SZKOLNA OFIARA AGRESJI RÓWIEŚNICZEJ Jak interweniować

Transkrypt

SZKOLNA OFIARA AGRESJI RÓWIEŚNICZEJ
Jak interweniować, udzielać pomocy
i rozmawiać z uczniem – poradnik
wychowawcy
e-book
e-book: Szkolna ofiara agresji rówieśniczej
Jak interweniować, udzielać pomocy i rozmawiać z uczniem – poradnik wychowawcy
2
Autor
Małgorzata Łoskot – absolwent Akademii Pedagogiki Specjalnej w Warszawie.
Pedagog
nauczycieli
specjalny,
oraz
socjoterapeuta.
programów
Autorka
profilaktycznych
programów
dla
szkoleniowych
młodzieży
szkół
dla
ponad-
gimnazjalnych. Pracuje jako pedagog szkolny w Publicznym Gimnazjum nr 2
w Strzelcach Opolskich. Jest autorką cyklu artykułów Szkoła dla rodziców.
Opiekun merytoryczny:
Natalia Wojciechowska
Nadzór wydawniczy:
Agnieszka Zmysłowska
© by Wydawnictwo FORUM Sp. z o.o., Poznań 2009
Wydawca:
Portal edukacyjny Literka.pl
Wydawnictwo FORUM SP. z o.o.
ul. Polska 13, 60-595 Poznań
(061) 66 55 888
ISBN: 978-83-260-0350-9
Teksty aktów prawnych zamieszczonych w niniejszej publikacji mają jedynie charakter informacyjny i nie stanowią
oficjalnego źródła prawa.
3
Spis treści
Autor
s. 2
Spis treści
s. 3
1
Udzielanie pomocy uczniowi – mity, zasady,
nasze obowiązki
2
s. 4
Konsekwencje bycia ofiarą zachowań agresywno-przemocowych
s. 7
3
Nasza pomoc – krok po kroku
s. 8
4
Przykłady nieprawidłowych interwencji nauczyciela
s. 19
5
Przykłady prawidłowych interwencji nauczyciela
s. 22
6
Pomocne dokumenty, ankiety, scenariusze zajęć
s. 25
6.1
Ankieta dla uczniów – przykład 1
s. 25
6.2
s. 30
6.3
Ankieta dla rodziców
s. 32
6.4
Metoda socjometryczna
s. 34
6.5
Scenariusz zajęć dla uczniów gimnazjum
s. 39
Bibliografia
s. 42
1
4
Udzielanie pomocy uczniowi – mity, zasady, nasze
obowiązki
Do szkół uczęszcza bardzo duża ilość dzieci, ale tylko w stosunku do niektórych
z nich kierowane są zachowania innych uczniów charakteryzujące się agresją.
Pojawia się pytanie: dlaczego? Można to wyjaśnić na wiele różnych sposobów.
Jednym z nich jest powołanie się na fakt istnienia w każdej grupie społecznej osób
posiadających pewne cechy, predestynujące je do zostania tzw. ofiarą (kozłem
ofiarnym) czynów agresywno-przemocowych.
Z licznych badań wynika, iż na agresję i przemoc rówieśniczą narażeni są przede
wszystkim uczniowie nieśmiali i delikatni, odmiennej narodowości i rasy, nigdy
niepodpowiadający innym, ale również wulgarni i zaczepiający, zawsze uprzejmi
wobec nauczycieli, popisujący się bogactwem, niekoleżeńscy, zawsze spokojni
i grzeczni, niezgrabni fizycznie, bardzo dobrze uczący się bądź mający problemy
edukacyjne, przez których klasa ma niską średnią semestralną. Teoretycznie
– każdy z naszych uczniów może – w sprzyjających ku temu warunkach
i okolicznościach – w pewnym momencie swego szkolnego życia stać się ofiarą
zachowań swych rówieśników.
W powszechnym myśleniu – również nauczycieli – spotyka się przekonanie, że
należy karać sprawcę przemocy i pomóc jej ofierze. Z karaniem ucznia-sprawcy
zazwyczaj nie mamy problemów. Z udzieleniem pomocy uczniowi-ofierze, często
niestety tak. Badania wskazują, że istnieje spora grupa nauczycieli postrzegających
uczniów-ofiary jako: ciapowate maminsynki, mało zaradne, niedojrzałe, zalęknione,
nieprzystosowane,
irytujące
swą
nieporadnością.
Uczniowie
ci
wzbudzają
współczucie, ale nie są zbyt lubiani.
Daleka jestem od tego, by głosić, iż nauczyciele są w stanie powstrzymać wszelkie
przejawy agresji występujące między uczniami. Nie obwiniam ich za wzrastającą
w naszych szkołach przemoc rówieśniczą, za istnienie agresorów i ich ofiar. Jednak
nie zgadzam się z poglądem, że nauczyciele muszą być bezradni, że nie są w stanie
nic zrobić, pomóc i jednym, i drugim.
5
Do tych, którym nie jest obojętny los ucznia-ofiary, adresuję to opracowanie
z przekonaniem, że interwencja nauczyciela podczas jednej z pierwszych prób
znęcania się nad kolegą, szykanowania go, wyśmiewania czy izolowania może
skutecznie
ustrzec
przed
późniejszymi,
bardziej
odległymi
konsekwencjami
wychowawczymi. Jestem pewna, że nauczyciel, który sam otwarcie reaguje
niezgodą na każde zachowanie uczniów mające znamiona agresji, nie tylko
prawidłowo oddziałuje wychowawczo na klasę, ale także buduje system wsparcia
dla ofiary. W każdym środowisku szkolnym jest spora grupa dzieci narażonych na
przemoc ze strony kolegów. Co tak naprawdę wiemy o dzieciach stanowiących
łatwy łup dla rówieśniczego agresora?
Norweski psycholog Dan Olweus ukazuje, co może predysponować ucznia do
stania się kozłem ofiarnym przemocy klasowej/szkolnej. Taki uczeń często:
1)
jest
zmuszany
do
wykonywania
poleceń
kolegów
i
zazwyczaj
nosi
nieprzyjemne przezwiska,
2)
poszukuje swoich rzeczy, które są przez kolegów chowane czy nawet
niszczone,
3)
ma ślady przemocy fizycznej – np. sińce, zadrapania,
4)
płacze, wygląda na osobę smutną czy nieszczęśliwą,
5)
ma zmienne nastroje: od smutku do irytacji, nagłych wybuchów złości,
6)
jest izolowany,
7)
ma problem z głośnym wypowiadaniem się,
8)
nie potrafi się bronić, atakowany ucieka, skarży, poddaje się,
9)
zaczyna mieć problemy w nauce – jego stopnie ulegają pogorszeniu,
10) przejawia niechęć do chodzenia do szkoły, ucieka w chorobę bądź też
zaczyna wagarować,
11) czas wolny w szkole spędza samotnie lub w pobliżu osób dorosłych,
12) rzadko uczestniczy w imprezach organizowanych przez klasę i szkołę,
13) na lekcjach, np. WF-u, jest jako ostatni wybierany do drużyn czy pracy
w grupie,
6
14) uskarża się na bóle głowy, brzucha, ma problem ze snem, budzi się
z krzykiem i płaczem,
15) zdarza się, że przejawia zachowania prowokujące w stosunku do sprawców
przemocy,
16) jest nielubiany przez nauczycieli,
17) sam może stosować przemoc wobec osób słabszych.
2
Konsekwencje
bycia
ofiarą
zachowań
7
agresywno-
-przemocowych
Konsekwencje bycia ofiarą zachowań agresywno-przemocowych mogą być dla
ucznia katastrofalne. Mogą ujawnić się natychmiast bądź dopiero po pewnym
czasie, stopniowo. Najczęściej dotyczą sfery:
■
somatycznej: siniaki, opuchlizny, uszkodzenia skóry, wymioty, drżenie
rąk, bóle głowy, mimowolne ruchy mięsni – szczególnie twarzy (tiki),
■
psychicznej: obniżona samoocena, poczucie krzywdy i winy, zaburzenia
pamięci i koncentracji uwagi, lękliwość, silny lęk przed porażką.
