Wstęp

Wstęp
Jedną z najważniejszych cech wyróżniającą dojrzałe przedsiębiorstwo jest jego odpowiedzialność. Przedsiębiorstwo dojrzałe to takie, które nie tylko jest odpowiedzialne
za wynik finansowy, ale także za skutki prowadzonej działalności wobec interesariuszy.
Koncepcja społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw1 wpisuje się w ogólną zasadę
odpowiedzialności, a przedsiębiorstwa ją wdrażające postrzega się jako dojrzałe.
Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw jest już trendem światowym
w zarządzaniu przedsiębiorstwem2. Ma ona swoich zwolenników i przeciwników.
Uznawana jest z jednej strony za narzędzie budowania przewagi konkurencyjnej,
zmniejszania ryzyka biznesowego oraz poprawy reputacji przedsiębiorstwa, z drugiej
zaś jest traktowana jako swego rodzaju „gra pozorów”, w której rozmijają się założenia
i zasady z rzeczywistą realizacją omawianej koncepcji.
W Polsce obserwuje się dynamiczny rozwój koncepcji społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw. Choć zainteresowanie nią ciągle wzrasta, to nadal brakuje poważnych dyskusji i praktycznych inicjatyw realizowanych przez przedstawicieli nauki
z zakresu zarządzania i ekonomii, menedżerów przedsiębiorstw oraz decydentów politycznych. Potwierdzeniem tej tezy są wyniki badań, które pozwalają stwierdzić,
że tylko co trzeci przedsiębiorca prowadzący mikro, małe, średnie lub duże przedsiębiorstwo potrafi wyjaśnić, na czym polega koncepcja społecznej odpowiedzialności.
Gorzej wypada zaangażowanie przedsiębiorstw we wdrażaniu tej koncepcji. Tylko co
piąty badany przedsiębiorca deklaruje jej uwzględnianie w swojej działalności3. Bardziej optymistyczne są wyniki badań zrealizowane w 2014 roku, które pokazują,
że 96% dużych i średnich przedsiębiorstw, prowadzących działalność w Polsce, uznaje
1
Przedmiotem zainteresowania w monografii jest koncepcja społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw, traktowana jako element koncepcji społecznej odpowiedzialności biznesu, nieuwzględniającej
rynku. Podmiotem tej koncepcji jest przedsiębiorstwo.
2
E. Skrzypek, Społeczna odpowiedzialność – standardy i raportowanie, w: Zrównoważony rozwój organizacji
– aspekty społeczne, red. T. Borys, T. Brzozowski, S. Zaremba-Warnke, Prace Naukowe Uniwersytetu
Ekonomicznego, nr 378, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego, Wrocław 2015, s. 206.
3
Ocena stanu wdrażania standardów społecznej odpowiedzialności biznesu. Zestaw wskaźników społecznej
odpowiedzialności w mikro, małych, średnich i dużych przedsiębiorstwach. Raport dla Polskiej Agencji
Rozwoju Przedsiębiorczości opracowany przez MillwardBrown SMG/KRC, PwC, Warszawa 2011.
5
za swój obowiązek odpowiadanie na wyzwania społeczne i ekologiczne. Pomimo jednak
wyraźnych deklaracji przedsiębiorstw, w swojej strategii działania społecznie odpowiedzialne uwzględnia 45% przedsiębiorstw, a kolejne 15% z nich rozważa podjęcie takich
działań w przyszłości4.
Kontekst pomiarowy związany z prowadzoną przez przedsiębiorstwa działalnością społecznie odpowiedzialną5 jest ważny, jednak słabo rozpoznany w literaturze
przedmiotu i praktyce gospodarczej. Ma on fundamentalne znaczenie, gdyż dzięki
zastosowaniu narzędzi pomiarowych możliwe jest pokazanie wagi i efektów podejmowanych w ramach tej koncepcji działań. Większość teoretyków i praktyków zarządzania jest zgodna, że jeśli nie można czegoś zmierzyć, nie można tym zarządzać6, a tym
samym doskonalić działań realizowanych w ramach analizowanej koncepcji.
W literaturze przedmiotu są opisane różnorodne podejścia do mierzenia działalności społecznie odpowiedzialnej. Pomimo jednak względnej liczebności metod, technik i wskaźników wykorzystywanych w procesie pomiaru, nadal wskazać można jego
niedoskonałości. Za najważniejsze z nich należy uznać: niespójne rozumienie przez
przedsiębiorców koncepcji społecznej odpowiedzialności, fragmentaryczny pomiar
działań realizowanych w ramach koncepcji, trudności w prowadzeniu pomiaru na
różnych etapach wdrażania koncepcji, niejednoznaczność ujęć pomiaru działalności
społecznie odpowiedzialnej (stosowanie różnorodnych metod pomiarowych, technik
badawczych i wskaźników).
