Dudak - Samotne ojcostwo.indd

SAMOTNE OJCOSTWO
Anna Dudak
SAMOTNE
OJCOSTWO
Oficyna Wydawnicza „Impuls”
Kraków 2006
© Copyright by Anna Dudak
© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2006
Recenzent:
prof. zw. dr hab. Józef Styk
Redakcja wydawnicza:
Magdalena Polek
Korekta:
Kamila Zimnicka-Warchoł
Projekt okładki:
Ewa Beniak-Haremska
Publikacja ukazała się dzięki wsparciu
finansowemu UMCS w Lublinie
ISBN 83-7308-709-5
ISBN 978-83-7308-709-5
Oficyna Wydawnicza „Impuls”
30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5
tel. (012) 422-41-80, fax (012) 422-59-47
www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl
Wydanie I, Kraków 2006
Spis treści
Wstęp ..........................................................................................................
9
Rozdział I
Problem samotnego ojcostwa w świetle literatury przedmiotu
1. Koncepcje ról rodzicielskich ....................................................................
1.1. Role rodzicielskie w świetle teorii rozwoju poznawczego .................
1.2. Role rodzicielskie w świetle teorii systemów społecznych .................
1.3. Rozwój i przeobrażenia ról w zmieniającym się świecie ....................
2. Problematyka ról rodzicielskich – założenia i rzeczywistość ....................
2.1. Prawne podstawy opieki nad dzieckiem ...........................................
2.2. Społeczno-pedagogiczna koncepcja opieki nad dzieckiem ...............
2.3. Modele i typologie rodzin niepełnych ..............................................
2.4. Samotne ojcostwo jako problem społeczny .......................................
3. Rola ojca w rodzinie – przegląd badań ....................................................
3.1. Kompetencje rodzicielskie jako wskaźnik przygotowania
do pełnienia roli rodzicielskiej ..........................................................
3.2. Przygotowanie ojców do pełnienia roli rodzicielskiej ........................
15
19
25
32
39
39
48
52
56
61
68
79
Rozdział II
Założenia metodologiczne badań własnych
1. Przedmiot, cel badań i problemy badawcze ............................................. 89
2. Metoda badań i techniki badawcze .......................................................... 92
3. Organizacja i przebieg badań, analizowane zbiorowości .......................... 97
6
Spis treści
Rozdział III
Charakterystyka sytuacji życiowej ojców po rozwodzie
1. Wykształcenie i pozycja zawodowa .........................................................
2. Warunki materialno-bytowe ....................................................................
3. Stan zdrowia, zachorowalność i przebyte choroby ...................................
4. Organizacja życia prywatnego po rozwodzie ...........................................
101
104
106
107
Rozdział IV
Osobowościowe komponenty przygotowania ojców
po rozwodzie do pełnienia ról rodzicielskich
1. Samowiedza i akceptacja samego siebie
na podstawie Inwentarza Samowiedzy .................................................... 113
2. Poziom empatii, impulsywności i skłonności do poszukiwania przygód
według kwestionariusza EPQ H. J. i S. B. G. Eysencków ...................... 126
3. Postawy wobec dziecka według kwestionariusza PARI
E. S. Schaefera, R. Q. Bella .................................................................... 130
Rozdział V
Kompetencje rodzicielskie – przygotowanie ojców
do pełnienia roli rodzicielskiej
1. Kompetencje w zakresie wiedzy potrzebnej do zapewnienia dziecku
warunków prawidłowego rozwoju ........................................................... 141
2. Kompetencje w zakresie umiejętności i nawyków niezbędnych
do zapewnienia dziecku warunków prawidłowego rozwoju ..................... 146
Spis treści
7
Rozdział VI
Zależności między kompetencjami rodzicielskimi a cechami osobowościowymi
i postawami rodzicielskimi badanych ojców
1. Kompetencje rodzicielskie badanych osób a ich cechy
osobowościowe i postawy rodzicielskie .................................................... 159
2. Poziom kompetencji ojców i matek potrzebny do zapewnienia
prawidłowego rozwoju dziecka a ich postawy rodzicielskie ..................... 165
Zakończenie ................................................................................................ 175
Bibliografia .................................................................................................. 183
Objaśnienia symboli statystycznych ............................................................. 198
Spis tabel i wykresów ................................................................................... 199
Aneks ............................................................................................................ 203
Wstęp
We współczesnym świecie rodzina podlega stałym i powolnym procesom przemian, które zachodzą zarówno w jej strukturze, formach życia
rodzinnego, jak i relacjach między płciami i funkcjami pełnionymi przez
jej członków. Przeobrażenia te, a szczególnie zmiana pozycji matki na
skutek jej aktywizacji zawodowej (F. Adamski, 2002, s. 161) powodują,
że rośnie zainteresowanie kwestiami związanymi z rolą ojca w rodzinie,
jego kompetencjami wychowawczymi. Ponadto w wyniku stałego wzrostu
liczby rozwodów coraz częściej stawia się pytania o możliwość wychowywania dziecka przez samotnego ojca.
