Szkice Humanistyczne

Olsztyńska Szkoła Wyższa
im. Józefa Rusieckiego
ISSN 1642-6363
Kwartalnik
Szkice Humanistyczne
tom X, nr 4 (vol. 23)
Wydawnictwo OSW
Olsztyn
2010
Recenzenci
Andrzej BUCZYŃSKI, Andrzej GA˛SIOROWSKI, Jan KŁOBUKOWSKI, Irena MANIECKA-BRYŁA,
Juliusz PRZYSŁAWSKI, Aleksander RONIKIER, Wanda STRYŁA, Ewa SZCZEPANOWSKA,
Jan WASKAN, Ryszard WIADERKIEWICZ
Kolegium Redakcyjne
prof. Zbigniew HULL (red. naczelny), dr Ewa KUPCEWICZ (zaste˛pca red. naczelnego),
dr Małgorzata KUŚMIERCZYK (sekretarz redakcji), mgr Elżbieta BUDNIK
Rada Programowa
Józef GÓRNIEWICZ (Olsztyn), Stanisław KAWULA (Olsztyn), Jan KUROWICKI (Jelenia Góra),
Józef LIPIEC (Kraków), Walery L. OBUCHOW (Sankt – Petersburg), Andrzej PAWŁUCKI (Gdańsk),
Andrzej RADZIEWICZ-WINNICKI (Katowice), Jacek RA˛B (Gliwice), Renate SEEBAUER (Wiedeń),
Helen SIMONS (Southampton), Maria SZYSZKOWSKA (Warszawa),
Włodzimierz TYBURSKI (Toruń), Marat WIERNIKOW (Odessa), Václav ZEMAN (Liberec)
Redaktor naukowy tomu
Henryk Kostyra
Projekt okładki
Monika Przeździecka
Streszczenia w je˛zyku angielskim (tłumaczenie i weryfikacja)
Katarzyna Cieplińska
© Copyright by Olsztyńska Szkoła Wyższa 2010
Adres Redakcji: Olsztyńska Szkoła Wyższa im. Józefa Rusieckiego
ul. Bydgoska 33
10-243 Olsztyn
tel. (fax) (089) 526-04-00
e-mail: [email protected]
Każdy aktualny zeszyt „Szkiców Humanistycznych” w całości, a także streszczenie numerów
poprzednich można znaleźć na stronie internetowej OSW
(www.osw.olsztyn.pl) w zakładce wydawnictwo
SPIS TREŚCI
OD REDAKTORA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5
OPIEKA ZDROWOTNA
Monika Kowalska-Wojtysiak – Wykorzystanie bajek terapeutycznych w opiece piele˛gniarskiej
nad dziećmi przewlekle chorymi (The use therapeutic tales in Care ovwer chronically in
chidren) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ewa Kupcewicz, Małgorzata Rzeszowska, Alina Ke˛dzia, Anita Mikołajczyk – Wybrane metody
badania satysfakcji pacjenta/klienta w zakresie jakości usług medycznych (Selected methods
of the examination of patient/client’s satisfaction in the area of medical services’ quality)
Joanna Białkowska, Leszek Fra˛ckowiak – Znajomość programu profilaktyki raka szyjki macicy
wśród studentek OSW, UWM i kobiet zatrudnionych w placówkach służby zdrowia (The
knowledge about the cervix cancer prevention programme among the women students of
OSW, UWM and the staff of healthcare institutions) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Piotr Kurnatowski, Alina Bielikowicz – Człowiek podstawa˛ troski etyki piele˛gniarskiej (A human
being as the subject of nurses’ ethics) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Joanna Białkowska – Borelioza – trudny problem kliniczny i diagnostyczny (Borreliosis
– clinical and diagnostic problem) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Leonard Januszko, Barbara Juśkiewicz-Swaczyna – Rola i miejsce organizacji pozarza˛dowych
(NGO) w budowie społeczeństwa obywatelskiego (The role and the place of non-governmental organizations (NGO) of under construction civil society) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9
19
31
37
53
61
ŻYWIENIE I AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA
Paulina Sierocka, Bartłomiej Sierocki, Małgorzata Kuśmierczyk – Ocena sposobu żywienia
studentek III roku zdrowia publicznego ze szczególnym uwzgle˛dnieniem spożycia wybranych przeciwutleniaczy (The evaluation of diet of the third year students of Public Health
with particular emphasis on consumption of selected antioxidants) . . . . . . . . . . . . . . . .
Marcin Molski, Damian Mikulski – Substancje aktywne czerwonego wina – aktualny stan badań
(Active components of red wine – the current state of research) . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Katarzyna Socha, Maria H. Borawska, Wioleta J. Charkiewicz – Ocena sposobu odżywiania
i stanu nawilżenia skóry studentek kierunku kosmetologii i dietetyki Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku (The evaluation of nutritional habits and skin moisture of the students
of Cosmetology and Dietetics of the Medical University in Białystok) . . . . . . . . . . . . .
Aleksandra Maciak, Marek Bryła, Irena Maniecka-Bryła – Cze˛stość wyste˛powania nadwagi
i otyłości wśród uczestników Programu Profilaktyki i Wczesnego Wykrywania Chorób
Układu Kra˛żenia (The frequency of overweight and obesity among the participands of the
Programme for Proghylaxis and Early Diagnosis of Cardiovascular Disorders) . . . . . . . .
71
85
93
101
4
Spis treści
Dariusz Czaprowski, Łukasz Stoliński, Andrzej Szczygiełł, Agnieszka Ke˛dra – Pozaszkolna
aktywność fizyczna młodzieży szkolnej w wieku 7-15 lat (After-school physical activenss
among young people aged 7-15) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Robert Podstawski, Katarzyna Górnik, Agnieszka Paradowska – Poziom zdolności szybkościowych dzieci przedszkolnych z placówek publicznych i niepublicznych (The level of
speed abilities among children in the age of 6 in public and private kindergartens) . . . .
Marzena Jurgielewicz-Urniaż, Jerzy Urniaż – Uczestnictwo młodzieży szkolnej w sporcie a ich
osia˛gnie˛cia w nauce na podstawie wymagań programowych na poszczególne stopnie
(Participation of students in sports and their school achievements based on the curricular
requirements for specific degrees) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jerzy Urniaż – Efekty integracyjne współpracy sportowej województwa olsztyńskiego i obwodu
kaliningradzkiego w latach 1956-1989 (Integrative effects of the cooperation in the field of
sport between the Province of Olsztyn and Kaliningrad Oblast in the years 1956-1989) .
115
127
145
161
KOSMETOLOGIA
Beata Sperkowska, Grzegorz Bazylak – Zawartość rozpuszczalnych szczawianów w wieloskładnikowych ziołowych herbatach odchudzaja˛cych, witalizuja˛cych i upie˛kszaja˛cych (The
soluble oxalates in multicomponent functional herbal teas with slimming, reviving and
rejuvenating properties) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Aleksandra Oleksik – Kosmetyki kontra reaktywne formy tlenu (Cosmetics versus reactive
oxygen species) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Małgorzata Knaś, Kornelia Hlebowicz, Jolanta Panek – Centella asiatica – co o niej wiemy?
(Centella asiatica – what we know about her?) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Halina Bojarowicz – Składniki aktywne kosmetyków do piele˛gnacji cery dojrzałej (Active
ingredients of cosmetics for mature skin) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Marta Wilkowska-Trojniel, Iwona Ostaszewska-Puchalska, Sylwia Wolińska – Ocena wiedzy
klientek solarium na temat wpływu promieniowania ultrafioletowego na skóre˛ (The assessment of clients’ knowledge on the effects of solarium ultraviolet radiation on skin) . .
175
187
195
203
211
FIZJOTERAPIA
Leonard Januszko, Barbara Juśkiewicz-Swaczyna – Co stymuluje rozwój fizjoterapii? (What
stimulates the development of physiotherapy?) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Tomasz Boraczyński, Michał Boraczyński, Agnieszka Oponowicz, Radosław Koczkodan – Ocena
równowagi statycznej dorosłych kobiet i me˛żczyzn (Assessment of static balance of adult
men and women) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Justyna Leszczewska, Anna Ge˛bicka, Dariusz Czaprowski – Możliwości wykorzystania systemu
BTS Smart-D jako nowoczesnego narze˛dzia diagnostycznego w fizjoterapii (The possibility
of using the BTS SMART-D as a modern diagnostic tool in physiotherapy) . . . . . . . . .
Aleksandra Kolwicz, Anna Afeltowicz-Mich, Dariusz Czaprowski – Wykorzystanie współczynnika zgie˛cie-wyprost mierzonego metoda˛ sEMG w diagnostyce zaburzeń układu ruchu
u dzieci – doniesienie wste˛pne (The use of flexion-extension factor as measured by sEMG in
the diagnosis of movement disorders among children. Preliminary report) . . . . . . . . . . .
221
227
241
253
5
Spis treści
Jacek Aptowicz, Grzegorz Lemiesz, Paweł Ciesiun, Ryszard Biernat, Agnieszka Mrozowska
– Zastosowanie FMS (Functional Movement Screen) do oceny ruchomości funkcjonalnej na
przykładzie zawodników uprawiaja˛cych taekwondo olimpijskie (The application of the FMS
(Functional Movement Screen) for evaluation of functional movement on the example of
olympic taekwondo athletes) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Sławomir Przewłocki – Fizjoterapia w obliczu śmierci. Mowa ciała ludzi umieraja˛cych
(Physiotherapy and death. Body talk of dying people) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Agnieszka Mrozowska, Urszula Biernat, Ryszard Biernat, Jacek Aptowicz, Grzegorz Lemiesz,
Paweł Ciesiun – Poste˛powanie rehabilitacyjne w przypadku bólu przedniego przedziału
kolana (Rehabilitation protokol in case of painful frontal segment of the knee) . . . . . . .
265
277
287
TOKSYKOLOGIA
Marek Kowalczyk – Skażenie środowiska a zdrowie człowieka (The environmental contamination and the health of the man) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jakub Jabłoński, Marek Łuczaj – Spektrometryczna analiza alkoholu etylowego nielegalnie
wprowadzonego do obrotu (Spectrometric analysis of illegally marketed ethanol) . . . . . .
309
315
OD REDAKTORA
Aktualny zeszyt SZKICÓW HUMANISTYCZNYCH jest wyja˛tkowy ze wzgle˛du na
prezentowana˛ tematyke˛. Głównym nurtem tej tematyki jest zdrowie człowieka, zarówno
w aspekcie profilaktyki jak i terapeutyki. Zdaje˛ sobie sprawe˛, że ten fakt może rodzić
pytanie o celowość kierowania do humanistów problematyki, zdrowia fizycznego
człowieka jako swoistego wyzwania intelektualnego, dotycza˛cego poszukiwania komplementarności mie˛dzy natura˛ fizyczna˛ a intelektualna˛ człowieka w XXI wieku. Moim
zdaniem na to pytanie jest tylko jedna i to pozytywna odpowiedź. Człowiek jest
najrozumniejszym wytworem ewolucji życia biologicznego na Ziemi. Geniusz jego
rozumu pozwala konstruować takie wytwory materialne, które swa˛ złożonościa˛, funkcjonalnościa˛ i szybkościa˛ działania przewyższaja˛ zdolności manualne i percepcyjne
człowieka. W tym aspekcie istotnym staje sie˛ problem humanizacji działalności
technologicznej człowieka, by wytworzone przez niego dobra materialne wzbogacały
jego świat doznań intelektualnych i duchowych a nie redukowały go. Ten fakt wymaga
nieustaja˛cego poznawania i doskonalenia zdrowia fizycznego człowieka, które w znacznym stopniu determinuje jego zdrowie psychiczne i potencjał intelektualny. Sa˛dze˛, że
czytelnicy SZKICÓW HUMANISTYCZNYCH z zainteresowaniem przeczytaja˛ artykuły, które umieszczono w takich rozdziałach jak: opieka zdrowotna, żywienie
i aktywność fizyczna, kosmetologia, fizjoterapia i toksykologia. Mam również nadzieje˛,
że dzie˛ki temu zeszytowi SZKICE HUMANISTYCZNE be˛da˛ co raz bardziej wkomponowywały sie˛ w nowa˛ wizje˛ kształcenia zawarta˛ w idei europejskiego i krajowego
systemu kwalifikacji, którego efektem powinien być człowiek nie tylko posiadaja˛cy
perfekcyjne umieje˛tności zawodowe, ale również rozumieja˛cy nieustaja˛ca˛ potrzebe˛
wzbogacania swojego życia w niezbywalne wartości humanistyczne.
Henryk Kostyra
OSW
Szkice Humanistyczne
Tom X
2010
Nr 4
OPIEKA ZDROWOTNA
Monika Kowalska-Wojtysiak
Uniwersytet Medyczny w Łodzi
Wykorzystanie bajek terapeutycznych w opiece piele˛gniarskiej
nad dziećmi przewlekle chorymi
Choroba przewlekła jako rodzaj sytuacji trudnej
Każda choroba dziecka, a przewlekła w szczególności, jest sytuacja˛ trudna˛
i jednocześnie stanowi przykład zjawiska totalnego, gdyż jej konsekwencje
obejmuja˛ dziecko i jego otoczenie społeczne.
Choroba przewlekła definiowana jako „długotrwałe zaburzenie zdrowia i dobrego samopoczucia”1 narusza prawidłowy rozwój psychoruchowy dziecka (zgodnie z koncepcja˛ Piageta), utrudnia proces edukacji, a także narusza relacje
społeczne chorego z otoczeniem. To zaledwie wierzchołek góry, która przedstawia psychospołeczne obcia˛żenia wynikaja˛ce z przewlekłego chorowania.
Można tu dodać jeszcze: złe samopoczucie i uzależnienie dziecka od innych,
czego konsekwencja˛ jest deprywacja potrzeby samodzielności. Ponadto dziecko
przewlekle chore (np. na cukrzyce˛) jest wcześnie zmuszane do nauki permanentnej samokontroli, do czego niezbe˛dne jest wykształcenie dyscypliny, koncentracji
uwagi oraz siły woli. To olbrzymie wyzwanie dla młodego człowieka i, jak
pokazuja˛ doświadczenia rodziców, nie zawsze sie˛ to udaje.
Chorobom przewlekłym towarzyszyć moga˛ też ból i stanowia˛cy jego wypadkowa˛- le˛k. Le˛k jest wyrażeniem wieloznacznym. Na użytek niniejszej pracy
możemy przyja˛ć definicje˛, że le˛k „jest grupa˛ reakcji emocjonalnych wyzwalanych przez bodźce działaja˛ce ba˛dź z zewna˛trz, ba˛dź z wewna˛trz organizmu”2.
Emocje te charakteryzuja˛ sie˛ naste˛puja˛cymi cechami:
– Maja˛ specyficzne, przykre dla każdego z nas, zabarwienie.
– Wie˛kszość ludzi czuje sie˛ wobec nich bezradna.
– Sa˛ zwia˛zane lub wyzwalane reakcjami fizjologicznymi organizmu3.
1
A. Maciarz, Dziecko przewlekle chore. Opieka i wsparcie, Wyd. Akademickie Żak, Warszawa
2006.
2
3
S. Siek, Wybrane metody badania osobowości, Wyd. ATK, Warszawa 1993, s. 2.
Ibidem, s. 3.
10
Monika Kowalska-Wojtysiak
Konsekwencje le˛ku doświadczanego w chorobie
Co dzieje sie˛ z młodym człowiekiem, kiedy le˛k jest dominuja˛cym stanem wśród
jego przeżyć? Pojawiaja˛ sie˛ negatywne konsekwencje, wśród których należy
wymienić: zaburzenia snu i łaknienia, nerwicowe zaburzenia różnych organów
ciała, czy wreszcie mocno utrudniaja˛ce proces zdrowienia – utrwalone nastawienie
le˛kowe dziecka wobec otoczenia. „Le˛k zwia˛zany z choroba˛ bywa tak wielki, że
dzieci nieświadomie podejmuja˛ różnorodne zachowania, aby go zredukować”4,
przy czym im młodszy pacjent, tym gorzej radzi sobie z sytuacjami budza˛cymi le˛k,
gdyż szybciej ulega zaburzeniu jego równowaga emocjonalna. Ujawnia sie˛ to pod
postacia˛ zachowań obronnych, typu: krzyk, płacz, ucieczka, a nawet agresja.
Mniejszy zasób doświadczeń poznawczych, typowy dla młodszego wieku, jest
przyczyna˛ postrzegania nowych i niezrozumiałych sytuacji zwia˛zanych z chorowaniem i hospitalizacja˛ jako zagrażaja˛cych stresorów. Młody człowiek znajduje sie˛
wie˛c w pewnym momencie w sytuacji permanentnego stresu, co, jak dowiodły
liczne badania, ma swoje negatywne konsekwencje zdrowotne5.
Czego boja˛ sie˛ dzieci przewlekle chore? Lista obiektów i myśli budza˛cych le˛k
jest długa. Wystarczy wspomnieć le˛k przed nieznanym i opuszczeniem przez
rodzine˛ w wyniku hospitalizacji (nie wszystkie dzieci maja˛ zapewniony komfort
pod postacia˛ stałej obecności rodziców, czy innych bliskich osób w szpitalu), le˛k
przed osamotnieniem i utrata˛ znajomych (dzieci hospitalizowane sa˛ zmuszane do
czasowego przerwania edukacji w szkole na rzecz nauczania indywidualnego lub
prowadzonego w szkołach przyszpitalnych); le˛k przed bólem i zabiegami (szczególnie w sytuacji, gdy dziecko nie jest do tego przygotowane w sensie poznawczym), czy też le˛k przed oszpeceniem (jak w przypadku choroby nowotworowej).
Jedna˛ z najbardziej brzemiennych w negatywne konsekwencje sytuacji zwia˛zanych z hospitalizacja˛ jest rozdzielenie małego dziecka od opiekunów. Najcze˛ściej
opisuje sie˛ trzy stadia reakcji na oddzielenie, które pojawiaja˛ sie˛ u tych dzieci. Sa˛
to: stadium protestu (złość i płacz ze strony opuszczonych dzieci w odpowiedzi na
próby opieki podejmowane przez obcych ludzi), etap rozpaczy, (ze specyficznym
zachowaniem dziecka – Pacjent zamyka sie˛ w sobie i traci zainteresowanie
wszystkim, ła˛cznie z jedzeniem) i, jeśli dziecko nadal nie be˛dzie miało kontaktu
z osoba˛ znacza˛ca˛ – pozorne przystosowanie. Pojawienie sie˛ tego ostatniego stadium
procesu opisanego przez Bowlbego jest bardzo niebezpieczne ze wzgle˛du na jego
nieodwracalny charakter6. Dzieci starsze także przeżywaja˛ rozstanie z rodzicami,
gdyż „izolacja od środowiska rodzinnego pocia˛ga zawsze za soba˛ zmniejszenie
4
Ba˛k-Sosnowska M.: Choroba w życiu człowieka, W: Trzecieniecka-Green A. (red.).: Psychologia.
Podre˛cznik dla studentów kierunków medycznych, Kraków 2006, s. 181.
5
Heszen-Niejodek H.: Teoria stresu psychologicznego i radzenia sobie. W: Strelau J. (red.).:
Psychologia. Podre˛cznik akademicki, t. 3; GWP, Gdańsk 2000.
6
Obuchowska I. (red.).: Dziecko niepełnosprawne w rodzinie, WSiP, Warszawa 1993.
Wykorzystanie bajek terapeutycznych w opiece piele˛gniarskiej...
11
możliwości korzystania ze wsparcia osób bliskich, na które istnieje wzmożone
zapotrzebowanie w warunkach zagrożenia spowodowanego przez chorobe˛”7. Na
szcze˛ście w przypadku tych pacjentów możliwości łagodzenia bólu emocjonalnego
wynikaja˛cego z rozstania w wyniku działań podje˛tych przez personel medyczny sa˛
wie˛ksze. Jedna˛ z możliwości, poza unikaniem błe˛dów jatrogennych i udzielaniem
wparcia, stanowia˛ bajki terapeutyczne, którym poświe˛cony jest niniejszy artykuł.
Wybrane metody zapobiegania błe˛dom jatrogennym
Błe˛dy jatrogenne to wszelkie błe˛dy wynikaja˛ce z zachowania osób uczestnicza˛cych w procesie leczenia chorego cechuja˛ce sie˛ biologicznym podejściem do
niego i przedmiotowym traktowaniem jego osoby – np. nieprzygotowanie psychiczne dziecka do czekaja˛cego je zabiegu i lekceważenie jego le˛ków, brak zaje˛ć
terapeutycznych, które mogłyby wpłyna˛ć łagodza˛co na napie˛cie; rygorystyczne
przełamywanie oporu dziecka; zawstydzanie i zastraszanie go w celu zdyscyplinowania; lekceważenie potrzeb poznawczych pacjenta; oboje˛tność emocjonalna
wobec chorego etc. Błe˛dy te wynikaja˛ z nieuwzgle˛dniania potrzeb psychicznych
pacjenta i braku zainteresowania tym, jak dziecko spostrzega chorobe˛8.
Rozmawiaja˛c z pacjentem o jego sytuacji, czy czekaja˛cych zabiegach, udzielamy mu wsparcia, a ono może „(...) dostarczyć środków zaradczych, służa˛cych
przezwycie˛żeniu negatywnych konsekwencji tych wydarzeń”9.
Wykorzystanie bajki terapeutycznej do redukcji le˛ku
Można też udzielić wsparcia potrzebnego do redukcji le˛ku opowiadaja˛c dziecku
o świecie. Jest to metoda, która˛ może stosować każdy, gdyż jest prosta w wykonaniu i nic nie kosztuje. Jednak, mimo swej prostoty i rosna˛cej popularności
w środowisku szkolnym, jest mniej powszechna w środowisku medycznym i nie
cieszy sie˛ tu szczególnym uznaniem. Być może wynika to z przeświadczenia, że
„choroba potrzebuje lekarstw”; a być może wynika to z małego doste˛pu do wiedzy
na temat zasad bajek terapeutycznych? Niniejszy artykuł jest wie˛c przyczynkiem do
rozpowszechnienia tej metody terapii dzieci przewlekle chorych, gdyż, jak już
zostało to powiedziane wcześniej, jest to grupa, która wymaga szczególnego
psychologicznego podejścia ze strony personelu medycznego.
7
I. Heszen, Kliniczna psychologia zdrowia, w: H. Se˛k (red.), Psychologia kliniczna, PWN,
Warszawa 2008, s. 242.
8
A. Maciarz, Dziecko przewlekle chore. Opieka i wsparcie, Wyd. Akademickie Żak, Warszawa
2006.
9
R. Poprawa, Zasoby osobiste w radzeniu sobie ze stresem, w: G. Dolińska-Zygmunt (red.),
Podstawy psychologii zdrowia, Wyd. UW, Wrocław 2001.
12
Monika Kowalska-Wojtysiak
Bajki dla terapii odkrył Bruno Bettelheim, gdyż to on powiedział: „(bajki)
mówia˛ (dzieciom) o dre˛cza˛cych je konfliktach wewne˛trznych tak, że dziecko
nieświadomie je rozumie, oraz – nie bagatelizuja˛c niezwykle poważnych zmagań
wewne˛trznych towarzysza˛cych wzrastaniu- podaja˛ przykłady zarówno chwilowego,
jak trwałego wyjścia z opresji wewne˛trznych”10.
Ponadto, jak pisze Doris Brett – „(...) kiedy rozmawiacie z dziećmi poprzez
opowiadania, rozmawiacie z nimi w je˛zyku, który świetnie rozumieja˛ i który
najlepiej do nich przemawia- w je˛zyku fantazji i wyobraźni”11.
Jak głosi legenda baśnie i opowiadania Szeherezady powstały na zamówienie
sułtana, gdy ten był przygne˛biony i poszukiwał lekarstwa na poprawe˛ swego
nastroju. Tak wie˛c już w odległych czasach zauważano zbawienny wpływ opowiadań na psychike˛ człowieka. Nasi rodzice, dziadkowie, a przed nimi wiele innych
pokoleń opowiadało baśnie najmłodszym, dzie˛ki czemu świat mógł być oswojony,
a bohaterowie uczyli, jak żyć i jak radzić sobie z trudnościami czyhaja˛cymi na
każdego z nas. I tak: Kopciuszek, przebieraja˛c na oczach słuchacza mak, pokazał,
że każdy z nas musi samodzielnie dorosna˛ć; Kot w butach, a raczej jego pan, że
najważniejsze w życiu jest być soba˛ i nie udawać kogoś, kim sie˛ nie jest,
a bohaterka „Dzikich łabe˛dzi” przestrzega, że nie wolno rezygnować z ważnych dla
siebie celów, nawet jeśli po drodze be˛da˛ pojawiały sie˛ pokusy lekkiego i przyjemnego, ale też pozbawionego wartości, życia12. Czy można takie prawdy o życiu
przekazać w pie˛kniejszy sposób?
Rodzaje bajek terapeutycznych
W literaturze przedmiotu wyróżnia sie˛, ze wzgle˛du na przeznaczenie, kilka
rodzajów bajek ogólnie określanych terminem „bajka terapeutyczna”. Sa˛ to:
1. Bajki relaksacyjne, które maja˛ na celu wspieranie dziecka w rozwoju oraz
wizualizowanie pozytywnych obrazów pomagaja˛cych w wyciszeniu i uspokojeniu13. Wizualizacja jest procesem polegaja˛cym na aktywizowaniu doświadczeń
zmysłowych i emocjonalnych w celu wykorzystania posiadanych przez jednostke˛
zasobów osobistych do radzenia sobie z rzeczywistościa˛14. Bajki relaksacyjne
wykorzystuja˛ w dużej mierze wyobraźnie˛, co jest jedna˛ z podstawowych technik
10
B. Bettelheim, Cudowne i pożyteczne. O znaczeniach i wartościach baśni, t. 1, PIW, Warszawa
1985, s. 44..
11
D. Brett, Opowiadania dla twojego nieco starszego dziecka. Koja˛, lecza˛, rozwia˛zuja˛ problemy,
GWP, Gdańsk 2000 s. 13.
12
K. Miller, T. Cichocka, Bajki rozebrane, Wyd. Feeria, Łódź 2008.
13
M. Molicka, Bajki terapeutyczne, w: Życie Szkoły 2004/2, s. 74.
14
L. Grzesiuk, Wizualizacja, w: L. Grzesiuk (red.), Psychoterapia. Teoria, Wyd. Psychologii
i Kultury Eneteia, Warszawa 2005.
Wykorzystanie bajek terapeutycznych w opiece piele˛gniarskiej...
13
wykorzystywanych w psychoterapii15. Ten rodzaj bajki terapeutycznej jest szczególnie przydatny w kontakcie z pacjentami, którzy „przeżywaja˛ trudności zwia˛zane
z przystosowaniem do choroby, jej konsekwencji i leczenia, które najcze˛ściej maja˛
charakter silnych stanów emocjonalnych (le˛ku, depresji) i znacznie dezorganizuja˛
funkcjonowanie. Powoduja˛ psychiczne cierpienie, zakłócaja˛ relacje z innymi
(personelem medycznym, rodzina˛) oraz wpływaja˛ na przebieg i skuteczność
leczenia choroby”16. Przykładem takiej bajki jest opowieść o zme˛czonym misiu,
który wspólnie ze słuchaczami „(...)kładzie główke˛ na poduszce z pachna˛cego,
zielonego mchu (...)” i po serii wyobrażeń wizualizuja˛cych uczucie zme˛czenia
i cie˛żkości dochodzi do rozluźnienia 17.
2. Bajki psychoedukacyjne – maja˛ na celu „redukcje˛ nieprzyjemnego napie˛cia
emocjonalnego spowodowanego sytuacjami trudnymi, którego dziecko doświadcza
w życiu realnym (.i.); wspieraja˛ rozwój dziecka głównie w aspekcie poznawczym”18, albowiem baśnie „pomagaja˛ dziecku w rozpoznawaniu własnych trudności i od razu podaja˛ sposoby rozwia˛zywania ne˛kaja˛cych je problemów. Tym samym
porza˛dkuja˛ chaotyczne emocje dziecka”i19. Bajki psychoedukacyjne pokazuja˛
wzory pozytywnego (bo nastawionego na działanie) myślenia i zache˛caja˛ do
rozmawiania o doświadczanych trudnościach, a także do poszukiwania różnych
rozwia˛zań. Bajki psychoedukacyjne dostarczaja˛ wsparcia. Wsparcie społeczne to
rodzaj interakcji społecznej, w trakcie której naste˛puje wymiana informacji i wymiana emocjonalna, której celem jest pomoc osobie potrzebuja˛cej w przezwycie˛żenia trudnej sytuacji20.