■
behawioralnej: zachowania agresywne i autodestrukcyjne (anoreksja,
bulimia,
próby
samobójcze),
koszmary
senne,
częste
kłamstwa,
nadmierne podporządkowanie się komuś, ucieczka w świat fantazji,
pogłębiające się problemy w uczeniu.
Długotrwałe bycie ofiarą poważnie pogarsza stan zdrowia ucznia i utrudnia jego
rozwój emocjonalny. Dlatego tak ważne jest szybkie rozpoznanie (zidentyfikowanie)
takiego ucznia w klasie/szkole oraz zapewnienie mu odpowiedniej pomocy
i wsparcia.
Wymaga
psychopedagogicznej,
o uczniu,
to
od
nauczyciela
umiejętności
prawidłowego
posiadania
obserwacji,
reagowania
na
analizy
jego
podstawowej
zdobytych
problemy,
wiedzy
informacji
nawiązywania
i podtrzymywania dobrych relacji z uczniem – opartych na empatii, szacunku,
zrozumieniu i autentycznej chęci udzielenia mu pomocy, w oparciu o znajomość
podstawowych zasad postępowania w takich sytuacjach. Wymaga również czasu,
bywa, że bardzo długiego. Pośpiech i niecierpliwość mogą jedynie pogorszyć
sytuację ucznia.
3
8
Nasza pomoc – krok po kroku
Krok 1: rozpoznanie ofiary
Dzieci, które są narażone na szykanowanie ze strony kolegów, charakteryzują się
jedną lub kilkoma z wymienionych niżej cech. Niejednoznaczność ta wynika stąd, że
czasami jedna cecha sugeruje nam, że mamy do czynienia z ofiarą przemocy lub
prześladowań, czasami takich cech może być więcej. Trzeba przyjąć, że im więcej
tych cech uda nam się stwierdzić, tym większe są szanse, że dziecko jest ofiarą
prześladowania
kolegów.
Specjaliści
twierdzą,
że
wśród
ofiar
zachowań
agresywno-przemocowych wyróżniamy następujące typy:
■
Ofiara uległa – to uczeń bierny, wycofany, pełen zwątpienia i bardzo
wrażliwy na krytykę i uwagi na swój temat. Często słaby fizycznie, bywa
odludkiem,
uważany
czasami
za
mięczaka.
Przez
nauczyciela
raczej
niezauważany albo nadmiernie chroniony, co dodatkowo nasila wrogość
rówieśników.
■
Ofiara masochistyczna – osoba gotowa do samoudręczania dla kolegi lub
koleżanki, którą idealizuje i traktuje jako wartą każdego poświęcenia.
Przyznaje się do bycia sprawcą czynów popełnianych przez swego idola.
■
Ofiara ratownik – przez swoje podporządkowanie i uległość stara się być
ratownikiem, który zmieni inną osobę na lepsze. Na kolegów wybiera tzw.
chuliganów, a pragnąc zyskać ich zaufanie gotowa jest do wszelkich
zachowań i czynów akceptowanych przez nich.
Liczne obserwacje oraz badania wskazują, że w klasie szkolnej najczęściej
spotykamy tzw. ofiary pasywne i prowokujące. Podstawowym kryterium tego
podziału jest sposób zachowania się ucznia w grupie.
9
Cechy ofiary pasywnej:
■
jest wrażliwa i nieśmiała,
■
ostrożna w kontaktach z innymi,
■
ma trudności z zaistnieniem w grupie rówieśniczej,
■
jest niepewna i lękowa,
■
nie potrafi się bronić, atakowana – płacze, wycofuje się, ucieka,
■
czuje się małowartościowa, nie potrafi właściwie ocenić swojej sytuacji,
■
ma poczucie osamotnienia i opuszczenia,
■
zwykle nie ma w klasie żadnego dobrego przyjaciela,
■
ma negatywne nastawienie do stosowania przemocy,
■
może być słabsza fizycznie (dotyczy to zwłaszcza chłopców),
■
często ma lepszy kontakt z dorosłymi niż z rówieśnikami,
■
może mieć bliższe od przeciętnych kontakty z rodzicami, szczególnie
z matką (ta bliskość często oznacza nadopiekuńczość), w domu czuje
bezpieczna i kochana.
Cechy ofiary prowokującej: ma problemy z koncentracją, skupieniem się,
■
wyróżnia się niespokojnym zachowaniem, często nadaktywnością,
■
wprowadza zamieszanie, niepokój,
■
wytwarza wokół siebie atmosferę irytacji i napięcia,
■
jej zmienne humory są przyczyną częstych konfliktów z kolegami,
■
ma porywczy temperament,
■
chce się bić, próbując odeprzeć atak,
■
jej zachowanie może być odbierane przez większość klasy jako prowokujące
i może powodować negatywne reakcje ze strony innych.
Uczeń – ofiara agresji rówieśniczej – często cierpi dłuższy czas, a nauczyciele tego
nie zauważają. Dzieci najczęściej nie przyznają się dorosłym (rodzicom, opiekunom,
10
nauczycielom, wychowawcom), że doświadczają agresji i przemocy ze strony swych
kolegów. Przyczyny tego mogą być różne: lęk przed sprawcami, obawa, że nikt nie
uwierzy, brak wiary w pomoc i zmianę takiej sytuacji, poczucie winy, a nawet
wstyd. Dlatego nauczyciele we współpracy z rodzicami muszą bacznie obserwować
każde dziecko i zwracać uwagę na wszelkie zmiany w jego zachowaniu.
Dodatkowe sygnały, które pomagają rozpoznać, czy uczeń jest potencjalną lub stał
się już ofiarą aktów agresji i przemocy w szkole/klasie to m.in.:
■
sińce,
zadrapania,
zniszczone
ubranie
czy
przybory
szkolne;
dziecko
zapytane o przyczynę nie potrafi wyjaśnić co się stało,
■
■
■
coraz gorsze wyniki w nauce,
przygnębienie, sprawianie wrażenia nieszczęśliwego,
wycofywanie się z kontaktów z rówieśnikami, unikanie kolegów i koleżanek,
rezygnacja z wychodzenia na podwórko,
■
zamknięcie się w sobie, apatia,
■
unikanie szkoły, niechęć do uczestniczenia w zajęciach pozalekcyjnych,
■
wyrażanie opinii: nienawidzę szkoły, nienawidzę swojej klasy, nienawidzę
swojego podwórka, nienawidzę swych kolegów, nie chcę tam chodzić itp.,
■
częste spóźnienia do szkoły, długie powroty ze szkoły (często okrężną
drogą),
■
dokonywanie drobnych kradzieży w szkole lub w domu (pieniędzy lub innych
przedmiotów).
Uczeń może być ofiarą jednostkowych aktów agresji swoich kolegów, ale może
także pełnić rolę tzw. kozła ofiarnego, co wynika z jego charakterystycznego
sposobu zachowania się w grupie i służy rozładowaniu napięcia. Kozioł ofiarny to
rola polegająca na skupianiu na sobie trudnych emocji pojawiających się w klasie
i prowokowaniu do wyładowania złości, skierowanej do kogoś zupełnie innego.
Kozioł ofiarny to taki „obiekt zastępczy”. Jeśli uczniowie np. boją się klasówki
z historii, mogą napięcie wyładowywać/odreagować na którymś ze słabszych
kolegów, bowiem sam nauczyciel jest poza ich zasięgiem.
11
Takim potencjalnym obiektem najczęściej bywa cichy, spokojny, podporządkowany
nauczycielowi klasowy „kujon” lub odwrotnie, edukacyjnie najsłabsza w klasie
osoba. Często w tę rolę „wepchnięci” są uczniowie z ADHD. Niestety, znacznie
łatwiej doprowadzić do powstania w klasie roli kozła ofiarnego, niż później
skutecznie pomóc uczniowi i klasie poradzić sobie z problemem. Działa bowiem
zasada „błędnego koła”. Z jednej strony, kozioł ofiarny pełni ważną funkcję
w relacjach między uczniami, gdyż rozładowuje wszelkie powstające między nimi
napięcia, pozwala innym poczuć się dobrze, zbudować poczucie swojej wartości na
tym, że jest się lepszym niż klasowa ofiara. Dlatego klasy z kozłem na pozór
wyglądają na bardzo zgrane, z wyjątkiem tego „jednego”. Z drugiej strony, uczeń
pełniący rolę kozła ofiarnego tylko w ten sposób może funkcjonować w klasie i mieć
jakąkolwiek szansę na relacje z pozostałymi uczniami. Bardzo często zapytany o to,
czy chce, by mu pomóc, odpowiada przecząco: Nie, nic mi się nie dzieje, ja lubię
swoją klasę; Ja już się przyzwyczaiłam, nie przeszkadza mi to. Po prostu inaczej nie
może i nie umie funkcjonować. I to jest największy jego problem, którego
nauczycielowi i rodzicom nie wolno lekceważyć.