Problematyka niepełnych rodzin zajmuje w literaturze przedmiotu dość
znaczące miejsce, szczególnie jeśli idzie o sytuację samotnej matki. Tymczasem zmiana pozycji matki, będąca wynikiem oddziaływania czynników
zawodowych oraz społecznych, powoduje, że istotna staje się także rola
ojca jako ewentualnego, posiadającego odpowiednie kompetencje, opiekuna swojego dziecka.
Podjęcie rozważań na ten temat wydaje się nie tylko konieczne i ważne, ale jest również trudne, ponieważ dotyczy kwestii kompetencji ojców
w relacji do matek. Trudność ta wiąże się z niechęcią i sceptycznym podejściem, szczególnie ojców, do rozmów na temat ich wiedzy i umiejętności,
zwłaszcza zaś wiedzy i umiejętności potrzebnych rodzicom do zapewnienia prawidłowego rozwoju dziecka. Jednocześnie, ze względu na to, że
sądy opiekę przyznają przeważnie matkom, obawy ojców przed negatywną
oceną oraz ich niechęć do uczestniczenia we wspomnianych badaniach
wydają się zrozumiałe.
10
Wstęp
Problematyka samotnego rodzicielstwa jest bardzo szeroka i dotyczy
wielu dziedzin. W niniejszym opracowaniu zdecydowano się na zawężenie
jej tylko do zagadnień związanych z przygotowaniem ojców do pełnienia
roli rodzicielskiej. Na potrzeby pracy przyjęto, że rola to
względnie stały i wewnętrznie spójny system zachowań (działań), będących reakcjami na zachowania innych osób, przebiegających według mniej lub więcej wyraźnie ustalonego wzoru, których grupa oczekuje od swych członków (J. Szczepański, 1972, s. 74).
Według H. Cudaka (1995, s. 148), role rodzicielskie należy rozumieć jako
„swoiste, w miarę stałe zachowanie rodziców – oczekiwane przez dzieci”.
Celem niniejszego opracowania jest diagnoza przygotowania samotnych ojców do roli rodzicielskiej. W pracy zastosowano metodę sondażu diagnostycznego, opartego przede wszystkim na wywiadach z ojcami
i matkami po rozwodzie stanowiącymi grupę porównawczą, pogłębionego
o analizę psychologiczną na podstawie kwestionariusza E. S. Schaefera
i R. Q. Bella do badania postaw rodzicielskich (Parent Attitude Research Instrument), Inwentarza Samowiedzy oraz kwestionariusza Eysenck
Personality Questionnaire (Skala Impulsywności, Skłonności do Przygód
i Empatii), autorstwa H. J. i S. B. G. Eysencków.
Badaniami objęto osoby w wieku 21–55 lat o różnym poziomie wykształcenia, mające dzieci w wieku szkolnym. Grupę podstawową stanowiło 57 ojców, natomiast na potrzeby tej pracy zbadano 71 matek jako
grupę porównawczą.
Praca składa się z sześciu rozdziałów. Rozdział pierwszy jest próbą
omówienia problematyki ról rodzicielskich, w tym zagadnień ról rodzicielskich w świetle wybranych teorii rozwoju i przeobrażeń ról rodzicielskich
w zmieniającym się świecie. Przedstawiono w nim również problematykę
tych ról zarówno w odniesieniu do podstaw prawnych oraz społeczno-pedagogicznej koncepcji opieki nad dzieckiem, jak i w kontekście samotnego
ojcostwa jako problemu społecznego we współczesnym świecie. W rozdziale tym zawarto też przegląd badań nad rodziną niepełną, scharakteryzowano model i typologie takich rodzin, jak również zidentyfikowano
kompetencje rodzicielskie jako wskaźnik przygotowania do pełnienia roli
Wstęp
11
rodzica. Dokonano także przeglądu analiz na temat przygotowania ojców
do pełnienia roli rodzicielskiej.