Ten rodzaj bajki spełnia funkcje˛ wsparcia instrumentalnego, be˛da˛cego „wszelkiego rodzaju instruktażami („receptami”) dotycza˛cymi sposobów poste˛powania
w konkretnych sytuacjach”21 oraz pełnia˛cego funkcje˛ informacyjna˛ (poznawcza˛),
ponieważ dostarcza konkretnej wiedzy i informacji służa˛cej pacjentowi do lepszego
zrozumienia sytuacji, w jakiej aktualnie sie˛ znajduje22.
3. Bajki psychoterapeutyczne – ten rodzaj bajek ma przekazać dziecku
potrzebna˛ wiedze˛, jak radzić sobie z sytuacjami trudnymi, a także dostarczyć
15
A. Lazarus, Wyobraźnia w psychoterapii, GWP, Gdańsk 2003.
D. Włodarczyk, A. Jakubowska-Winecka, Podstawowe zasady pomocy psychologicznej dla
chorych somatycznie, w: A. Jakubowska-Winecka, D. Włodarczyk (red.), Psychologia w praktyce
medycznej, Wyd. lekarskie PZWL, Warszawa 2007, s. 198.
17
M. Bogdanowicz, Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym, WSiP, Warszawa 1991.
18
M. Molicka, Bajki terapeutyczne, Życie Szkoły 2004/2, s. 76.
19
G. Walczewska-Klimczak, Co baśnie moga˛ dać współczesnemu dziecku?
20
H. Se˛k, Wsparcie społeczne – co zrobić, aby stało sie˛ poje˛ciem naukowym?, Przegla˛d Psychologiczny, 1986/3, s. 787-807.
21
B. Skuza, Czynniki psychospołeczne a zdrowie, w: A. Jakubowska-Winecka, D. Włodarczyk
(red.), Psychologia w praktyce medycznej, Wyd. lekarskie PZWL, Warszawa 2007, s. 55.
22
Ibidem.
16
14
Monika Kowalska-Wojtysiak
wsparcia emocjonalnego i kompensować braki w zaspokajaniu podstawowych
potrzeb psychicznych23. Bajki psychoterapeutyczne racjonalizuja˛c problem i przedstawiaja˛c le˛kotwórcza˛ sytuacje˛ w kontekście zwia˛zków przyczynowo- skutkowych
(zdarzenie-emocje) powoduja˛, że staje sie˛ ona (owa sytuacja) dla dziecka zrozumiała. Bajki te poprzez oswajanie z sytuacja˛ zagrożenia oddziałuja˛ na procesy
poznawcze pacjenta. To, co odróżnia bajki psychoterapeutyczne od psychoedukacyjnych, to obecny w nich wa˛tek wsparcia wzbogaconego elementami emocjonalnymi. „Wsparcie emocjonalne to wyrażanie pozytywnego ustosunkowania i troski
wobec osoby wspieranej, maja˛ce na celu stworzenie poczucia bezpieczeństwa,
wzmocnienie samooceny, podtrzymanie i uspokojenie”24.
Syntetyczny zbiór informacji na temat bajek terapeutycznych przedstawia
tabela 1.
Budowa bajki terapeutycznej
Jak może wygla˛dać spotkanie z bajka˛ terapeutyczna˛?
1. Zastanów sie˛, jakie le˛ki przeżywa w konkretnej chwili dziecko. Czy jest
pacjentem na oddziale po raz kolejny, i doskonale wie, co je czeka, czy też znalazło
sie˛ tu po raz pierwszy i wszystko je przeraża? Wybierz bajke˛ dopasowana˛ do
trudności, jaka˛ aktualnie przeżywa dziecko.
2. Jeśli zdecydujesz sie˛ na bajke˛ – znajdź czas, bowiem nie można opowiedzieć
bajki spiesza˛c sie˛. Czytaja˛c czy opowiadaja˛c, daj dziecku czas na refleksje˛,
ponieważ tylko wtedy twoja pomoc przyczyni sie˛ do zwie˛kszenia potencjału
w kierunku radzenia sobie z sytuacja˛ le˛kowa˛. Pamie˛taj, aby czytać wolno,
wyraźnie, moduluja˛c głos. Jeśli w bajce brakuje opisów przyrody – dodaj je od
siebie, przypominaja˛c sobie własne, przyjemne doświadczenia. Ciesz sie˛, kiedy
dziecko be˛dzie zadawać wiele pytań – to znak, że bajka je zainteresowała i, że, jak
twierdza˛ terapeuci, metafory zawarte w opowiadaniu zaczynaja˛ swoja˛ prace˛. Jeśli
pacjent poprosi, przeczytaj dany fragment jeszcze raz. Nie martw sie˛, jeśli w trakcie
opowiadania dziecko zwróci ci uwage˛ na pomyłke˛- oznacza to, że pacjent
dokładnie cie˛ słucha i możesz wykorzystać to do wspólnego budowania dalszej
fabuły. Zadaj pytanie – „Jak myślisz, co było dalej?” 25.
3. Jeśli zdecydujesz sie˛ na samodzielne ułożenie bajki, pamie˛taj, aby opowiadanie składało sie˛ z naste˛puja˛cych elementów26:
23
M. Molicka, Bajka jako metoda redukcji le˛ku u dzieci, Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze
2001/1.
24
B. Skuza, Czynniki psychospołeczne a zdrowie, w: A. Jakubowska-Winecka, D. Włodarczyk
(red.), Psychologia w praktyce medycznej, Wyd. lekarskie PZWL, Warszawa 2007, s. 55..
25
D. Brett, Opowiadania dla twojego nieco starszego dziecka. Koja˛, lecza˛, rozwia˛zuja˛ problemy,
GWP, Gdańsk 2000.
26
M. Molicka, Bajki terapeutyczne dla dzieci, Media Rodzina, Poznań 2001.
Bajka relaksacyjna
Odpre˛żenie, relaksacja, regeneracja
zasobów osobistych poprzez: wizualizacje˛
pozytywnych obrazów i wyzwolenie
określonych stanów emocjonalnych
Bajka terapeutyczna
Bajka psychoedukacyjna
Redukcja le˛ku poprzez zmiane˛ sposobu
myślenia, co ma prowadzić do zmian
w zachowaniu.
Nauka myślenia pozytywnego nastawionego
na działanie
Udzielenia wsparcia poznawczego
Tabela 1
Źródło: Opracowanie własne.
Cel
Bajka psychoterapeutyczna
Kompensacja niezaspokojonych potrzeb
(bezpieczeństwa, przynależności, miłości,
akceptacji) i redukcja le˛ków wynikaja˛cych
z owych niezaspokojonych potrzeb poprzez:
wykorzystanie wsparcia społecznego
i emocjonalnego, budowanie nadziei,
pozwolenie na ekspresje˛ uczuć
Struktura
I cze˛ść – elementy uzasadniaja˛ce zme˛czenie Przedstawienie sytuacji zagrażaja˛cej tak,
Bajki te wspieraja˛ poznawczo, zawieraja˛
bohatera
aby stała sie˛ zrozumiała
zatem elementy bajki psychoedukacyjnej
II cze˛ść – elementy rozluźniaja˛ce
Racjonalizacja problemu poprzez pokazanie i sa˛ poszerzone o wsparcie emocjonalne.
(z wykorzystaniem elementów treningu
wzorów skutecznego radzenia sobie i innych
relaksacyjnego Schultza) poprzez opis stanu sposobów myślenia o trudnej sytuacji
bezpieczeństwa i spokoju
III cze˛ść h opis sytuacji z przypływem
energii; radość życia, poczucie, że świat
jest pie˛kny
Kto powinien Osoba wyciszona, zrelaksowana
Osoba, która ma doste˛p do gotowego
Osoba, która zna przyczyny le˛ku dziecka
opowiadać
opowiadania lub pomysł, jak bohater
i jego poznawcze, emocjonalne oraz
poradził sobie z określonym problemem.
behawioralne wskaźniki.
W profilaktyce, jako przygotowanie do
Zawsze, gdy dziecko doświadczyło, ba˛dź
ZastosoW profilaktyce
nowej, nieznanej i budza˛cej le˛k sytuacji – np. aktualnie przeżywa trudna˛ emocjonalnie
wanie
W terapii
przygotowanie do hospitalizacji, zabiegu.
sytuacje˛ – np. choroba własna, lub choroba
kogoś bliskiego
W profilaktyce
Przykład
„Opowieść o zme˛czonym misiu”
Opowiadania, które ucza˛, jak radzić sobie
Bajki, które konkretyzuja˛ i racjonalizuja˛
– Bogdanowicz M.: Psychologia kliniczna
z nieprzyjemnymi emocjami, np. Brett D.: le˛ki dziecka, np. Molicka M.: Bajkoterapia.
dziecka w wieku przedszkolnym, WSiP,
Opowiadania dla twojego dziecka. Koja˛,
O le˛kach dzieci i nowej metodzie terapii,
Warszawa 1991
lecza˛, rozwia˛zuja˛ problemy, GWP,
Poznań 2002
Gdańsk 1998
Kryterium
Cele, struktura, zastosowanie oraz przykłady bajek terapeutycznych
Wykorzystanie bajek terapeutycznych w opiece piele˛gniarskiej...
15
16
Monika Kowalska-Wojtysiak
– Główny temat – trudna, konkretna sytuacja emocjonalna, wywołuja˛ca le˛k,
niepokój, strach, która˛ zaobserwowałaś u pacjenta. Być może dziecko be˛dzie
mówiło o niej wprost; może sie˛ jednak zdarzyć, że bardziej be˛dziesz musiała sie˛ jej
domyślić na przykładzie sygnałów niewerbalnych. Potrzebna jest wie˛c ze strony
personelu czujność poparta empatycznymi umieje˛tnościami.
– Główny bohater – powinien być podobny do dziecka, któremu opowiadasz
bajke˛. Tylko wtedy istnieje szansa na identyfikacje˛ dziecka z bohaterem, który
pokazuje, jak pokonać konkretna˛ trudność. Pamie˛taj, że bajka daje słuchaczowi
wybór – może skorzystać z proponowanego rozwia˛zania w całości, ale może też
wykorzystać tylko wybrane przez siebie elementy. Ważne jest, aby bohater miał ten
sam problem, co pacjent – w ten sposób udzielasz mu wsparcia emocjonalnego,
poznawczego i tworzysz literacka˛ grupe˛ wsparcia. Bohater powinien też posiadać
zalety, którymi dysponuje nasz pacjent – może pie˛knie sie˛ uśmiecha?, rysuje?,
a może ładnie śpiewa? Ważne, aby odkryć w dziecku jak najwie˛cej zasobów
osobistych. One stana˛ sie˛ podstawa˛ do wzmacniania swojego pozytywnego wizerunku i jednocześnie be˛da˛ baza˛ do radzenia sobie z problemem27.
– Inne postacie, które pomagaja˛ zredukować le˛k, rozwia˛zać problem i pomaga˛
ja bohaterowi w radzeniu sobie z sytuacja˛ budza˛ca˛ le˛k – powinny to być osoby,
które dziecko może spotkać w danym, realnym momencie swojego życia (życzliwa
piele˛gniarka, inny pacjent, który ma za soba˛ podobny zabieg, na który czeka nasze
dziecko etc.).
– Tło bajki – akcja bajki powinna zawsze rozgrywać sie˛ w miejscach znanych
dziecku – może to być miejsce jego zamieszkania, lub szpital, jeżeli właśnie tutaj
aktualnie sie˛ znajduje. Poświe˛ć czas, na opis tego miejsca, odwołuja˛c sie˛ do
wszystkich modalności zmysłowych – ważne jest, aby dziecko „zobaczyło”,
„usłyszało” i „poczuło” opisywana˛ przestrzeń wszelkimi zmysłami.
– Szcze˛śliwe zakończenie – czyli rozwia˛zanie trudnej sytuacji. Pamie˛taj, aby
unikać w zakończeniu udziału czarodziejskich różdżek i innych baśniowych
atrybutów (wróżki, czary – mary). Opowiadaja˛c bajke˛ mamy przekazać pacjentowi
konkretny, możliwy do zastosowania sposób poradzenia sobie z trudnościa˛. Dlatego
rysuja˛c sylwetke˛ bohatera podkreślamy jego zalety, bo prawdopodobnie w bajce
bohater właśnie dzie˛ki tym walorom poradził sobie z określona˛ trudnościa˛, która na
pocza˛tku wydawała mu sie˛ nie do pokonania – np. dziecko nieśmiałe, czekaja˛ce
z obawa˛ na zabieg, ale pie˛knie rysuja˛ce – narysowało swój le˛k i symbolicznie go
zniszczyło, a naste˛pnie poprosiło o pomoc w skontaktowaniu sie˛ z osoba˛, które już
jest po zabiegu.
4. Po zakończeniu obserwuj dziecko – na pewno da ci sygnały mówia˛ce o tym,
że chce, ba˛dź nie chce rozmawiać na temat bajki. Możesz zaproponować narysowanie, ba˛dź powrót do tematu na kolejnym spotkaniu.
27
Ibidem.
Wykorzystanie bajek terapeutycznych w opiece piele˛gniarskiej...
17
Podsumowanie
Do zastosowania terapii z wykorzystaniem bajek nie jest potrzebne wykształcenie psychologiczne czy pedagogiczne, moga˛ po nie sie˛gna˛ć osoby, które maja˛
ochote˛ i czas, aby pomóc dzieciom znajduja˛cym sie˛ w trudnej sytuacji życiowej.
Korzystaja˛c z tej formy pracy z dzieckiem można sie˛gna˛ć po zbiory opowiadań
doste˛pne na rynku ksie˛garskim lub, jeszcze lepiej – stworzyć bajke˛ dopasowana˛ do
potrzeb konkretnego dziecka. Pamie˛tać należy wtedy o przestrzeganiu zasad
budowania bajek.
Bajki terapeutyczne to wyja˛tkowa metoda wzbogacenia osobowości dziecka,
wzmacniaja˛ca jego samoocene˛ i poczucie własnej skuteczności. To także doskonały
środek, aby pomóc pacjentowi w różnego rodzaju trudnościach wynikaja˛cych
z le˛ku, którego doświadcza młoda osoba przewlekle chora.
Wykorzystanie bajek terapeutycznych w opiece piele˛gniarskiej
nad dziećmi przewlekle chorymi
Streszczenie
W niniejszym artykule przedstawiono zalety szeroko rozumianych bajek terapeutycznych. Opisano
typy bajek, ich cechy charakterystyczne, zasady budowania i możliwości wykorzystania.
Artykuł zache˛ca personel medyczny pracuja˛cy z najmłodszymi pacjentami przewlekle chorymi, ba˛dź
hospitalizowanymi do ich wykorzystywania w celu redukcji le˛ku towarzysza˛cego chorobie.
Słowa kluczowe: choroba przewlekła; le˛k; wsparcie; bajka terapeutyczna; bajka relaksacyjna, bajka
psychoedukacyjna.
The use therapeutic tales in Care ovwer chronically in chidren
Summary
The following paper describes the advantages of therapeutic tale in the broad sense. Hallmarks, rules
for building and opportunities for usage of the therapeutic tale are given.
The following paper encourages medical staff working with the youngest chronically in or
hospitalized patients to use the tales in order to reduce fear.
Key words: chronic disease; fear; support; psychotherapeutic tale; relax tale , psychoeducational tale.
OSW
Szkice Humanistyczne
2010
Tom X
Nr 4
Ewa Kupcewicz1, Małgorzata Rzeszowska1, Alina Ke˛dzia2, Anita Mikołajczyk 2
1
2
Olsztyńska Szkoła Wyższa im. Józefa Rusieckiego
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
Wybrane metody badania satysfakcji pacjenta/klienta
w zakresie jakości usług medycznych
Wste˛p
Nadanie zakładom opieki zdrowotnej statusu podmiotu gospodarczego funkcjonuja˛cego na rynku usług medycznych, uruchomiło rynkowe prawa konkurencji
w sektorze ochrony zdrowia. Wszystkie placówki zacze˛ły podlegać prawom
wolnego rynku: podaży i popytu. Potencjalni odbiorcy usługi medycznej pacjenci/klienci stali sie˛ strona˛ popytowa˛, zaś podmioty oferuja˛ce usługi medyczne
strona˛ podażowa˛. Spośród wielu podmiotów oferuja˛cych usługi medyczne pacjent
wybiera te placówki, które świadcza˛ usługi na najwyższym poziomie. W 1999 roku
weszła w życie ustawa o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym (Dz.U. nr 91,
poz. 408 z póź. zm.), która spowodowała wzrost znaczenia efektywności działań
zakładów opieki zdrowotnej, oraz roli pacjentów/ klientów. Jedna˛ z przyczyn
pojawienia sie˛ konkurencji na rynku usług medycznych upatruje sie˛ w ustawie
o zakładach opieki zdrowotnej z dnia 30 sierpnia 1991 roku (Dz.U. nr 91, poz. 408
z póź. zm), na mocy której moga˛ być tworzone publiczne i niepubliczne zakłady
opieki zdrowotnej [17]. Zapewnienie jak najwyższej jakości świadczeń, stało sie˛
dla zakładów opieki zdrowotnej wartościa˛ priorytetowa˛. Dobra jakość usługi
medycznej to przede wszystkim bezpieczeństwo, zdrowie i życie pacjenta. Usługa
medyczna jest produktem dość specyficznym a przede wszystkim trudnym do
zinterpretowania i porównania z innymi usługami. Konsumentem usługi medycznej
jest pacjent/klient, który postrzega usługe˛ na płaszczyźnie głe˛boko emocjonalnej
– subiektywnej. Przejawia sie˛ ona w stopniu satysfakcji z przebytego procesu
leczenia, na które składaja˛ sie˛ takie czynniki jak: doste˛pność świadczeń, poprawa
stanu zdrowia, kompetencje personelu, stosunek pracowników do pacjenta itd. To
pacjent poprzez wyrażanie swoich opinii i oczekiwań kształtuje współczesny rynek
usług medycznych [9]. Dlatego też świadczeniodawcy poda˛żaja˛ w kierunku
nieustannej ewolucji usług medycznych, poprzez doskonalenie oraz dostosowywa-
20
Ewa Kupcewicz i in.
nie sie˛ do oczekiwań pacjentów. Wprowadzenie do obszaru ochrony zdrowia
elementów gospodarki rynkowej, marketingu świadczeń zdrowotnych, zarza˛dzania
strategicznego a przede wszystkim dostrzeżenie roli samych pacjentów w utrzymaniu i przywracaniu zdrowia, wywołało duże zainteresowanie placówek ochrony
zdrowia, badaniem satysfakcji pacjenta/klienta. Człowiek stał sie˛ dominuja˛ca˛
postacia˛ systemu ochrony zdrowia, jako aktywny uczestnik procesu opieki zdrowotnej i odbiorca świadczeń (pacjent) [12]. Z tego też powodu, żadna ocena jakości
opieki nie może być traktowana jako całościowa, jeśli nie zawiera oceny dokonanej
z perspektywy pacjenta. Jest on najlepszym źródłem informacji o organizacji.
Pacjent/klient przebywaja˛c w placówce ochrony zdrowia wnikliwie obserwuje,
zapamie˛tuje wiele szczegółów, reakcji i zachowań z jakimi sie˛ spotyka [1, 11].
Ocena sytuacji i zdarzeń przez pacjenta jest bardzo subiektywna. Jak podaje
piśmiennictwo satysfakcja jest uczuciem przyjemności i zadowolenia. Jest nia˛ coś,
co tworzy sie˛ w świadomości pacjenta, w sferze psychiki, w oparciu o jego
pozytywne doznania wytworzone po kontakcie z konkretna˛ placówka˛ podczas
korzystania z jej usług. Satysfakcja pojawia sie˛ lub nie, po konfrontacji oczekiwań,
wymagań i wyobrażeń z rzeczywistościa˛. Istnieja˛ dwa poziomy satysfakcji.
Satysfakcja elementarna, dotycza˛ca obszarów funkcjonalnych produktu lub usługi,
jego cech materialnych, fizycznych i satysfakcja psychologiczna, na która˛ składaja˛
sie˛ korzyści niematerialne [8].
W usługach medycznych satysfakcja elementarna ma zwia˛zek z wykorzystaniem sprze˛tu medycznego, zastosowaniem odpowiednich metod (technik) leczenia, diagnostyka˛. Natomiast satysfakcja psychologiczna, dotyczy doznań emocjonalnych zwia˛zanych z zapewnionym bezpieczeństwem, poczuciem prawidłowego
kontaktu z personelem, całościowa˛ opieka˛. Do najcze˛stszych czynników, które
kształtuja˛ zadowolenie świadczeniobiorcy z usługi zdrowotnej, zalicza sie˛ głównie:
poprawe˛ stanu zdrowia, doste˛pność do świadczeń medycznych, przebieg wizyty
lekarskiej [8]. Cze˛sto wyste˛puje sytuacja, w której opinia pacjenta jest nie
adekwatna do zaistniałej sytuacji. Jest to najcze˛ściej spowodowane spote˛gowaniem
odczuć negatywnych, wywołanych przez zły stan zdrowia, posługiwanie sie˛ przez
personel w kontaktach z pacjentem je˛zykiem fachowym nie zrozumiałym dla
pacjenta, le˛kiem spowodowanym wygla˛dem sprze˛tu medycznego [1, 11]. Punktem
wyjścia dla wszelkiej działalności w ochronie zdrowia jest pacjent. Jego opinia ma
duże znaczenie marketingowe, ponieważ coraz cze˛ściej pacjent a nie świadczeniodawca decyduje, w którym zakładzie opieki zdrowotnej be˛dzie sie˛ leczył [1,
10, 15]. Badanie potrzeb preferencji i satysfakcji pacjentów w zakresie usług
medycznych stało sie˛ podstawa˛ uruchomienia procesu doskonalenia jakości. Zainteresowanie pomiarem satysfakcji pacjenta doprowadziło do opracowania wielu
metod i kryteriów pomiaru, które miały pomóc w ustaleniu obszarów wymagaja˛cych ulepszenia. Do oceny satysfakcji pacjenta z usług medycznych potrzebne sa˛
niezawodne narze˛dzia pomiaru, uwzgle˛dniaja˛ce istotne czynniki wpływaja˛ce na te˛
satysfakcje˛.
Wybrane metody badania satysfakcji pacjenta/klienta...
21
Metody i techniki badania satysfakcji pacjenta/klienta
Z przegla˛du piśmiennictwa wynika, że badanie satysfakcji klienta jest niczym
innym jak badaniem naukowym, które ma nam przynieść efekt w postaci
dokładnego i wyczerpuja˛cego poznania wybranego wycinka rzeczywistości przyrodniczej, społecznej czy kulturowej [18]. W przypadku badania satysfakcji
pacjenta/klienta, ma określić poziom zadowolenia ze świadczonych usług w placówkach ochrony zdrowia, oraz określić obszary wymagaja˛ce wprowadzenia
zmian. Wszystkie zamierzone działania, których celem jest rozwia˛zanie podje˛tego problemu badawczego, moga˛ być realizowane tylko poprzez zastosowanie
odpowiedniej metody badawczej i dobranych do niej technik oraz narze˛dzi
badawczych. W literaturze przedmiotu podawane sa˛ różne określenia metody
badawczej. Definiuje sie˛ metody, jako pewne sposoby poznania określonego
wycinka rzeczywistości i charakteryzować sie˛ naste˛puja˛cymi cechami: celowościa˛, planowościa˛, obiektywnościa˛. Metoda badawcza powinna spełniać naste˛puja˛ce warunki: zapewnić jak najkrótsza˛ droge˛ do realizowania zadania badawczego,
sugerować wybór technik badawczych, sprecyzować ramy czasowego poste˛powania badawczego, ułatwić opracowanie wyników [2]. W badaniu satysfakcji
pacjenta/klienta najcze˛ściej stosowanymi metodami badawczymi jest: sondaż
diagnostyczny, benchmarking, badanie CIT.
Jak podaje piśmiennictwo sondaż diagnostyczny jest sposobem gromadzenia
wiedzy o przedmiotach strukturalnych i funkcjonalnych oraz dynamice zjawisk
społecznych, opiniach i pogla˛dach wybranych zbiorowości, nasilaniu sie˛ i kierunkach rozwoju określonych zjawisk, w oparciu o specjalnie dobrana˛ grupe˛
reprezentuja˛ca˛ populacje˛, w której badane zjawisko wyste˛puje [13]. W przypadku
badania satysfakcji pacjentów/klientów ze świadczonych usług konieczne jest
określenie zakresu badanego obszaru uwzgle˛dniaja˛c działalność podstawowa˛
i pomocnicza˛ szpitala. Celem tej metody badawczej jest pozyskanie jak najwie˛cej
danych i informacji na temat zadowolenia pacjenta/ klienta ze świadczonych
usług w placówkach ochrony zdrowia. Ocenie poddawane sa˛ m.in. naste˛puja˛ce
obszary działalności szpitala: organizacja pracy izby przyje˛ć, pobyt pacjenta
w oddziale, warunki hotelowe, poziom opieki lekarskiej i piele˛gniarskiej, postawy personelu wobec pacjentów, organizacje˛ pracy działów diagnostycznych
szpitala, doste˛pność informacji dla pacjentów. Określenie i ustalenie kryteriów
badania pozwala na zastosowanie odpowiednich technik i narze˛dzi badawczych,
ponieważ głównym wyznacznikiem w zakresie oceny jakości usług jest zadowolenie i satysfakcja pacjenta/klienta.
Inna˛ metoda˛ badawcza˛ służa˛ca˛ ocenie poziomu jakości usług medycznych jest
benchmarking, który jest nieprzerwanym procesem porównywania wyników
placówki ochrony zdrowia, systemów zarza˛dzania i usług z bezpośrednimi
22
Ewa Kupcewicz i in.
konkurentami oraz liderami poszczególnych branż. Jest to cia˛gły systematyczny
proces polegaja˛cy na porównaniu własnej efektywności, mierzonej produktywnościa˛, jakościa˛ i doświadczeniami z wynikami tych organizacji, które można
uważać za wzór doskonałości [5]. Celem benchmarkingu jest twórcze odkrywanie
i naśladowanie najlepszych jednostek świadcza˛cych usługi medyczne. W metodzie tej poszczególne jednostki ochrony zdrowia wykorzystuja˛ techniki oraz
narze˛dzia badawcze, które sa˛ najbardziej odpowiednie do zastosowania analizy
porównawczej. Narze˛dzia sa˛ skonstruowane według przyje˛tego kryterium dla
wszystkich zakładów, które biora˛ udział w badaniu, natomiast skala odpowiedzi
musi nosić znamiona ilościowej, aby dokonać obiektywnej oceny. Benchmarking
polega na wykrywaniu czynników, które wskazuja˛ pewne procesy, które sa˛
wykonywane w placówce w sposób właściwy i efektywny oraz takie, które
wymagaja˛ istotnej poprawy. Tylko odpowiednie przygotowanie i przeprowadzenie benchmarkingu może przynieść oczekiwany efekt. W badaniu można osia˛gna˛ć cel poprzez dokonanie wyboru zagadnień do porównania, opracowanie planu
analizy, wyboru placówek ochrony zdrowia, które be˛da˛ stanowiły „wzorzec”,
przyje˛cie metody gromadzenia danych, konstrukcje˛ właściwych narze˛dzi badawczych, opracowanie planu wprowadzenia zmian oraz ich utrwalenia.
Critical Incident Technique (CIT) – metoda zdarzeń krytycznych
Critical Incident Technique (CIT), czyli metoda zdarzeń krytycznych, jest
technika˛ klasyfikacji bazuja˛ca˛ na analizie opisów zdarzeń krytycznych. Badanie
CIT jest coraz cze˛ściej stosowana˛ metoda˛ do badania satysfakcji pacjenta/klienta.
Polega na analizie opisów zdarzeń krytycznych, które sa˛ określane jako ograniczaja˛ce osia˛gnie˛cie zamierzonych efektów podejmowanych działań. Jak podaje
piśmiennictwo kluczowym elementem metody sa˛ zdarzenia krytyczne, tzn. takie
zdarzenia, które w znaczny sposób przyczyniaja˛ sie˛ lub umniejszaja˛ efekt
podejmowanego działania. Sa˛ to wie˛c określone interakcje pomie˛dzy klientami
i pracownikami firmy usługowej, które sa˛ szczególnie zadowalaja˛ce lub niezadowalaja˛ce [8]. Do badania kwalifikowane sa˛ zdarzenia, które spełniaja˛ odpowiednie kryteria: musi wysta˛pić interakcja mie˛dzy pacjentem a pracownikiem,
zdarzenie musi być epizodem, musi wysta˛pić uczucie zadowolenia lub niezadowolenia, musi być faktem na tyle szczegółowym, aby był do wyobrażenia.