Pamiętajmy zawsze o tym, że:
1) Żadne dziecko nie jest winne temu, że stało się ofiarą przemocy.
2) Każdy ma prawo być wrażliwym, słabym, bezbronnym.
3) Nikt nie ma prawa użyć w stosunku do niego przemocy.
4) Zadaniem nauczyciela jest natychmiastowe reagowanie, przerwanie aktów
agresji i odpowiednie zajęcie się uczniem-ofiarą.
W rozpoznaniu ucznia – potencjalnej ofiary agresji i przemocy rówieśniczej
– pomocne są:
■ ankiety
sondażowe dotyczące postaw
-przemocowych,
samopoczucia
wobec
uczniów,
zachowań
agresywno-
atmosfery
panującej
w szkole/klasie – adresowane tak do samych uczniów, jak rodziców
i nauczycieli (przykłady w załączeniu),
12
■ arkusze obserwacyjne – uzupełniane co najmniej raz w semestrze przez
wychowawcę, we współpracy z nauczycielami przedmiotowymi,
■ socjogram – narzędzie pozwalające nauczycielowi lepiej poznać uczniów,
niektóre cechy ich osobowości, relacje między uczniami, spoistość grupy
(przykłady w załączeniu).
Krok 2: praca z uczniem-ofiarą
Pomoc dziecku-ofierze polega przede wszystkim na zapewnieniu mu poczucia
bezpieczeństwa w szkole, czyli przerwaniu wszelkich aktów agresji, jakie wobec
niego stosowano, a w następnej kolejności dbałość o to, aby takie zachowania ze
strony innych uczniów więcej się nie powtarzały. Doświadczenie bycia ofiarą może
mieć bowiem istotny, niestety negatywny wpływ na przyszłe życie ucznia. Dlatego
tak ważne jest, aby nauczyciele pomogli uczniowi pozbyć się tej obciążającej roli.
Sytuacja nauczyciela – pomagacza jest o tyle trudna, że chcąc pomóc ofierze, może
ściągnąć na nią jeszcze większe prześladowanie ze strony kolegów, którym trudno
pojąć nagłe, pozytywne zainteresowanie się klasową ofermą, ciapą, ofiarą. Od
czego więc zacząć i jak to robić prawidłowo?
■
Po pierwsze – nauczyciel musi reagować na każdy akt agresji skierowanej
ku ofierze, zrobić wszystko, by taką sytuację natychmiast przerwać: Paweł,
przestań! Nie pozwalam obrażać Zosi; Marek, odejdź od Pawła, nie wolno ci
go poszturchiwać. Powiadomię o twoim zachowaniu wychowawcę i rodziców;
Jak będziesz bił (szantażował, straszył) Marka, powiadomię o tym policję.
Klasa wówczas dostaje jasny sygnał, że nieakceptowane są żadne przejawy
agresji w stosunku do jakiegokolwiek ucznia, a w przypadku ich pojawienia
się,
bezwzględnie
zostaną wyciągnięte
konsekwencje
w
stosunku
do
sprawców przemocy.
■
Po drugie – nauczyciel powinien porozmawiać z uczniem o istniejącej
sytuacji oraz zapewnić go, że zrobi wszystko, aby przemoc więcej się nie
powtórzyła: Jestem tu po to, by ci pomóc; Nie pozwolę, aby ktoś w szkole ci
dokuczał; Czy możesz powiedzieć, co się dzieje? Nie jest niczym złym
opowiedzieć, co się stało.
13
Dziecko może współpracować z nauczycielem, opowiedzieć o konkretnych
wydarzeniach, wskazać sprawców, ale ma także prawo do milczenia,
pozostania
z
boku,
nieangażowania
się.
To
na
dorosłych
spoczywa
obowiązek rozwiązania tego problemu.
■
Po trzecie – nauczyciel powinien informować dziecko na bieżąco, jakie kroki
wobec
sprawców
podejmie,
co
już
zrobił
i
jakie
są
tego
efekty:
O zachowaniu Pawła wobec ciebie rozmawiałam z jego mamą, wychowawcą,
panią pedagog i dyrektorem. Paweł jest teraz bacznie przez wszystkich
nauczycieli obserwowany. Za swoje zachowanie poniósł już konsekwencje,
nie może w tym semestrze uczestniczyć w zawodach sportowych. Na
rozmowy należy zapraszać rodziców i wspólnymi siłami szukać sposobów
rozwiązania problemu. Oni muszą być poinformowani o sytuacji swego
dziecka. Gdy okaże się, że problemy ucznia są bardzo poważne, można
zaproponować
rodzicom
konsultacje
w
poradni
psychologiczno-
-pedagogicznej lub innej placówce.
Po podjęciu tego typu działań nauczyciel może, a nawet powinien, dodatkowo
wspierać dziecko na kilka sposobów:
■
Okazywać szczere zainteresowania uczniowi: może rozmawiać z nim
na temat jego sytuacji w klasie. Uczniowie, którzy są dręczeni przez innych,
często nie mają z kim podzielić się swoim smutkiem, strachem, rozżaleniem.
Samo wysłuchanie ich historii pomaga im częściowo pozbyć się napięcia.
■
Pozytywnie wzmacniać ucznia i dodawać mu odwagi: może pokazać
dziecku jego mocne strony i podać przykłady różnych sukcesów. Uczniowie-ofiary przemocy posiadają zwykle zaniżone poczucie własnej wartości i nie
doceniają siebie. Umiejętne i systematyczne dowartościowywanie może
wspomóc budowanie wiary w siebie i dostarczać nowej energii do stawiania
czoła problemom.
■
Uczyć umiejętności reagowania w sytuacjach znęcania się, które
przytrafiają się uczniowi: może dawać uczniowi wskazówki dotyczące
reagowania na zaczepki innych uczniów: Trzymaj się z daleka od Krzysia
z Vc, unikaj go, ignoruj. Krzycz głośno, jeśli ci dokucza, tak by ktoś usłyszał.
Czasami ofiara nie uświadamia sobie, że mówi cichym głosem.
14
Nie wie, co może odpowiedzieć na żarty skierowane pod swoim adresem:
Małgosiu, mów do Zosi po imieniu, mów głośno i patrz jej prosto w oczy.
Spróbuj powiedzieć jej: Nie zgadzam się, abyś tak do mnie mówiła.
Nauczyciel
pokazuje
różne
możliwości
zachowania
w
takiej
sytuacji,
wykorzystując scenki, może je również przećwiczyć z dzieckiem.
■
Pokazywać zachowania prowokujące: w przypadku ofiary prowokującej,
pomoc nauczyciela polega dodatkowo na uświadomieniu jej własnej roli
w wyzwalaniu agresji innych uczniów. Nauczyciel może wskazać dziecku
konkretne jego zachowania wywołujące złość kolegów, prowokujące innych
do używania przemocy: Kasiu, gdy pytam kogoś na ocenę, często wołasz:
Proszę pani, ja to wiem, ja to umiem lepiej. Ja wiem, że jesteś bardzo dobrą
uczennicą, ale twoich kolegów twoje słowa drażnią i złoszczą, czują się
wtedy gorsi, a wcale tak nie jest. I wspólnie z nim pomyśleć, w jaki sposób
można je powstrzymywać: Spróbujmy się zastanowić, jak mogłabyś nad tym
zapanować. Masz jakiś pomysł? A może po prostu pochwal odpowiadającą
koleżankę i powiedz: Basia, dobrze mówisz.
W trakcie rozmów z uczniem – ofiarą agresji rówieśniczej – należy unikać:
■
Przypisywania dziecku winy za zaistniałą sytuację: nauczyciel, widząc
słabość
ucznia,
może
mieć
tendencję
do
przypisywania
mu
winy.