Metodologiczne podstawy własnych badań przedstawiono w drugim rozdziale. Ukazano przedmiot badań, ich cele, problemy badawcze
i hipotezy robocze. Omówiono metody, techniki i narzędzia, które posłużyły do zebrania materiału badawczego. Opisano też sposób przeprowadzenia badań.
Rozdział trzeci jest poświęcony opracowaniu empirycznemu. Omówiono w nim strukturę społeczno-demograficzną, sytuację materialno-bytową
oraz organizację życia prywatnego po rozwodzie badanej zborowości.
W szczególności zwrócono uwagę na to, kto sprawuje opiekę nad dzieckiem, jak również na charakter i częstotliwość kontaktów z dzieckiem oraz
częstotliwość kontaktów towarzyskich rodziców.
Wyniki badań nad osobowościowymi aspektami przygotowania do
pełnienia ról rodzicielskich samotnych ojców po rozwodzie przedstawiono w rozdziale czwartym. Porównano ojców i matki pod względem ich
samowiedzy i akceptacji siebie, poziomu empatii, skłonności do poszukiwania przygód oraz postaw rodzicielskich. Podjęto również próbę diagnozy osobowościowych komponentów stanowiących o przygotowaniu ojców
i matek do pełnienia roli rodzicielskiej.
W rozdziale piątym udzielono odpowiedzi na pytanie o to, jaką wiedzę
i jakie umiejętności powinni posiadać ojcowie, aby mogli zapewnić dziecku prawidłowy rozwój. Ich kompetencje porównano z kompetencjami
matek w tym zakresie.
Interpretację zależności między poziomem kompetencji rodzicielskich
a cechami osobowościowymi i postawami rodzicielskimi ojców oraz matek jako grupy porównawczej zawarto w rozdziale szóstym. Dokonano
również próby oceny przygotowania ojców po rozwodzie do pełnienia roli
rodzicielskiej.
W zakończeniu podsumowano wyniki badań i podjęto próbę ich interpretacji. Sformułowano także wnioski odnoszące się do problemu samotnego ojcostwa w aspekcie wychowawczym.
Przedstawione wyniki analiz badawczych mogą okazać się przydatne
w poradnictwie rodzinnym i wychowawczym.
Rozdział I
Problem samotnego ojcostwa
w świetle
literatury przedmiotu
1. Koncepcje ról rodzicielskich
Konieczność podejmowania rozważań na temat zmian w zakresie pełnienia ról rodzicielskich wiąże się z tym, że współczesna rodzina podlega powolnym przeobrażeniom, głównie pod wpływem przemian w społeczeństwie i otaczającym ją świecie. Aby mogła ona funkcjonować prawidłowo
i zapewnić dziecku odpowiedni rozwój biosocjokulturalny, członkowie
rodziny powinni przystosować się do zmiennych czynników zawodowych
i społecznych składających się na życie i wpływających na stosunki między
nimi.
Podejmując rozważania nad kwestią pełnienia ról rodzicielskich, należy
wyjaśnić, czym jest rodzina i jak ważne pełni funkcje. Problematyką rodziny zajmuje się wielu pedagogów, socjologów i psychologów. W ujęciu
socjologicznym (Ch. H. Cooley) rodzina jest określana jako grupa pierwotna, w której stosunki społeczne mają charakter emocjonalny i osobowy, a urzeczywistniają się w bezpośrednich kontaktach. Ch. H. Cooley
(za: F. Adamski, 2002, s. 29) twierdzi, że w rodzinie kształtują się podstawowe cechy osobowości społecznej człowieka. Jest ona miejscem silnej identyfikacji emocjonalnej, pod której wpływem jednostka formułuje
własne cele życiowe i wypracowuje sposoby ich osiągania. Jej funkcjonowanie opiera się na bezpośrednim kontakcie i współpracy wchodzących
w jej skład osób. W tym ujęciu rodzina traktowana jest jako grupa pierwotna ze względu na charakter więzi społecznych łączących jej członków,
którzy utrzymują ze sobą częste, bezpośrednie i bliskie kontakty. Socjologowie traktują również rodzinę jako specyficzną instytucję społeczną
o określonej strukturze ról społecznych, posiadającą swoistą organizację
wewnętrzną i pełniącą ważne funkcje dla życia społecznego (W. Świątkiewicz, 2001, s. 71). W literaturze istnieje wiele sposobów klasyfikowania
16
A. Dudak. Samotne ojcostwo
funkcji rodziny. Z. Tyszka (1974, s. 69) wyróżnia 11 funkcji rodziny, grupując je w cztery następujące działy: funkcje biopsychiczne, funkcje ekonomiczne, funkcje społeczno-wyznaczające, funkcje socjopsychologiczne.