Zastosowanie metody CIT wia˛że sie˛ ze stworzeniem grup i kategorii służa˛cych do ewidencji zdarzeń krytycznych. Autorzy metody na podstawie badań
empirycznych zaproponowali na podstawie badań empirycznych podział incydentów na 12 kategorii poła˛czonych w 3 grupy tematyczne, które zamieszczono
w tabeli 1.
23
Wybrane metody badania satysfakcji pacjenta/klienta...
Tabela 1
Grupy i kategorie ze wzgle˛du na typ zdarzenia krytycznego w metodzie CIT
Incydenty
pozytywne
Grupy i kategorie
liczba
%
Incydenty
negatywne
liczba
%
Suma
liczba
%
G.1. Reakcja personelu na wszelkie błe˛dy ze strony
firmy
A. Reakcja na niedoste˛pność usługi
B. Reakcja na opóźnienie usługi
C. Reakcja na inne defekty zwia˛zane z podstawowymi
usługami
Suma grupy 1
G.2. Reakcja personelu na potrzeby i prośby klienta
A. Reakcja na „specjalne” potrzeby klienta
B. Reakcja na preferencje klienta
C. Reakcja na bła˛d, do którego przyznaje sie˛ klient
D. Reakcja na ucia˛żliwość innych klientów
Suma grupy 2
G.3. Spontaniczne działanie personelu
A. Uwaga poświe˛cona klientowi
B. Szczere, „niecodzienne zachowanie personelu”
C. Zachowanie personelu w kontekście norm
kulturowych
D. Całościowa ocena
E. Zachowanie w niesprzyjaja˛cych okolicznościach
Suma grupy 3
Źródło: Krzyżanowska M., Wajner R., CIT – metoda badania jakości usług, Problemy Jakości 2000, 11,
s. 11
Metoda Servqual
Metoda servqual została opracowana przez Parasuramana, Zeithalma i Berry’ego. Stworzyli oni narze˛dzie do oceny jakości usług przez pacjentów, które
opiera sie˛ na badaniu pie˛ciu luk w sferze jakości usług [7]. Zbudowanie narze˛dzia
uwzgle˛dniaja˛cego luki w sferze jakości usług, umożliwia dogłe˛bne zbadanie
satysfakcji pacjentów/klientów z oferowanych im usług. Autorzy metody zdefiniowali luki dotycza˛ce jakości usług, które powoduja˛ niezadowolenie klienta i skutkuja˛
niska˛ ocena˛ jakości: luka 1 – różnica pomie˛dzy oczekiwaniami klienta a po-
24
Ewa Kupcewicz i in.
strzeganiem tych wymagań przez kierownictwo firmy, luka 2 – różnica pomie˛dzy
postrzeganiem oczekiwań klienta przez kierownictwo firmy a specyfikacja˛ usług,
luka 3 – różnica pomie˛dzy specyfikacja˛ jakości usługi a jakościa˛ świadczenia
usługi, luka 4 – różnica mie˛dzy jakościa˛ świadczenia usługi a informacjami, które
klient ma na temat usługi, luka 5 – różnica pomie˛dzy poziomem spełnienia
oczekiwań, a postrzeganiem usługi przez klienta[6]. W obszarze udzielania świadczeń zdrowotnych ocene˛ jakości usług metoda˛ servqual dokonuje sie˛ poprzez
analizowanie i ocenianie luki dotycza˛cej wymiaru materialnego (wygla˛d zewne˛trzny i wewne˛trzny pomieszczeń, wyposażenie, środki przekazu, personel), niezawodności (zdolności solidnego i prawidłowego zrealizowania usługi), reakcji na
oczekiwania pacjenta (che˛ć udzielenia pomocy pacjentom, szybkość działań i reagowania na wymogi stawiane przez odbiorców usług), fachowości i niezawodności (wiedza merytoryczna personelu oraz umieje˛tność zdobywania pacjentów),
empatii (utożsamienie sie˛ z potrzebami pacjentów), praw pacjentów [6].
Techniki badania satysfakcji klienta/pacjenta
Techniki badawcze to czynności praktyczne, które polegaja˛ na zbieraniu
materiałów i opieraja˛ sie˛ na wypracowanych dyrektywach. Pozwalaja˛ na uzyskanie
optymalnie sprawdzonych informacji, opinii, faktów.
Jedna˛ z najcze˛ściej stosowanych technik badawczych jest ankieta. Wyróżnia sie˛
kilka rodzajów: ankiete˛ środowiskowa˛, pocztowa˛ i telefoniczna˛. Ankieta środowiskowa jest stosowana, gdy osoby badane sa˛ skupione w danym środowisku.
Środowiskiem może być cały szpital lub konkretny oddział. Ankiete˛ rozprowadza
w środowisku bezpośrednio ankieter, gwarantuja˛c szybkie dotarcie do potencjalnego respondenta. Zwrotność ankiety jest wyja˛tkowo duża, wada˛ jest mały
obiektywizm, pacjent wypełnia ja˛ w czasie pobytu w oddziale, może wysta˛pić
podejrzenie wpływu personelu na udzielane odpowiedzi. Ankiete˛ pocztowa˛ można
przeprowadzić na kilka sposobów. Najcze˛ściej wysyła sie˛ kwestionariusz ankiety
do pacjentów kilka tygodni po wypisie ze szpitala. Wybór pacjentów jest najcze˛ściej losowy, np. co szósta osoba w danej grupie wiekowej (można zastosować inne
kryteria). Wada˛ tej techniki jest niski wskaźnik zwrotów ankiet, zaleta˛ jest wysoki
obiektywizm, wynikaja˛cy z faktu pobytu pacjenta w momencie otrzymania ankiety
w domu, osoby postronne nie maja˛ wpływu na podejmowane decyzje i wrażane
opinie. Ankieta telefoniczna – lista pytań musi być krótka, istnieje możliwość
wpływu na odpowiedzi pacjenta.
Analiza dokumentów jest technika˛ opieraja˛ca˛ sie˛ na dokładnej analizie zebranych dokumentów. W zależności od dokumentów z jakimi mamy do czynienia,
stosujemy odpowiednie narze˛dzia: arkusze kalkulacyjne, tabele krzyżowe lub
skonstruowane na nowo i dostosowane do danych. W przypadku badania satysfak-
Wybrane metody badania satysfakcji pacjenta/klienta...
25
cji pacjenta, raczej nie stosuje sie˛ tej techniki, jedynym przypadkiem może być
analiza skarg i wniosków pacjentów. Obserwacja należy do technik raczej niestosowanych w przypadku oceny satysfakcji pacjenta. Rzadko stosuje sie˛ również
ankiete˛ audytoryjna˛ lub internetowa˛. Rozwia˛zanie podje˛tego problemu badawczego, badania satysfakcji pacjenta wymaga zastosowania odpowiedniej dla danej
sytuacji metody badawczej oraz dobranych do niej narze˛dzi. Narze˛dzia badawcze
sa˛ konieczne do realizacji określonych metod i technik badawczych. Sa˛ środkiem
pomocniczym przy gromadzeniu materiałów niezbe˛dnych do rozwia˛zania problemu. W badaniu satysfakcji pacjenta najcze˛ściej wykorzystywanym narze˛dziem
jest kwestionariusz. Odpowiednie, rzetelne i świadome konstruowanie narze˛dzia,
pozwala na uzyskanie danych, które maja˛ ogromny wpływ na dalsze funkcjonowania placówki. Dobrze zbudowany kwestionariusz pozwala uzyskać opinie,
o jakości świadczeń w różnych obszarach działalności placówki: opieki lekarskiej,
opieki piele˛gniarskiej, życzliwości personelu medycznego, prawa do informacji
o procesie leczenia, doste˛pności do świadczeń medycznych, oczekiwania na
przyje˛cie do oddziału, na zabieg diagnostyczny, operacyjny, prawa do prywatności,
warunków hotelowych (wygla˛d zewne˛trzny i wewne˛trzny pomieszczeń). Wpływa
na bezpośredni jak i pośredni kształt finalny usługi, poprzez informacje uzyskane
od pacjentów na temat ich wymagań i oczekiwań. Po przeprowadzeniu odpowiedniej analizy pozwala na wprowadzenie działań koryguja˛cych i naprawczych
w obszarach najbardziej wymagaja˛cych udoskonaleń. Zinterpretowaniu czynników
świadcza˛cych o wyższej jakości usług medycznych w różnych porównywalnych
zakładach opieki zdrowotnej. Przeprowadzanie badania satysfakcji pacjenta/ klienta
w regularnych odste˛pach czasu, pozwala monitorować poprawe˛ jakości świadczeń
i utrzymanie ich na wysokim poziomie. Aby uzyskać od pacjentów informacje,
które w jak najlepszy sposób be˛dzie można wykorzystać do odpowiedniej obróbki
danych oraz obiektywnej interpretacji, należy właściwie skonstruować narze˛dzie.
Istnieja˛ na rynku gotowe instrumenty do pomiaru jakości świadczeń, lecz sa˛ one
wykorzystywane raczej rzadko. Poprawnie skonstruowany kwestionariusz: powinien być jasny i zrozumiały dla wszystkich respondentów, wyczerpuja˛cy, lecz nie
zbyt długi, pytania powinny być krótkie i dotycza˛ce jednej kwestii w jednym
pytaniu, pytania powinny być zamknie˛te, układ pytań powinien tworzyć logiczny
cia˛g (bloki tematyczny), zaczynamy od pytań ogólnych do szczegółowych, pytania
musza być jednoznaczne, dla wprowadzenia poczucia ważności respondenta
wprowadzamy ze dwa pytania otwarte, pozwalaja˛ce wypowiedzieć sie˛ pacjentowi
w ważnych kwestiach, dobór pytań powinien dotyczyć określonego obszaru: cały
szpital, konkretny oddział, konkretna usługa, pytania metryczkowe powinny znajdować sie˛ na końcu ankiety (pojawienie sie˛ ich na pocza˛tku osłabia poczucie
anonimowości).
Do odpowiedniej analizy otrzymanych danych, pomocne jest zastosowanie skal
odpowiedzi: skala E/P (exellent/poor) – bardzo dobrze, dobrze, raczej dobrze, źle;
26
Ewa Kupcewicz i in.
skala VS/VD (very satisfied/very dissatisfied) – bardzo zadowolony, bardzo
niezadowolony; pie˛ciostopniowa skala atrybutów (bardzo życzliwie/bardzo nieżyczliwie); skala Likerta – zdecydowanie sie˛ zgadzam/zdecydowanie sie˛ nie zgadzam
[12].
Aby wprowadzić bardzo dobrze skonstruowany kwestionariusz do badania,
należy przeprowadzić badanie pilotażowe. Pozwala ono na uzyskanie opinii
klientów na temat poprawności kwestionariusza, jego zrozumiałości oraz trafności.
Umożliwia wyselekcjonowanie i nazwanie tych obszarów, które decyduja˛ o poczuciu zadowolenia lub niezadowolenia wśród pacjentów.
Pierwsza˛ skala˛ skonstruowana˛ do badania poziomu satysfakcji pacjentów
psychiatrycznych i neurologicznych leczonych w formach środowiskowych jest
Skala Werońska. Stwierdzono, że jakość życia pacjentów leczonych w modelu
środowiskowym nie jest zależna od ich stanu psychicznego ani poziomu funkcjonowania, wykazuje natomiast zależność od satysfakcji z otrzymywanych usług.
Niska satysfakcja ze świadczonych usług w tej formie opieki nad pacjentem
powoduje cze˛stsze hospitalizacje [14]. Z tego miedzy innymi powodu wprowadzenie odpowiednich narze˛dzi do badania zadowolenia klienta/pacjenta ma wysokie
uzasadnienie.
Badanie satysfakcji pacjenta a akredytacja
i system zarza˛dzania jakościa˛
Akredytacja jest jedna˛ z metod umożliwiaja˛cych pacjentom wybór odpowiednio dobrej placówki medycznej, a zakładom opieki zdrowotnej „przycia˛gnie˛cie”
i zdobycie zaufania świadczeniobiorców. Akredytacja jest systemem dobrowolnej,
zewne˛trznej i bezpośredniej oceny. Jej efektem jest wskazanie placówek zapewniaja˛cych dobry poziom świadczeń medycznych [4]. Zakład opieki zdrowotnej jest
oceniany według standardów akredytacyjnych, które sa˛ wzorem opisuja˛cym stan
poża˛dany zakładów opieki zdrowotnej oparty na kompleksowej i wiarygodnej
ocenie kilkunastu kategorii działalności placówki [7]. Jakość w opiece medycznej
bywa określana jako stopień, w jakim odpowiednie świadczenie medyczne odpowiada przyje˛tym normom i standardom. W sektorze ochrony zdrowia klient
– pacjent pełni pozycje˛ kluczowa˛. Dlatego należy zwracać szczególna˛ uwage˛ na
subiektywna˛ ocene˛ dokonywana˛ przez pacjentów, która jest podstawowym wyznacznikiem oceny jakości świadczeń medycznych. Wartość wyników pomiaru
satysfakcji pacjentów z uzyskanej opieki jest cze˛sto kwestionowana ze wzgle˛du na
subiektywizm dokonywanych ocen i nieche˛ć świadczeniodawców do poznawania
opinii o sobie. Jednakże wzrost udziału pacjentów w decydowaniu o świadczonej
opiece stał sie˛ faktem. Uzyskiwanie i analizowanie informacji zwrotnych o świadczonych usługach i zadowoleniu klientów jest niezbe˛dne do określenia strategii
Wybrane metody badania satysfakcji pacjenta/klienta...
27
działań zmierzaja˛cych do zapewnienia jak najwyższego poziomu jakości świadczonych usług. Moga˛ być forma˛ przygotowawcza˛ do wprowadzenia w placówce
systemu zarza˛dzania jakościa˛, ewentualnie jej etapem. Główna˛ zasada˛ zarza˛dzania
jakościa˛ jest „klient w centrum uwagi”, dlatego też w jednostkach ochrony zdrowia,
które posiadaja˛ system zarza˛dzania jakościa˛, monitorowanie satysfakcji pacjenta
jest podstawa˛ działania. Placówki te posiadaja˛ określone metody, techniki i narze˛dzia uzyskiwania i wykorzystywania informacji otrzymanych od klientów/pacjentów. Posiadaja˛ dokumentacje˛, która pozwala na dokonywanie analizy i porównań
wyników, w uje˛ciu retrospektywnym i przyszłościowym. Dzie˛ki temu moga˛
wprowadzić działania koryguja˛ce oraz zapobiegawcze.
Podsumowanie
Przedstawione opracowanie dowodzi, iż badanie satysfakcji pacjenta/klienta we
wszystkich jednostkach ochrony zdrowia jest konieczne. Ocena jakości usług
dokonywana przez pacjenta jest jednym z elementów doskonalenia systemu
zarza˛dzania jakościa˛. Cze˛ść zakładów opieki zdrowotnej dobrowolnie poddaje sie˛
ocenie zewne˛trznej i po spełnieniu wymogów otrzymuje certyfikat ISO. Warunkiem przedłużenia certyfikatu jest cia˛głe monitorowanie tej oceny i uwzgle˛dnianie
uwag pacjenta w procesie zmiany i sposobu świadczenia usług [14]. Nie tylko
posiadanie certyfikatu ISO, stanowi wymóg stałego kontrolowania satysfakcji
pacjenta ze świadczonych usług. Gospodarka rynkowa doprowadziła do sytuacji,
w której placówki zdrowotne musza˛ zabiegać o pacjenta/klienta. Poznanie wymagań i preferencji świadczeniobiorców daje świadczeniodawcom możliwość dostosowania własnej działalności do potrzeb. Z uwagi na coraz szersze zainteresowanie placówek ochrony zdrowia otrzymaniem certyfikatu ISO, którego posiadanie
w ogromny sposób podnosi wartość placówki na rynku usług medycznych, prace
nad konstruowaniem nowych narze˛dzi potrzebnych do badania satysfakcji pacjenta
be˛da˛ trwały.
Literatura
1. Berekowska M., Satysfakcja pacjentów z usług medycznych podstawowej opieki zdrowotnej. (w):
Biuro Wielkopolskiej Unii Opieki Zdrowotnej; Wypracowanie narze˛dzia do oceny jakości usług
medycznych w podstawowej opiece zdrowotnej BWUOZ, Poznań 1998, 4-13.
2. Ciczkowski W., Dziedzictwo pedagogiczne Alrksandra Kamińskiego, Toruń 1996, s. 131-132.
3. Dahlgaard J.J., Kristensen K., Kanji G., Podstawy zarza˛dzania jakościa˛. PWN Warszawa 2002.
4. Fedorowski J., Niżanowski R., Ekonomika medycyny, PZWL, Warszawa 2002.
5. Karlof B,. Ostblom S., Benchmarking, Biblioteka menedżera i bankowca, Warszawa 1995.
6. Karaszewski R., Servqual – metoda badania jakości usług, Problemy Jakości, 2001, 5.
28
Ewa Kupcewicz i in.
7. Macia˛g A., Sakowska I., Rola i prawa pacjenta w obszarze jakości usług zdrowotnych, studia
i materiały – Wydział Zarza˛dzania UW.
8. Krzyżanowska M., Wajner R., CIT – metoda badania jakości usług, Problemy Jakości, 2000, 11.
9. Marcinkowski J.T., Higiena i profilaktyka w zawodach medycznych, Akademia Medyczna im
Karola Marcinkowskiego w Poznaniu, Poznań 2002, 79-85.
10. Miśkiewicz M., Jakość różne oczekiwania, Służba Zdrowia 1996, 68/69.
11. Nielubowicz J., Lekarz w oczach chorego, Polski Tygodnik Lekarski 1993, 48, 394- 400.
12. Opolski G., Dykowska G., Możdżonek M., Zarza˛dzanie przez jakość w usługach zdrowotnych.
Teoria i praktyka, Warszawa 203 Cedetu.
13. Plich T., Zasady badań pedagogicznych, Warszawa 1998, 5.
14. Prot K., Pałyska M., Anczewska M., Indulska A., Raduj J., Badanie satysfakcji pacjenta
w warunkach opieki środowiskowej, Poste˛py Psychiatrii i neurologii 2005, 14 (4), 299-304.
15. Szczerbińska K., Jakość opieki zdrowotnej, w: Czupryna A., Poździoch S., Ryś A., Włodarczyk C.,
Zdrowie publiczne, T. 2. Vesalius, Kraków 2001, 141-142, 177.
16. Thomas L.H., McColl E., Priest J., Bond S., Boys S., Newcastle Satisfaction with Nursing Scale: an
instrument for quality assessments of nursing care. Qual. In Health Care. 1996, 5 (2): 67-72.
17. Ustawa z dania 30 VII 1991 r. o zakładach opieki zdrowotnej (Dz.U. z 1996 r., nr 91, poz. 408
z późn. zm.).
18. Załczyński W., Praca badawcza nauczyciela, Warszawa 1976, 7 n.
Wybrane metody badania satysfakcji pacjenta/klienta w zakresie jakości usług medycznych
Streszczenie
Wyzwolenie mechanizmów wolnorynkowych, które obje˛ły swoim działaniem sfere˛ ochrony zdrowia
spowodowało pojawienie sie˛ silnej konkurencji na rynku usług medycznych wśród świadczeniodawców.
Zadowolenie pacjenta/klienta stało sie˛ podstawa˛ w działaniu jednostek ochrony zdrowia. Badanie
satysfakcji pacjenta/klienta okazało sie˛ nieodła˛cznym elementem w da˛żeniu do określenia strategii
działań zmierzaja˛cych do zapewnienia jak najwyższego poziomu jakości świadczonych usług medycznych. Celem pracy jest przedstawienie metod, technik i narze˛dzi do badania satysfakcji pacjenta/klienta
oraz wskazanie tych, które sa˛ najcze˛ściej stosowane. Wybór i skonstruowanie odpowiedniego narze˛dzia
stanowi integralna˛ cze˛ść każdego badania naukowego. Jego struktura jest zależna od przyje˛tej
taksonomii celów zdefiniowanych przez badaja˛cych. Zagadnienia wybrane do porównania placówek
ochrony zdrowia moga˛ być bardzo różne. Określaja˛c je do porównania należy zdefiniować cel główny
i cele operacyjne, ustalić zasie˛g przeprowadzanego badania i forme˛ analizy danych. Badaniu może
podlegać szpital jako całość, konkretny oddział, poradnia itp.
Słowa kluczowe: pacjent, satysfakcja, jakość, usługa medyczna.
Wybrane metody badania satysfakcji pacjenta/klienta...
29
Selected methods of the examination of patient/client’s satisfaction in the area
of medical services’ quality
Summary
The release of free-market mechanisms which include the sphere of healthcare caused the
appearance of strong competiton among services in the medical market. The satisfaction of the
patient/client became fundamental in the healthcare units’ action. The examination of patient/client’s
satisfaction proved to be an inseparable element in the pursuit to define the strategy of actions aiming at
the assurance to obtain the highest possible level of medical service’s quality. The aim of the work is to
present methods, techniques and tools to examine the satisfaction of the patient/client and to point out
those which are mostly used. The choice and construction of an appropiate tool is an integral part of
every scientific research. Its structure depends on generally accepted taxonomy of aims defined by the
scientists. Issues chosen to compare healthcare institutions might be various. When determining them for
comparison, one should define the main aims and objectives, establish the range of conducted research
and the form of data analysis. Hospital as a whole, specific unit, out-patient clinic etc. can undergo the
research.
Key words: patient, satisfaction, quality, medical service.
OSW
Szkice Humanistyczne
2010
Tom X
Nr 4
Joanna Białkowska1, Leszek Fra˛ckowiak2
1
2
Olsztyńska Szkoła Wyższa im. Józefa Rusieckiego
ZOZ MSWiA z WMCO w Olsztynie
Znajomość programu profilaktyki raka szyjki macicy
wśród studentek OSW, UWM i kobiet zatrudnionych
w placówkach służby zdrowia
Rak szyjki macicy jest drugim pod wzgle˛dem cze˛stości wyste˛powania nowotworem złośliwym, wykrywanym u kobiet na świecie w tym także w Polsce, gdzie
stanowi 10,7% nowotworów u kobiet1.
W statystyce umieralności kobiet z powodu nowotworów złośliwych rak szyjki
macicy zajmuje trzecie miejsce – 7 zgonów na 100 tysie˛cy mieszkańców.
Zachorowalność na raka szyjki macicy w naszym kraju utrzymuje sie˛ wcia˛ż na
bardzo wysokim poziomie.
Polska zajmuje aktualnie niechlubne pierwsze miejsce wśród krajów Unii
Europejskiej pod wzgle˛dem liczby nowych zachorowań na raka szyjki macicy
rocznie – 18,1 w przeliczeniu na 100 000 kobiet. Każdego roku notuje sie˛ w naszym
kraju około 4000 nowych zachorowań i blisko 2000 zgonów spowodowanych
rakiem szyjki macicy. Wyższa˛ zachorowalność obserwuje sie˛ w krajach Ameryki
Południowej; Argentynie (dane z miasta Concordia) 30,4, Peru (dane z miasta
Trujillo), Brazylii od 44,4 do 83,2 (dane odpowiednio z miasta Belem i Reclife),
oraz w Afryce2.
W innych krajach europejskich wskaźnik ten jest znacznie niższy i np.
w Finlandii wynosi 1,8 na 100 tysie˛cy kobiet (10x mniej niż w Polsce!). W cia˛gu
ostatnich 25 lat w krajach Unii i w USA współczynnik ten obniżył sie˛ znacznie do
poziomu 2-3 przypadków na 100 tysie˛cy. Spadek umieralności w tych krajach
spowodowany został głównie wprowadzeniem ogólnokrajowych programów aktywnej profilaktyki raka szyjki macicy.
1
J. Markowska, Ginekologia onkologiczna, Urban I Partner, Wrocław 2006.
C.A. Adebamowo, S. Akarolo-Anthony, Cancer in Africa: opportunities for collaborative research
and training – Afr J Med Med Sci. 2009; N.S. Uchimura, K. Nakano, L.C. Nakano, T.T. Uchimura,
Quality and performance of pap smears in the cervical cancer screening program in a city of southern
Brazil – Rev Assoc Med Bras. 2009.
2
32
Joanna Białkowska, Leszek Fra˛ckowiak
Szacuje sie˛, że na świecie liczba kobiet chorych na raka szyjki macicy sie˛ga 1,4
miliona. Badanie cytologiczne wykrywa zmiany w obre˛bie szyjki macicy. Jego
stosowanie w znacza˛cy sposób ograniczyło ilość zgonów z powodu raka szyjki
macicy po jego wprowadzeniu w latach 50. Pomie˛dzy 1950, a 1970 liczba zgonów
z powodu raka szyjki macicy na terenie USA obniżyła sie˛ o 70%3.
W Polsce, w stosunku do lat 60-tych, liczba zgonów wzrosła prawie dwukrotnie. Każdego roku na terenie USA badania cytologiczne pozwalaja˛ wykryć 3,5
miliona kobiet ze zmianami, które wymagaja˛ dalszej diagnostyki. W Polsce
rutynowym cytologicznym badaniom przesiewowym poddaje sie˛ jedynie ok. 1/3
Polek. Wprowadzenie w ramach „Narodowego Programu Zwalczania Chorób
Nowotworowych” w 2005 roku „Programu Profilaktyki Raka Szyjki Macicy” ma
w konsekwencji doprowadzić do zmniejszenia wskaźnika umieralności kobiet na
raka szyjki macicy do poziomu osia˛gnie˛tego przez stare kraje Unii Europejskiej.
Jednym z celów programu jest podniesienie poziomu wiedzy kobiet na temat
profilaktyki raka szyjki macicy. Realizowane jest to przez różnorodne formy
przekazu informacji docelowej grupie kobiet, pocza˛wszy od szkoleń i prelekcji
tematycznych aż do szeroko zakrojonych akcji medialnych.
Powodzenie programu profilaktyki raka szyjki macicy zwia˛zane jest z jego
masowościa˛. Dopiero po obje˛ciu badaniami cytologicznymi 75% docelowej populacji kobiet w wieku 25-59 lat można spodziewać sie˛ 25% spadku śmiertelności.
Istotne jest stale podnoszenie wiedzy kobiet na ten temat, ponieważ znajomość
profilaktyki wpłynie na zwie˛kszenie zgłaszalności kobiet na badania cytologiczne 4.
Materiał badawczy
Badania przeprowadzano metoda˛ sondażu diagnostycznego w oparciu o ankiete˛ sporza˛dzona˛ specjalnie dla potrzeb tego badania. Badaniem obje˛to grupe˛ 207
kobiet w wieku do 19 do 49 lat (średnia wieku 27 lat).
W badaniu uczestniczyło 95 kobiet studiuja˛cych w Olsztyńskiej Szkole
Wyższej, 53 kobiety studiuja˛ce na Uniwersytecie Warmińsko-Mazurskim i 59
piele˛gniarek pracuja˛cych w placówkach służby zdrowia w Olsztynie.
152 kobiety zamieszkiwały w mieście i 56 na wsi.
Każda zdrowa kobieta powinna poddawać sie˛ badaniu ginekologicznemu raz
w roku o czym wiedziało 92% badanych.
Ryzyko zachorowania na raka szyjki macicy zwie˛ksza zakażenie wirusem
brodawczaka ludzkiego HPV (2), o czym wiedziało 73% badanych. 74% badanych
wiedziało, że istnieje możliwość szczepienia przeciw HPV.
3
M. Watson, M. Saraiya, V. Benard, S.S. Coughlin, L. Flowers, V. Cokkinides, M. Schwenn, Y.
Huang, A. Giuliano, Burden of cervical cancer in the United States, 1998-2003. Cancer. 2008.
4
F.K. Tangka i wsp., Meeting the cervical cancer screening needs of underserved women: The
National Breast and Cervical Cancer Early Detection Program, 2004-2006. Cancer Causes Control.
2010.
33
Znajomość programu profilaktyki raka szyjki macicy...
Tabela 1
Ryzyko zachorowania na raka szyjki macicy
Ryzyko zachorowania na raka
szyjki macicy zwie˛ksza
Istnieje możliwość szczepienia
zakażenie wirusem
przeciw HPV
brodawczaka ludzkiego (HPV)
Liczba osób
tak
nie
nie wiem
tak
nie
nie wiem
OSW
64
1
28
67
2
26
UWM
30
1
22
35
2
16
Osoby pracuja˛ce
58
0
1
51
1
7
Powodzenie programu profilaktyki raka szyjki macicy zależy od zgłaszalności
kobiet na badania profilaktyczne, o czym wiedziało 74% badanych.
Jedynie 11% kobiet wiedziało ,że województwo warmińsko-mazurskie w zgłaszalności kobiet do programu profilaktyki raka szyjki macicy jest w Polsce na
pierwszym miejscu.