Uzasadniając podjęcie tematu można wskazać następujące niedostatki zidentyfikowane w opracowaniach teoretycznych oraz badaniach empirycznych:
• luka teoretyczna, wynikająca z niedostatecznego rozpoznania problematyki związanej z pomiarem działań społecznie odpowiedzialnych;
• luka empiryczna, wynikająca z niepełnych, fragmentarycznych wyników badań
w zakresie pomiaru prowadzonej przez przedsiębiorstwa działalności społecznie
odpowiedzialnej;
• luka metodyczna, wynikająca z braku jednej, powszechnie wykorzystywanej metodyki służącej do pomiaru działań społecznie odpowiedzialnych.
4
Społeczna odpowiedzialność biznesu: fakty a opinie, KPMG, Forum Odpowiedzialnego Biznesu, Warszawa 2014.
5
W niniejszej monografii zamiennie będą stosowane terminy społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw, działania społecznie odpowiedzialne i działalność społecznie odpowiedzialna. Na działalność
społecznie odpowiedzialną składają się działania społecznie odpowiedzialne.
6
R.S. Kaplan, D.P. Norton, Strategiczna karta wyników. Jak przełożyć strategię na działania, PWN, Warszawa 2002.
6
Biorąc pod uwagę niedoskonałości stosowanych podejść do pomiaru działalności
społecznie odpowiedzialnej, zaproponowano wykorzystanie ewaluacji do analizy tej
koncepcji.
Spośród wielu możliwych do zastosowania form analizy i oceny koncepcji społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw na szczególną uwagę, zdaniem autorki monografii, zasługuje ewaluacja, ponieważ wyróżnia się:
• analitycznym i usystematyzowanym charakterem badań;
• łączeniem empirii z charakterem normatywnym;
• możliwością wyjścia poza kanon jednej metodologii oraz łączenia różnych narzędzi i technik badawczych;
• cyklicznością i systematycznością;
• możliwością zastosowania na różnych etapach prowadzonych działań;
• użytecznością (prowadzone badania skutkują sformułowaniem rekomendacji);
• interaktywnością i negocjacyjnym podejściem do procesu badania, będącego
jednocześnie procesem uczenia się.
Ewaluację działań społecznie odpowiedzialnych można zdefiniować jako systematyczne i obiektywne badanie wartości wszelkich przedsięwzięć realizowanych
w ramach koncepcji społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw, zarówno w fazie
planowania, wdrażania, jak również po ich zrealizowaniu, według przyjętych kryteriów ewaluacyjnych.
Za główny problem naukowy uznano potrzebę i możliwości wykorzystania ewaluacji w nowym obszarze badań, czyli koncepcji społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw.
Przeprowadzone studia literaturowe pozwoliły na sformułowanie głównej hipotezy naukowej i pięciu hipotez szczegółowych, będących przedmiotem weryfikacji.
Przyjęta została następująca hipoteza naukowa: analiza działań społecznie odpowiedzialnych przedsiębiorstw jest możliwa przez wykorzystanie modelu ewaluacji hybrydowej umożliwiającej ocenę trafności, skuteczności, wydajności, użyteczności, trwałości działań objętych tą koncepcją.
Główna hipoteza naukowa została rozwinięta w hipotezach szczegółowych
w następujący sposób:
Hipoteza 1: Koncepcja społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw charakteryzuje się heterogenicznością terminologiczną, głównie dotyczącą jej zakresu i obszarów zastosowań.
Hipoteza 2: Heterogeniczność terminologiczna społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw utrudnia rzetelny i trafny pomiar działań realizowanych
w ramach tej koncepcji.
7
Hipoteza 3:
Niedoskonałości procesu analizy i oceny działań społecznie odpowiedzialnych przedsiębiorstw wynikają ze zróżnicowanych obszarów koncentracji działań oraz stosowania różnorodnych narzędzi i kryteriów
wykorzystywanych w tym procesie, co powoduje, że dokonywany dotąd pomiar ma charakter fragmentaryczny.
Hipoteza 4: Możliwe jest zdefiniowanie i wykorzystanie ewaluacji do analizy i oceny działań społecznie odpowiedzialnych przedsiębiorstw.
Hipoteza 5: Zastosowanie ewaluacji do analizy i oceny działań społecznie odpowiedzialnych przedsiębiorstw umożliwi systematyczne i obiektywne badanie wszelkich przedsięwzięć realizowanych w ramach koncepcji w fazie
planowania, wdrażania i jej realizacji.
Na potrzeby weryfikacji hipotez naukowych sformułowano pięć hipotez badawczych rozwiniętych w analizie wyników badań empirycznych*.