F. Adamski (2002, s. 36–38) wprowadza rozróżnienie na funkcje instytucjonalne, czyli funkcje rodziny pojmowanej jako instytucja, oraz osobowe – funkcje rodziny jako grupy społecznej. Zdaniem autora, rodzina jako
grupa ma istotny wpływ na kształtowanie osobowości człowieka. Bardzo
duże znaczenie mają tu postawy rodzicielskie oraz sposób, w jaki rodzice
pełnią swoje role.
W literaturze przedmiotu termin „rola” jest rozumiany bardzo szeroko i posiada wiele aspektów znaczeniowych. D. Geulen i K. Hurrelmann
twierdzą, że jest to termin ściśle związany z procesem socjalizacji, który
należy ujmować pojęciowo
jako proces powstawania i rozwoju osobowości zachodzący we wzajemnej zależności ze społecznie przekazywanym środowiskiem socjalnym i materialnym.
Przy czym chodzi zwłaszcza o to, jak człowiek staje się podmiotem zdolnym do
społecznego działania (za: K. J. Tillmann, 1996, s. 6).
Jak stwierdza K. J. Tillmann (1996, s. 9), socjalizacja nie jest przejmowaniem dobrowolnym lub wymuszonym oczekiwań społecznych do
struktur psychicznych, lecz procesem, w którym człowiek przyswaja sobie
w pewien sposób warunki środowiska. Jednocześnie możliwość zachowania się człowieka wobec środowiska w sposób aktywny, indywidualny
i zróżnicowany pozostaje w pewnym konflikcie z wymogami społecznymi,
które są ukierunkowane na przystosowanie i znormalizowanie. Socjalizacja obejmuje różne właściwości psychiczne i sfery zachowania człowieka.
Jednym z głównych elementów procesu socjalizacji, według tego autora,
jest przygotowanie do odgrywania w życiu różnego typu ról. Mogą to być
role zawodowe, rodzinne, towarzyskie, obywatelskie i płciowe. Sposób ich
pełnienia można uznać za kryterium skuteczności socjalizacji.
Zdaniem F. Znanieckiego,
każda rola społeczna zakłada, że między odgrywającym ją człowiekiem, którego można nazwać „osobą społeczną”, a mniejszym lub większym gronem ludzi
uczestniczących w jej odgrywaniu przez niego, które można nazwać „kręgiem
Rozdział I. Problem samotnego ojcostwa w świetle literatury przedmiotu
17
społecznym”, istnieje więź tworzona przez zespół wartości pozytywnie ocenianych przez nich wszystkich. W wypadku kupca i bankiera oraz kręgu ich klientów są to wartości ekonomiczne; w wypadku lekarza i jego pacjentów – wartości
zdrowotne; [...] w wypadku kapłana i jego wyznawców – wartości religijne; w wypadku dziecka i jego kręgu rodzinnego – rozmaite wartości składające się na treść
życia rodzinnego (Znaniecki, 1984, s. 295).
Autor ten twierdzi, że
osoba jest przedmiotem pozytywnego wartościowania ze strony swego kręgu, ponieważ jego uczestnicy są przekonani, że potrzebują jej współpracy do urzeczywistnienia pewnych dążeń związanych z owymi wartościami (tamże).