Tabela 2
Znajomość zgłaszalności kobiet do programów
Województwo warmińsko-mazurskie
w zgłaszalności kobiet do programów
profilaktyki raka szyjki macicy
jest w Polsce
Powodzenie programów
profilaktycznych raka szyjki macicy
i piersi zależy od
Liczba osób
na
na
pierwszym pia˛tym
miejscu miejscu
na
szesnastym
miejscu
nie
wiem
zgłaszalności nie zależy od
kobiet
ilości kobiet nie
na badania zgłaszaja˛cych wiem
profilaktyczne sie˛ na badania
OSW
5
9
5
76
69
12
12
UWM
4
7
3
39
34
10
9
Osoby pracuja˛ce
14
14
5
26
51
7
1
Jedynym sposobem wykrycia zmian w obre˛bie szyjki macicy we wczesnym
stadium jest regularne poddawanie sie˛ badaniom cytologicznym, o czym wiedziało
95% badanych.
Badanie cytologiczne wykonuje sie˛ celem wczesnego wykrycia stanów nowotworowych o czym wiedziało 83% badanych i zmniejszenia umieralności z powodu
raka szyjki macicy o czym wiedziało 47% badanych.
34
Joanna Białkowska, Leszek Fra˛ckowiak
Tabela 3
Znajomość celowości wykonywania badań profilaktycznych
Badanie cytologiczne wykonywane w ramach programu populacyjnego
zmniejsza
umieralność
z powodu raka
szyjki macicy
utrzymuje
zachorowalność
na tym samym
poziomie
wcześnie
wykrywa stany
nowotworowe
nie wiem
OSW
53
2
76
2
UWM
19
0
45
1
Osoby pracuja˛ce
26
0
51
1
Liczba osób
Wie˛kszość badanych do wykonania cytologii skłoniłby lekarz specjalista.
Tabela 4
Osoby i instytucje które skoniłyby kobiety do wykonania cytologii
Co lub kto skłoniłby Pania˛ do poddania sie˛ badaniu cytologicznemu?
Liczba osób
informacje
z mediów
lekarz POZ
lekarz specjalista
rodzina
OSW
17
14
58
39
UWM
12
12
26
16
Osoby pracuja˛ce
19
12
24
18
O możliwości wykonania badania kobiety dowiedziały sie˛ z głównie z gabinetu
lekarskiego i telewizji.
Tabela 5
Źródło informacji o możliwości wykonania cytologii
O możliwości wykonania cytologii dowiedziałam sie˛ z
Liczba osób
nie wiem,
od
że takie
znajomego z ulotki badanie można
wykonać
telewizji
radia
gazet
gabinetu
lekarskiego
OSW
45
12
19
60
33
21
1
UWM
26
9
13
25
17
16
1
Osoby pracuja˛ce
21
9
10
38
10
17
2
35
Znajomość programu profilaktyki raka szyjki macicy...
Tylko 38% kobiet wiedziało, że cytologie˛ ramach programu wykonuje sie˛ raz
na 3 lata.
Tabela 6
Cze˛stość wykonywania badania cytologicznego w ramach programu
Badanie cytologiczne wykonuje sie˛ w ramach programu
Liczba osób
raz na rok
raz na 3 lata
raz na 5 lat
nie wiem
OSW
65
27
2
1
UWM
28
17
4
4
Osoby pracuja˛ce
21
34
4
0
Badaniem cytologicznym obejmuje sie˛ w ramach programu kobiety w wieku
25-59 lat o czym wiedziało 78% badanych.
Tabela 7
Wiek kobiet kwalifikowanych do wykonywania badania cytologicznego w ramach programu
Cytologie˛ w ramach programu wykonuje sie˛ w grupie wiekowej
Liczba osób
15-25 lat
25-59 lat
>59 roku życia
nie wiem
OSW
11
73
5
6
UWM
7
39
8
2
Osoby pracuja˛ce
4
49
7
1
Cytologie˛ pobiera sie˛ za pomoca˛ wziernika jednorazowego użytku o czym
wiedziało 90% badanych i jednorazowej szczoteczki cervex brush co zaznaczyło
46% badanych.
Tabela 8
Znajomość techniki wykonywania badania cytologicznego
Cytologie˛ w programie pobiera sie˛
za pomoca˛
Liczba osób
Wymaz w badaniu cytologicznym, pobiera
sie˛ za pomoca˛
wziernika
wziernika
jednorazowej
jednorazowego wielorazowego nie wacika szpatułki szczoteczki
wiem
użytku
użytku
cervex brush
nie
wiem
OSW
85
5
3
6
37
29
23
UWM
48
2
3
2
16
20
15
Osoby pracuja˛ce
54
5
0
1
6
46
6
Cytologia jest badaniem bezbolesnym o czym wiedziało 85% ankietowanych
i bezpłatnym co zaznaczyło 87% badanych.
Badanie cytologiczne oceniane jest przez cytodiagnoste˛ z weryfikacja˛ histopatologa o czym wiedziało 53% badanych.
36
Joanna Białkowska, Leszek Fra˛ckowiak
Wnioski
W 2010 roku przeprowadzono badania ankietowe wśród 207 kobiet w Olsztynie na temat znajomości programu profilaktyki raka szyjki macicy i zagadnień
zwia˛zanych z ta˛ choroba˛. Na podstawie przeprowadzonych anonimowych ankiet
stwierdzono, że pomimo trwaja˛cego od 4 lat programu profilaktyki raka szyjki
macicy poziom wiedzy jest dość wysoki, chociaż nadal niewystarczaja˛cy do
kształtowania postaw prozdrowotnych. Konieczne jest stałe podnoszenie świadomości kobiet i młodych dziewcza˛t, co do potrzeby wykonywania badań ginekologicznych i zagrożeń, jakie moga˛ być zwia˛zane z ich zaniechaniem.
Aby zwie˛kszyć świadomość społeczna˛ na temat raka szyjki macicy należy
wprowadzić informacje˛ o programie profilaktycznym już do wszystkich szkół
średnich.
Znajomość programu profilaktyki raka szyjki macicy wśród studentek
OSW, UWM i kobiet zatrudnionych w placówkach służby zdrowia
Streszczenie
Rak szyjki macicy jest drugim pod wzgle˛dem cze˛stości wyste˛powania nowotworem złośliwym,
wykrywanym u kobiet na świecie w tym także w Polsce, gdzie stanowi 10,7% nowotworów u kobiet.
W 2010 roku przeprowadzono badania ankietowe wśród 207 kobiet w Olsztynie na temat znajomości
programu profilaktyki raka szyjki macicy i zagadnień zwia˛zanych z ta˛ choroba˛. Na podstawie
przeprowadzonych anonimowych ankiet stwierdzono, że pomimo trwaja˛cego od 4 lat programu
profilaktyki raka szyjki macicy poziom wiedzy jest nadal niewystarczaja˛cy do kształtowania postaw
prozdrowotnych.
Słowa kluczowe: rak szyjki macicy, poste˛p w diagnostyce.
The knowledge about the cervix cancer prevention programme among the women
students of OSW, UWM and the staff of healthcare institutions
Summary
The cervix cancer is the second most common type of malicions tumor detected among women
worldly. In Poland the number is up to 10.7% of malicions tumors diagnosed among women. In 2010
a questionnaire was carried out and 207 women in Olsztyn were surveyed on the knowledge about the
cervix cancer prevention programme and the issues connected with the disease. The questionnaires were
anonymous and the results showed that despite the 4-year cervix cancer prevention programme, the level
of knowledge is insufficient.
Key words: cervical carcinoma, diagnosis.
OSW
Szkice Humanistyczne
Tom X
2010
Nr 4
Piotr Kurnatowski, Alina Bielikowicz
Uniwersytet Medyczny w Łodzi
Człowiek podstawa˛ troski etyki piele˛gniarskiej
Chrześcijańskie korzenie etyki piele˛gniarskiej
Człowiek od pocza˛tku swojego życia przypisany jest zawsze jakiejś społeczności, ale ma również własne życie osobowe. Z biegiem upływu lat należy do
określonych grup społecznych i zawodowych, ale zawsze bardzo istotna i niepowtarzalna jest moralność indywidualna. Można zadać sobie pytanie, dlaczego
ludzie w określonych warunkach społecznych dokonuja˛ takich, a nie innych,
wyborów moralnych. Poszukuja˛c odpowiedzi na to pytanie odnajdujemy istnienie
zjawisk moralnych przekraczaja˛cych działanie społeczne. Uzasadnione jest wie˛c
stwierdzenie, że warunki społeczno-kulturowe nie tyle tworza˛ człowieka, ile raczej
pozwalaja˛ mu tworzyć samego siebie. „Osoba nie tylko reprezentuje wobec tego
różne wartości przez nia˛ «posiadane», ale sama w sobie jest wartościa˛, której
w poste˛powaniu ludzkim coś może odpowiadać godnościowo, lub nie odpowiadać,
która też spontanicznie odzywa sie˛ i daje znać o sobie, ilekroć człowieczeństwo
w człowieku okazuje sie˛ zagrożone ewentualnościa˛ jakiegoś niegodziwego (nie
godza˛cego sie˛ z nim) działania. Człowiek samorzutnie zdaje sobie sprawe˛ z faktu
«bycia kimś», a nie «rzecza˛ pośród rzeczy», jak również z tego, że wartość takiego
statusu reprezentuje sam na równi z innymi osobami i że choć wartość ta – sama
w sobie – jest nie utracona, może nie być potwierdzona i uobecniona należycie
w jakimś jego zaangażowaniu wewne˛trznym”1.
Rozwój moralny człowieka jest procesem, w którym coraz bardziej jest sie˛
przygotowywanym do pełnienia określonych ról społecznych i zawodowych.
Integralny rozwój moralny obejmuje zarówno procesy socjalizacji (nabywanie
umieje˛tności przystosowania sie˛ dookreślonych zasad kultury), jak i personalizacje˛
(upodmiotowienie etyczne zwia˛zane z uniezależnieniem sie˛ od autorytetów zewne˛trznych oraz autentycznym wyborem wartości). Dojrzałyczłowiek potrafi samodzielnie podja˛ć decyzje˛ i ocenić swoje działanie, co słuszne lub niesłuszne, uczciwe
1
A. Rodziński, Ku moralnej konsolidacji kultury. Zeszyty Naukowe KUL. 1980; 4: 72-86.
38
Piotr Kurnatowski, Alina Bielikowicz
lub nieuczciwe. Potrafi rozeznać i zdecydować, jaki zawód chce w swoimżyciu
wykonywać i co jest jego powołaniem.
Piele˛gniarstwo jest szczególnym rodzajem profesji, gdyż [podmiotem/ działania piele˛gniarki jest drugi człowiek. Można powiedzieć, że jest to zawód,
a jednocześnie powołanie, maja˛ce w sobie element służby. Troska o człowieka
chorego, czuwanie przy nim, towarzyszenie przy umieraniu jest czymś wie˛cej niż
tylko zarabianiem pienie˛dzy, czy zamiłowaniem – jest posłannictwem, powołaniem
zawieraja˛cym element heroizmu. Można również spotkać określenia o świe˛tości
piele˛gniarek, wyrażaja˛cej sie˛ w bezgranicznym oddaniu pacjentom i heroicznym
wre˛cz przekraczaniu swoich obowia˛zków. Ma na to wpływ ich wewne˛trzny
imperatyw poświe˛cenia bez zastrzeżeń swojego czasu i energii cierpia˛cemu
człowiekowi.
Od piele˛gniarek oczekuje sie˛ pogody ducha, poważnego podejścia do życia,
odpowiedzialności za swoje poste˛powanie, ale również wewne˛trznego ułożenia
świata wartości i norm moralnych. W relacji piele˛gniarki z pacjentami ma ona
w takiej samej mierze wpływ na ich zdrowie – sfere˛ biologiczna˛, jak i na psychike˛,
oraz stan ducha – sfere˛ – psychiczno-duchowa˛. Z tego wynikaja˛ role piele˛gniarki
polegaja˛ nie tylko na łagodzeniu cierpienia i przywracaniu zdrowia, ale również
wzmacnianiu zdrowia i zapobieganiu chorobom.
W poszukiwaniu korzeni, a może raczej źródeł opiekuńczości piele˛gniarskiej,
możemy sie˛gna˛ć bardzo daleko, aż do pocza˛tków dziejów ludzkości. Podstawa˛
takiej postawy jest miłość rodzicielska i empatia. Najwyraźniejszym przykładem,
jaki można tu podać, jest opieka matki nad dziećmi. Wraz z rozwojem zdolności
człowieka do empatii zacze˛to dostrzegać potrzebe˛ zapewnienia pomocy chorym,
ułomnym, słabym i cierpia˛cym.
Na świadczenie pomocy o charakterze leczniczym i piele˛gnacyjnym, w każdej
epoce, duży wpływ wywierały doktryny i praktyki religijne. Religia (szeroko
poje˛ta) zawsze ukazywała ludziom wartości moralne, określała normy poste˛powania w stosunku do siebie, jak i w relacji z innymi ludźmi. Człowiek, jako istota
duchowa zawsze posiadał swoja˛ duchowość i rozwijał w sobie myślenie moralne.
Rozważał nad tym, co w życiu jest dobre, a co złe, co właściwe, a co nie, jak
powinien poste˛pować w życiu i jak odnosić sie˛ do drugiego człowieka.
Spogla˛daja˛c na dzieje piele˛gniarstwa można zauważyć, że wyste˛powały w nich
bardzo różne okresy i fazy rozwoju. Znaczna˛ cze˛ść stanowi okres przedzawodowy.
Świadczenie pomocy innym podejmowane było, jako działalność charytatywna,
z różnych pobudek: humanistycznych, religijnych, z miłości do Boga, z miłości
braterskiej. Opieka˛ nad chorymi i potrzebuja˛cymi pomocy zajmowali sie˛ ludzie
z różnych klas i warstw społecznych – ludzie z najwyższych sfer, służa˛cy
i niewolnicy, zakonnicy i wolontariusze.
Najwcześniejsza˛ cywilizacja˛ charakteryzuja˛ca˛ sie˛ wysokim humanitaryzmem
była cywilizacja starożytnego Egiptu (IV tysia˛clecie p.n.e.) – kolebka medycyny
Człowiek podstawa˛ troski etyki piele˛gniarskiej
39
starożytnej. Kolejnym bardzo znacza˛cym krokiem w rozwoju medycyny, już
naukowej, była działalność Hipokratesa w starożytnej Grecji (460-377 r. p.n.e.),
który do dziś nazywany jest ojcem medycyny. Wówczas pojawiły sie˛ bardzo
konkretne opisy poste˛powania opiekuńczo-piele˛gnacyjnego i zabiegów piele˛gniarskich.
Dalsze dzieje ludzkości pokazuja˛, że wprawdzie państwo zapewniało pewna˛
opieke˛ chorym, ale lekarze bez skrupułów odmawiali pomocy ludziom słabym
i nieuleczalnie chorym, a zmarłych pozostawiano na ulicach; brakowało wartości
humanistycznych i humanitarnych.
Chrześcijaństwo wniosło zupełnie nowe wartości: miłość do Boga i braterska˛
miłość do ludzi oraz miłosierdzie do najbardziej potrzebuja˛cych pomocy, tj.
biednych, opuszczonych, bezdomnych i chorych. Jest to pocza˛tek zupełnie nowej
kultury, która każdemu człowiekowi, bez wyja˛tku, dawała nadzieje˛. W chrześcijaństwie odnajdujemy pocza˛tki prawdziwego piele˛gniarstwa (opieki nad chorymi),
które sa˛ zwia˛zane silnie z powstawaniem pierwszych gmin chrześcijańskich.
Piele˛gniarstwo rodziło sie˛ pod płaszczem Kościoła – a jego podstawowymi
wartościami były miłość i miłosierdzie. Zgromadzenia kobiet i me˛żczyzn zajmowały sie˛ wyszukiwaniem chorych opuszczonych i potrzebuja˛cych pomocy.
Zacze˛ły również powstawać specjalne domy przeznaczone do przyjmowania
chorych i biednych – były to pocza˛tki późniejszych szpitali i innych instytucji
charytatywnych. Piele˛gniarstwo wówczas ściśle zwia˛zane było z życiem zakonnym
i jednocześnie powia˛zane z religia˛ oraz zgłe˛bianiem prawd religijnych. Wiara
chrześcijańska odnosi sie˛ w sposób szczególny do Jezusa Chrystusa, lecz jej
najistotniejszym założeniem jest istnienie Boga ujawnionego w posłannictwie
Jezusa Chrystusa. Jest ona bardzo humanitarna w odróżnieniu od innych religii.
Źródeł etyki chrześcijańskiej należy poszukiwać w Biblii, a przede wszystkim
w posłannictwie Jezusa Chrystusa spisanym w Ewangelii. Należy również wspomnieć o szeroko poje˛tej tradycji przekazywanej kolejnym pokoleniom chrześcijan.
Jeżeli chodzi o samego człowieka, to podstawa˛ poste˛powania etycznego jest
sumienie (rozumiane, jako rozstrzyganie kwestii etycznych). Najbardziej istotne sa˛
kwestie: jak działać w zgodzie ze słuszna˛ motywacja˛ oraz jak dowiedzieć sie˛, które
działanie w danych okolicznościach jest słuszne.
Św. Paweł pisze: „Tylko sprawujcie sie˛ w sposób godny Ewangelii Chrystusowej, abym ja – czy to, gdy przybe˛de˛ i ujrze˛ was, czy też be˛da˛c z daleka – mógł
usłyszeć o was, że trwacie mocno w jednym duchu, jednym sercem walcza˛c wspólnie
o wiare˛ w Ewangelie˛ i w niczym nie dajecie sie˛ zastraszyć przeciwnikom”2.
Etyka chrześcijańska, zajmuje sie˛ wie˛c kształtowaniem ducha, wzmacnianiem
charakteru. A tylko dobrze ukształtowany charakter może stworzyć szlachetnego
2
List do Filipian, w: Pismo Świe˛te Starego i Nowego Testamentu, Wydawnictwo Pallotinum,
Poznań – Warszawa 1991: 1330-1332.
40
Piotr Kurnatowski, Alina Bielikowicz
człowieka. Piele˛gniarka powinna być prawym człowiekiem, gdyż tylko taka udzieli
właściwej pomocy zwłaszcza tym chorym, którzy potrzebuja˛ troskliwej opieki.
Chrześcijaństwo jednak to nie niewolnictwo i nie narzuca określonego jednego typu
poste˛powania, zawsze daje możliwość wyboru, daje każdemu wolność.
Jednym z przykładów poste˛powania jest Przypowieść o Miłosiernym Samarytaninie z Ewangelii wg św. Łukasza 10, 30-373. Jest to niesienie pomocy
człowiekowi be˛da˛cemu w potrzebie – gest bezinteresowny, okazywany bez
wzgle˛du na pochodzenie, narodowość, czy religie˛ osoby potrzebuja˛cej. Co wie˛cej,
pomoc ta wymaga czynnego zaangażowania w to dzieło, wkładu własnego czasu,
siły, a także finansów. Bardzo dobrze jest tu widoczna bezinteresowność Samarytanina; polega ona na czynieniu dobrze nie tylko tym, którzy nam to samo czynia˛,
ba˛dź którzy sa˛ naszymi przyjaciółmi czy bliskimi, ale również tym, którzy czasami
stoja˛ po drugiej stronie.
Kolejnym przykładem, zbiorem cech godnych naśladowania, jest Hymn o miłości z pierwszego Listu św. Pawła do Koryntian4. Miłość szeroko rozumiana, miłość
– jako przykład podejścia do drugiego człowieka, sposób patrzenia na niego. Hymn
ten zawiera wiele różnych określeń miłości, cech, którymi powinni charakteryzować sie˛ ludzie wierza˛cy, niosa˛cy innym pomoc i nadzieje˛.
Ze wzgle˛du na specyfike˛ zawodów piele˛gniarskiego, jak i lekarskiego, etyka
musi być czymś wie˛cej niż tylko zbiorem teoretycznych przepisów – musi być
wewne˛trznym przekonaniem. Wcześniej wspominano o powołaniu piele˛gniarskim
jako pewnego rodzaju służbie. Karol Wojtyła pisza˛c o nauczycielach zwracał
uwage˛ na to, że u podstaw każdego powołania leży miłość człowieka; z niej rodza˛
sie˛ takie wartości jak: odpowiedzialność, sprawiedliwość, cierpliwość, ofiarność
i nieszukanie uznania5.
Mówia˛c o piele˛gniarstwie jako powołaniu podkreśla sie˛ szczególnie godność
tego zawodu. O dbałości o nia˛ świadczyć może przyrzeczenie składane przez
piele˛gniarki już pod koniec XIX wieku, opracowane przez Florencje˛ Nightingale
(1820-1910), która uważana jest za prekursorke˛ tej dziedziny. Przysie˛ga F.
Nightingale:
„Przysie˛gam uroczyście przed Bogiem w obecności wszystkich tu zebranych, że
w życiu moim be˛de˛ zawsze poste˛pować nieskazitelnie, a w pracy zawodowej zawsze
be˛de˛ zasługiwać na zaufanie. Be˛de˛ daleka od tego wszystkiego, co szkodliwe
i zgubne, nigdy sama nie zażyje˛, ani też nikomu nie podam nic takiego, co mogłoby
mu szkodzić. Be˛de˛ dokładać wszelkich starań, aby przyczynić sie˛ do podnoszenia
poziomu mojego zawodu, a także be˛de˛ zachowywać w tajemnicy wszystkie informa3
Ewangelia wg św. Łukasza, w: Pismo Świe˛te Starego i Nowego Testamentu, Wydawnictwo
Pallotinum, Poznań – Warszawa 1991: 1195.
4
List do Koryntian, w: Pismo Świe˛te Starego i Nowego Testamentu, Wydawnictwo Pallotinum,
Poznań – Warszawa 1991: 1302.
5
K. Wojtyła, O powołaniu nauczyciela i wychowawcy. Wychowawca, 1995; 10: 5-6.
41
Człowiek podstawa˛ troski etyki piele˛gniarskiej
cje dotycza˛ce spraw osobistych i rodzinnych pacjenta, które zostana˛ mi powierzone
w czasie praktyki zawodowej.
Be˛de˛ lojalnie pomagać lekarzowi w jego pracy oraz pracować z poświe˛ceniem
dla dobra tych, którzy be˛da˛ powierzani mojej opiece”.
Czym wie˛c jest etyka zawodowa?
Zgodnie z Małym słownikiem etycznym ,etyka zawodowa to zespół zasad
i norm określaja˛cych jak, z moralnego punktu widzenia, powinni zachowywać sie˛
przedstawiciele danego zawodu”6. Jest to jednak definicja bardzo ogólna. Szczepański podał, że „etyka zawodowa jest zespołem norm i dyrektyw, wynikaja˛cych
z tradycji zawodu, ducha kultury narodowej, z podstawowych wskazań etycznych
przyje˛tych w danym społeczeństwie, a zastosowanych do wykonywania danego
zawodu”7. Zależność poszczególnych elementów, tworza˛cych etyke˛ zawodowa˛
piele˛gniarstwa pokazuje rycina 1.
ETYKA
PIELÊGNIARSTWA
etyka szczegó³owa
osobowa
spo³eczna
uwarunkowania
historyczno-kulturowe
swoistoϾ zawodu
pielêgniarskiego
etyka ogólna
Ryc. 1. Elementy składaja˛ce sie˛ na etyke˛ piele˛gniarska˛ [59]
Etyka ogólna wnosi do etyki piele˛gniarskiej wiedze˛ o charakterze ogólnym,
dotycza˛ca˛ dobra, wartości i norm moralnych, odpowiedzialności za podejmowane
działania, a co z tym zwia˛zane reguł i zasad moralnych. Etyka szczegółowa
natomiast dostarcza ogólnych reguł, ocen i norm moralnego działania; chodzi tu
o świadczenie usług piele˛gniarskich. Etyka szczegółowa – osobowa – zajmuje sie˛
zachowaniami osoby wzgle˛dem samej siebie, innych oraz przyrody. Etyka szczegółowa – społeczna – ustala normy dla grupy społecznej, zbiorowości i panuja˛cych
w niej wzajemnych odniesień.
6
7
W. Ciechanowicz (red.), Piele˛gniarstwo ćwiczenia cz. 1. PZWL, Warszawa 2007.
J. Szczepański, Socjologiczne zagadnienia wyższego wykształcenia. PWN, Warszawa 1963: 361.
42
Piotr Kurnatowski, Alina Bielikowicz
W tworzeniu etyki zawodowej nie można pomina˛ć uwarunkowań historycznokulturowych danego kraju, czy mentalności społeczeństwa. Bardzo ważne sa˛ takie
cechy, jak: patriotyzm, odwaga, bezinteresowność, ofiarność, poświe˛cenie dla
wyższych celów oraz chrześcijańskie wartości moralne. Podstawy moralne polskiego piele˛gniarstwa wyrosły z ducha kultury narodowej, z tradycji oraz wskazań
ogólnych etyki. Można wie˛c stwierdzić, że etyka zawodowa piele˛gniarstwa pojmowana jest jako „Całokształt norm dotycza˛cych obowia˛zków piele˛gniarek
w zakresie poste˛powania z ludźmi znajduja˛cymi sie˛ pod ich opieka˛: chorymi
w szpitalu lub innych placówkach służby zdrowia, czy w domach prywatnych, jak
również zdrowymi ludźmi w pracy w zakresie ochrony i pote˛gowania zdrowia.
Dotyczy to również stosunków zawodowych mie˛dzy piele˛gniarkami a innymi
grupami pracowników służby zdrowia. Naczelna˛ zasada˛ jest dobro chorego i podopiecznego, jak również dobre imie˛ zawodu wszystkich jego członków”8. Ogólnie
można stwierdzić, że w etyce bardzo ważna˛ role˛ spełniaja˛ szeroko poje˛te normy
moralne, np. standardy zachowań moralnych przyje˛tych w danej grupie jako
wzorcowe. Każda norma moralna ma za zadanie chronienie jakiegoś dobra.
Naczelna norma odnosi sie˛ do naczelnego dobra człowieka, który stanowi podstawe˛
wszystkich innych dóbr; w piele˛gniarstwie jest to ochrona życia i zdrowia
ludzkiego – dóbr najcenniejszych.
W etyce chrześcijańskiej najważniejsze jest uznanie wartości i godności osoby
ludzkiej, co z kolei bardzo ściśle ła˛czy sie˛ z biblijna˛ miłościa˛ bliźniego. Jest to
centrum, sednem całej etyki piele˛gniarskiej. Godność człowieka, poszanowanie jej
i uznanie jest obiektywnym punktem odniesienia do oceny wszelkich czynów.
W piele˛gniarstwie nie może być mowy o instrumentalnym traktowaniu człowieka,
posługiwaniu sie˛ nim jako narze˛dziem lub środkiem do osia˛gnie˛cia celu. Zasada ta
działa w dwie strony, zarówno w stosunku do innych, z którymi mamy do
czynienia, jak i nas samych – naszej własnej godności. W zawodzie piele˛gniarskim
chodzi o trzy aspekty odniesień:
1) relacji piele˛gniarka – pacjent i jego rodzina,
2) piele˛gniarka – inni pracownicy służby zdrowia,
3) postawa piele˛gniarki wobec samej siebie.
Najważniejszym z nich jest pierwszy. Wszystkie działania piele˛gniarki podejmowane sa˛ jako wypełnianie różnych funkcji zawodowych i powinny zawsze
dokonywać sie˛ w czynach moralnie godnych, zrodzonych z ludzkiej wolności,
a także bezinteresownych, zgodnych z sumieniem – subiektywna˛ i ostateczna˛
norma˛ moralności.
Sumienie przypisuje sie˛ szczególnie zawodom obdarzonym ludzkim zaufaniem, w tym też profesji piele˛gniarki. Woroniecki mówi o sumieniu, że jest to
„praktyczny sa˛d naszego rozumu, mówia˛cy nam, co mamy robić, a czego nie
8
J. Bogusz (red.), Encyklopedia piele˛gniarstwa. PZWL, Warszawa 1976.
Człowiek podstawa˛ troski etyki piele˛gniarskiej
43
(sumienie przeduczynkowe) i orzekaja˛cy już po dokonaniu uczynku o jego
wartości moralnej (sumienie pouczynkowe)”9. Maja˛c na uwadze specyfike˛ zawodu piele˛gniarki spróbujmy spojrzeć jaka jest rola sumienia w normowaniu
działania piele˛gniarki. Specyfika zawodu polega na tym, że piele˛gniarka przyjmuje na siebie ochrone˛ najcenniejszych dóbr, jakimi sa˛ życie i zdrowie.
Przyjmuje za nie odpowiedzialność nie tylko zawodowa˛ i prawna˛, ale również
osobista˛ (przed własnym sumieniem).