Głównym celem naukowym monografii jest opracowanie autorskiego modelu
ewaluacji hybrydowej działań społecznie odpowiedzialnych przedsiębiorstw. Osiągnięcie głównego celu wymagało realizacji celów szczegółowych, które obejmują:
Cel 1:
Uporządkowanie terminologiczne dotyczące koncepcji społecznej odpowiedzialności, w szczególności jej pomiaru.
Cel 2:
Określenie metod, technik badawczych oraz wskaźników pomiaru
społecznie odpowiedzialnej działalności przedsiębiorstw.
Cel 3:
Określenie obszarów i procedury ewaluacji społecznie odpowiedzialnej
działalności przedsiębiorstw.
Do realizacji przyjętego celu pracy i weryfikacji postawionych hipotez badawczych zastosowano indukcyjną metodę naukową sprowadzającą się do zbierania i analizowania informacji na temat koncepcji społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw, w tym przede wszystkim jej pomiaru, sformułowania problemu badawczego,
określenia założeń i podstaw do budowy modelu ewaluacji hybrydowej działań społecznie odpowiedzialnych. Pomocniczo posłużono się metodą dedukcyjną, opierającą
się na faktach logicznych, głównie do wnioskowania dedukcyjnego. Wykorzystano
ilościowe techniki badawcze do realizacji autorskiego badania ankietowego Metody
oceny podejmowanych przez przedsiębiorstwa działań społecznie odpowiedzialnych.
Realizacji celów oraz weryfikacji hipotezy głównej i hipotez szczegółowych została podporządkowana struktura pracy, na którą składa się pięć rozdziałów.
W rozdziale pierwszym, opartym na przeglądzie literatury, szczegółowej analizie
poddano problematykę odpowiedzialności w ujęciu prawnym, filozoficznym oraz
z punktu widzenia nauki o zarządzaniu. Przedstawiono przedsiębiorstwo jako przed*
Rozdział 3 niniejszej monografii.
8
miot odpowiedzialności przedsiębiorcy. Zaprezentowano także koncepcję społecznej
odpowiedzialności przedsiębiorstw, ze szczególnym zwróceniem uwagi na rozbieżności
pojęciowe i definicyjne oraz podjęto próbę ich systematyzacji. W rozdziale tym dokonano zestawienia i porównania społecznie odpowiedzialnych przedsiębiorstw ze społecznie nieodpowiedzialnymi. Analizą objęto też koncepcję społecznej odpowiedzialności w teorii interesariuszy. Rozdział kończy analiza bibliometryczna prezentująca
koncepcję społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw jako obiektu zainteresowań
nauki o zarządzaniu. Celem rozdziału pierwszego było przede wszystkim określenie
ram i luk badawczych w przedmiotowej koncepcji.
W rozdziale drugim przedstawiono problematykę pomiaru społecznie odpowiedzialnej działalności przedsiębiorstw. Na bazie literatury przedmiotu przeanalizowano
dotychczasowe podejście do pomiaru realizowanej przez przedsiębiorstwa działalności
społecznie odpowiedzialnej. Dokonano przeglądu metod, technik i wskaźników wykorzystywanych w procesie pomiaru. Zaprezentowano raportowanie społeczne w kontekście narzędzia weryfikacji i dokumentowania działań społecznie odpowiedzialnych.
W rozdziale tym wskazano problemy związane z pomiarem realizowanych przez
przedsiębiorstwa działań społecznie odpowiedzialnych.
W rozdziale trzecim zaprezentowano wyniki badań empirycznych dotyczących
pomiaru działań społecznie odpowiedzialnych przedsiębiorstw, które zostały przeprowadzone w 2013 roku, w ramach realizowanego projektu badawczego Ewaluacja społecznie odpowiedzialnej działalności przedsiębiorstw, finansowanego przez Narodowe
Centrum Nauki7. Badaniami objęto jednostki organizacyjne mające wyraźnie sformalizowaną koncepcję społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw, prowadzące politykę informacyjną w obszarze analizowanej koncepcji, posiadające swoje siedziby na
terytorium Polski. Kwestionariusz badawczy został przesłany do 309 podmiotów gospodarczych. Uzyskano odpowiedzi od 638 jednostek, co zapewniło współczynnik
zwrotu na poziomie 20,4%. Celem badań empirycznych było:
• określenie poziomu zaangażowania różnych grup interesariuszy na etapie planowania działań społecznie odpowiedzialnych;
• zweryfikowanie, czy potrzeby i cele poszczególnych grup interesariuszy
są uwzględniane na etapie planowania działań społecznie odpowiedzialnych;
• wskazanie obszarów koncentracji działań społecznie odpowiedzialnych;
7
Projekt badawczy na temat Ewaluacja społecznie odpowiedzialnej działalności przedsiębiorstw nr DEC-2011
/01/D/HS4/05665.