Jego zdaniem, jednostka nie może odgrywać danej roli bez współpracy
swojego kręgu, nie musi jednak współdziałać z każdym, kto do tego kręgu
należy. Każda osoba w ciągu swego życia odgrywa kolejno lub jednocześnie szereg różnych ról. Synteza pełnionych przez nią ról społecznych stanowi o jej osobowości społecznej. Według cytowanego autora, dla każdej
roli istnieją górne lub dolne granice wieku, ponadto osoba wyposażona
w pewne cechy wymagane do pełnienia danej funkcji, ma określony status
społeczny. Ma ona także wypełniać funkcję społeczną: uważa się ją za
zobowiązaną do wykonywania pewnych zadań, które służą zaspokojeniu
potrzeb jej najbliższego środowiska.
Wzór ról społecznych sformułowany jest w postaci systemu norm prawnych
lub estetycznych, określających, czym w poszczególnym społeczeństwie politycznym lub religijnym winny być wszelkie role danej klasy. [...] W innych przypadkach wzory ról społecznych nie są sformalizowane, lecz zawierają się w obyczajach danej zbiorowości i są przekazywane z pokolenia na pokolenie w procesie
wychowania i naśladownictwa (tamże, s. 300).
Jednym z najwcześniej rozpoczynających się procesów socjalizacyjnych
w życiu jednostki, zdaniem E. Mandal, R. Stefańskiej-Klar (1995, s. 39),
jest socjalizacja ról związanych z płcią. Punktem wyjścia tego procesu jest
uświadomienie sobie swojej płci biologicznej, a efektem – identyfikowanie
się z własną płcią oraz jej koncepcja. Autorka przyjmuje za A. Kępińskim
(1988), że postrzeganie własnej kobiecości lub męskości to „autoportret seksualny”, który jest istotnym czynnikiem regulującym zachowanie człowieka.
18
A. Dudak. Samotne ojcostwo
Duże znaczenie posiadania koncepcji własnej płci wynika stąd, że nie można w pełni jednoznacznie określić płci biologicznej, ponieważ w człowieku
pozostają zawsze ślady płci przeciwnej.
W niniejszej pracy założono, że płeć determinuje podjęcie roli matki
lub ojca, natomiast sposób sprawowania tych funkcji zależy bezpośrednio od uwarunkowań społeczno-kulturowych. Takie stanowisko przyjęli antropolodzy kulturowi, socjologowie – między innymi M. Mead
i B. Malinowski. W tej koncepcji o prawidłowym przebiegu procesu socjalizacji świadczą podejmowane i prawidłowo wykonywane przez jednostkę zadania wynikające z jej ról społecznych. Proces socjalizacji zależy od
„kulturalizacji” jednostki, polegającej na uczeniu się zasad i norm współżycia społecznego, a jego następstwem jest przygotowanie się do pełnienia
ról społecznych w danej kulturze (E. Mandal, R. Stefańska-Klar, 1995,
s. 10). Antropologia kulturowa i socjologia podkreślają zmienność zachowań „typowo męskich” i „typowo kobiecych” w różnorodnych kulturach.
M. Przetacznikowa i G. Magiełło-Jarża (1977, s. 205) twierdzą,
że odmienność ról matki i ojca wiąże się z czynnikami społeczno-ekonomicznymi. Role rodzicielskie wiążą się ściśle z rolami mężczyzny i kobiety, są istotną,
aczkolwiek nie konieczną ich częścią składową.
W zależności od przyjętej w danej rodzinie koncepcji funkcjonowania, role
matki i ojca mogą różnić się od siebie, ale również pod wieloma względami mogą być podobne.
Podobne stanowisko zajmuje M. Ziemska (1975, s. 80), twierdząc, że
nowy układ ról i władzy w rodzinie kształtuje się pod wpływem rozpowszechniania się pracy kobiet. Ojcowie mają większy udział w pracach domowych i bezpośrednim zajmowaniu się dziećmi.
We współczesnej rodzinie, jak stwierdza autorka, role kobiece i męskie
są podejmowane w dużym stopniu zgodnie i zamiennie. Zarówno ojciec,
jak i matka mają wpływ na kształtowanie postaw życiowych dziecka, jego
wyobrażeń o ludziach i świecie, oboje przekazują mu normy moralne.
