbara, kpt dr
Wyższa Szkoła Oficerska Wojsk Lądowych we Wrocławiu
KACZMAREK Aleksandra, dr
KAWKA Waldemar, płk dr hab. inż.
KOGUT Bogdan, st. bryg. dr inż.
Szkoła Aspirantów Państwowej Straży Pożarnej w Krakowie
KOPA Zbigniew, ppłk dr inż.
Wyższej Szkole Biznesu w Dąbrowie Górniczej
KUREK Sylwester, ppłk dr hab.
KURINIA Stefan, dr inż.
LASOTA Jacek, ppłk dr
LEWANDOWSKI Jacek, płk dr
LIPIŃSKA Justyna, dr hab.
Akademia Marynarki Wojennej w Gdyni
MARCINKOWSKI Czesław, ppłk rez. dr inż.
Wszechnica Polska w Warszawie
168
MARCZYK Maciej, ppłk dr inż.
MARKIEWICZ Szymon, ppłk dr
NEPELSKI Mariusz, podinsp. dr hab.
Wyższa Szkoła Policji w Szczytnie
NOWAK Jacek, dr hab.
Wyższa Szkoła Oficerska Sił Powietrznych w Dęblinie
PAŹDZIOREK Przemysław, ppłk dr
PIOTROWSKA-TRYBULL Marzena, dr hab.
PLESKACZ Żanna, dr
PŁONKA Piotr, płk dr hab.
Akademia Marynarki Wojennej w Gdyni
RADOMYSKI Adam, płk dr hab.
SCHEFFS Waldemar, płk dr
SŁOWIK Jerzy, płk dr
SMYK Stanisław, dr hab. inż.
SOCHA Robert, dr hab.
Szkoła Główna Służby Pożarniczej w Warszawie
SZANKIN Tomasz, insp. dr
Wyższej Szkole Biznesu w Dąbrowie Górniczej
ŚLADKOWSKI Stanisław, prof. dr hab.
WRZOSEK Marek, płk prof. dr hab.
ZBOINA Jacek, bryg. dr inż.
Centrum Naukowo-Badawcze Ochrony Przeciwpożarowej –
Państwowy Instytut Badawczy w Józefowie
169

Obronność nr 4 / 2015 - Wydział Zarządzania i Dowodzenia AON

Transkrypt

Podobne dokumenty