Wypowiedzi typu: Dlaczego nie masz koleżanek? Nie mogłaś powiedzieć im,
żeby cię zostawili w spokoju? Może to twój problem i powinnaś iść do
psychologa; Zastanów się, czy ty Maćka nie prowokujesz – przyczyniają się
dodatkowo do pogłębienia smutku i obniżenia poczucia własnej wartości
ucznia. Wszystkie te dzieci chciałyby umieć nawiązywać przyjaźnie i bronić
się, ale będąc w roli ofiary nie potrafią tego.
■
Bagatelizowania problemu dziecka: z punktu widzenia dorosłych wiele
nieprzyjemnych sytuacji, które przydarzają się ofierze, wydaje się prostych
do rozwiązania. Trudno zrozumieć, że dziecko ma z czymś takim problem
i stąd pojawiające się wypowiedzi nauczycieli: Nie przesadzaj; Robisz z tego
tragedię; No, nie przejmuj się tym tak, nos do góry, będzie lepiej; Przecież
nic takiego strasznego się nie stało. Takie zdania powodują, że dziecko
prawdopodobnie więcej nie przyjdzie porozmawiać ze swoim nauczycielem
ani nie opowie mu o nowych faktach.
■
15
Dawania tzw. dobrych rad: jeśli nauczyciel nie jest w stanie pomóc
uczniowi, nie poznał wystarczająco dobrze całej sytuacji, nie powinien
udzielać dziecku szybkich, powierzchownych rad typu: Jak będą chcieli od
ciebie pieniądze, to powiedz im, że im nie dasz; Musisz się zaprzyjaźnić
z jakąś koleżanką z klasy i z nią wracać do domu; Po prostu nie zwracaj
uwagi na ich zaczepki. Takie wypowiedzi dają do zrozumienia dziecku, że
zdane jest na własne siły i nie ma co liczyć na pomoc nauczyciela.
W kontakcie z uczniem-ofiarą zawsze konieczne jest stosowanie się do
następujących zasad:
■
Okaż
ciepło
i
akceptację,
zapewnij
o
dyskrecji
i
swoich
intencjach
(o dyskrecji – nie o tajemnicy, bo być może będziesz musiał z kimś
porozmawiać, obiecaj jednak, że nie zrobisz tego bez wcześniejszego
uzgodnienia): Naprawdę rozumiem, że jest to dla ciebie trudna sytuacja.
Chcę ci pomóc i postaram się to zrobić najlepiej, jak umiem. Gwarantuję ci
dyskrecję. Można także podzielić się z uczniem własnym doświadczeniem
z sytuacji, w której ktoś kiedyś próbował dokuczać samemu nauczycielowi.
■
Przypomnij normy i prawa, które go bronią i powiedz, że nie zgadzasz się na
to, by go krzywdzono: Nikt nie może krzywdzić drugiego. Masz prawo czuć
się u nas bezpiecznie. W naszej szkole agresja jest niedopuszczalna i za jej
stosowanie uczniowie ponoszą konsekwencje/kary. Ja i inni nauczyciele
chcemy tego dopilnować.
■
Doceń odwagę (zwrócił się o pomoc): Cieszę się, że mi o tym powiedziałeś.
Wiem, że uczniowi czasami trudno jest opowiedzieć o swoich problemach.
Doceniam twoją odwagę.
■
Nie wyręczaj w mówieniu (nie zakładaj, że wiesz, co myśli i czuje, dopóki
tego nie usłyszysz).
■
Słuchaj aktywnie, używaj parafrazy, sprawdzając, czy dobrze zrozumiałeś,
utrzymuj kontakt wzrokowy: O ile dobrze cię Basiu zrozumiałam...; A więc
twierdzisz Dorotko, że...; A więc sądzisz, że...; Chcesz powiedzieć Kubusiu,
że...
■
Unikaj dopytywania, nie pytaj „dlaczego?” (uczeń będzie się czuł oskarżany).
■
16
Nie pocieszaj: Biedactwo ty moje, strasznie mi ciebie żal, ale mów
o uczuciach i nazywaj je: Wyobrażam sobie, że jest ci trudno, przykro, źle,
że to cię bardzo złości, denerwuje itp. – w ten sposób wykażesz się empatią.
■
Pokaż mu jego mocne strony: Jesteś dobrą koleżanką, widziałam, jak
pomagałaś Klaudii na matematyce. Potrafisz zaimponować mi swoim
spokojem.
■
Pokazuj zachowania ryzykowne, ale nie obciążaj go winą: Sądzę, że mógłbyś
częściej uczestniczyć w naszych klasowych imprezach. One są dobrą okazją
do tego, byś zaprzyjaźnił się z klasą. Koledzy nie rozumieją, czemu izolujesz
się od nich.
■
Naradźcie się wspólnie, kto lub co może mu pomóc, co ma robić: Widywałam
ciebie z Karolem po lekcjach. Może on pomógłby ci w zorganizowaniu dla
całej klasy ogniska. Porozmawiaj z nim. Ja też chętnie wam w tym pomogę.
■
Spotykaj się z nim co jakiś czas (im młodsze dziecko, tym częściej)
i rozmawiaj o tym, co się zmieniło: Słyszałam od twojej mamy, że Basia
przychodzi do ciebie i wspólnie odrabiacie lekcje. To miłe, że się z nią
dogadujesz. Widuję cię na korytarzu uśmiechniętego, to miłe, że jesteś
radosny.
■
Pogratuluj mu zmian w zachowaniu: Wspaniale dajesz sobie radę. Stałaś się
osobą pewną siebie; Cieszy mnie, że nie dajesz się Tomkowi prowokować.
■
Zapewnij go, że może na ciebie liczyć: Marku, zawsze możesz na mnie
liczyć; Zosiu, gdybyś chciała porozmawiać, znajdę dla ciebie czas.
Ważne!
■
Głównym celem pomocy dla ucznia krzywdzonego jest kreowanie takich
sytuacji, w których mógłby on znaleźć swoje miejsce wśród rówieśników.
Sytuacje
powinny
np. przygotowanie
być
neutralne
jakiegoś
zadania
i
dotyczyć
w
grupie
małej
grupy
uczniów,
osób,
którzy
są
wystarczająco pewni siebie i odgrywają pozytywne role w klasie. W szkole
istnieje wiele takich możliwości!
■
17
W pierwszej kolejności należy zabrać ucznia-ofiarę ze „środka sceny”, czyli
odwrócić
uwagę
uczniów
od
jego
dotychczasowego,
irytującego
ich
zachowania.
■
Nie wolno zapominać o pomocy samej klasie w rozwiązaniu konfliktów
– jednym słowem konieczne jest wsparcie klasy w zredukowaniu napięcia,
które powoduje pojawienie się kozła ofiarnego. Tu bezcenna jest pomoc
szkolnego pedagoga bądź psychologa, który pomoże zdiagnozować zaistniałą
sytuację,
jak
również
zorganizować
z
uczniami
odpowiednie
zajęcia
psychoedukacyjne (przykładowy scenariusz w załączeniu).
■
O wszystkich działaniach podejmowanych wobec ucznia bądź klasy muszą
być informowani rodzice. Byłoby wspaniale, gdyby nauczyciel pozyskał ich
do współpracy. Jestem realistką i wiem, że nie jest to takie proste. Nie ma
co liczyć na wszystkich, ale nawet jednostki mogą efektywnie wesprzeć
pracę nauczyciela.
Nauczyciel może uznać, że spełnił swoją rolę, gdy dziecko, które raz padło ofiarą
przemocy, dało sobie z tym radę i z tego doświadczenia wyszło silniejsze, lepiej
przygotowane do trudnych sytuacji, które mogą je spotkać w życiu. Dlatego też rola
nauczyciela powinna sprowadzać się przede wszystkim do pomocy dziecku
w samodzielnym poradzeniu sobie z traumatycznym przeżyciem.