„Osa˛d sumienia – jak twierdzi Jan Paweł II – jest osa˛dem praktycznym, to
znaczy osa˛dem, który wskazuje człowiekowi co powinien czynić, lub czego
unikać, albo ocenia czyn przezeń dokonany. Jest osa˛dem konkretnej sytuacji
opartym na racjonalnym przeświadczeniu, że należy miłować i czynić dobro,
a unikać zła”10.
Ważne jest jednak, aby sumienie było dobrze ukształtowane, aby nadrze˛dna˛
norma˛ w nim było dobro. Powinno być ono kontrolowane, zarówno przez normy
etyki ogólnej, jak i przez ma˛dra˛ rade˛ i pomoc innych. Należy je cia˛gle kształtować,
pocza˛wszy od dzieciństwa poprzez cały proces wychowania i kształcenia, aż do
samowychowania do końca życia. Kształtowanie sumienia jest bardzo ważnym
elementem w rozwoju intelektualnym, moralnym i zawodowym piele˛gniarek.
Dużo mówi sie˛ w etyce o wartościach moralnych. Według Encyklopedii
popularnej wartość to: „podstawowa kategoria aksjologii oznaczaja˛ca wszystko to,
co cenne i godne poża˛dania, co stanowi cel da˛żeń ludzkich. Uznawane wartości
stanowia˛ podstawe˛ ocen, norm i wzorców kulturowych”. Wartość moralna zaś to:
”kategoria oceniaja˛ca poste˛powanie (zachowanie, działanie) ludzkie pod wzgle˛dem
jego zgodności (stopnia zgodności lub jej braku) z przyje˛ta˛ określona˛ moralnościa˛,
społecznymi normami i wzorami poste˛powania, wyznaczonymi przez wartości
uznane za naczelne (np. dobro)”11.
Wartości zawsze wyste˛puja˛ w układzie hierarchicznym, w którym jedne maja˛
wyższa˛ range˛, a inne niższa˛. Przykładem klasyfikacji wartości może być klasyfikacja, której dokonał Scheler12 na podstawie różnych kryteriów, np. wartości
osobiste (osób), wartości rzeczowe (rzeczy), wartości indywidualne i społeczne
oraz własne i cudze. Inna typologia mówi o wartościach: – hedonicznych
– przyjemnościowych (cielesne wygody i przyjemności), – witalnych (życie,
zdrowie, sprawność cielesna), – duchowych – poznawczych, estetycznych i moralnych, – religijnych.
9
J. Woroniecki, Katolicka etyka wychowawcza. Etyka ogólna 11. Redakcja Wydawnictw KUL,
Lublin 1986: 112-113.
10
Encykliki Ojca Świe˛tego Jana Pawła II, Veritatis Splendor, Wydawnictwo Św. Stanisława B. M.
Archidiecezji Krakowskiej, Kraków 1996; t. II, 584.
11
Ewangelia wg św. Jana, w: Pismo Świe˛te Starego i Nowego Testamentu, Wydawnictwo
Pallotinum, Poznań – Warszawa 1991: 1219.
12
I. Wrońska, J. Mariański, Etyka w pracy piele˛gniarskiej. Czelej, Lublin 2002: 143, 162, 167.
44
Piotr Kurnatowski, Alina Bielikowicz
wartoœci
religijne
wartoœci
duchowe
poznawcze – estetyczne – moralne
wartoœci witalne
wartoœci hedoniczne
Ryc. 2. Hierarchia wartości według Schelera [59]
Bardzo cze˛sto w życiu dochodzi do konfliktu wartości. Dzieje sie˛ tak wówczas,
kiedy nie ma pomie˛dzy nimi współgrania, np. wartości witalne biora˛ góre˛ nad
duchowymi, ba˛dź odwrotnie. Konflikty wartości dotycza˛ również piele˛gniarek,
zarówno w życiu zawodowym, jak i osobistym, czy społecznym. Piele˛gniarka musi
umieć dostrzegać konkurencyjność tych wartości, dokonywać wyborów i poświe˛cać wartości niższe dla wyższych, ba˛dź osobiste dla społecznych.
Człowiek zawsze był i pozostanie najwyższa˛ wartościa˛. Wszystko co jest z nim
zwia˛zane, a wie˛c godność osobowa, rozumna natura, wolność sumienia, jest
określona˛ wartościa˛ dla samego człowieka i innych osób. W piele˛gniarstwie
człowiek jest stawiany, poza Absolutem – Bogiem, jako najcenniejsze dobro.
Chodzi tu o pacjenta (podopiecznego), piele˛gniarke˛, jak i innych pracowników
służby zdrowia. Wszelkie działanie piele˛gniarki musza˛ być zawsze skierowane na
dobro każdego człowieka. Nie można nigdy traktować pacjenta jako danej jednostki
chorobowej, czy przypadku. Trzeba zawsze widzieć człowieka. Z takiego podejścia
wynikaja˛ określone powinności i obowia˛zki piele˛gniarki; dotyczy to zarówno
działania piele˛gniarki, jako wypełniania określonych funkcji zawodowych, jak
i również unikania działań szkodliwych.
„Najdoskonalszym i najpełniejszym przykładem wyzwalania powinności przez
wartości na drodze pozytywnej – pisze Karol Wojtyła – jest i pozostanie
z pewnościa˛ ewangeliczne przykazanie «be˛dziesz miłował»”13.
13
K. Wojtyła, Osoba i czyn. Polskie Towarzystwo Teologiczne, Kraków 1969: 210.
Człowiek podstawa˛ troski etyki piele˛gniarskiej
45
Przykładem i wzorem prawdziwej i bezinteresownej miłości bliźniego jest
miłosierny Samarytanin. Należy podkreślić, że piele˛gniarka, jej działanie i podejście do pacjenta, oddziaływuje na wszelkie sfery pacjenta. „Dotyka” jego fizyczności (wartości zwia˛zanych z życiem i zdrowiem), jak i sfery duchowej oraz religijnej.
Ważne jest, aby maja˛c tego świadomość, umieć wspierać pacjenta w osia˛ganiu tych
wartości, które sa˛ dla niego ważne, a których realizacja może być utrudniona przez
chorobe˛ czy kalectwo. Mówia˛c o wartości człowieka nie można zapomnieć, że
odnosi sie˛ to również do osoby piele˛gniarki. Niesie to za soba˛ określone wymagania
w stosunku do siebie, np. poszanowanie swojego życia i troska o nie, samokształcenie i korzystanie z doświadczeń życiowych swoich i innych ludzi. W pracy
piele˛gniarki ważne sa˛ również wartości estetyczne, które kształtuja˛ wne˛trze;
niektórzy mówia˛ nawet o „głe˛bi” piele˛gniarki. Chodzi tu o wrażliwość estetyczna˛,
emocjonalna˛, która rozwija takie cechy, jak np. empatia czy ofiarność.
Życie ludzkie jest fundamentalna˛ wartościa˛ witalna˛ wobec wszystkich dóbr
ziemskich. Pojmowane jest najcze˛ściej w wymiarze biologicznym i troska o nie
wymaga wielu działań człowieka. Tylko żyja˛cy może realizować swoje plany,
marzenia, siebie samego. Życie biologiczne jest podstawa˛ życia duchowego
człowieka. Mówi o tym Jan Paweł II podkreślaja˛c, że człowiek w swojej
„niepowtarzalnej wyja˛tkowości” jest bytem złożonym nie tylko z ducha, lecz także
z ciała i poprzez strukture˛ cielesna˛ „dociera sie˛ do samej osoby w jej konkretnej
rzeczywistości”, cielesność ta, „która wyraża człowieka w jego kształcie i dynamizmie biologicznym jest podstawa˛ i źródłem wymogów moralnych”14.
Życie jest dobrem dla każdego człowieka osobiście i dlatego nikt inny nie
może czuć sie˛ właścicielem życia innych, dysponować nim jako swoja˛ własnościa˛.
Prawo do życia ma każdy, na każdym etapie rozwoju, zarówno chory, jak i zdrowy,
kaleka ba˛dź upośledzony. Człowiek jednak nie ma całkowitej i bezwzgle˛dnej
władzy nad swoim życiem. Życie jest wartościa˛ pochodza˛ca˛ od Boga i do Niego
należy całkowicie i bezwzgle˛dnie. Troska o nie, jako o wartość sakralna˛, jest
obowia˛zkiem ludzi, a zwłaszcza pracowników służby zdrowia, którzy do tego
zostali powołani. Troska o życie od momentu pocze˛cia aż po ostatnia˛ chwile˛, do
momentu naturalnej śmierci, towarzyszenie człowiekowi, bycie z nim, wspieranie,
troska o niego – to najważniejsze przesłanie piele˛gniarstwa. Piele˛gniarka ma
zawsze stać na straży życia i stawać w jego obronie.
Zdrowie jest druga˛ ważna˛ wartościa˛ witalna˛. Potocznie mówi sie˛ o zdrowiu
jako braku choroby, dobrym samopoczuciu. Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) „zdrowie oznacza nie tylko brak choroby, lecz również dobrostan
fizyczny, psychiczny, społeczny”15. Bardzo ogólnie można powiedzieć, że zdrowie
14
Karta Pracowników Służby Zdrowia. Papieska Rada ds. Duszpasterstwa Służby Zdrowia,
Watykan 1995: 43-44
15
L. Wrońska, J. Mariański, Etyka w pracy piele˛gniarskiej. Czelej, Lublin 2002: 143, 162, 167.
46
Piotr Kurnatowski, Alina Bielikowicz
jako wartość witalna daje podłoże, fundament do realizacji wartości wyższych, tj.
wartości duchowych i religijnych. Należy jednak zauważyć, że dla każdego
człowieka zdrowie jest wartościa˛ w innym sensie, np. może być wartościa˛ sama˛
w sobie, lub środkiem do osia˛gnie˛cia celu. Najpełniejsza˛ jego wartość można
docenić, uświadomić sobie w momencie utraty lub zagrożenia. Troska o zdrowie,
podobnie jak o życie, powinna towarzyszyć wszystkim działaniom piele˛gniarki
i to w stosunku do osób chorych jak i zdrowych, a także w stosunku do własnej
osoby. Dobry stan zdrowia pod wzgle˛dem biologicznym i psychicznym, pozwala
piele˛gniarce dobrze funkcjonować, zarówno w swojej pracy, jak i w życiu
osobistym; pozwala jej na prawidłowy rozwój w aspekcie duchowym. Tylko
cenia˛c swoje zdrowie i szanuja˛c je, dbaja˛c o nie, piele˛gniarka może tak naprawde˛,
z oddaniem, szczerze dbać o zdrowie pacjentów, troszczyć sie˛ o nie, ponieważ
zna jego wartość.
Kodeks etyki zawodowej polskiej piele˛gniarki i położnej
Podejmuja˛c próbe˛ definicji kodeksu etycznego można stwierdzić, że „kodeks
etyczny (z łac. codex – ksie˛ga, spis) stanowi niesprzeczny układ (system) norm
reguluja˛cy sfere˛ moralna˛ i wyznaczaja˛cy stosunek jednostki do innych osób, do
grupy, do samej siebie oraz, w przypadku kodeksu religijno-etycznego (np.
dekalog), przede wszystkim do Boga”16.
Natomiast o kodeksie etyki zawodowej można powiedzieć, że „jest zbiorem
zasad wyznaczaja˛cym obowia˛zki moralne zwia˛zane z czynnościami zawodowymi
człowieka, odczuwane, jako szczególnie ważne oraz jest sugerowaniem, lub
narzucaniem określonych wyborów w tych sytuacjach konfliktowych, w których
odmienny wybór odczuwany jest jako szczególnie niepoża˛dany”17.
Kodeksy etyki zawodowej zawsze zawieraja˛ normy zgodne z etyka˛ ogólna˛,
specyficzne i właściwe danemu zawodowi. Kodeksy etyczne różnych zawodów sa˛
pewnego rodzaju wyznacznikami dla przedstawicieli danej grupy zawodowej.
Normy tam zawarte bardzo cze˛sto ułatwiaja˛ rozwia˛zywanie konfliktów moralnych.
Kodeks etyczny nie zwalnia jednak nikogo od tego, aby w każdej sytuacji
dokonywać rozeznania, wybierać i szukać dobrego rozwia˛zania. W każdym
kodeksie etyki zawarte sa˛ normy, które obowia˛zuja˛ zawsze i bezwzgle˛dnie,
niezależnie od okoliczności. Jest to gwarancja tego, że do pewnego rodzaju
zachowań nie powinno dojść nigdy. Zapewnienie to jest ochrona˛ przede wszystkim
dla wszystkich odbiorców przedstawicieli danego zawodu.
16
S. Jedynak (red.), Mały słownik etyczny. Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz 1999: 82, 132.
I. Lazari-Pawłowska, Etyki zawodowe jako role społeczne, w: A. Sarapata (red.), Etyka
zawodowa. Ksia˛żka i Wiedza, Warszawa 1971.
17
Człowiek podstawa˛ troski etyki piele˛gniarskiej
47
W sytuacjach konfliktu moralnego moga˛ być podejmowane decyzje uwzgle˛dniaja˛ce indywidualna˛ hierarchie˛ wartości u różnych osób. Kodeksy etyczne daja˛
bardzo jasne określenie poste˛powania w sytuacjach wa˛tpliwych. Zawarte sa˛ w nich
jasne oceny czynu pracownika. Nieprzestrzeganie norm kodeksu etyki wia˛że sie˛
z określonymi sankcjami. W przypadku piele˛gniarek, w sytuacji, która łamie normy
etyki zawodowej, sprawe˛ rozpatruje rzecznik odpowiedzialności zawodowej oraz
sa˛d piele˛gniarek i położnych. Zgodnie z art. 39 Ustawy o samorza˛dzie piele˛gniarek
i położnych „Sa˛d piele˛gniarek i położnych może orzec jedna˛ z naste˛puja˛cych kar:
upomnienie, nagane˛, zakaz pełnienia funkcji kierowniczych w zakładach służby
zdrowia na okres od 1 do 5 lat, zawieszenie prawa wykonywania zawodu
piele˛gniarki lub położnej na okres od 6 m-cy do 3 lat, pozbawienie prawa
wykonywania zawodu piele˛gniarki lub położnej”18.
Wśród osób, którzy zajmuja˛ sie˛ etyka˛ cia˛gle toczy sie˛ dyskusja na temat
potrzeby tworzenia i formułowania kodeksów etyki zawodowej. Twierdzeniem
przeciw ich powstawaniu jest m.in. to, że świat wartości i obowia˛zków nie da sie˛
uporza˛dkować w ponumerowany system i instrukcje˛ moralnego poste˛powania.
Twierdzenie to jest prawdziwe w sytuacji, kiedy kodeks be˛dzie przestrzegany
rutynowo, bez namysłu i refleksji. Poza tym nie da sie˛ stworzyć instrukcji
jednoznacznego poste˛powania w określonych sytuacjach. Chodzi tu przede wszystkim o sytuacje problemowe i trudne, gdzie konieczna jest indywidualna refleksja
i rozeznanie. W takich sytuacjach kodeks jest tylko wskazówka˛ i gwarancja˛ tego, że
poste˛powanie nasze jest zgodne z prawem.
Uznaja˛c konieczność istnienia kodeksów etyki zawodowej można powiedzieć,
że spełnia on wiele zadań. Przyjmuja˛c klasyfikacje˛ Wrońskiej19 można wymienić
naste˛puja˛ce funkcje:
– dyrektywna˛ – określenie istoty i celu działalności członkom społeczności
zawodowej oraz zasady poste˛powania i zobowia˛zania do osób i grup, którzy sa˛
podmiotem ich oddziaływania,
– kontrolno – oceniaja˛ca˛ – umożliwienie oceny działań przedstawicieli danego
zawodu z punktu widzenia etyki dla odpowiednich organów i osób (w tym również
pacjentów),
– społeczno-wychowawcza˛ – ukierunkowanie działalności wychowawczej
szkolnictwa zawodowego i zakładów pracy. Funkcja to ma ogromne znaczenie
w procesie wychowania przyszłych piele˛gniarek. To właśnie w procesie kształtowania osobowości piele˛gniarki można odnosić sie˛ do tego, że życie ludzkie to
pewnego rodzaju sacrum i sprawowanie opieki nad człowiekiem w sposób godny to
credo naszej pracy,
18
Ustawa o samorza˛dzie piele˛gniarek i położnych z dnia 19.04. 1991.
I. Wrońska, Wybrane zagadnienia z etyki piele˛gniarstwa. Materiały dla nauczycieli szkół
piele˛gniarskich. Centrum Metodyczne Doskonalenia Nauczycieli Średniego Szkolnictwa Medycznego,
Warszawa 1991, s. 59.
19
48
Piotr Kurnatowski, Alina Bielikowicz
– ochrony autonomii zawodu,
– koryguja˛ca˛ – ukazanie wzorca poste˛powania, celu do jakiego da˛żymy,
umacniania i podtrzymywania identyfikacji zawodowej, poprzez respektowanie
tych samych wartości przez wszystkich przedstawicieli danego zawodu.
Za pocza˛tek oficjalnego piele˛gniarstwa uważa sie˛ rok 1860, w którym powstała
pierwsza na Świecie szkoła dla piele˛gniarek. Warto jednak zaznaczyć fakt, że już
wcześniej (w roku 1633) św. Wincenty a Paulo wspólnie z Ludwika˛ de Marillac
sformułował „Reguły Córek Miłosierdzia Sług Ubogich Chorych”, które można
uznać za pewnego rodzaju kodeks etyczny. Reguły te bardzo szczegółowo opisuja˛
obowia˛zki sióstr wobec podopiecznych. Św. Wincenty zwraca uwage˛ na obowia˛zek
jednakowego, sprawiedliwego traktowania wszystkich potrzebuja˛cych opieki: (...)
ze wszystkimi równo według ich potrzeb poste˛pować be˛da˛(...) oraz „(...) odnosza˛c
sie˛ do nich ze współczuciem, łagodnościa˛, uszanowaniem i pobożnościa˛ – nawet do
najbardziej przykrych oraz tych, do których odczuwa sie˛ wstre˛t czy mniej
sympatii20. W Regułach tych jest również mowa o pomaganiu w duchu „miłości
matczynej”, o opiece nad potrzebuja˛cymi pomocy w szerokim tego słowa znaczeniu; opieka ta ma dotyczyć całego człowieka, zarówno jego sfery biologicznej, jak
i duchowej.
O normach moralnych mówiła również Florencja Nightingale. Jednym z pierwszych dokumentów, który zawierał obowia˛zki moralnego poste˛powania dla piele˛gniarek była przysie˛ga opracowana w 1893 roku, nazwana przysie˛ga˛ Florencji
Nightingale. Jest w niej mowa o nieskazitelności piele˛gniarki w życiu zawodowym
i osobistym. Człowiek ma tylko jedno „serce” i jeżeli jest dobrym, uczciwym
człowiekiem, to jednocześnie be˛dzie dobrze wykonywał swoja prace˛. Nie można
być dobrym człowiekiem i np. zła˛ piele˛gniarka˛. Jeżeli zawsze dbam o dobro
pacjenta, to nigdy nie podam żadnych środków, które mogłyby zaszkodzić. Jest tu
analogia do przysie˛gi Hipokratesa, w której można przeczytać: „(...) Nikomu, nawet
na ża˛danie, nie dam śmiercionośnej trucizny, ani nikomu nie be˛de˛ jej doradzał
(...)”21
W 1923 r. w Montrealu na kongresie Mie˛dzynarodowej Rady Piele˛gniarek
rozpocze˛to prace nad kodeksem etycznym dla piele˛gniarek. Niestety II wojna
światowa przerwała je. Dnia 10 lipca 1953 r. na kolejnym kongresie MRP w Sao
Paulo, został przyje˛ty Mie˛dzynarodowy Kodeks Etyki Piele˛gniarskiej dla wszystkich piele˛gniarek na Świecie, który był wielokrotnie nowelizowany, aż wreszcie po
wielu korektach w 1989 roku Komitet Służb Profesjonalnych MRP potwierdził
Kodeks z 1973 roku i utrzymał go w dotychczasowej postaci. Ostatnia nowelizacja
20
Reguły Córek Miłosierdzia Sług Ubogich Chorych, VII 1, s. 2, w: L. Wrońska, Wybrane
zagadnienia z etyki piele˛gniarstwa. Materiały dla nauczycieli szkół piele˛gniarskich Centrum Metodyczne Doskonalenia Nauczycieli Średniego Szkolnictwa Medycznego, Warszawa 199: 15.
21
Przysie˛ga Hipokratesa, w: Ch. Bernard, Godne życie godna śmierć, J. Santorski & Co, Warszawa
1996: 120.
Człowiek podstawa˛ troski etyki piele˛gniarskiej
49
pochodzi z roku 2000. Normy w nim zawarte sa˛ bardzo ogólne, wynikaja˛ce
wyła˛cznie ze specyfiki zawodu i nie wkraczaja˛ce w kwestie światopogla˛du, ba˛dź
ideologii. Dlatego też w każdym kraju tworzone sa˛ bardziej szczegółowe kodeksy
etyczne, odnosza˛ce sie˛ do obowia˛zuja˛cych w nim wartości oraz uwzgle˛dniaja˛ce
tradycje˛ i kulture˛.
W Polsce dopiero w 1957 roku powstało Polskie Towarzystwo Piele˛gniarek,
które podje˛ło prace˛ nad opracowaniem kodeksu etycznego, gdyż przedwojenna
organizacja piele˛gniarek nie stworzyła takiego dokumentu. Został on wydany
w 1973 roku i nazwany „Zasady etyki zawodowej”. Zawiera zasady ogólne
i bardziej szczegółowe, zwia˛zane ściśle ze specyfika˛ tamtych czasów, np. z systemem socjalistycznym. Podstawa˛ norm tego kodeksu jest specyfika zawodu
piele˛gniarki i tradycje z nim zwia˛zane. Jest w nim mowa o obowia˛zku: rozszerzania
wiedzy zawodowej i ogólnej; udzielania pierwszej pomocy w nagłych wypadkach;
zachowania tajemnicy zawodowej, nawet wówczas, gdy pacjent przestaje korzystać
ze świadczeń służby zdrowia lub piele˛gniarka przerwała prace˛ zawodowa˛. Oprócz
tego: „Obowia˛zkiem piele˛gniarki jest dbać o dobre imie˛ i autorytet społecznej
służby zdrowia oraz przez swoja˛ postawe˛ i prace˛ przyczyniać sie˛ do podnoszenia jej
poziomu i sprawności usług, jak również do pogłe˛biania zaufania pacjentów oraz
społeczeństwa do jej pracowników i instytucji”22.
Zasady szczegółowe zostały podzielone na trzy rozdziały. Pierwszy dotyczy
relacji piele˛gniarki do osoby, która˛ sie˛ opiekuje. Zawarto w nim obowia˛zek
udzielania świadczeń pacjentowi bez wzgle˛du na jego narodowość, przekonanie,
wiek, poziom umysłowy, zajmowane stanowisko, pozycje˛ materialna˛ itp. Zwrócono
uwage˛ na oddziaływanie psychiczne piele˛gniarki na pacjenta oraz na to, że ma ona
zapewnić opieke˛ do ostatnich chwil życia pacjenta. Wszystkie zlecenia wykonywane w procesie leczenia powinna realizować lojalnie, ale jeżeli uzna, że cokolwiek
stanowi zagrożenia dla pacjenta, piele˛gniarka powinna wyjaśnić to z lekarzem
– zawarte tu sa˛ elementy współpracy z lekarzem i zapewniaja˛ bezpieczeństwo
w razie ewentualnych błe˛dów dotycza˛cych zleceń przekazywanych ustnie. Drugi
rozdział dotyczy relacji piele˛gniarki ze środowiskiem zawodowym i innymi
pracownikami służby zdrowia, który winien opierać sie˛ na wzajemnym szacunku,
życzliwości i koleżeństwie; konieczne jest dzielenie sie˛ wiedza˛ i doświadczeniem
w zespole zawodowym. Trzeci rozdział dotyczy życia piele˛gniarki poza praca˛, jej
zaangażowania w życie społeczne, polityczne i naukowe.
Aktualnie obowia˛zuja˛cy kodeks dla polskich piele˛gniarek i położnych” został
zatwierdzony na II Krajowym Zjeździe Piele˛gniarek i Położnych w Warszawie 2-4
grudnia 1995 roku. Opracowano go opieraja˛c sie˛ w całości na dokumencie z 1984
roku, który oprócz treści z dokumentu z 1973 roku zawiera dodatkowo normy
etycznego poste˛powania dla położnych. Wste˛pem tego kodeksu jest przyrzeczenie
piele˛gniarek i położnych:
22
Zasady Etyki Zawodowej, PWN, Warszawa 1973.
50
Piotr Kurnatowski, Alina Bielikowicz
„Przyjmuja˛ z głe˛bokim szacunkiem nadany mi tytuł piele˛gniarki (położnej)
i uroczyście przyrzekam:
– Służyć życiu i zdrowiu ludzkiemu.
– Według najlepszej mej wiedzy przeciwdziałać cierpieniu, zapobiegać chorobom, współuczestniczyć w procesie leczenia.
– Nieść pomoc podopiecznym, bez różnic takich jak rasa, religia, narodowość,
pogla˛dy polityczne, stan maja˛tkowy i inne, maja˛c na celu wyła˛cznie ich dobro.
– Okazywać należny im szacunek, nie nadużywać ich zaufania oraz przestrzegać tajemnicy zawodowej.
– Strzec godności zawodu piele˛gniarki (położnej) i niczym go nie splamić, a do
koleżanek i kolegów odnosić sie˛ z należyta˛ im życzliwościa˛ nie podważaja˛c do nich
zaufania, poste˛pować bezstronnie i mieć na wzgle˛dzie powierzonych mi chorych.
– Śledzić nowe zdobycze medycyny i podnosić systematycznie swoja˛ wiedze˛,
w celu wykorzystania jej dla dobra zawodu.
– W cia˛gu całego życia, najrzetełniej wypełniać wszystkie obowia˛zki wynikaja˛ce z pracy w tym zawodzie”23.
Przyrzeczenie to jest pewnego rodzaju credo piele˛gniarki i zawiera w kilku
zdaniach
całe sedno jej pracy. Została zmieniona nazwa pacjent na podopieczny,
rozszerzaja˛c przez to zakres działalności piele˛gniarki.
W ogólnej cze˛ści kodeksu czytamy o personalistycznym podejściu do podopiecznego, uwzgle˛dniaja˛cym również jego sfere˛ duchowa˛. Inna˛ kwestia˛ poruszana˛
w cze˛ści ogólnej jest nakaz rozwoju własnej osoby, nie tylko intelektualny, ale
również kształtowanie swojego sumienia i wrażliwości.
Natomiast cze˛ść szczegółowa zawiera cztery rozdziały:
– pierwszy „Piele˛gniarka i położna a podopieczny” mówi bardzo szeroko
o stosunku do ludzi obje˛tych opieka˛, który wynika z praw, jakie posiadaja˛,
z potrzeb i oczekiwań. Podstawa˛ jest godność człowieka, bez wzgle˛du na to,
w jakim stanie społecznym, duchowym, psychicznym sie˛ znajduje. Wynikaja˛ z tego
takie powinności moralne piele˛gniarki jak: informowanie podopiecznego o podejmowanych czynnościach oraz ich wpływie na stan zdrowia, przeprowadzanie
wszelakich działań wyła˛cznie za jego zgoda˛, umożliwienie kontaktu z rodzina˛,
w miare˛ potrzeb z duchownym oraz zapewnienie godnych warunków umierania;
– drugi „Piele˛gniarka i położna a praktyka zawodowa” traktuje o najcze˛stszych dylematach, z jakimi można spotykać sie˛ w pracy. Pierwszy z nich to nakaz
uzupełniania kompetencji zawodowych. Tylko wtedy, kiedy piele˛gniarka reprezentuje wysoki poziom profesjonalny, zdobe˛dzie tak naprawde˛ zaufanie podopiecznych i be˛dzie uznana za partnera w zespole, w którym pracuje. Naste˛pnie
23
Kodeks Etyki Zawodowej Polskiej Piele˛gniarki i Położnej. Uchwała IV Krajowego Zjazdu
Piele˛gniarek i Położnych 9.12. 2003.
Człowiek podstawa˛ troski etyki piele˛gniarskiej
51
omówione jest zagadnienie prowadzenia dokumentacji i właściwe jej zabezpieczenie. Jest to potwierdzenie tego, co zostało wykonane i bardzo cze˛sto stanowi
obrone˛ dla piele˛gniarki w sytuacjach konfliktu z rodzina˛, ba˛dź samym podopiecznym. Jest to ściśle powia˛zane z nakazem zachowywania tajemnicy zawodowej.