O istotności ról rodzicielskich, jak również partnerskich w rodzinie,
zdaniem J. Rostowskiego (1987, s. 113), świadczy to, że prawidłowe funk-
Rozdział I. Problem samotnego ojcostwa w świetle literatury przedmiotu
19
cjonowanie systemu rodzinnego zależy przede wszystkim od procesów ich
wymiany, to znaczy od zgodności lub niezgodności między partnerami
w zakresie sprawowania przez nich pewnych funkcji. Jeżeli członkowie
rodziny mają podobne wyobrażenia ról, jakie powinni przyjmować względem siebie lub w stosunku do zadań małżeństwa czy rodziny jako instytucji, to prawdopodobieństwo wystąpienia konfliktów wydaje się mniejsze.
Oczywiście role te w każdym małżeństwie mogą być inaczej określane.
Według J. Rostowskiego (tamże),
szczęście lub nieszczęście, a nawet rozpad małżeństwa kończącego się rozwodem
są w dużej mierze przypisywane [...] procesowi wymiany ról, a ściślej zgodności
lub niezgodności między partnerami w zakresie pełnienia przez nich pewnych
ról,
które podlegają wpływom, głównie
w płaszczyźnie cech osobowości, doświadczeń związanych z procesem socjalizacji
i akceptowanych norm społecznych (tamże, s. 115).
Jest to szczególnie istotne, gdy jednostka znajduje się w sytuacji dla siebie nietypowej, na przykład kiedy musi podjąć nowe obowiązki i funkcje
w rodzinie.
Podsumowując rozważania na temat problematyki ról rodzicielskich, należy podkreślić, że chociaż płeć determinuje podjęcie roli matki czy ojca, to
jednak sposób sprawowania owych funkcji w dużej mierze zależy od uwarunkowań społeczno-kulturowych, przeobrażeń zachodzących w rodzinie,
jak również od indywidualnych cech danej jednostki. Ustalenia te inspirują do podjęcia empirycznych badań nad zidentyfikowaniem i określeniem
możliwości pełnienia przez ojców ról uznawanych za typowo kobiece.
1.1. Role rodzicielskie w świetle teorii
rozwoju poznawczego
Wykorzystanie wiedzy o rozwoju poznawczym człowieka, według J. Miluski (1999, s. 390), oznacza przede wszystkim nawiązanie do teorii J. Piageta,
20
A. Dudak. Samotne ojcostwo
poszerzonej o koncepcję myślenia postformalnego, które ma stanowić stadium bardziej złożone pod względem organizacji niż operacje formalne
(D. Kramer, 1983). Na wzór zaproponowany przez L. Kohlberga (1966)
J. Miluska przyjmuje, że rozwój kompetencji poznawczych umożliwia zrozumienie, ale i komplikację stosunków społecznych. W świecie role płciowe mogą być traktowane jako bardzo bogaty i podlegający indywidualnej
interpretacji wzór zachowania. Nie są więc one absolutne, ale są tworzone
przez daną osobę na podstawie systemu przekonań, który odzwierciedla jej
doświadczenie. Zdaniem J. D. Sinnott:
Role płciowe nie są więc niezmienne, ponieważ definiowane są w stosunku do
osób i sytuacji (za: J. Miluska, 1999, s. 390).
Odgrywanie ról polega na rozwiązywaniu codziennych problemów. Oznacza to
stałą zdolność do konfrontacji koncepcji ról płciowych ze spójnością „ja” i z przewidywanymi ocenami społecznymi oraz wskazuje możliwość przekształceń treści
ról w procesie rozwiązywania problemów (tamże).