W wielu jednak przypadkach dzieci-ofiary są niechętne jakimkolwiek rozmowom
o swojej sytuacji. Powody takiego zachowania mogą być różne: wspomniany już lęk
przed zemstą sprawców, nieśmiałość, zbyt trudny temat, małe zaufanie do
nauczyciela, złe wcześniejsze doświadczenia itp. W żadnym wypadku nie należy
zmuszać dziecka do mówienia, trzeba uzbroić się w cierpliwość i delikatnie
próbować różnych sposobów porozumienia się z nim. Trzeba być upartym,
stanowczym i konsekwentnym – aż do rozwiązania problemu.
Jeśli sytuacja jest dla nauczyciela zbyt trudna, musi zwrócić się do specjalistów
(pedagoga, psychologa, terapeuty), którzy pomogą mu rozwiązać problem, a także
pomogą dziecku uporać się z sytuacją przemocy. Jedno jest pewne: jeśli nawet
nauczyciel powierzy ucznia fachowcom z zewnątrz, powinien zachować z nim oraz
jego rodzicami kontakt w trakcie terapii. Nie po to, aby się do niej wtrącać, ale by
widzieć i wiedzieć, co się z uczniem dzieje.
18
Poza tym, nauczyciel zawsze może uczniowi pomóc na bieżąco w sprawach
szkolnych, w których psycholog raczej nie może się orientować. Porady „tu i teraz”
czasem mają równoznaczną wartość z prowadzoną terapią.
Jeśli to konieczne, należy również zgłosić sprawę ucznia na policję, szczególnie
wtedy, gdy akty agresji wobec niego nie są jednostkowe. Czynimy to oczywiście
zgodnie z obowiązującymi w szkole procedurami.
4
19
Przykłady nieprawidłowych interwencji nauczyciela
Sytuacja 1
Lekcja plastyki w klasie III. Uczniowie malują laurkę dla swojej mamy. Marzenka,
siedząca sama w ostatniej ławce, prawie już kończy swoją pracę: Proszę pani, czy
mogą być tylko trzy kwiatki? Nauczycielka: Marzena, zaraz do ciebie podejdę.
Odzywa się Zosia, jedna z najlepszych uczennic w klasie: Marzena, ty wariatko,
rysujesz kwiatki dla mamy, a przecież jej wcale nie masz. Zwraca się też do klasy:
Prawda, że Marzena nie ma mamy? No, kto widział kiedyś jej mamę? Ona ma tylko
babcię i młodsze bachory. Jej mama ich zostawiła i wyjechała sobie. Nie chciała jej,
tak jak my nie chcemy jej w klasie. Marzenka zaczyna pochlipywać. Nauczycielka:
Marzena, dlaczego ja nic nie wiem, że jesteś tylko z babcią? Powiedz babci, aby
jutro przyszła do mnie. Koniecznie, ja muszę to wyjaśnić.
Sytuacja 2
Lekcja fizyki w klasie I gimnazjum. W pierwszej ławce samotnie siedzi Janusz,
chłopiec niskiego wzrostu, spokojny, nieśmiały. Nigdy się nie uśmiecha, na pytania
nauczyciela odpowiada tak cicho, że ledwie go słychać. Tuż za nim siedzi Piotrek.
Co pewien czas „stuka” Janusza po głowie, łapie za ucho, szarpie jego krzesłem.
Chłopiec kuli się i coraz bardziej wsuwa pod ławkę. Piotrek do nauczyciela: Psze
pana, ta ciamajda zaraz spadnie z krzesła. Co za oferma. I takie coś chodzi do
mojej klasy. Uczniowie w śmiech. Nauczyciel: Janusz, a ty co, w przedszkolu
jesteś? Janusz ma łzy w oczach, ledwo powstrzymuje się od wybuchnięcia płaczem.
Nauczyciel kontynuuje: To gimnazjum, chłopie. Tu trzeba umieć się bronić, bo
inaczej cię zjedzą. Klasa reaguje śmiechem. Janusz jeszcze bardziej wsuwa się pod
ławkę.
20
Sytuacja 3
Przerwa międzylekcyjna w gimnazjum. Nauczycielka dyżurująca na korytarzu,
zaniepokojona odgłosami dochodzącymi z chłopięcej toalety, szybko otwiera drzwi.
Jej oczom ukazuje się taki oto widok: Trzech chłopców przytrzymuje, nachyloną
nad umywalką, Anię z klasy pierwszej. Nauczycielka: Anka, co ty robisz w męskiej
toalecie? Jak ci nie wstyd! Dziewczyna płacze i próbuje coś powiedzieć: Ale, proszę
pani… (w tym czasie chłopcy opuszczają pomieszczenie). Nauczycielka nie słucha
uczennicy: No, koleżanko, tego się po tobie nie spodziewałam! Anka nie rezygnuje:
Oni mnie tu siłą wciągnęli i oblewali wodą z kranu. Nauczycielka: Ty mi tu bajek nie
opowiadaj, jakbyś nie chciała, to byś nie pozwoliła im na to. Chodzisz taka dumna
i niedostępna po korytarzu, nie zagadasz do nikogo, nie uśmiechniesz się, to nie
miej pretensji, że chłopaków to denerwuje. To takie „końskie zaloty” w ich wydaniu,
a ty, Anka, ich nie prowokuj.
Komentarz
Przedstawione przykłady dotyczą sytuacji, jakie zdarzyć się mogą w każdej klasie
i niemal na każdej lekcji. W kilku miejscach tego tekstu jasno komunikowałam, iż
każdy nauczyciel winien reagować w obronie dziecka krzywdzonego przez swych
kolegów. Każdy nauczyciel powinien umieć odróżnić niewinne żarty uczniów od
zachowań agresywnych. Moje doświadczenie zawodowe wskazuje, że, niestety, nie
wszyscy nauczyciele czynią to zgodnie z obowiązującymi zasadami oraz z taktem
i wyczuciem pedagogicznym. Jest to niepokojące, bowiem z braku odpowiedniej
interwencji ze strony nauczyciela pojedyncze akty agresji dość szybko przybierają
postać „przewlekłą” i uczeń zostaje prawdziwym kozłem ofiarnym w klasie/szkole.
Skoro nauczyciel nie staje w obronie poszkodowanego, to nic dziwnego, że jego
koledzy nie widzą w swoim zachowaniu nic niewłaściwego, nagannego. Tak właśnie
w naszych szkołach agresja i przemoc zataczają coraz szersze kręgi. Nie wolno nam
– nauczycielom – do tego dopuszczać.
W
przedstawionych
scenkach
nauczyciele
popełnili
kilka
21
kardynalnych
błędów:
■
nie zadbali o poczucie bezpieczeństwa ucznia-ofiary w sytuacji agresywnego
zachowania kolegów, nie udzielili mu wsparcia,
■
swoją postawą, tym co mówili, zawstydzili ucznia-ofiarę, ośmieszyli w oczach
rówieśników, wpędzili w poczucie winy,
■
zbagatelizowali problem ucznia-ofiary,
■
nie dali uczniowi-sprawcy oraz całej klasie jasnego komunikatu: Nie wolno
tak robić!
5
22
Przykłady prawidłowych interwencji nauczyciela
Sytuacja 1
Lekcja plastyki w klasie III. Uczniowie malują laurkę dla swojej mamy. Marzenka,
siedząca sama w ostatniej ławce, prawie już kończy swoją pracę: Proszę pani, czy
mogą być tylko trzy kwiatki? Nauczycielka: Marzena, zaraz do ciebie podejdę.
Odzywa się Zosia, jedna z najlepszych uczennic w klasie: Marzena, ty wariatko,
rysujesz kwiatki dla mamy, a przecież jej wcale nie masz. Zwraca się też do klasy:
Prawda, że Marzena nie ma mamy? No, kto widział kiedyś jej mamę? Ona ma tylko
babcię i młodsze bachory. Jej mama ich zostawiła i wyjechała sobie. Nie chciała jej,
tak jak my nie chcemy jej w klasie. Marzenka zaczyna pochlipywać. Nauczycielka
do Zosi: Zosiu, nie zgadzam się, abyś obrażała Marzenkę. Jest mi bardzo przykro,
że tak się agresywnie do niej odnosisz. Muszę o dzisiejszym zachowaniu
porozmawiać z Twoją mamusią. Oczekuję, że nie będziesz się naśmiewała
z Marzenki ani z innych koleżanek i kolegów. A do Marzenki: Marzenko, oczywiście,
że mogą być na laurce dla mamy trzy kwiatki. Widzę, że wybrałaś same czerwone
róże. Bardzo ładnie je namalowałaś.