Kolejnym obowia˛zkiem jest przestrzeganie standardów zawodowych właściwych
dla działalności piele˛gniarskiej. Innym obowia˛zkiem jest promowanie zdrowia,
poprzez czyny i słowa. Obowia˛zkiem moralnym, a właściwie powinnościa˛, jest
także powiadomienie odpowiednich osób o popełnionym przez siebie błe˛dzie,
zagrażaja˛cym życiu i zdrowiu podopiecznego;
– trzeci „Piele˛gniarka i położna a współpracownicy” omawia relacje z pracownikami służby zdrowia. Na szczególna˛ uwage˛ zasługuje punkt, który mówi
o zakazie podważania autorytetu innych pracowników służby zdrowia;
– czwarty „Piele˛gniarka i położna a zawód” dotyczy wła˛czania sie˛ w działalność mie˛dzynarodowych organizacji piele˛gniarskich na rzecz rozwoju profesji oraz
wspierania ochrony zdrowia, współuczestniczenia w badaniach naukowych i w procesie kształcenia kadr.
W Kodeksie etyki zawodowej piele˛gniarki i położnej zawarte sa˛ również prawa
jakie ma piele˛gniarka. Ważnym jest np. zakaz wykonywania zleceń lekarskich bez
wyraźnego polecenia pisemnego, z wyja˛tkiem stanów nagłych oraz swobodny
doste˛p i wgla˛d w dokumentacje˛ lekarska˛.
Z przytoczonych przykładowych obowia˛zków i praw można wnioskować, że
Kodeks ten jest bardzo przydatny w codziennej pracy i chroni zarówno piele˛gniarke˛, jak i podopiecznego.
Człowiek podstawa˛ troski etyki piele˛gniarskiej
Streszczenie
Na podstawie danych z literatury pokrótce omówiono etyke˛ piele˛gniarska˛. Od pocza˛tku swojego
istnienia piele˛gniarstwo zawsze było zwia˛zane z działalnościa˛ chrześcijan, a etyka piele˛gniarska wyrosła
z etyki chrześcijańskiej. Zwrócono szczególna˛ uwage˛ na świat wartości, który dobrze ukształtowany, jest
fundamentem dobrej postawy moralnej. Opisano również główne wartości moralne człowieka, jakimi sa˛:
sam człowiek, jego życie i zdrowie. Naste˛pnie przedstawiono założenia Kodeksu Etyki Zawodowej
polskiej piele˛gniarki i położnej. Ukazano, jak on sie˛ kształtował i jakie obecnie spełnia funkcje.
Słowa kluczowe: piele˛gniarstwo, etyka chrzescijańska, człowiek, życie, zdrowie.
52
Piotr Kurnatowski, Alina Bielikowicz
A human being as the subject of nurses’ ethics
Summary
On the basis of literature data, the nurses’ ethics has been reviewed briefly. Since the very beginning
nursing has always been connected with Christian performance and nurses’ ethics has grown from the
Christian ethics. The particular attention has been taken into the work values, which wellshaped is the
fundament of the good moral attitude. The main moral values are: a human himself, his life and health.
Next, the assumptions of the Code of Occupational Ethics of Polish nurse and midwife have been
presented. The process of creation of Code and its functions have been described.
Key words: nursing, Christian ethics, human, life, health.
OSW
Szkice Humanistyczne
2010
Tom X
Nr 4
Joanna Białkowska
Olsztyńska Szkoła Wyższa im. Józefa Rusieckiego
Borelioza – trudny problem kliniczny i diagnostyczny
Borelioza po raz pierwszy została opisana w 1975 r. w miejscowości Lyme
w stanie Connecticut w USA. Opis zmiany skórnej o charakterze rumienia
we˛druja˛cego przedstawił w 1909r. szwedzki lekarz Afzelius. W trzy lata później
Lipschutz opisał przypadek pacjentki z wolno rozprzestrzeniaja˛cym sie˛ rumieniem
w miejscu uka˛szenia przez kleszcza. Ze wzgle˛du na długotrwały przebieg choroby
określił go jako rumień przewlekły we˛druja˛cy – erythema chronicum migrans
(ECM). W 1948r. Eenhoff stwierdził obecność kre˛tków w tkankach. W 1955 r.
Binder wykazał możliwość przeniesienia infekcji z człowieka na człowieka droga˛
przeszczepów skóry. Do identyfikacji czynnika zakaźnego doszło dopiero w 1982r.
przez Burgdorfera, który wyizolował kre˛tki z krwi i płynu mózgowo-rdzeniowego1.
Etiologia
Borelioza jest przenoszona˛ przez kleszcze wielonarza˛dowa˛ choroba˛ z fazowym
przebiegiem i polimorfizmem objawów. Wywołuje ja˛ zakażenie kre˛tkiem Borrelia
burgdorferi. Kre˛tki sa˛ wydzielane ze ślina˛ Ixodes dammini lub pokrewnych
gatunków kleszczy. Dorosły kleszcz nabywa B. burgorferi przez żywienie sie˛ krwia˛
zakażonych jeleni, gryzoni lub zwierza˛t domowych. Na wiosne˛ samice kleszczy
składaja˛ jaja w glebie, z jaj wyle˛gaja˛ sie˛ larwy, które żywia˛ sie˛ na gryzoniach,
be˛da˛cych głównym rezerwuarem zwierze˛cym. Naste˛pnej wiosny dojrzałe larwy
pasożytuja˛ na myszach i innych ssakach (także na ludziach) do uzyskania
dojrzałości. Kiedy kleszcze osia˛gna˛ dojrzałość, staja˛ sie˛ pasożytami zwierza˛t,
rozmnażaja˛ sie˛ i zamyka sie˛ ich cykl życiowy.
1
O. Brorson, S. Brorson, Transformation of cystic forms of Borrelia burgdorferi to normal mobile
spirochetes, Infection. 25, 240-6 1997.
54
Joanna Białkowska
Cykl życiowy kleszcza
Wiosna
Lato
Pierwszy rok Jesień
Zima
Drugi rok
Wiosna
Lato
Jesień
Zima
Dorosłe samice składaja˛ jaja i gina˛
Larwy wykluwaja˛ sie˛ i żeruja˛
Najedzone larwy zimuja˛ pod ściółka˛ leśna˛
Nimfy żeruja˛ i przepoczwarzaja˛ sie˛ w dorosłe osobniki
Dorosłe osobniki żeruja˛ i samice zostaja˛ zapłodnione
Dorosłe osobniki zimuja˛ pod ściółka˛ leśna˛ lub na zwierze˛tach
(jelenie, sarny)
Odsetek kleszczy zakażonych w Europie zależy od regionu i waha sie˛ od 3 do
34%, w Polsce do 25%.Po ukłuciu przez kleszcza bakterie zajmuja˛ skóre˛, ska˛d
w cia˛gu kilku dni potrafia˛ przedostać sie˛ do wielu tkanek2.
Do zakażenia dochodzi w czasie bezpośredniego kontaktu zakażonego kleszcza
z człowiekiem i przedostania sie˛ jego śliny lub wymiocin przez skóre˛ żywiciela.
Wczesne usunie˛cie pasożyta ogranicza ryzyko zakażenia, gdyż uważa sie˛, że do
zakażenia potrzebny jest okres 36-48 godzinnego pozostawania kleszcza w skórze.
Najcze˛ściej do zakażenia człowieka dochodzi w wyniku kontaktu z nimfami, które
sa˛ małymi i trudnymi do zauważenia, a przy tym najbardziej agresywnymi formami
rozwojowymi kleszczy. W nimfach stwierdza sie˛ 10-20 razy wie˛cej kre˛tków niż
w pozostałych postaciach kleszczy. Z tego powodu najwie˛cej zachorowań notuje
sie˛ w okresie żerowania nimf, czyli od maja do sierpnia3.
Diagnostyka
W pierwszym etapie do 3-ch tygodni od uka˛szenia kleszcza nie wykrywa sie˛
swoistych przeciwciał. W tym okresie funkcjonuja˛ wrodzone mechanizmy obrony
polegaja˛ce na działaniu komórek żernych /makrofagów, granulocytów/, lizozymu, interferonu, układu dopełniacza komórek cytotoksycznych. W drugim etapie
naste˛puje rozpoznanie obcych antygenów i swoista odpowiedź immunologiczna.
Pojawiaja˛ sie˛ przeciwciała w klasie Ig M, a naste˛pnie Ig G. Odpowiedź ta może
utrzymywać sie˛ przez lata i nie powinna służyć monitorowaniu leczenia. Cze˛sto
wysokie ste˛żenia przeciwciał stwierdzane sa˛ też u pacjentów bez objawów
choroby. Fałszywie dodatnie odczyny serologiczne możemy otrzymać w przypadkach: kiły, kolagenoz, wyste˛powania czynnika reumatoidalnego, innych zakażeń
bakteryjnych.
2
3
2002.
Ibidem.
E. Talarek, Przebieg kliniczny i wyniki leczenia boreliozy u dzieci. Pediatria Polska 77. 2. 107-112.
Borelioza – trudny problem kliniczny i diagnostyczny
55
Ujemne wyniki wyste˛puja˛ w pierwszym okresie choroby, kiedy nie wytworzyły
sie˛ jeszcze przeciwciała, oraz w późnej boreliozie skórnej, nawet gdy można
stwierdzić obecność kre˛tków w tkankach. Dlatego też pełnym potwierdzeniem
boreliozy jest stwierdzenie obecności kre˛tków w tkankach za pomoca˛ przeciwciał
monoklonalnych skierowanych przeciwko antygenom powierzchniowym Borrelia
metoda˛ srebrzenia Warthin-Starry oraz PCR. Można także uzyskać hodowle na
złożonym podłożu półpłynnym (Barbour-Stoenner-Kelly’go), co jest pewnym
dowodem patogenności kre˛tków. Metody te nie sa˛ powszechnie stosowane w praktyce klinicznej, wie˛c badania serologiczne powinny być wykonywane w przypadkach podejrzanych o zakażenie Borrelia. Niemniej należy krytycznie interpretować
zarówno dodatnie, jak i ujemne wyniki, ponieważ w niektórych regionach odczyny
serologiczne sa˛ dodatnie u ok. 30% zdrowej populacji.
Przeprowadzono badania dotycza˛ce wyste˛powania fałszywie dodatnich testów
skryningowych na grupie 202 leśników z okolic Białegostoku. Oceniono u nich
osobno za pomoca˛ testów skryningowych ELISA trzech producentów pod wzgle˛dem obecności przeciwciał przeciwko Borrelia burgorferi klasy IgG i IgM .Wyniki
fałszywie dodatnie otrzymano u od 3 do 27 osób w zależności od producenta
w klasie Ig G i u od 20 do 74 w klasie Ig M. Czułość tych testów oszacowano na ok.
50-70%. Testem przydatnym w rozpoznaniu może być test Western-blot polegaja˛cy
na wykryciu antygenów bakterii kra˛ża˛cych w krwioobiegu. Białka zawarte we krwi
poddaje sie˛ rozdziałowi w żelu, a naste˛pnie za pomoca˛ specyficznych przeciwciał
przeciwko poszczególnym antygenom bakterii identyfikuje sie˛ białka boreliozy.
Wynik pozytywny tego testu jest bezpośrednim dowodem na zakażenie, ale
charakteryzuje sie˛ również mała˛ czułościa˛ ok. 70%. Jest dodatni jedynie przy
znacznym nagromadzeniu antygenów boreliozy we krwi. Metoda˛ charakteryzuja˛ca˛
sie˛ wysoka˛ czułościa˛ ,przewyższaja˛ca wielokrotnie testy ELISA i Western-blot jest
PCR oparta na wybiórczym powieleniu i uwidocznieniu fragmentu DNA bakterii.
Jeszcze czulsza˛ jest metoda Redl-Time PCR be˛da˛ca modyfikacja˛ poprzedniej
metody .Polega ona na zastosowaniu specyficznych sond fluorescencyjnych przez
co czułość reakcji została wielokrotnie zwie˛kszona, co może jednak dawać wyniki
fałszywie dodatnie.
Objawy kliniczne:Wyróżniono trzy stadia choroby, chociaż u człowieka może
wyste˛pować pojedyncze stadium lub stadia moga˛ zachodzić na siebie.
I stadium – infekcji wczesnej, rozwijaja˛ce sie˛ od 60 do 90 dni po ukłuciu
kleszcza, w postaci ograniczonych zmian skórnych typu rumienia przewlekłego
we˛druja˛cego.
W okresie tym w stadium zakażenia ograniczonego do najcze˛stszych objawów
u chorych z jawna˛ ekspozycja˛ na uka˛szenie kleszcza należy: rumień we˛druja˛cy.
Pierścieniowata zmiana z jasnym lub martwiczym centrum i uniesionym czerwonym brzegiem pojawia sie˛ w miejscu ugryzienia przez kleszcza. Zmiana ta jest
bardziej ucieplona, lecz niebolesna. U około 50% pacjentów pojawiaja˛ sie˛ wtórne,
podobne zmiany. U około 15% pacjentów zmiana na skórze nie wyste˛puje.
56
Joanna Białkowska
Wczesne objawy w tym stadium to: we˛druja˛cy ból mie˛śniowo-kostny lub obrze˛k
jednego lub dwóch miejsc, utrzymuja˛cy sie˛ przez kilka godzin lub dni, stany
podgora˛czkowe, gora˛czka, osłabienie, limfadenopatia, wzmożona potliwość, zme˛czenie.
II stadium – uogólnienia infekcji, w okresie którego dochodzi do dalszego
rozwoju zmian skórnych oraz wysta˛pienia ostrych zmian zapalnych narza˛dów
z zaje˛ciem stawów, serca, ośrodkowego i obwodowego układu nerwowego.
Stadium drugie charakteryzuje sie˛ wyste˛powaniem objawów neurologicznych pod
postacia˛. zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych, mózgu, nerwów czaszkowych,
pla˛sawicy i kardiologicznych jak blok przedsionkowo-komorowy, czy zapalenie
mie˛śnia sercowego Lymphadenosis benigna cutis (LBC) – rozwija sie˛ w II stadium
boreliozy po upływie kilku tygodni do kilku miesie˛cy od zakażenia lub znacznie
rzadziej w I stadium. Wyste˛puje u ok. 1% chorych na borelioze˛. Jest to mie˛kki,
czerwonosiny, niebolesny guzek, o średnicy od kilku milimetrów do kilku centymetrów, rozwijaja˛cy sie˛ w miejscu ukłucia przez kleszcza, najcze˛ściej w okolicy
twarzy, płatków usznych lub brodawek sutkowych, czasami także na nosie lub
mosznie. Zwykle jest pojedynczy, choć wyste˛puja˛ postacie mnogie4.
III stadium – przewlekłej infekcji – rozpoczyna sie˛ powyżej l roku do kilku lat
od zakażenia. W okresie tym wyste˛puja˛ zmiany skórne w postaci przewlekłego
zanikowego zapalenia skóry dystalnych cze˛ści kończyn (ACA) i destrukcyjne
zmiany zapalne stawów, przewlekłe zapalenia mózgu i opon mózgowo-rdzeniowych. Zmiany skórne obejmuja˛ jednostronnie lub symetrycznie kończyny górne
i dolne. W okresie wczesnym ACA ma cechy nacieczonych rumieniowych plam
(faza zapalna), a później skóra ulega bibułkowatemu ścienieniu, staje sie˛ pomarszczona, z przeświecaja˛ca˛ siecia˛ powierzchownych naczyń (faza zanikowa). W cze˛ści
przypadków rozwijaja˛ sie˛ ogniska twardzinopodobne lub linijne zwłóknienia
w okolicy stawów. Stadium trzecie zakażenia rozsianego charakteryzuje sie˛
najcze˛ściej zapaleniem stawów. Objawy stawowe moga˛ utrzymywać sie˛ przez
tygodnie lub miesia˛ce U około 10% pacjentów zapalenie stawów przechodzi
w postać przewlekła˛ z uszkodzeniem chrza˛stek i kości. Może dochodzić też do
zapalenia spojówek5. Do neurologicznych powikłań boreliozy należa˛ meningoradiculoneuritis, czyli ostre bóle korzonkowe, neuropatia nerwów czaszkowych lub
obwodowych i przewlekłe nawracaja˛ce zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych.
Najcze˛ściej dochodzi do porażenia nerwu twarzowego jednostronnie lub obustronnie; towarzysza˛ mu silne bóle głowy. Szerzenie sie˛ procesu prowadzi do zaje˛cia
opon mózgowo-rdzeniowych i jest wynikiem bezpośredniej inwazji kre˛tków do
przestrzeni podpaje˛czynówkowej. Zapalenie korzonków rdzeniowych wyste˛puje
4
E. Witecka-Knysz i wsp., Borelioza: dlaczego diagnostyka jest tak trudna?, Diagnosta laboratoryjny, 2007, 1-4.
5
D. Dybowska, Borelioza narastaja˛cy problem kliniczny, Wiadomości Lekarskie LIX, 1-2, 23-26,
2006.
Borelioza – trudny problem kliniczny i diagnostyczny
57
najcze˛ściej w przebiegu ostrej, rozsianej infekcji. Bóle zwia˛zane sa˛ głównie
z dermatomem, w którego obre˛bie nasta˛piło ukłucie przez kleszcza. Do zapalenia
mózgu i rdzenia kre˛gowego dochodzi zarówno w ostrej, jak i przewlekłej fazie
infekcji, w płynie mózgowo-rdzeniowym stwierdza sie˛ limfocytarna˛ pleocytoze˛
i obecność przeciwciał. Zapalenie nerwów obwodowych rozwija sie˛ najcze˛ściej
w postaci zapalenia splotu barkowego lub zapalenia wielonerwowego Moga˛
doła˛czyć sie˛ zaburzenia czucia, niedowłady, encefalopatia z zaburzeniami pamie˛ci,
koncentracji i zmianami osobowości6.
Leczenie
W leczeniu boreliozy podstawowe znaczenie maja˛ antybiotyki, głównie penicyliny i cefalosporyny, a w postaci wczesnej skórnej także doksycyklina i erytromycyna. Czas leczenia uzależniony jest od postaci i długości trwania zakażenia.
W stadium I trwa 21 dni, a zmiany skórne moga˛ usta˛pić już po kilku dniach. Jednak
terapie˛ należy kontynuować, ponieważ zdarzaja˛ sie˛ nawroty, gdy jest zbyt krótka.
W LBC leczenie prowadzi sie˛ około 4 tygodnie, a w AC A od 6 do 8 tygodni,
czasami dłużej. Stosuje sie˛ amoksycyline˛ 3x0,5 g/dobe˛ p.o., cefuroksym 3x0,5
g/dobe˛ p.o., doxycykline˛ 2x0, 1 g/dobe˛ p.o. erytromycyne˛ 2x0,5-1,0 g/dobe˛ p.o. lub
penicyline˛ prokainowa˛ 1x1200 000 j./dobe˛ i.m. W przypadku zaje˛cia: ośrodkowego
układu nerwowego, serca, stawów oraz po niepowodzeniach leczenia doustnego
stosuje sie˛ antybiotyki parenteralnie: ceftriakson 1x1,0-2,0 g/dobe˛ i.v., cefotaksym
3x2,0 g/dobe˛ i.v. lub cefuroksym 3x1,5 g/dobe˛ i.v. przez 21 dni, w przypadkach
szczególnie cie˛żkich leczenie przedłuża sie˛ nawet do 6 tygodni. Nie ma uzasadnienia profilaktyczne leczenie po kontakcie z kleszczem, ponieważ ryzyko zakażenia jest niskie (ok. 1-2%), nawet w rejonach endemicznych7.
Opis przypadków klinicznych
Objawy boreliozy sa˛ cze˛sto nietypowe i powoduja˛ wiele trudności diagnostycznych. Przykładem może być opis kilku przypadków klinicznych.
Kobieta lat 53 przyje˛ta do oddziału rehabilitacji ZOZ MSWiA z WMCO
w Olsztynie z powodu trwaja˛cych od miesia˛ca bólów kre˛gosłupa le˛dźwiowego
z promieniowaniem bólu do kończyny dolnej lewej oraz dwojenia obrazu. W badaniu przedmiotowym przy przyje˛ciu niedowład lewego nerwu odwodza˛cego, niedowład kończyn dolnych uniemożliwiaja˛cy chodzenie i niedowład kończyny górnej
6
P. Kajfasz, Borelioza. Polski Przegla˛d Medycyny Lotniczej, 2006, 4, 12, 379-384.
E. Duszczyk i wsp., Zakażenia Borrelia burgdorferi u dzieci – doświadczenia własne. Przegla˛d
Epidemiologiczny 55: 511-515. 2001.
7
58
Joanna Białkowska
lewej, zespół depresyjny. Wcześniej przebywała w oddziale neurochirurgii z powodu podejrzenia wypadnie˛cia ja˛dra miażdżystego. W badaniu MRI kre˛gosłupa
i głowy obraz prawidłowy. Chora˛ skierowano do oddziału neurologii celem dalszej
diagnostyki. Badanie płynu mózgowo rdzeniowego wykazało zmiany zapalne:
cytoza 110, białko 70,5 mg%, dodatnie odczyny serologiczne w klasie IgM
zarówno w surowicy jak i w płynie mózgowo rdzeniowym w kierunku boreliozy.
Rozpoznano zapalenie wielonerwowe w przebiegu boreliozy. Przekazana do
oddziału chorób zakaźnych, gdzie wła˛czono leczenie Ceftriaksonem 2 g. a naste˛pnie 1 g/dobe˛ do 6 tygodni. Po zastosowanej farmakoterapii i rehabilitacji uzyskano
poprawe˛ stanu czynnościowego, chód samodzielny.
Me˛żczyzna lat 49 przyje˛ty do oddziału rehabilitacji ZOZ MSWi A z WMCO
w Olsztynie z powodu zapalenia stawu skokowego lewego. Przy przyje˛ciu
w badaniu przedmiotowym obrze˛k stawu 3,5 cm, znaczne ograniczenie jego
ruchomości, osłabiona siła mie˛śniowa, chód z pomoca˛ kul łokciowych z powodu
dolegliwości bólowych. Chory wcześniej został przyje˛ty do oddziału kardiologii
z powodu zasłabnie˛cia z towarzysza˛ca˛ bradykardia˛ 46/min bez dolegliwości
bólowych w klatce piersiowej. Przy przyje˛ciu oprócz bradykardii i pojedynczych
pobudzeń komorowych i nadkomorowych nieznaczne poszerzenie lewego przedsionka w badaniu ECHO serca, niewielki obrze˛k i znaczna bolesność stawu
skokowego. Po konsultacji ortopedycznej rozpoznano skre˛cenie stawu i założono
opatrunek gipsowy. W cia˛gu kolejnych dwóch dni wysta˛piło nasilenie dolegliwości
bólowych i gora˛czka 38,5oC. OB. 74 mm, CRP-15,57. Zdje˛to gips i po konsultacji
lekarza chorób zakaźnych wykonano badania w kierunku boreliozy. Uzyskano
wysokie miano Ig G przeciw boreliozie. Wła˛czono leczenie Doxycyclinum 100
mg/dobe˛ przez miesia˛c.
Po zastosowanej farmakoterapii i rehabilitacji uzyskano poprawe˛ stanu czynnościowego, chód samodzielny.
Borelioza – trudny problem kliniczny i diagnostyczny
Streszczenie
Borelioza jest przenoszona˛ przez kleszcze, wielonarza˛dowa˛ choroba˛ ludzi i zwierza˛t wywoływana˛
przez różne genogatunki kre˛tka Borrelia burgdorferi sensu lato. W Europie izoluje sie˛ głównie Borrelia
burgdorferi sensu stricte, Borrelia afzelii i Borrelia garinii, przy czym przebieg kliniczny choroby
uzależniony jest w dużym stopniu od rodzaju kre˛tka. Problem boreliozy wydaje sie˛ w najwie˛kszym
stopniu dotyczyć człowieka. U wielu zwierza˛t, pomimo obecności przeciwciał przeciwko Borrelia
burgdorferi, brak jest objawów klinicznych choroby, ba˛dź sa˛ one mało charakterystyczne i przemijaja˛ce.
W przypadku boreliozy zwierza˛t stosunkowo najcze˛ściej objawy choroby wyste˛puja˛ u psów, moga˛c
przybierać podobne jak u ludzi postacie kliniczne.
W przebiegu boreliozy u człowieka wyróżniono trzy stadia choroby. Stadium I – infekcji wczesnej,
stadium II – uogólnienia infekcji i stadium III – przewlekłej infekcji.
Borelioza – trudny problem kliniczny i diagnostyczny
59
Rozpoznanie boreliozy, zarówno u ludzi, jak i u zwierza˛t jest trudne i cze˛sto problematyczne, ze
wzgle˛du na bogata˛ i niespecyficzna˛ symptomatologie˛. Trudności diagnostyczne moga˛ stwarzać
szczególnie wczesne objawy boreliozy. Czułość diagnostyki serologicznej szczególnie w pierwszych
tygodniach choroby może być niewystarczaja˛ca, ze wzgle˛du na wyste˛powanie wyników fałszywie
ujemnych. W chwili obecnej decyduja˛ce znaczenie w ostatecznym rozpoznaniu choroby u człowieka ma
dwuetapowa diagnostyka serologiczna z wykorzystaniem testów immunoenzymatycznych w pierwszym
etapie oraz w przypadku dodatniego lub wa˛tpliwego wyniku badania serologicznego i niespecyficznych
objawów klinicznych zaleca sie˛ potwierdzenie rozpoznania testem Western-blot. W leczeniu boreliozy,
zarówno u zwierza˛t, jak i u ludzi podstawowe znaczenie maja˛ antybiotyki, głównie penicyliny
i cefalosporyny, a w postaci wczesnej skórnej także doksycyklina i erytromycyna. Czas leczenia
uzależniony jest od postaci i długości trwania zakażenia.
Słowa kluczowe: borelioza, diagnostyka, bóle wielostanowe.
Borreliosis – clinical and diagnostic problem
Summary
Borreliosis is a tick-borne disease, transmitted to humans and animals, caused by spiral bacteria
belonging to the genus Borrelia burgdorferi sensu lato. In Europe Borrelia burgdorferi sensu stricte,
Borrelia afzelii and Borrelia garinii are the types that are differentiated in most cases. Clinical disease
depends on a category of certain spiral bacteria.
The problem of Borreliosis seems to concern mostly humans. In cases of many animals, despite the
presence of antibodies of Borrelia burgdorfer, there is no clinical evidence of illness or they are less
symptomatic and quickly disappearing. In animal cases of Borreliosis the most common symptoms are
found among dogs and may, like in humans, have clinical forms.
There are three stages of Borreliosis in humans. Stage I – early infection At stage II – this of the
spread of the infection At stage III – of the chronic infection.
The diagnosis of Borreliosis, both in humans and animals, is difficult and often problematic due to
a large number of non-specific symptoms. Especially early symptoms of Borreliosis may cause
diagnostic difficulties. The sensitivity of serological diagnosis within the first weeks of infection may not
be sufficient due to the proved presence of falsely negative findings.
Nowadays the most critical factor with the final diagnosis is a two-stage serological method based on
immunoenzimatic tests at the first stage and in case of positive finding or in case of uncertain finding and
non specific clinical symptoms, it is advised to acknowledge the diagnosis with the Western-blot test. In
the treatment of Borreliosis, both in humans and animals, antibiotics play the main role, mainly
penicillines and cephalosporins and at the early (skin) stage, doxycyklin or erythromycin as well. The
length of treatment depends on the infection’s manifestation and duration.
Key words: borreliosis, diagnostics, multiarticularis pains.
OSW
Szkice Humanistyczne
2010
Tom X
Nr 4
Leonard Januszko1,2, Barbara Juśkiewicz-Swaczyna2
1
2
Oddział Wojewódzki Polskiego Towarzystwa Walki z Kalectwem w Olsztynie
Olsztyńska Szkoła Wyższa im. Józefa Rusieckiego
Rola i miejsce organizacji pozarza˛dowych (NGO)
w budowie społeczeństwa obywatelskiego
Europejski Model Społeczny (EMS) a NGO
Od połowy lat 70-tych ubiegłego wieku EMS załamał sie˛. Osłabło tempo
rozwoju gospodarczego. Pojawiły sie˛ oznaki stagnacji, które szczególnie w Europie
maja˛ charakter strukturalny i niestety trwały. Mimo tych niekorzystnych zjawisk
(PKB na 1 mieszkańca spadło do 72-73%) Europa nadal zda˛ża w kierunku państwa
opiekuńczego, przy niemal dwukrotnie wyższej stopie bezrobocia niż w USA
i Japonii i bardzo niskiej stopie zatrudnienia. Stopy zatrudnienia sa˛ szczególnie
niskie wśród kobiet i niepełnosprawnych [12].