8
Autorka ma świadomość, że mała liczebność próby badawczej znacząco zmniejsza jej reprezentatywność.
Wiarygodność badań zapewnia zastosowanie próby celowej w doborze badanych przedsiębiorstw. Uzyskane na podstawie przeprowadzonych badań dane i informacje nie stanowiły podstawy do formułowania
kategorycznych wniosków, a są jedynie źródłem wiedzy o pewnych prawidłowościach.
9
• określenie regularności badań wpływu realizacji działań społecznie odpowie-
dzialnych na poszczególne grupy interesariuszy;
• wskazanie narzędzi i kryteriów wykorzystywanych w procesie oceny działań spo-
łecznie odpowiedzialnych.
W rozdziale czwartym przedstawiono ewaluację jako jedno z narzędzi zarządzania, a także dokonano jej porównania z innymi formami analizy i kontroli działalności
przedsiębiorstwa, takimi jak ocena, audyt, monitoring, kontrola. Zaprezentowano
także metodykę badań ewaluacyjnych. Przedstawiono stosowane w procesie ewaluacji
kryteria ewaluacyjne oraz możliwe do zastosowania metody i techniki wykorzystywane
w poszczególnych rodzajach ewaluacji. Celem rozdziału czwartego było przeanalizowanie, na bazie literatury przedmiotu, możliwości zastosowania ewaluacji do oceny
działań społecznie odpowiedzialnych.
Rozdział piąty zawiera autorski model ewaluacji działań społecznie odpowiedzialnych. Z uwagi na to, że ewaluacja społecznie odpowiedzialnej działalności przedsiębiorstw wymaga:
• pozyskiwania, analizowania i przetwarzania różnorodnej wiedzy (danych i informacji) z zakresu planowanych, realizowanych oraz zakończonych przez przedsiębiorstwa działań;
• gromadzenia danych i informacji różnymi metodami i technikami;
• wykorzystania różnorodnych kryteriów ewaluacyjnych w celu ich oceny pod kątem
między innymi ich skuteczności, efektywności, użyteczności, trafności, trwałości,
zastosowano model ewaluacji hybrydowej.
W rozdziale tym wyodrębniono etapy procedury ewaluacyjnej, czyli etap konceptualizacji, operacjonalizacji, właściwych badań ewaluacyjnych oraz wnioskowania.
Modelem ewaluacji objęto siedem obszarów koncepcji społecznej odpowiedzialności
przedsiębiorstw: ład organizacyjny, prawa człowieka, praktyki w miejscu pracy, środowisko przyrodnicze, praktyki rynkowe, kwestie konsumenckie, zaangażowanie
i rozwój społeczności. W modelu uwzględniono takie kryteria ewaluacyjne, jak: trafność, skuteczność, wydajność, użyteczność, trwałość. Celem finalnym monografii było
zaproponowanie modelu służącego analizie realizowanej przez przedsiębiorstwa działalności społecznie odpowiedzialnej, który umożliwi systematyczne i obiektywne badanie
podejmowanych przedsięwzięć w ramach koncepcji.
Zaproponowana struktura pracy wychodzi poza ogólnie przyjęty kanon prac badawczych, w których wyraźnie zarysowana jest część teoretyczna, oparta na analizie
literatury przedmiotu i własna część badawcza. W niniejszej monografii badawcze
elementy pracy zostały powiązane z rozważaniami teoretycznymi. W rozdziale 1.6
przedstawiono autorską analizę bibliometryczną w zakresie społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw. W rozdziale 3 analizie poddano wyniki własnych badań ankie10
towych z zakresu pomiaru społecznie odpowiedzialnej działalności przedsiębiorstw,
a teoretyczna analiza tego zagadnienia została przedstawiona w rozdziale 2. Rozdział 4
ujmuje teoretycznie problematykę ewaluacji, a w rozdziale 5 przedstawiono autorską
propozycję ewaluacji działań społecznie odpowiedzialnych przedsiębiorstw.
W monografii wykorzystano liczną literaturę przedmiotu, zarówno krajową, jak
i zagraniczną. Nie wypełnia ona jednak luki: teoretycznej, empirycznej i metodycznej
w zakresie definiowania koncepcji społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw, jej
pomiaru oraz wykorzystania ewaluacji w ocenie odpowiedzialności przedsiębiorstw
za podejmowane działania wobec interesariuszy.
Problematyka prezentowana w niniejszej monografii stanowi uzupełnienie dostępnej wiedzy o pomiarze realizowanej przez przedsiębiorstwa działalności społecznie
odpowiedzialnej. Za najistotniejszą próbę oryginalnego wkładu uważa się wykorzystanie ewaluacji w koncepcji społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw oraz podjęcie
próby skonstruowania modelu ewaluacji hybrydowej działalności realizowanej w tym
obszarze.
11