Duże znaczenie dla rozwoju koncepcji poznawczych miało stanowisko
G. H. Meada, który częściowo nawiązywał do teorii Ch. H. Cooleya.
Podkreślał on, że percepcja innych ludzi odbywa się przez przyjmowanie
na siebie ich ról. Według G. H. Meada, osobowość kształtuje się podczas internalizacji kontaktów społecznych o stopniowo rozszerzającym się
zakresie (G. H. Mead, 1975, s. 27). Naśladowcze zabawy dzieci połączone z odgrywaniem ról pozwalają na aktywne poznawanie środowiska
społecznego i wchodzenie w jego obręb. W wyniku tego, dzięki określeniu swojego szczególnego miejsca w układzie społecznym, dzieci budują
własną osobowość. Taki proces musi być wspierany przez zorganizowaną
grupę społeczną, na przykład rodzinę, która nadaje jednostce jednolitość
osobowości, określając jej relacje z poszczególnymi członkami i wyznaczając wynikające z tych relacji zadania. Samopoznanie, które zgodnie
z behawioralną i funkcjonalną koncepcją G. H. Meada jest równoznaczne
z samorealizacją, jednostka osiąga dopiero wtedy, gdy całkowicie wchodzi
w społeczny układ swej grupy i ponadto postrzega siebie oczyma innych
Rozdział I. Problem samotnego ojcostwa w świetle literatury przedmiotu
21
jej członków. Jest to koncepcja uogólnionego innego (generalized other),
uniwersalnego partnera wyrażającego w doznaniu i działaniu jednostki
całokształt układu stosunków społecznych (tamże). Proces internalizacji
uogólnionego innego, zdaniem autora, polega na przyswojeniu sobie wyobrażenia roli znaczącego innego (significant other), to znaczy najistotniejszego partnera w danej sytuacji stosunków społecznych. Takim partnerem
w procesie socjalizacji jest dla dziecka matka.
Istotne znaczenie dla rozważań na temat pełnienia ról w rodzinie miały
badania wewnętrznych stosunków oraz interakcji w rodzinie. E. W. Burgess interpretował rodzinę jako „jedność współdziałających ze sobą osobowości” (za: Z. Tyszka, 1974, s. 17), zwracając tym samym uwagę na
wewnątrzrodzinne psychospołeczne procesy. Niewątpliwe podejście to
jest ściśle związane z psychologiczną problematyką rodziny mającą swoje
tradycje w klasycznej psychoanalizie.
Zdaniem Z. Freuda (za: tamże, s. 22), rodzina spełnia istotną rolę w powstawaniu nadjaźni dziecka. Wytworzone w kulturze danego społeczeństwa
normy postępowania i wzory zachowania są przez dziecko interioryzowane głównie dzięki zaleceniom rodziców oraz podczas ich naśladowania.
Koncepcja ta istotne znaczenie przypisuje procesowi identyfikacji z rodzicami. A. Adler (za: tamże) uważał, że rodzina jest niezwykle ważna w życiu człowieka, ponieważ przygotowuje go do życia wśród innych ludzi,
w znacznej mierze kreuje jego rozwój. Jak twierdzi Z. Tyszka (tamże),
w bardziej współczesnych teoriach zaczęto odchodzić od klasycznej psychoanalizy na rzecz społeczno-kulturowych uwarunkowań świadomości
jednostki ludzkiej i jej zachowania i badać człowieka przede wszystkim na
tle stosunków społecznych. K. Horney (za: tamże) odrzuciła pojęcie libido
i za podstawową „napędową” potrzebę człowieka uznała potrzebę akceptacji, miłości ze strony innych ludzi. Według H. S. Sullivana (za: tamże), stosunki wewnątrzrodzinne regulują zaspokajanie wrodzonych potrzeb przez
pozytywne lub negatywne odnoszenie się do tych samych potrzeb zgłaszanych przez inne jednostki. Sullivan podkreśla szczególną rolę matki
i jej wpływ na niemowlę i małe dziecko. Z kolei E. Fromm (za: tamże) na
pierwszym miejscu stawia potrzeby społeczne człowieka, które uznaje za
22
A. Dudak. Samotne ojcostwo
podstawowe siły sprawcze ludzkich działań. Dostrzega w rodzinie psychogenne tendencje do walki z patriarchalizmem. W głoszonych przez neofreudystów koncepcjach psychologicznych aspektów życia rodzinnego
bardzo mocno podkreślana jest rola rodziny jako społecznego środowiska
dziecka, a w związku z tym i role pełnione przez rodziców w kształtowaniu osobowości potomka.