Lekcja się skończyła i uczniowie wyszli z klasy na przerwę. Marzenka stała na
korytarzu, tuż pod drzwiami. Nauczycielka podeszła do niej: Chciałabym z tobą
pospacerować. Możemy? A potem: Jest mi smutno, że Zosia tak się zachowała.
Rozumiem, że sprawiła ci tym dużą przykrość. Wiem, że bardzo tęsknisz za mamą.
Chcesz o tym porozmawiać?
Następnego dnia nauczycielka skontaktowała się z babcią Marzenki. Dowiedziała
się, że od dwóch tygodni kobieta sama opiekuje się trójką wnuków, bo ich mama
wyjechała na miesiąc za granicę. Zmusiła ją do tego sytuacja życiowa – brak stałej
pracy, małe alimenty i rosnące długi. Informacje te skłoniły nauczycielkę do
rozmowy z dyrektorem i pedagogiem szkolnym. Opracowano szczegółowy plan
działań pomocowych dla Marzenki, w tym również zajęć dla klasy, których celem
stała się poprawa relacji między uczniami.
23
Sytuacja 2
Lekcja fizyki w klasie I gimnazjum. W pierwszej ławce samotnie siedzi Janusz,
chłopiec niskiego wzrostu, spokojny, nieśmiały. Nigdy się nie uśmiecha, na pytania
nauczyciela odpowiada tak cicho, że ledwie go słychać. Tuż za nim siedzi Piotrek.
Co pewien czas „stuka” Janusza po głowie, łapie za ucho, szarpie jego krzesłem.
Chłopiec kuli się i coraz bardziej wsuwa pod ławkę. Piotrek do nauczyciela: Psze
pana, ta ciamajda zaraz spadnie z krzesła. Co za oferma. I takie coś chodzi do
mojej klasy. Uczniowie w śmiech. Nauczyciel: Piotrek, przestań. Nie pozwalam
wyśmiewać się z Janusza. Nie masz prawa tak go traktować. To, co powiedziałeś,
było nieprzyjemne. Po lekcji zostań w klasie, musimy poważnie porozmawiać.
To,
co
się
wydarzyło
między
Piotrkiem
a
Januszem,
bardzo
zaniepokoiło
nauczyciela. O wszystkim poinformował wychowawcę klasy i szkolnego pedagoga,
którzy wzięli na siebie rozeznanie sytuacji chłopca, nawiązanie z nim i jego
rodzicami bliższego kontaktu oraz opracowanie przemyślanej strategii pomocowej,
uwzględniającej
pracę
z
klasą.
Nauczyciel
natomiast
postanowił
baczniej
obserwować Janusza na swoich lekcjach, zachęcić go do udziału w Kółku Młodego
Fizyka, częściej stwarzać sytuacje, w których uczeń może odnieść sukces na forum
klasy.
Sytuacja 3
Przerwa międzylekcyjna w gimnazjum. Nauczycielka dyżurująca na korytarzu,
zaniepokojona odgłosami dochodzącymi z chłopięcej toalety, szybko otwiera drzwi.
Jej oczom ukazuje się taki oto widok. Trzech chłopców przytrzymuje, nachyloną nad
umywalką, Anię z klasy pierwszej. Nauczycielka do chłopców: Natychmiast
przestańcie! Nie wolno wam tak robić! Za agresywne zachowanie poniesiecie
surowe konsekwencje. Złamaliście zasady obowiązujące w naszej szkole. Proszę
wyjść i poczekać na mnie na korytarzu. A do Ani: Czy masz siłę porozmawiać
o tym, co się stało? Może zaprowadzę cię do pani pedagog, tam w spokoju
ochłoniesz? Wiem, że to nie powinno się zdarzyć i zapewniam cię, że ten czyn nie
ujdzie chłopcom na sucho.
24
Nauczycielka nie miała pomysłu, w jaki sposób mogłaby wesprzeć Ankę, jakiej
jeszcze pomocy jej udzielić. Dlatego przekazała tę sprawę wychowawcom klasowym
i pedagogowi szkolnemu.
Komentarz
W przedstawionych sytuacjach nauczyciele reagowali za pomocą komunikatów
konstruktywnych:
■
nie wdawali się w dyskusje z uczniami-agresorami,
■
jasno wyrażali własne stanowisko i wprost nazywali to, co zrobił uczeń-agresor,
■
odwołali
się
do
ustalonych
zasad
postępowania,
precyzyjnie
wyrazili
oczekiwania wobec ucznia-agresora,
■
udzielili bieżącego wsparcia uczniowi-ofierze, zadbali o to, by cierpiał jak
najkrócej,
■
zainteresowali problemem innych nauczycieli.
Kiedy w klasie mają miejsce pojedyncze akty agresji i przemocy, nauczyciele muszą
działać szybko. Co będzie działo się dalej, zależne jest od prawidłowej diagnozy
sytuacji ucznia-sprawcy, ucznia-ofiary oraz tego, co dzieje się w zespole klasowym.
Interwencje długofalowe muszą być przemyślane i wdrażane zespołowo, przez
możliwie
wszystkich
nauczycieli,
pozostających
w
bezpośrednim
kontakcie
z uczniem-ofiarą. Działania na własną rękę, bez wspólnych uzgodnień, mogą nie
przynieść efektu. Poza tym, nie każdy nauczyciel ma możliwości bądź dysponuje
odpowiednimi kompetencjami, by samodzielnie realizować długofalową interwencję
w formie cyklu systematycznych rozmów wspierających ucznia-ofiarę.
25
6
Pomocne dokumenty, ankiety, scenariusze zajęć
6.1
ANKIETA DLA UCZNIA
1) Czy zgadzasz się z takim stwierdzeniem: W szkole czuję się dobrze.
Zaznacz przez podkreślenie:
Tak
Nie
2) Czy swojej szkole czujesz się zagrożony ? Zaznacz przez podkreślenie:
Tak
Nie
3) Czy w szkole są uczniowie, których się boisz? Zaznacz
przez
podkreślenie:
TAK (ilu?) jeden, kilku, kilkunastu, więcej niż 20
4) Jakie
rodzaje
zachowań
agresywnych
NIE
występują
najczęściej
w szkole? Wstaw X przy wybranej odpowiedzi:
Lp.
Forma agresji
1.
Zabieranie pieniędzy lub wartościowych rzeczy
2.
Wandalizm (np. niszczenie sprzętu i własności
innych uczniów)
3.
Kopanie, bicie
4.
Popychanie, szarpanie
Tak
Nie
5.
26
Przemoc słowna: przezywanie, wyśmiewanie,
obmawianie
6.
Zastraszanie, grożenie, szantażowanie, dokuczanie
5) W którym z wymienionych miejsc na terenie szkoły najczęściej
dochodzi
do
zachowań
agresywnych?
Wstaw
X
przy
wybranej
odpowiedzi:
Lp.
Miejsca, w których występuje agresja
1.
Klasa szkolna
2.
Boisko
3.
Ubikacja
4.
Korytarz
5.
Świetlica
6.
Autobus szkolny
7.
Teren poza szkołą
Tak
Nie
6) Kto najczęściej w szkole zachowuje się agresywnie? Wstaw X przy
wybranej odpowiedzi:
Lp.
Osoby agresywne
1.
Ciągle te same osoby
2.
Częściej chłopcy niż dziewczęta
3.
Częściej dziewczęta niż chłopcy
Tak
Nie
4.
Osoby z zewnątrz
5.
Panie nauczycielki
6.
Panowie nauczyciele
27
7) Czy ty zachowywałeś się agresywnie w szkole wobec swoich
koleżanek/kolegów? Zaznacz przez podkreślenie:
TAK
NIE
8) Jakie formy agresji stosowałeś? Wstaw X przy wybranej odpowiedzi:
Lp.
Forma agresji
Tak
1.
2.
Nie
innych uczniów)
3.
Kopanie, bicie
4.
5.
obmawianie
6.
Zastraszanie, grożenie, szantażowanie,
dokuczanie
9) Czy byłeś ofiarą agresji ze strony kolegów/koleżanek na terenie
szkoły? Zaznacz przez podkreślenie:
TAK
NIE
28
10) Jakiej formy agresji doznałeś? Wstaw X przy wybranej odpowiedzi:
Lp.