EMS w Europie i Polsce stał sie˛ bardzo kosztowny. Rozrost funkcji socjalnych
i zwie˛kszenie zakresu uprawnień do rozmaitych świadczeń w ramach państwa
opiekuńczego spowodował wzrost wydatków publicznych, zwłaszcza socjalnych.
Wysokie bezrobocie wywołuje wzrost zapotrzebowania na różne formy opieki
socjalnej (wzrost transferów społecznych). Tradycyjna polityka ochrony istnieja˛cych miejsc pracy według ekonomistów czyni wie˛cej szkody niż pożytku. Polityka
ta usztywnia działanie rynku pracy, ogranicza mobilność siły roboczej, utrudnia
zmiany strukturalne, znieche˛ca przedsie˛biorstwa do tworzenia nowych miejsc
pracy, a przez to sprzyja utrzymaniu bezrobocia. Podkreśla sie˛, iż takie instrumenty,
jak nabywanie nowych kwalifikacji, kształcenie ustawiczne, pomoc w poszukiwaniu nowych miejsc pracy dotycza˛ również bezrobotnych niepełnosprawnych.
System wspierania mobilności winien obejmować również niepełnosprawnych.
Odre˛bne regulacje dla tej grupy pracowników winny obejmować tylko płace˛
minimalna˛, czas pracy i ergonomiczne uwarunkowania bezpieczeństwa i higieny
pracy [2, 12].
62
Leonard Januszko, Barbara Juśkiewicz-Swaczyna
Jaka społeczna aktywność obywatelska
Według rejestru REGON w Polsce istnieje ok. 80 000 organizacji pozarza˛dowych. Najwie˛cej organizacji ma województwo mazowieckie i śla˛skie, ale
w przeliczeniu na 10 000 mieszkańców najge˛stsza˛ sieć maja˛ województwa:
pomorskie, lubuskie i warmińsko-mazurskie. Zatrudnienie w sektorze pozarza˛dowym w Polsce znalazło tylko 120 000 osób [15, 16].
NGO kreuja˛ społeczna˛ aktywność obywatelska˛, która ma jednocześnie społeczny charakter. To znaczy, że nie jest ona działalnościa˛ polityczna˛, a nastawiona
jest pro publico bono i non profit. Instytucjami, za pośrednictwem których
manifestuje sie˛ tego typu aktywność sa˛ NGO. Społeczna aktywność obywatelska
może służyć realizacji funkcji obywatelskich (np. artykulacja interesów, kontrola
władzy) jak i zagospodarowaniu sfer życia publicznego (np. usługi dla niepełnosprawnych).
NGO wywieraja˛ wielki wpływ na rozwój lokalny. Wpływ ten jest uzależniony od ilości NGO, zakresu ich aktywności, jakości realizowania zadań,
zaangażowania ich liderów. Społeczność lokalna (jej organizacyjnym wyrazem
jest gmina) to środowisko, w którym upływa wie˛kszość naszego życia, naste˛puje
socjalizacja młodych, zarabianie na życie, wyrażanie ocen estetycznych i uczuć
religijnych.
Po latach rozwia˛zań centralistycznych nasta˛piła „rewolucja uczestnictwa”
poprzez renesans lokalizmu, samorza˛dności społecznej i aktywności obywatelskiej.
Hasło „myśl globalnie – działaj lokalnie” jest zasada˛ zrównoważonego rozwoju
i współpracy sektorów [17]. Takie zasady lokalnie promuje Sieć Wspierania
Rozwoju Lokalnego Województwa Warmińsko-Mazurskiego HEROLD [18].
Na szczeblu lokalnym jawi sie˛ pytanie, w jaki sposób NGO moga˛ oddziaływać
na władze i administracje˛ samorza˛dów terytorialnych podstawowego szczebla,
szczególnie w odniesieniu do osób niepełnosprawnych. NGO moga˛ to osia˛gna˛ć
poprzez:
– identyfikacje˛ potrzeb i artykulacje˛ interesów niepełnosprawnych,
– organizacje˛ protestów społecznych (np. przeciw likwidacji klas integracyjnych
w szkołach),
– kontrole˛ funkcjonowania administracji,
– uczestnictwo w procesach przygotowania różnego rodzaju programów i planów
(np. planu zagospodarowania przestrzennego przyjaznego niepełnosprawnym),
– zaskarżanie decyzji do Samorza˛dowego Kolegium Odwoławczego,
– sygnalizacje˛ pojawiaja˛cych sie˛ konfliktów społecznych i ich niwelacje˛ (np. przy
lokalizacji obiektu dla niepełnosprawnych).
Organizacje pozarza˛dowe moga˛ pełnić role˛ innowatorów społecznych i moga˛
promować lokalne wizje rozwojowe. Przykładem lokalnej aktywizacji zawodowej
osób niepełnosprawnych jest działalność Klubów Aktywizacji Zawodowej Osób
Rola i miejsce organizacji pozarza˛dowych (NGO)...
63
Niepełnosprawnych (KAZON). TWK jest tu inicjatorem, który przejmuje zadania
dwóch sektorów (władz samorza˛dowych i biznesu).
W rozwoju społeczeństwa obywatelskiego istotna˛ role˛ odgrywaja˛ lokalni
liderzy. Ci z długofalowa˛ wizja potrafia˛ skupić wokół siebie grupe˛ ludzi aktywnych. Obserwujemy to na przykładzie elit gminnych, które ujawniaja˛ takie poczucie
podmiotowości i wpływu na to, co dzieje sie˛ w lokalnej społeczności. To poczucie
wpływu przekłada sie˛ na aktywność spontaniczna˛ jak i świadome podejmowanie
działań w ramach organizacji, zwłaszcza, że 66% liderów jest obecnie członkami
jakiejś NGO. Gorzej w badaniach wypadaja˛ sami mieszkańcy – tylko co 10-ty
mieszkaniec gminy wiejskiej deklaruje członkostwo w NGO. Widać tu duża˛
rozbieżność mie˛dzy zasobami (możliwościami) a ich kapitalizacja˛ (działaniem).
Zauważono też, że ze słabym kapitałem społecznym wia˛ża˛ sie˛ niskie wskaźniki
rozwoju gospodarczego gminy [6].
Deficyt zaufania do trzeciego sektora musi zostać odbudowany aktywnościa˛
elit. Do budowy lokalnego kapitału społecznego potrzebna jest wspólnota akceptuja˛ca takie wartości, jak wzajemne zaufanie, współpraca i wspólne działanie na
rzecz innych. Tworzeniu tych wartości w gminie służa˛ tradycje, obyczaje i religia.
Państwo może jedynie wspomagać, ale skala i skuteczność tej interwencji zależa˛ od
kultury i struktury lokalnej społeczności. Czynnikiem sprzyjaja˛cym w Polsce sa˛
wcia˛ż silne, tradycyjne wie˛zi rodzinne i sa˛siedzkie, gotowość do spontanicznej
i niesformalizowanej pomocy i współpracy mieszkańców wsi i małych miejscowości. W kreacji aktywności obywatelskiej duża˛ role˛ odgrywaja˛ animatorzy wspólnotowej aktywności. Pilnym zadaniem elit (konduktorów) jest uruchomienie zasobów
społecznych NGO. Obejmuja˛ one to wszystko, co jest do dyspozycji organizacji.
Kapitałem sa˛ zasoby uruchomione i wykorzystane w służbie niepełnosprawnym.
Zasoby te staja˛ sie˛ kapitałem, gdy jest na nie popyt i gdy w praktycznych
działaniach przynosza˛ efekty (zysk). Organizacja pozarza˛dowa bez efektów jest
martwa.
Jednostki samorza˛du terytorialnego (JST) a NGO
Współpraca jednostek samorza˛du terytorialnego (JST) z trzecim sektorem jest
podstawa budowy społeczeństwa obywatelskiego. Odbywa sie˛ ona na wielu
płaszczyznach. Doświadczenia licznych krajów, również Polski, podkreślaja˛ decyduja˛cy wpływ na działalność NGO uzależnienia instytucji ekonomii społecznej od
finansowania publicznego.
Fundusze strukturalne spowodowały, że doste˛pność środków finansowych dla
NGO jest coraz wie˛ksza. Dla pozyskania środków zasady działania tych podmiotów
winny cechować:
– prymat celów indywidualnych i społecznych nad kapitałem i zyskiem,
64
–
–
–
–
–
Leonard Januszko, Barbara Juśkiewicz-Swaczyna
dobrowolne i otwarte członkostwo,
sprawowanie demokratycznej kontroli przez członków,
akceptowanie i rozwijanie solidarności i odpowiedzialności,
autonomia i niezależność od władz państwowych,
przeznaczanie nadwyżki finansowej na rzecz interesu społecznego.
Pocieszaja˛cym faktem jest rosna˛ca współpraca JST z NGO. W 2008 roku taka˛
współprace˛ zadeklarowało już 83% JST – jest to jednak tylko deklaracja. Z raportu
[10] wynika, że nie wszystkie JST zasilały finansowo lub w całości finansowały
projekty realizowane przez NGO. Planowe i pełne finansowanie zadań na rzecz
niepełnosprawnych odbywa sie˛ tylko w co 5-tej gminie.
Polityka w zakresie budżetowania wydatków gminnych jest dość chaotyczna
i nie ulega zmianie. Zaledwie co 10-ta gmina poszukuje źródeł finansowania zadań
na rzecz niepełnosprawnych z funduszy UE. Gminom jest trudno tworzyć i realizować programy pomocowe niepełnosprawnym, gdyż cia˛gle nieznana jest epidemiologia niepełnosprawności. Jedynie co 10-ta gmina w Polsce dysponuje wiedza˛
o liczbie niepełnosprawnych mieszkańców.
Działania gmin w zakresie rehabilitacji zawodowej niepełnosprawnych sa˛
skromne. Jedynie 4-7% gmin posiada program aktywizacji zawodowej niepełnosprawnych.
Znikome jest dofinansowanie zadań z zakresu pośrednictwa pracy, poradnictwa, szkolenia i przekwalifikowania zawodowego. Nieco cze˛ściej gminy partycypuja˛ finansowo w edukacji niepełnosprawnej młodzieży i dzieci (19%).
Należy zauważyć, że wydatki gmin na rzecz niepełnosprawnych zbyt łatwo sa˛
przedmiotem cie˛ć, gdyż nie należa˛ do zadań własnych gminy (to nas różni od
Skandynawii). W Polsce fundusze na rzecz niepełnosprawnych gminy wygospodarowuja˛ w miare˛ potrzeb. Pomie˛dzy gminami miejskimi i wiejskimi wyste˛puja˛
ogromne dysproporcje. Nierówność szans dotyczy głównie niepełnosprawnych
gmin wiejskich. Tamże jest bardzo słaba infrastruktura przyjazna niepełnosprawnym. Sytuacja w gminach miejskich jest zdecydowanie lepsza.
Czułym faktorem sytuacji niepełnosprawnych w gminie jest bezrobocie.
Niestety nadal brak planowych działań w tym zakresie. Zreszta˛ szczegółowe
rozpoznanie problemów osób niepełnosprawnych deklaruje tylko 4-6% gmin.
Problemy te w oczach JST pokrywaja˛ sie˛ z odczuciem zainteresowanych i dotycza˛
głównie barier architektonicznych i braku miejsc pracy. Mimo tych braków JST
(gmina) to ważne miejsce wsparcia, gdyż ponad 60% niepełnosprawnych szuka
pomocy. Najważniejszym podmiotem pozostaje Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej. Niestety gmina cze˛sto nie posiada wyspecjalizowanych jednostek ani pracowników zajmuja˛cych sie˛ wyła˛cznie niepełnosprawnymi. W co 4-tej polskiej gminie
taka funkcje˛ pełnia˛ osoby bez przygotowania zawodowego, cze˛sto sa˛ to pracownicy
przypadkowi.
I tu jest duża rola dla NGO. Powszechność ich wyste˛powania wia˛że sie˛ z typem
i wielkościa˛ gminy. Najbardziej ograniczony doste˛p do NGO maja niepełnosprawni
Rola i miejsce organizacji pozarza˛dowych (NGO)...
65
małych gmin wiejskich. A jeśli już ta pomoc pojawia sie˛, to dominuja˛ imprezy
integracyjne, kulturalne i turystyczne. Inicjatywy w zakresie rehabilitacji zawodowej praktycznie sa˛ nieobecne. Mimo to działalność NGO jest coraz bardziej
doceniana przez gminy, a samorza˛dy coraz lepiej ucza˛ sie˛ z nimi współpracować.
Partnerzy rozumieja˛, że gdy wolno działa państwo, musza˛ liczyć na siebie
i najbliższych reprezentantów – samorza˛d. Coraz wie˛cej samorza˛dowców przyznaje, że niski poziom edukacyjny, intelektualny i kulturalny ich lokalnych
społeczności jest uwłaczaja˛cy dla nich i ich wyborców. Rośnie i be˛dzie rosna˛ć
zaufanie do działaja˛cych NGO. Jest ono już wysokie – 69% na Warmii i Mazurach.
Świadczy ono o tym, że lokalna społeczność zwraca sie˛ w ich strone˛ z powodu
niskiego zaufania do władz i polityków [8].
Mimo kryzysu indywidualni Polacy sa˛ coraz hojniejsi – w 2009 roku NGO
wsparło 1% odpisem od podatku 54,4% podatników (w 2007 roku tylko 25,3%).
Przestała też spadać liczba wolontariuszy [14].
Środki masowego przekazu a NGO
Środki masowego przekazu od wielu lat dużo miejsca poświe˛caja˛ modelowi
państwa obywatelskiego i organizacjom pozarza˛dowym. W Polsce dopiero budujemy zaufanie do NGO. Pokutuje poje˛cie z czasów komunizmu, że jeśli ktoś coś robi,
to ma w tym interes – podkreśla Ochojska [11].
W Europie i w Polsce kończy sie˛ czas biernego państwa opiekuńczego.
Zaczyna sie˛ czas państwa aktywnego, które be˛dzie „inwestować w społeczeństwo”,
m.in. poprzez NGO. Trzeci sektor oczekuje, iż mas media pomoga˛ wyjaśnić
społeczeństwu przekaz Tonquill’a, że NGO to „szkoła demokracji” buduja˛ca
kapitał społeczny. Państwo musi reformować swój system, by mniej wydawać na
zasiłki i renty niepełnosprawnym, a wie˛cej na wychowanie i edukacje˛. Nowe
pokolenie niepełnosprawnych musi zdobyć nie tylko wiedze˛ potrzebna˛ do aktywizacji zawodowej, ale musi nauczyć sie˛ sprawnie poruszać w świecie wymagaja˛cym elastyczności i umieje˛tności przystosowania sie˛ do zmieniaja˛cych sie˛
warunków. Każdy Polak, także niepełnosprawny, winien mieć te˛ sama˛ szanse˛ na
rozwój, wykształcenie i znalezienie pracy. Niestety realizacja tych celów, o czym
donosza˛ codziennie środki masowego przekazu, napotyka na duże bariery. Istnieja˛
wcia˛ż duże różnice regionalne (przysłowiowa Polska B). Wprowadzaja˛c konieczne
zmiany państwo cze˛sto wchodzi na grunt braku zrozumienia i konfliktów społecznych. Przykładem może być sprawa zrównania szans edukacyjnych dziecka
wiejskiego. Przedszkola sa˛ najbardziej potrzebne dzieciom wsi, a tam ich najbardziej brakuje. Ubogi jest kapitał społeczny mieszkańców wsi.
Odre˛bna˛ dziedzina˛, o której codziennie donosza˛ media w Polsce jest nietolerancja. Ponieważ coraz wie˛ksza jest kategoria „innego” (niepełnosprawność do niej
66
Leonard Januszko, Barbara Juśkiewicz-Swaczyna
należy), oczekuje sie˛ prawnej regulacji tej patologii nienawiści. W Polsce nie ma
praktyki ścigania takich przeste˛pstw. Nie rozpoznajemy wystarczaja˛co zjawiska
nietolerancji, a niewiedza powoduje przyzwolenie na przeste˛pstwa. Z kolei nie
oczekujmy zbyt dużo od prawa. Ono powinno wkraczać zdecydowanie, gdy nie
zadziała system edukacji, zdrowotny czy socjalny. Dlatego najwie˛kszym zadaniem trzeciej władzy jest edukacja i kształtowanie właściwych postaw obywatelskich. Pomoc i przykład musza˛ dawać elity. Niestety różnie bywa z ich poprawnościa˛. To mie˛dzy innymi z ich winy opóźnia sie˛ budowa społeczeństwa obywatelskiego.
Trzeba jednak przyznać, że NGO w naszym kraju odniosły już sukcesy. Do
niewa˛tpliwych osia˛gnie˛ć należy:
– coraz wie˛ksza profesjonalizacja,
– pozyskanie i rozwój wolontariatu,
– coraz wie˛ksze pozyskiwanie grantów celowych,
– zachowanie apolityczności wobec partnerów politycznych i niezależność od
rza˛du,
– odwoływanie sie˛ do idei przewodnich nowoczesnego społeczeństwa, takich jak
tolerancja, antydyskryminacja, prawa człowieka, rozwój społeczny, proeuropejskość.
Ostatecznym globalnym celem NGO w Polsce pozostaje rozwój społeczeństwa
obywatelskiego. Dla jego rozwoju niezbe˛dny jest wzrost profesjonalnych organizacji, które zajmowałyby sie˛ problemami istotnymi dla życia publicznego, nie
traca˛c z pola widzenia swojej wizji.
Jaki model NGO dla Polski
Dynamika przemian w Polsce uzasadnia potrzebe˛ refleksji mie˛dzy organizacjami społeczeństwa obywatelskiego a państwem. Wsta˛pienie naszego kraju do Unii
Europejskiej otworzyło dla NGO droge˛ do nowych środków i nowych wzorów
działania. Wymusza to także zmiane˛ reguł rza˛dza˛cych ich współpraca˛ z partnerami
publicznymi. W okresie rekonstrukcji państwa organizacja trzeciego sektora w wielu krajach wysuwa sie˛ na pierwszy plan jako alternatywny pracodawca i dostawca
usług socjalnych.
Od 1997 roku w Anglii relacje ła˛cza˛ce państwo i trzeci sektor przybieraja˛
kształt partnerstwa zawieranego na szczeblu lokalnym [7]. W modelu szwedzkim
trzeci sektor jest stosunkowo mały, ale bardzo duża jest cze˛ść zajmuja˛ca sie˛
świadczeniem usług, głównie w zakresie kultury i rozrywki. W Szwecji wcia˛ż
istnieje najwyższy poziom zaufania do NGO. Współpracy uczy szwedzka rodzina
i społeczeństwo obywatelskie, a potem upowszechnia sie˛ je w sferze publicznej
– w polityce i na rynku [13].
Rola i miejsce organizacji pozarza˛dowych (NGO)...
67
Klasyczne państwo socjalne nie spełnia już swoich obietnic. NGO sa˛ zdecydowanie lepiej przygotowane do produkcji podstawowych usług socjalnych w zakresie ochrony zdrowia, wsparcia niepełnosprawnych i opieki nad ludźmi słabszymi. Obserwujemy to we wszystkich krajach Grupy Wyszehradzkiej, gdzie NGO
uzyskały specjalna˛ forme˛ prawna˛. Pojawił sie˛ stopniowo ład prawny – podział
pracy pomie˛dzy rynkiem, państwem i trzecim sektorem.
Preferowane strategie winna cechować kooperacja i komplementarność. Niestety, może wysta˛pić też relacja konfrontacji, gdy agencje rza˛dowe i NGO uważaja˛,
swoje cele i strategie za przeciwstawne (rozbieżność preferowanych celów i środków). Komplementarność istnieje, gdy gmina i organizacje trzeciego sektora maja˛
podobne cele, ale preferuja˛ różne strategie do ich osia˛gnie˛cia. Komplementarność
najlepiej sprawdza sie˛, gdy agencja rza˛dowa dostarcza funduszy, a NGO odpowiada
za dostarczone usługi. Specyfika˛ polskich NGO pozostana˛ organizacje non profit
zwia˛zane z Kościołem. Stanowia˛ one około połowy sektora.
Po 1989 roku wcia˛ż naste˛puje rekonstrukcja społeczeństwa obywatelskiego.
Jest to cia˛gle wioda˛cy priorytet w transformacji od komunizmu do demokracji.
Kształtowanie prawidłowych relacji społeczeństwa obywatelskiego jest zaburzone
z winy polityków. Partie, które skłaniaja˛ sie˛ ku stanowisku w polityce społecznej
bliskiemu modelowi konserwatywnemu („powrót do korzeni”) sa˛ przeciwieństwem
modelu liberalnego (zlecanie usług NGO). Status NGO w Europie Wschodniej
określa sie˛ obecnie jako „model przejściowy” [2]. Polskie NGO zdecydowanie
preferuja˛ publiczne zasady, programy i pienia˛dze. Nawet czasem trudno zauważyć,
gdzie kończy sie˛ trzeci sektor, a zaczyna publiczny. Wyznaczenie ścisłego podziału
mie˛dzy nimi jest zadaniem politycznym.
NGO na Warmii i Mazurach
Województwo warmińsko-mazurskie jest rejonem słabo zaludnionym (1,4 mln.
mieszkańców). Średnia ge˛stość zaludnienia jest tu 2-krotnie mniejsza, niż w kraju.
Wysokie od 2003 roku bezrobocie systematycznie spada i to szybciej niż w Polsce.
Dochód na mieszkańca jest dużo niższy niż w Polsce, przy bardzo wysokich
oczekiwaniach społecznych [9].
Od 29 grudnia 2005 roku współprace˛ samorza˛du reguluje dokument „Zasady
współpracy Samorza˛du Województwa Warmińsko-Mazurskiego z organizacjami
pozarza˛dowymi”. Na szczeblu lokalnym istnieja˛ karty współpracy. Celem jest
zlecanie zadań publicznych do realizacji przez NGO w formie wspierania lub
powierzania zadań. W roku 2007 z partnerami społecznymi zawarto ponad 200
umów. Budżet 2008 i 2009 roku przewiduje wydanie ponad 4 mln. zł [5].
Mimo, że Warmia i Mazury sa˛ liderem w wykorzystaniu i wdrażaniu
inwestycji z Europejskiego Funduszu Społecznego, to w pierwszej edycji konkursu
68
Leonard Januszko, Barbara Juśkiewicz-Swaczyna
Ambasador EFS 2009 nie uczestniczyła żadna NGO osób niepełnosprawnych [4].
A potrzeby tej grupy sa˛ bardzo duże. Według miarodajnej próby (N = 5019) jakość
życia niepełnosprawnych determinuja˛ naste˛puja˛ce faktory według ich ważności:
– problemy finansowe (50%),
– ochrona zdrowia (33%),
– problemy psychologiczne (17%),
– rehabilitacja zawodowa (16%),
– bariery architektoniczne (13%),
– problemy bytowe (7%),
– bariery urze˛dowe (6%),
– bariery transportowe (4%),
– trudności z rehabilitacja˛ (3%).
Należy przypuszczać, iż jakość życia niepełnosprawnych w naszym kraju
kształtuje sie˛ podobnie, aczkolwiek priorytety potrzeb maja˛ lokalne uwarunkowania.
Piśmiennictwo
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
Bodnar A., Kucharczyk J., Romantycznie i rozważnie. Gaz. Wyb. 19.01.2010.
Deacon B., The Future of Social Policy in Eastern Europe. London, 1992.
Graft A., Urze˛dnicy bez serc. Gaz. Wyb. 06.01.2010.
Jachimowicz A. i wsp., Ambasador EFS. Elbla˛g, 2009.
Jachimowicz A. i wsp., Raport o finansowaniu organizacji pozarza˛dowych przez samorza˛d
województwa warmińsko-mazurskiego w 2008 roku. ESWIP, Elbla˛g, 2009.
Kaźmierczak T., Rymsza M., Kapitał społeczny. Inst. Spraw Publ. Warszawa, 2007.
Kramer R., Voluntary Agencies in the Welfare State. Berkley, 1984.
Krus T., W strone˛ zaufania. Gaz. Wyb. 16.01.2010.
Leś E., Ołdak M., Nowa gospodarka społeczna w rozwoju regionalnym i lokalnym. Collegium
Civitas, Warszawa, 2008.
Morysińska A. i wsp., Gmino jaka jesteś. EFS, Warszawa 2006.
Ochojska J., Pomagajcie NGO. Gaz. Wyb. 21.01.2010.
Rosati D.K., Europejski model społeczny. PWE, Warszawa, 2009.
Rothstein B., Sweden social capital and social democratic state. Oxford Univ. Press, Oxford, 2002.
Siedlecka E., Organizacje pozarza˛dowe. Gaz. Wyb. 01.01.2010.
Stowarzyszenie Klon/Jawor, Trzeci sektor dla zaawansowanych. Warszawa, 2008.
Stowarzyszenie Klon/Jawor, Od trzeciego sektora do przedsie˛biorczości społecznej. Warszawa,
2008.
Szacka B., Wprowadzenie do socjologii. Ofic. Nauk., Warszawa, 2003.
Urza˛d Marszałkowski w Olsztynie, Wpływ organizacji pozarza˛dowych na rozwój lokalny. Herold,
Elbla˛g, 2009.
Rola i miejsce organizacji pozarza˛dowych (NGO)...
69
Rola i miejsce organizacji pozarza˛dowych (NGO)
w budowie społeczeństwa obywatelskiego
Streszczenie
Praca prezentuje zadania, jakie stawiaja˛ sobie organizacje pozarza˛dowe (NGO) w zakresie
kreowania społecznej aktywności obywatelskiej, nastawionej pro pub lico bono i non profit NGO sa˛
dobrze przygotowane do produkcji podstawowych usług socjalnych w zakresie ochrony zdrowia,
wsparcia niepełnosprawnych i opieki nad ludźmi słabszymi. Podkreślono sposób, w jaki NGO moga˛
oddziaływać na władze i administracje˛ samorza˛dów terytorialnych podstawowego szczebla, szczególnie
w zakresie podniesienia jakości życia osób niepełnosprawnych. Zwrócono też uwage˛ na wpływ NGO na
rozwój lokalny w województwie warmińsko-mazurskim.
Słowa kluczowe: Europejski Model Społeczny, samorza˛dy terytorialne, osoby niepełnosprawne
The role and the place of non-governmental organizations (NGO)
of under construction civil society
Summary
The work is presenting the tasks set for themselves by non-governmental organizations (NGO)
within the scope of creating the social activity, set for pro bonopublico and non profit. The NGO are well
prepared for the production of basic social services in the scope of healthcare and support for disabled
persons or care for weaker people. It was emphasized, that NGO can have an influence on authorities and
the administration departments of local governments on the basic level particularily in raising the quality
of life of persons with disabilities attention waspaid to the NGO influence on the local development in
the Warmińsko-Mazurskie Province.
Key words: European social model, local authorities, disabled people.
OSW
Szkice Humanistyczne
2010
Tom X
Nr 4
ŻYWIENIE I AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA
Paulina Sierocka, Bartłomiej Sierocki, Małgorzata Kuśmierczyk
Olsztyńska Szkoła Wyższa im. Józefa Rusieckiego
Ocena sposobu żywienia studentek III roku zdrowia publicznego
ze szczególnym uwzgle˛dnieniem spożycia wybranych
przeciwutleniaczy
Prawidłowe i racjonalne odżywianie to istotny element w profilaktyce wielu
chorób dietozależnych. Jednak szybkie tempo życia, stres, brak czasu, nadmiar
obowia˛zków, aktywność zawodowa, przyczyniaja˛ sie˛ do spożywania nieregularnych posiłków, niezaplanowanych, jedzonych w pośpiechu, a przez to maja˛cych
cze˛sto niska˛ wartość odżywcza˛.
Popełniane błe˛dy żywieniowe, trwaja˛ce dłuższy czas, pocza˛wszy od wczesnego okresu życia każdego człowieka, moga˛ prowadzić m.in. do zaburzeń rozwoju
psychofizycznego, ale również stworzyć ryzyko wysta˛pienia w dorosłym życiu
cukrzycy czy chorób układu sercowo-naczyniowego (rozwijaja˛cych sie˛ na podłożu
miażdżycy). Szczególnej uwagi wymaga przede wszystkim żywienie młodzieży
ucza˛cej sie˛ oraz studiuja˛cej. W grupach tych obserwuje sie˛ nadal niska˛ świadomość
żywieniowa˛ [Przysie˛żna i Głowińska 2007].
Racjonalne żywienie to nie tylko dobór odpowiednich produktów, ale również
regularne jadanie posiłków, urozmaicanie jadłospisów oraz spożywanie odpowiednich ilości pokarmu [Kompendium wiedzy o żywności... 2004].