Z punktu widzenia niniejszych dociekań istotne wydaje się rozważenie
podejścia strukturalno-funkcjonalnego T. Parsonsa (za: K. J. Tillmann,
1996, s. 120), który pierwszy przedstawił projekt ujmujący rozwój osobowości w kontekście ogólnospołecznym. Stworzył koncepcję rozumienia
całego społeczeństwa jako systemu. System społeczny powstaje, według
T. Parsonsa, w wyniku interakcji pomiędzy ludźmi, a jego najbardziej rozbudowaną formą jest „społeczeństwo jako całościowy system” (za: tamże),
funkcjonujący w układzie hierarchicznym. Zdaniem T. Parsonsa:
U podstawy struktury hierarchicznej zakorzeniony jest system społeczny
w konkretnych ludziach jako organizmach fizycznych, które działają w fizycznym środowisku. Jako osobowość jednostka bierze udział w procesach społecznej
interakcji za pomocą różnych ról. Role są zorganizowane i połączone w zespoły,
które są sterowane przez coraz bardziej uogólniane normy instytucjonalne (za:
tamże).
Dla niniejszych badań istotne jest przeanalizowanie działań w rolach,
które T. Parsons (za: tamże, s. 123) opisuje jako czynności jednostek
w społecznych podsystemach. Za podstawową jednostkę systemu społecznego autor uznaje pojedynczo działający podmiot. O powstaniu struktury
decyduje „szereg względnie stabilnych wzorów stosunków między indywiduami” (tamże). Współcześnie „takie stabilne wzory stosunków są wytwarzane i podtrzymywane głównie przez instytucje” (tamże), których członkowie muszą się kierować określonymi oczekiwaniami, aby ich działanie
miało przewidywalny charakter. Należy zaznaczyć, że w działaniu ludzkim
każdorazowo dochodzi do głosu tylko część potrzeb i sprawności, pozostałe są wyłączone, ale przejawiają się w działaniu na innych obszarach.
Z punktu widzenia systemu społecznego T. Parsons ujmuje rolę jako
Rozdział I. Problem samotnego ojcostwa w świetle literatury przedmiotu
23
pierwszy porządkujący element struktury społecznej, który z perspektywy działającego podmiotu jest normatywnym oczekiwaniem wobec niego ze strony innych
osób, oczekiwaniem, które należy spełnić (za: tamże).
Oczekiwania co do ról są powiązane z funkcjonalnością danego podsystemu (w tym wypadku rodziny). Zdaniem K. J. Tillmana (tamże, s. 124)
działanie w rolach przebiega w sposób niezakłócony i optymalny wówczas, gdy jednostka działa w zgodzie ze swoimi potrzebami i jednocześnie
spełnia oczekiwania innych. To jest ten idealny przypadek niezakłóconego i stabilnego komunikowania się, które spełnia funkcjonalny cel danej
instytucji (rodziny). Takie działanie w rolach pozwala zwiększyć ponadto
stabilność systemu społecznego, jako że składa się on w sumie według
T. Parsonsa (za: tamże) z „wzorów stosunków między działającymi podmiotami jako odtwórcami ról”.
K. J. Tillmann twierdzi (tamże), że z punktu widzenia strukturalno-funkcjonalnej teorii społeczeństwa procesy socjalizacji odgrywają rolę
stabilizującą. Kompetentne wypełnianie ról jest celem procesu socjalizacji
– a ich społeczne wzory stanowią kontekst komunikowania się, w którym
odbywa się socjalizacja. Ponieważ ludzie zmieniają w ciągu życia swoje
sytuacje rodzinne i zawodowe, zadaniem stojącym przed socjalizacją jest
pomaganie im w przyjmowaniu i pełnieniu nowych ról, jakie się z tym
wiążą. Odpowiedź teorii strukturalno-funkcjonalnej na ten problem stanowi rozróżnienie pomiędzy specyficznymi pod względem funkcjonalnym
oczekiwaniami co do ról (odnoszącymi się do poszczególnych ról w sytuacjach specjalnych) a ogólniejszymi oczekiwaniami, które wskazują, jak
działać w różnych rolach.
Umiejętność działania w rolach osiąga się w procesie socjalizacji przede wszystkim poprzez nabywanie ogólnych, istotnych dla wielu ról, podstawowych
orientacji. T. Parsons opisuje taki nadrzędny wzór wartości jako orientację
uniwersalistyczną, która pomaga skutecznie działać w rolach zawodowych
i charakteryzuje się nastawieniem na osiągnięcia indywidualne, oczekiwaniem
afektywnej neutralności, ograniczeniem komunikowania się do danych zadań
(tamże, s. 127).
Niedostępne w wersji demonstracyjnej.
Zapraszamy do zakupu
pełnej wersji książki
w serwisie