Forma agresji
1.
2.
Tak
Nie
innych uczniów)
3.
Kopanie, bicie
4.
5.
obmawianie
6.
Zastraszanie, grożenie, szantażowanie,
dokuczanie
11) Kogo najczęściej informujesz, kiedy doświadczasz bezpośrednio
przemocy? Wstaw X przy wybranej odpowiedzi:
Osoby informowane o przemocy
Wychowawca
Dyrektor szkoły
Pedagog lub psycholog
Rodzice
Koledzy
Inne osoby
Tak
Nie
12) Co
robisz
w
sytuacji,
kiedy
jesteś
świadkiem
29
zachowania
agresywnego? Zaznacz przez podkreślenie:
■
nie reaguję
■
informuję (napisz, kogo) ………………………………………………
■
włączam się do bójki
■
podejmuję próbę załagodzenia konfliktu
■
inne: ………………………………………………………………………………
13) Tutaj możesz podzielić się swoimi uwagami na temat przemocy
w szkole, jeśli ich wcześniej nie wyraziłeś/-aś
…………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………
Dziękuję za wypełnienie ankiety
6.2
30
ANKIETA DLA UCZNIA
Proszę Cię o szczerą odpowiedź na następujące pytania:
1) Jak czujesz się w swojej klasie?
……………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………
2) Kogo w klasie lubisz i dlaczego właśnie tę osobę?
……………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………
3) Z kim z klasy zdarza ci się wchodzić w konflikty i czego one dotyczą?
……………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………
4) Jak się wtedy czujesz?
……………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………
5) Jak reagują wtedy twoi koledzy z klasy?
……………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………
31
6) Czego oczekujesz od nauczyciela w sytuacji twojego konfliktu
z innym uczniem?
……………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………
7) Jakie
konsekwencje
powinien
ponosić
uczeń
zachowujący
się
agresywnie wobec innego ucznia?
……………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………
8) Jakiej pomocy powinni udzielać nauczyciele uczniowi – ofierze
agresji innych uczniów?
……………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………
Dziękuję
6.3
32
Ankieta dla rodziców
ANKIETA DLA RODZICÓW
1) Czy Państwa dziecko rozmawia w domu o szkole/klasie? Co wtedy
mówi?
……………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………
2) Czy dziecko ma wielu kolegów? Czy są to koledzy z jego klasy? Czy
zaprasza ich do domu, bywa u nich?
……………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………
3) Czy dziecko popada w konflikty z innymi dziećmi? Czego one
dotyczą?
……………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………
4) Jak dziecko reaguje na konflikty, słowa krytyki, zwróconą mu
uwagę?
……………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………
5) Jak dziecko spędza wolny czas?
……………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………
33
6) Czy dziecko spotkało się kiedykolwiek z agresją ze strony kolegów?
Jak wtedy reagowało?
……………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………
7) Co jeszcze chcieliby Państwo powiedzieć o swoim dziecku?
……………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………
Dziękuję
6.4
34
Metoda socjometryczna
METODA SOCJOMETRYCZNA
Przykład 1
Uwagi wstępne:
W trakcie jej stosowania ważne jest uzyskanie dobrego kontaktu z klasą,
wytworzenie w niej odpowiedniej motywacji oraz wyjaśnienie celu badania. Jeżeli
badanie ma służyć jako podstawa do wprowadzenia konkretnych zmian w klasie lub
jej części, to grupa powinna o tym wiedzieć. Należy przedstawić środki służące
zapewnieniu tajności wyborów i wyników.
Wersja dla uczniów starszych
Uczniowie przygotowują sobie kartki, podpisują je, wpisują datę i następujące
hasła-kryteria:
ZABAWA
–
NAUKA
–
PRZYWÓDCA.
Nauczyciel
przedstawia
instrukcję:
1) ZABAWA: Wyobraźcie sobie, że w czasie całodniowej wycieczki macie płynąć
trzyosobowymi kajakami. Proszę podać nazwiska osób, z którymi każdy
z was chciałby być w jednym kajaku. Na kartkach, które macie przed sobą,
na pierwszym miejscu wpisujecie osobę, z którą najbardziej chcielibyście być
w jednym zespole, na drugim miejscu – osobę, na której wam zależy
w drugiej kolejności. Każdy z was musi wybrać dwie osoby, ani mniej, ani
więcej. Wyborów możecie dokonywać tylko spośród uczniów waszej klasy.
Można też podawać nazwiska tych, którzy dzisiaj są nieobecni. Każdy z was
wybiera indywidualnie bez naradzania się z sąsiadami. To nazwisko, które
zapiszecie, jest waszą tajemnicą, nikt z kolegów nie powinien o tym
wiedzieć, ja również nie pokażę tego nauczycielom w szkole.
35
2) NAUKA: Do nauki przed najbliższą klasówką najlepiej jest uczyć się
w zespołach trzyosobowych, dlatego każdy z was musi wybrać dwie osoby,
z którymi chciałby się do tej klasówki przygotowywać (zasady wyboru jak
wyżej).
3) PRZYWÓDCA: Kto z klasy, twoim zdaniem, powinien być prawą ręką
wychowawcy? Kto jeszcze powinien pracować w samorządzie klasowym
(zasady wyboru jak wyżej)?
Wersja dla uczniów młodszych
1) ZABAWA: Każdy z was wygrał na loterii wyjazd do Legolandu. Każdy z was
może ze sobą zabrać tylko dwie osoby z naszej klasy. Zastanówcie się przez
chwilę i zapiszcie nazwiska tych koleżanek i kolegów, z którymi chcielibyście
tam pojechać. Przypominam – wybieracie tylko dwie osoby.
2) NAUKA: Jutro będzie klasówka. Inna niż wszystkie pisane przez was do tej
pory. Na pytania odpowiadać będziecie w małych, 3-osobowych grupach.
Każdy zastanowi się, z kim chciałby pisać tę klasówkę. Każdy wybiera tylko
dwie osoby z naszej klasy.
3) SZEF: Teraz każdy z was wybierze tylko po jednej osobie, odpowiadając na
takie oto pytania: 1. Który uczeń z naszej klasy mógłby zostać jej szefem?
2. Który uczeń mógłby zostać zastępcą wychowawcy klasy?
Opracowanie wyników polega na graficznym przedstawieniu wyborów dokonanych
przez uczniów, dla każdej z kategorii oddzielnie. Aby uczynić to sprawnie,
proponuję:
1) Uczniów oznaczyć
, uczennice
i każdemu przypisać jego numer
z dziennika lekcyjnego.
2) Wybór jednostronny oznaczyć
→ , a wybór dwustronny ↔.
3) Wyniki nanosić na wykres kołowy (każdy okrąg oznacza liczbę wyborów).
36
Należy pamiętać, że:
■
wyniki badań socjometrycznych są odpowiedziami na konkretne pytania,
a nie kompleksowym obrazem struktury klasy,
■
przedstawione w socjogramie relacje są deklarowane przez uczniów, więc
nie zawsze muszą być rzeczywiste, ponieważ mogą być na przykład celowo
podane nieprawdziwie,
■
uczniowie zajmujący wysokie pozycje socjometryczne są najczęściej bardziej
inteligentni, mają wysoką samoocenę, poczucie humoru, są serdeczni
i koleżeńscy,
■
osoby stojące wyżej w hierarchii mają większy wpływ na zachowanie innych
osób w klasie i częściej akceptowane są ich próby kontroli czyjegoś
zachowania niż osób z dolnych pozycji,
■
liderzy socjometryczni są bardziej aktywni społecznie i inicjują więcej
zachowań mających na celu kontrolę osób stojących niżej; tę aktywność
świetnie
może
wykorzystać
wpływać na całą klasę,
wychowawca,
aby
za
ich
pośrednictwem
■
dla
wychowawcy
pierwszej
–
najcenniejsze
odpowiednie
ich
są
socjogramy
wykorzystanie
sporządzone
może
złagodzić
37
w
klasie
przyszłe
konflikty, np. łącząc w grupy uczniów, którzy się nawzajem wybierają,
natomiast osoby izolowane dołączając do aktywnych grup itp.
Przykład 2
W
klasie, która nieco się już poznała, można przeprowadzić szybki i krótki test
pozytywnego wyboru. Instrukcja przebiegu testu wygląda mniej więcej tak: każdy
uczestnik grupy ma odpowiedzieć sobie na pytanie: Kogo z tej grupy wybrałbyś,
aby zebrał zamówienie od wszystkich i przyniósł z pobliskiego sklepu
wybrane przez każdego odpowiednie kanapki i odpowiednią resztę? Swój
wybór należy okazać, kładąc prawą rękę na ramieniu wybranej osoby. Ten test się
uda, jeśli każdy wybierze dokładnie jedną osobę. Taki test trwa tylko kilka minut
i może dać odpowiedź na różne pytania, np.:
■
Z kim chciałbyś się uczyć?
■
Komu najbardziej ufasz?
■
Kto ma najlepsze pomysły?
■
Kto jest najlepiej zorganizowany?
Za każdym razem otrzymamy społeczną mapę klasy według innego kryterium.
W teście możemy szybko znaleźć przywódcę (gwiazdę socjometryczną), osoby
izolowane (kozła ofiarnego) oraz grupki i kliki. Dużą wadą tego testu jest pełna
jawność przeprowadzanej „ankiety”. Niektórzy zdecydowanie się temu sprzeciwiają.
Stąd należy bardzo odpowiedzialnie go stosować. Moje doświadczenie wskazuje, że
sprawdza się zastosowanie tego testu w formie zabawy w klasach nauczania
zintegrowanego.
38
Przykład 3
Inną wersją może być test-zabawa „Pomnik”, w której każdy uczeń, po kolei,
buduje pomnik swojej klasy, ustawiając kolegów tak, jak ich odbiera w relacjach
z innymi, np.: Zosia blisko Kasi i Basi. Paweł z Piotrkiem, Adasiem i Marcinem na
ławce, nad pozostałymi uczniami, Małgosia sama w pierwszym rzędzie, a Weronika
z tyłu za wszystkimi. Nauczyciel za każdym razem robi „pomnikowi” zdjęcie. Ich
analiza może być niezwykle ciekawa i diagnostyczna. Pewna nauczycielka dzięki tej
technice, dowiedziała się – ku swemu ogromnemu zaskoczeniu – że Kubuś uważany
jest, niemal przez wszystkie dzieci, za jej pupilka (jako jedyny ustawiany był blisko
nauczycielki) i izolowany przez klasę (żadne dziecko nie stało obok niego). Podjęta
przez nauczycielkę wnikliwa obserwacja potwierdziła to spostrzeżenie.
Test wymaga dużo miejsca, dlatego należy w klasie zsunąć wszystkie ławki pod
ścianę. Wymaga też sporo czasu, więc można go realizować przez kilka lekcji.
Proponuję, by w pierwszej kolejności pomnik budowali uczniowie chętni, zgłaszający
się sami. Jeśli któryś z uczniów absolutnie odmówi udziału w zabawie, nie należy go
zmuszać. Taka sytuacja też jest diagnostyczna, stawia przed nauczycielem szereg
pytań, na które powinien znaleźć jak najszybciej odpowiedź.
6.5
39
Scenariusz zajęć dla uczniów gimnazjum
SCENARIUSZ ZAJĘĆ DLA UCZNIÓW GIMNAZJUM
Cele:
■
uczeń rozumie pojęcie agresji i rozpoznaje jej rodzaje,
■
uczeń uświadamia sobie sytuację osoby-agresora i jego ofiary.
Czas trwania: 1 godzina lekcyjna.
Metody i formy pracy:
■
miniwykład,
■
burza mózgów,
■
praca w grupach,
■
dyskusja.
Potrzebne materiały:
■
szary papier i małe kartki – etykiety z nazwami typów agresji i przykładami
zachowań przemocowych,
■
mazaki (kredki, farby),
■
tablica, kreda,
■
koperty z instrukcją do ćwiczeń grupowych.
40
Przebieg zajęć:
Wszyscy siedzą w kręgu. Nauczyciel podaje temat zajęć: Dzisiaj porozmawiamy
ozachowaniach agresywnych i o osobach, które pełnią rolę sprawcy i ofiary agresji.
Spróbujemy uporządkować naszą wiedzę: co to jest agresja, jakie wyróżniamy
rodzaje
zachowań
agresywnych
i
jakie
są
sposoby
wyrażania
agresji.
Porozmawiamy też o sytuacji osób uwikłanych w agresywne zachowania, może
nawet odwołamy się do własnych doświadczeń związanych z agresją, o sytuacjach,
kiedy byliśmy ofiarą czyjegoś agresywnego zachowania i o takich, gdy sami byliśmy
ich autorami.
Ćwiczenie 1:
Nauczyciel wiesza na tablicy duży arkusz papieru. Na podłodze rozkłada etykiety
z nazwami typów agresji i przykładami zachowań przemocowych. Zadaniem
uczniów jest je uporządkować, tworząc katalog agresji i przemocy.
Ćwiczenie 2:
Nauczyciel dzieli klasę na dwie grupy. Każda otrzymuje kopertę z następującymi
instrukcjami:
■
Proszę w grupie przedyskutować problem bycia ofiarą dokuczania, agresji
lub przemocy w klasie szkolnej. W dyskusji przydatne mogą być poniższe
pytania.
Potem
proszę
sformułować
kilka
wskazówek
pomocnych
w rozpoznawaniu ofiary agresji rówieśniczej.
•
Czy każdy może stać się ofiarą dokuczania, agresji, przemocy?
•
Kto (cechy osobowościowe, sposób bycia itp.) najczęściej wybierany jest
w klasie na ofiarę?
•
Spróbujmy
sobie
wyobrazić,
co
czuje
ofiara
dokuczania,
przemocy?
•
Jak zachowuje się taki kozioł ofiarny w trakcie dokuczania?
•
Dlaczego tak się zachowuje?
agresji,
•
Czy
istnieje
związek
między
tym,
jak
zachowuje
41
się
ofiara,
a zaprzestaniem dokuczania jej?
■
Proszę w grupie przedyskutować problem bycia sprawcą dokuczania, agresji
lub przemocy w klasie szkolnej. W dyskusji przydatne mogą być poniższe
pytania.
Potem
proszę
sformułować
kilka
wskazówek
pomocnych
w rozpoznawaniu sprawcy agresji rówieśniczej.
•
Czy każdy może stać się sprawcą dokuczania, agresji, przemocy?
•
Kto (cechy osobowościowe, sposób bycia itp.) najczęściej jest w klasie
agresorem?
•
Jakie motywy kierują sprawcą dokuczania, agresorem?
•
Czy sprawca zdaje sobie sprawę z tego, co czuje ofiara jego agresji,
przemocy?
•
Czy
istnieje
związek
między
tym,
jak
zachowuje
się
ofiara,
a zachowaniem sprawcy?
Ćwiczenie 3:
Przedstawiciele grup prezentują wykonane zadania. Dyskutują, uzupełniają swoje
stanowiska. Na zakończenie nauczyciel dokonuje podsumowania – szczególną
uwagę zwraca na skutki agresji – tak dla agresora, jak i ofiary.
42
Bibliografia
1) A.H. Białoszewscy, J. Janicki, Socjologia, WSE, Warszawa 2003.
2) K. Erns, Szkolne gry uczniów. Jak sobie z nimi radzić, WSiP, Warszawa 1991.
3) A. Górski, Metody badań pedagogicznych w zarysie, WSPS, 1994.
4) Seria Bezpieczne dziecko, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk
2004–2005.

SZKOLNA OFIARA AGRESJI RÓWIEŚNICZEJ Jak interweniować

Transkrypt

Podobne dokumenty

Psycholog szkolny

10 zasad przeciwdziałania przemocy 1. Reagowanie na

Agresja – czy to dotyczy mojego dziecka?

zaburzenia, o których nic nie wiemy, a które zmieniają naszą

OFIARA Ta sama ofiara Chcę powiedzieć coś niezwykłego, ale nie

Agresywny sześciolatek (agresywny-szesciolatek

Współudział rodziców w przeciwdziałaniu agresji

Gry i zabawy przeciwko agresji i przemocy – zajęcia