Wraz z pożywieniem powinno dostarczać sie˛ wszystkich składników odżywczych oraz niezbe˛dnych do życia i prawidłowego funkcjonowania ludzkiego
organizmu: białek, tłuszczów, we˛glowodanów, witamin oraz składników mineralnych. Specyficzna˛ role˛ pośród nich odgrywaja˛ witaminy o właściwościach antyoksydacjnych, które dzie˛ki swojemu działaniu chronia˛ organizm ludzki przed starzeniem sie˛ oraz powstawaniem wielu chorób, np.: nowotworów i miażdżycy.
Zadaniem antyutleniaczy jest wymiatanie wolnych rodników, powstaja˛cych pod
wpływem czynników endogennych oraz egzogennych. Do najważniejszych endogennych źródeł wolnych rodników należy łańcuch oddechowy oraz procesy
immunologiczne. Do czynników egzogennych, zwie˛kszaja˛cych stres oksydacyjny,
należa˛: palenie papierosów, spożywanie alkoholu, przyjmowanie różnych leków,
infekcje, czynniki żywieniowe, promieniowanie, światło UV oraz substancje
72
Paulina Sierocka i in.
zanieczyszczaja˛ce środowisko [Mohr, 2006; Normy żywienia człowieka... 2001,
Zawirska i in. 2007].
Od kilku lat antyoksydanty żywieniowe ciesza˛ sie˛ bardzo dużym zainteresowaniem. Znacza˛co wzrosło spożycie preparatów zawieraja˛cych mieszanki przeciwutleniaczy (suplementacja w formie tabletek, pastylek proszków lub napojów).
Przyjmowanie tego rodzaju preparatów wskazane może być przede wszystkim
w przewlekłych chorobach, alergiach oraz sytuacjach stresowych, jak również
u palaczy tytoniu [Michota-Katulska 2000, Mohr 2006].
Na szczególna˛ uwage˛ zasługuja˛ tokoferol, kwas askorbinowy oraz betakaroten. Udowodniono, że nawet niewielkie niedobory witaminy C oraz E moga˛
przyczynić sie˛ do powstawania zmian miażdżycowych [Normy żywienia człowieka... 2001]. Przy niewystarczaja˛cej podaży tokoferolu, wskutek utlenienia silnie
nienasyconych zwia˛zków (np. NNKT), powstaja˛ toksyczne wolne rodniki, które
przyczyniaja˛ sie˛ do zaburzeń procesów metabolizmu, np. syntezy kwasów nukleinowych, białek, zaburzeń pracy wielu enzymów [Ciborowska i Rudnicka 2004].
Zwie˛kszona zawartość w pożywieniu wyżej wymienionych witamin powoduje
w organizmie redukcje˛ procesów peroksydacyjnych, jak również hamuje rozwój
miażdżycy, zmniejsza cze˛stość wyste˛powania choroby niedokrwiennej serca oraz
zawałów serca. Osoby spożywaja˛ce wie˛cej warzyw i owoców bogatych w witaminy
antyoksydacyjne rzadziej choruja˛ na nowotwory, m.in. raka piersi u kobiet, raka
gruczołu krokowego u me˛żczyzn, nowotwory przewodu pokarmowego (szczególnie odcinka żoła˛dkowo-jelitowego) oraz raka płuc [Wojtasiński 1998].
Liczne badania wykazuja˛, iż witamina C wpływa na podnoszenie odporności
organizmu na choroby, szczególnie w okresach przecia˛żenia fizycznego, zmniejsza
odkładanie sie˛ cholesterolu w ścianach naczyń krwionośnych, ochrania tokoferole,
które w procesie wyłapywania wolnych rodników ulegaja˛ utlenieniu do rodników
tokoferylowych (dzie˛ki swoim właściwościom redukuja˛cym ponownie reaktywuje
tokoferole), wspólnie z koenzymem Q oraz glutationem ochrania mitochondria
przed uszkodzeniami oksydacyjnymi [Gertig i Przysławski 2006, Michalik 1999,
Normy żywienia człowieka... 2001]. Retinol i jego naturalne pochodne maja˛ przede
wszystkim działanie antyoksydacyjne, wychwytuja˛ce wolne rodniki peroksylowe,
jednakże zwia˛zkami o najsilniejszym potencjale antyoksydacyjnym sa˛ karotenoidy.
Oprócz β-karotenu właściwości przeciwutleniaja˛ce posiadaja˛ również α-karoten,
likopen, kantaksantyna i zeaksantyna. W porównaniu z witamina˛ C i E, β-karoten
wykazuje znacznie wie˛ksza˛ aktywność w wychwytywaniu tlenu singletowego.
Przypuszcza sie˛, że karotenoidy moga˛ w różny sposób wpływać na zdrowie
i procesy chorobowe ludzi, np.: β-karoten w znacznym stopniu zwie˛ksza funkcje
immunologiczne organizmu, natomiast likopen zmniejsza ryzyko wysta˛pienia raka
prostaty i szyjki macicy [Normy żywienia człowieka... 2001].
Najwłaściwszym poste˛powaniem profilaktycznym jest jednoczesne dostarczenie wszystkich witamin antyoksydacyjnych poprzez spożywanie warzyw i owo-
Ocena sposobu żywienia studenek III roku zdrowia publicznego...
73
ców oraz picie soków z tych produktów oraz, w razie konieczności, przyjmowanie
preparatów antyoksydacjnych [Michota-Katulska 2000, Normy żywienia człowieka... 2001].
Innymi równie ważnymi składnikami w prewencji licznych schorzeń, zwia˛zanych z negatywnym działaniem wolnych rodników sa˛: selen, cynk oraz polifenole,
a ich podaż w diecie jest tak samo istotna jak witamin A, C i E.
Cel badań
Celem badań była ocena jakościowa sposobu żywienia studentek III roku
Zdrowia Publicznego oraz ilościowa ocena sposobu żywienia, ze szczególnym
uwzgle˛dnieniem spożycia przez studentki witamin działaniu antyoksydacyjnym,
w odniesieniu do zaleceń żywieniowych.
Materiał i metody badań
Osoby do badań ankietowych i wywiadu 24h zostały wybrane losowo spośród
studentek trzeciego roku studiów z Wydziału Zdrowia Publicznego Olsztyńskiej
Szkoły Wyższej im. Józefa Rusieckiego. Liczebność badanej populacji wynosiła 20
osób i była jednorodna pod wzgle˛dem płci (kobiety). Badaniami obje˛to grupe˛
studentek w przedziale wiekowym 21-23 lata o umiarkowanej aktywności fizycznej. Spośród wszystkich badanych studentek najwie˛kszy odsetek stanowiły kobiety
w wieku 22 lat (45%), naste˛pnie w wieku 21 lat (30%) i tylko 25% stanowiły
studentki 23-letnie.
Wśród wytypowanych studentek przeprowadzono ankiete˛, z której uzyskano
ogólne informacje o respondentkach, informacje dotycza˛ce zwyczajów żywieniowych i wybranych elementów stylu życia. Naste˛pnie uzyskano informacje o sposobie żywienia na podstawie wywiadu 24 h.
Sposób żywienia w badanej populacji oceniono metoda˛ jakościowa˛ na podstawie opracowanego kwestionariusza ankiety. „Ankieta dotycza˛ca sposobu żywienia studentek III roku zdrowia Publicznego” składała sie˛ z 32 pytań (otwartych
i zamknie˛tych). Ilościowej oceny sposobu żywienia studentek dokonano w oparciu
o wywiad 24. Wywiady przeprowadzono z każda˛ studentka˛ przez trzy kolejne dni.
Badania trwały od listopada 2008 roku do marca 2009 roku. Do określenia
wielkości porcji spożytych produktów i potraw wykorzystano „Album fotografii
produktów i potraw” [Szponar i in. 2000]. W ustalaniu wartości odżywczej racji
pokarmowych wykorzystano pakiet „Dieta 2” [Instytut Żywności i Żywienia,
2002]. Pakiet komputerowy posłużył również porównaniu spożycia wybranych
składników pokarmowych do norm żywieniowych na poziomie bezpiecznym dla
74
Paulina Sierocka i in.
kobiet w wieku 19-25 lat o umiarkowanej aktywności fizycznej [Normy żywienia
człowieka... 2001]. Dokonano również porównania średniego spożycia wybranych
składników z normami żywienia człowieka z 2008 roku [Normy żywienia człowieka... 2008].
Wyniki badań i dyskusja
Wszystkie studentki w badanej grupie stosowały tradycyjny model odżywiania.
Na pytanie dotycza˛ce liczby spożywanych posiłków w cia˛gu dnia 35% respondentek zadeklarowało spożycie 4 posiłków dziennie, 5 posiłków spożywało 30%
badanej populacji, a 3 posiłki – 25%. Zaledwie trzy studentki spośród 20-stu
badanych (15%) zaznaczyły aż 6 posiłków dziennie (wykres 1).
8
7
7
6
6
liczba osób
5
5
4
3
2
2
1
0
3
4
liczba posi³ków
5
6
Wykres 1. Liczba posiłków spożywanych w cia˛gu dnia w badanej grupie
Aż 90% ankietowanych studentek zadeklarowało dojadanie miedzy posiłkami.
Produktami, po które najcze˛ściej sie˛gały studentki były: owoce, naste˛pnie produkty
mleczarskie i słodycze, kanapki, najrzadziej natomiast wymieniano warzywa czy
wyroby cukiernicze (wykres 2).
Podobne wyniki uzyskano w badaniach Stefańskiej i in. [2007], przeprowadzonych wśród studentów uczelni medycznej – aż 90% ankietowanych dojadało
mie˛dzy posiłkami, a najcze˛ściej pojadanymi produktami były również owoce.
Odpowiedzi dotycza˛ce cze˛stości spożycia warzyw (w różnej postaci) w cia˛gu
tygodnia nie były zadowalaja˛ce, ponieważ jedynie 15% studentek deklarowało
75
Ocena sposobu żywienia studenek III roku zdrowia publicznego...
16
15
14
liczba osób
12
10
10
10
8
7
6
3
4
4
2
2
0
warzywa
wyroby...
s³one
przek¹ski
owoce
produkty...
s³odycze
kanapki
produkty
Wykres 2. Produkty wchodza˛ce w skład podjadania mie˛dzy posiłkami
60
55
55
% odpowiedzi
50
40
30
25
20
20
15
15
10
10
5
0
kilka razy
dziennie
raz dziennie
kilka razy
w tygodniu
raz w tygodniu
czêstoœæ spo¿ycia
owoce
warzywa
Wykres 3. Cze˛stość spożycia warzyw i owoców w badanej grupie
spożywanie warzyw kilka razy dziennie, 25% – raz dziennie i aż 55% jedynie kilka
razy w tygodniu, a 5 % raz w tygodniu. Wyniki dotycza˛ce cze˛stości spożycia
owoców były zbliżone, co ilustruje wykres 3.
76
Paulina Sierocka i in.
Najcze˛ściej spożywanym przez studentki rodzajem mie˛sa był drób. 80% kobiet
deklarowało spożycie drobiu kilka razy w tygodniu (wykres 4). Dla porównania
mie˛so czerwone spożywane z ta˛ sama˛ cze˛stościa˛ wskazało 35% osób, a ryby tylko
15% badanych. Rodzajem mie˛sa najrzadziej spożywanym było mie˛so czerwone
– aż 35% studentek nie spożywało tego produktu w ogóle. 75% respondentek
spożywało ryby przynajmniej raz w tygodniu. Z badań przeprowadzonych przez
Jeżewska˛-Zychowicz i Łyszkowska˛ [2003] wynika, iż młodzież w wieku 13-15 lat
posiadała niska˛ świadomość żywieniowa˛ i spożywała ryby jedynie okazjonalnie
(53,6% uczniów), a co dziesia˛ty uczeń nie spożywał ryb w ogóle.
90
80
80
75
70
% odpowiedzi
60
50
40
35
35
30
30
20
20
15
10
10
0
0
kilka razy w tygodniu
raz w tygodniu
nie spo¿ywam
czêstoœæ spo¿ycia
drób
miêso czerwone
ryby
Wykres 4. Cze˛stość spożycia drobiu, mie˛sa czerwonego oraz ryb w badanej grupie
Kolejna˛ grupa˛ produktów, której cze˛stość spożycia badano, były przetwory
mleczarskie. 40% ankietowanych zadeklarowało spożywanie tych produktów kilka
razy w tygodniu. Tylko 10 % ankietowanych kobiet nie spożywało ich wcale
(tabela 1). Natomiast wyrobami, po które cze˛sto sie˛gały studentki były słodycze.
Najcze˛ściej pojawiaja˛cymi sie˛ odpowiedziami, dotycza˛cymi cze˛stości ich spożycia
były odpowiednio: „kilka razy w tygodniu” oraz „raz w tygodniu” (po 40%
ankietowanych). Tylko 10% kobiet nie spożywało słodyczy w ogóle lub spożywało
je kilka razy dziennie (tabela 1). W przypadku cze˛stości spożycia posiłków typu
fast food w badanej grupie, 60 % studentek zadeklarowało, że nie spożywało ich
w ogóle, natomiast pozostały odsetek osób spożywał je raz w tygodniu (tabela 1).
77
Ocena sposobu żywienia studenek III roku zdrowia publicznego...
Tabela 1
Odsetki odpowiedzi na pytania zawarte w ankiecie dotycza˛ce cze˛stości spożycia przetworów mleczarskich, słodyczy oraz dań typu fast food
Przetwory mleczarskie
Cze˛stość spożycia
Kilka razy dziennie
Słodycze
Dania typu fast food
odsetki odpowiedzi studentek (%)
40%
10%
–
Raz dziennie
30
–
–
Kilka razy w tygodniu
20
40
–
Raz w tygodniu
10
40
40
Nie spożywam w ogóle
–
–
60
Studentki uzupełniały ewentualne niedobory witamin i składników mineralnych za pomoca˛ suplementów (45% ankietowanych). Najcze˛ściej wymieniana˛
witamina˛ suplementowana˛ przez studentki była witamina C, natomiast najpopularniejszymi składnikami mineralnymi były: magnez, cynk oraz selen.
Po przeprowadzeniu analizy ilościowej sposobu żywienia uzyskano informacje
dotycza˛ce średniego spożycia podstawowych składników odżywczych (białek,
tłuszczów, we˛glowodanów), witamin i składników mineralnych (w tym antyoksydantów) oraz frakcji kwasów tłuszczowych w racjach pokarmowych studentek.
Wartość średnia dotycza˛ca dostarczonej wraz z pożywieniem energii wynosiła
jedynie 1639 kcal, co stanowi zaledwie 62% normy na energie˛ na poziomie
bezpiecznym dla kobiet w wieku 19-25 lat o umiarkowanej aktywności fizycznej.
Maksymalna wartość spożycia energii wynosiła aż 3615,54 kcal, natomiast minimalna podaż energii jedynie 284,8 kcal.
Średnie spożycie podstawowych składników odżywczych przedstawiało sie˛
w badanej populacji naste˛puja˛co:
– Białka ogółem – 58,82g, (co stanowi 109,5% realizacji normy na poziomie
bezpiecznym)
– Tłuszcze – 56,92g, (co stanowi 63,07% realizacji normy)
– We˛glowodany – 230,08g.
W tabeli 2 zestawiono porównanie średniego spożycia podstawowych składników odżywczych do norm.
Średni odsetek energii pochodza˛cej z podstawowych składników odżywczych,
uzyskany dla badanej grupy był zgodny z zaleceniami i wynosił odpowiednio: dla
białek: 14,5%, dla tłuszczów: 29%, dla we˛glowodanów 53%. Pozostały odsetek
energii pochodził z alkoholu (3,5%).
Wyniki badań spożycia kwasów tłuszczowych przedstawiały sie˛ naste˛puja˛co:
NKT – 19,87g, JKT – 23,03g, WKT – 9,45g, a stosunek tych kwasów wyniósł
odpowiednio 2,2 : 2,4 : 1. W przeliczeniu na udział energii pochodza˛cej z kwasów
78
Paulina Sierocka i in.
Tabela 2
Średnie spożycie podstawowych składników odżywczych w badanej grupie w porównaniu do norm
Nazwa składnika
Bezpieczny poziom spożycia
Zalecany poziom spożycia
Średnie
dla kobiet w wieku 19-25 lat
(RDA) dla kobiet w wieku
spożycie wg Ziemiańskiego i wsp. (1998) 19-30 lat wg Jarosza i wsp. (2008)
Białka (g)
58,82
36-56
41-72
Tłuszcze (g)
56,92
65-82
51-98
We˛glowodany (g)
230,08
395-440
130
w energii ogółem, spożycie wynosiło około: 11% dla NKT, 12% dla JKT, 5% dla
WKT. Według WHO procent energii pochodza˛cej z nasyconych kwasów tłuszczowych nie powinien przekraczać 10%, udział wielonienasyconych kwasów
tłuszczowych powinien stanowić 6-10% energii diety, a kwasy tłuszczowe jednonienasycone powinny stanowić dopełnienie całkowitej procentowej zawartości
energii z tłuszczów, nieprzekraczaja˛cej 30% energii diety. Wynika z tego, iż
studentki spożywały zbyt wiele produktów bogatych w nasycone kwasy tłuszczowe, a za mało produktów o wysokiej zawartości wielonienasyconych kwasów
tłuszczowych (ryby morskie, śledzie, oleje, oliwa z oliwek, orzechy, migdały).
Spożycie cholesterolu wraz z pożywieniem nie przekraczało zalecanej dziennej
podaży (300 mg) i wynosiło 211,54 mg/dzień.
Tabela 3
Średnie spożycie witamin rozpuszczalnych w wodzie w całodziennej racji pokarmowej studentek
w odniesieniu do norm
Witamina rozpuszczalna w wodzie
Jednostka
B1
B2
PP
B6
B12
C
mg
mg
mg
mg
fg
mg
Średnia wartość
1,25
1,57
16,35
1,78
3,36
88,47
Odchylenie standardowe
0,86
1,14
12,33
1,23
3,16
64,02
Bła˛d standardowy
0,11
0,14
1,6
0,16
0,4
8,26
Minimalne spożycie
0,13
0,2
1,28
0,12
0,16
12,14
Maksymalne spożycie
5,18
6,31
63,49
7,22
18,22
322,1
Bezpieczny poziom spożycia
dla kobiet w wieku 19-25 lat
wg Ziemiańskiego i wsp. (1998)
1,7
1,6
19
2
2
60
Zalecany poziom spożycia (RDA)
dla kobiet w wieku 19-30 lat
wg Jarosza i wsp. (2008)
1,1
1,1
14
1,3
2,4
700
79
Ocena sposobu żywienia studenek III roku zdrowia publicznego...
Spożycie błonnika pokarmowego okazało sie˛ bardzo niskie i stanowiło jedynie
16,61 g, przy zaleceniach znajduja˛cych sie˛ w przedziale 27-40 g/dzień.
W przypadku spożycia witamin rozpuszczalnych w wodzie: B1, B2, B5, B6, PP,
B12 i C (tabela 3) oraz w rozpuszczalnych w tłuszczach: A, D, E (tabela 4), jak
również składników mineralnych (tabela 5) uzyskane wyniki sa˛ bardzo zróżnicowane w odniesieniu do bezpiecznego poziomu spożycia wg Ziemlańskiego i in.
[Normy żywienia człowieka., 2001] oraz do nowych norm wg Jarosza i in. [Normy
żywienia człowieka... 2008].
Tabela 4
Średnie spożycie witamin rozpuszczalnych w tłuszczach w całodziennej racji pokarmowej studentek
w odniesieniu do norm
Witamina rozpuszczalna w tłuszczu
A (ekwiwalent retinolu)
E
D
Fg
mg
μg
Średnia wartość
747,22
16,56
5,51
Odchylenie standardowe
505,29
32,18
11,1
Bła˛d standardowy
65,23
4,15
1,43
Minimalne spożycie
124,21
1,47
0,24
Maksymalne spożycie
3408,94
155,28
51,34
Bezpieczny poziom spożycia dla kobiet
w wieku 19-25 lat wg Ziemiańskiego i wsp.
(1998)
600
8
10
Zalecany poziom spożycia (RDA)
dla kobiet w wieku 19-30 lat wg Jarosza
i wsp. (2008)
700
8
5
Jednostka
W analizowanych jadłospisach stwierdzono niedobory przede wszystkim
witaminy D oraz witamin z grupy B – z wyja˛tkiem witaminy B12, której średnie
spożycie stanowiło aż 161,83% realizacji normy na poziomie bezpiecznym. Diety
badanych studentek miały niedoborowy charakter w odniesieniu do naste˛puja˛cych
składników mineralnych: potas (ok.71% normy), wapń (ok. 47% normy), magnez
(ok. 78% normy) i żelazo (ok. 67% normy).
Realizacje˛ norm na witamine˛ A, C, E oraz cynk przedstawiono na wykresie 5.
Spożycie witamin o działaniu przeciwutleniaja˛cym (wit. E i C) uzyskane w badanej
grupie było wyższe w porównaniu z wynikami uzyskanymi przez Chłopicka˛ i in.
[2007] oraz Przysie˛żna˛ i Głowińska˛ [2007].
80
Paulina Sierocka i in.
Tabela 5
Średnie spożycie składników mineralnych w całodziennej racji pokarmowej studentek
w odniesieniu do norm
Nazwa składnika
Jednostka
Sód
Potas
Wapń
mg
mg
mg
Fosfor Magnez Żelazo
mg
mg
Cynk
Miedź
mg
mg
mg
Średnia wartość
2825,6 2700,78 553,87 1041,56 263,96
9,185
8,01
1,02
Odchylenie standardowe
1040,25 1012,63 321,87
384,29
95,64
3,18
2,72
0,41
Bła˛d standardowy
134,29
130,73
41,53
49,61
12,34
0,41
0,35
0,05
Minimalne spożycie
415,8
404,6
72,7
174,4
58
2,36
2,28
0,16
16,16
13,87
2,3
Maksymalne spożycie
5542,83 5377,37 1717,5 1845,81 481,37
Bezpieczny poziom
spożycia dla kobiet w wieku
19-25 lat wg Ziemlańskiego
i wsp. (1998)
575
3500
1000
800
280
14
10
2
Zalecany poziom spożycia
(RDA) dla kobiet w wieku
19-30 lat wg Jarosza i wsp.
(2008)
1500*
4700*
1000
700
310
18
8
0,9
180
164,5
% pokrycia
150
139,3
120
100
109,2
100
100
100
90
63,7
60
30
0
Witamina A
Witamina C
Witamina E
Cynk
nazwa sk³adnika
zlecana norma
realizacji normy
Wykres 5. Realizacja norm na poziomie bezpiecznym na witamine˛ A, C, E oraz cynk
w badanej populacji
Średnie spożycie wszystkich witamin przeciwutleniaja˛cych (A, E, C) w badanej populacji przekraczało 100% realizacji normy. Zawartość witaminy A w całodziennej racji pokarmowej studentek wynosiła średnio 747,22 μg, co daje realizacje˛
normy na poziomie bezpiecznym w ok. 110%. W przypadku witaminy E, jej
Ocena sposobu żywienia studenek III roku zdrowia publicznego...
81
średnie spożycie wynosiło 16,56 mg, co stanowiło aż 164,48% realizacji normy.
Było to prawdopodobnie spowodowane spożywaniem suplementów witaminy
E w okresie przeprowadzonych badań, a podaż składnika z tego rodzaju źródeł
uwzgle˛dniono w obliczeniach wartości odżywczej jadłospisów studentek. Badania
przeprowadzone w Stanach Zjednoczonych i Europie wśród 87000 piele˛gniarek
wskazuja˛, że suplementacja witamina˛ E ma ogromny wpływ na zmniejszenie
wysta˛pienia choroby niedokrwiennej serca (ChNS) aż o 41% [Normy żywienia
człowieka... 2001]. Oszacowane spożycie witaminy C wynosiło 88,47 mg i stanowiło 139,35% normy na poziomie bezpiecznym, co również mogło być spowodowane
spożywaniem preparatów farmaceutycznych z wysoka˛ zawartościa˛ kwasu askorbinowego, ponieważ cze˛stość spożycia przez studentki OSW warzyw oraz owoców
bogatych w witamine˛ C nie była wysoka. Najniższe spożycie, spośród składników
mineralnych istotnych dla ochrony organizmu przed działaniem wolnych rodników,
stwierdzono w przypadku cynku, wynosiło ono 8,01 mg, czyli zaledwie 63,74%
normy. Równie niskie spożycie cynku zaobserwowano w racjach pokarmowych
studentek uczelni w Olsztynie i Poznaniu (80,1% normy na poziomie bezpiecznym)
[Szymelfejnik i wsp. 2007].
Podsumowanie
W jadłospisach studentek zbyt rzadko znajdowały sie˛ produkty, takie jak:
warzywa, owoce i przetwory mleczarskie. W wyniku przeprowadzonych badań
stwierdzono niedobory w spożyciu energii, wielonienasyconych kwasów tłuszczowych, błonnika pokarmowego, witamin z grupy B oraz składników mineralnych
(wapń, potas, żelazo, magnez, cynk) w analizowanych jadłospisach studentek.
Spożycie przeciwutleniaczy w badanej populacji młodych kobiet było zadowalaja˛ce, ale uwarunkowane dostarczeniem witamin A, C i E w postaci suplementów
diety.
Wnioski
1. Stwierdzone niewystarczaja˛ce spożycie energii i wie˛kszości składników
pokarmowych w populacji badanych studentek jest zjawiskiem niepokoja˛cym
i wymagaja˛cym korekty.
2. Sposób żywienia młodych kobiet w zakresie spożycia przeciwutleniaczy
można byłoby ocenić korzystniej, gdyby źródłem tych składników było pożywienie, a nie suplementy diety.
82
Paulina Sierocka i in.
Piśmiennictwo
1. Chłopicka J., Paśko P., Zachwieja Z., Ocena sposobu żywienia studentów wydziału farmaceutycznego Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego w latach 2003 i 2004 cze˛ść II: Witaminy,
Żywienie człowieka i metabolizm, nr 1/2, 2007, s. 684-690.
2. Ciborowska H., Rudnicka A., Dietetyka. Żywienie człowieka zdrowego i chorego, Wyd. PZWL,
Warszawa, 2004, s. 130-132, 145-149, 152-155.
3. Gertig H., Przysławski J., Bromatologia. Zarys nauki o żywności i żywieniu, Wyd. PZWL,
Warszawa, 2006, s. 110-116, 121-126, 164-169, 216-220, 225-228.
4. Instytut Żywności i Żywienia, Pakiet Dieta 2.0 do planowania i bieża˛cej oceny żywienia
indywidualnego, Warszawa, 2002.
5. Kompendium wiedzy o żywności, żywieniu i zdrowiu, pod red. Gawe˛cki J., Mossor-Pietraszewska
T., Wyd. PWN, Warszawa, 2004.
6. Michalik B., Witamina C, 1999, [doste˛p 14.12.2008], doste˛pny w Word Wide Web:
http://www.resmedica.pl/zdart10997.html.
7. Michota-Katulska E., Antyoksydanty – wybrane aspekty zdrowotne, Żywność, żywienie a zdrowie,
nr 3, 2000, s. 333-337.
8. Mohr P., Jedz na zdrowie, Wyd. MOREX, Szwajcaria, 2006, s. 191-195.
9. Normy żywienia człowieka. Fizjologiczne podstawy, pod red. Ziemiański Ś., Wyd. PZWL,
Warszawa, 2001.
10. Normy żywienia człowieka. Podstawy prewencji otyłości i chorób niezakaźnych, pod red. Jarosz M.
i Bułhak-Jachymczyk, Wyd. PZWL, Warszawa, 2008.
11. Przysie˛żna E., Głowińska J., Ocena sposobu odżywiania sie˛ wybranej grupy studentów, Żywienie
człowieka i metabolizm, nr 1/2, 2007, s. 634-641.
12. Szponar L., Wolnicka K., Rychlik E., Album fotografii produktów i potraw, Wyd. IŻŻ, Warszawa,
2000.
13. Szymelfejnik E.J., Wa˛dołowska L., Przysławski J., Bolesławska I., Wartość odżywcza tygodniowych
racji pokarmowych młodzieży akademickiej, Żywienie człowieka i metabolizm,nr 1/2, 2003, s.
120-126.
14. Wojtasiński Z., Witaminy zdrowia i młodości, Przegla˛d gastronomiczny, nr 10, 1998, s. 14-15.
15. Zawirska A., Sokół-Łe˛towska A., Kucharska A.Z., Właściwości przeciwutleniaja˛cych wytłoków
z wybranych owoców kolorowych, Żywność. Nauka. Technologia. Jakość, nr 4(53), 2007, s.
120-125.
16. Żywienie człowieka. Podstawy nauki o żywieniu. t. 1. pod red. Gawe˛cki J., Hryniewiecki L., Wyd.
PWN, Warszawa, 2007.
Ocena sposobu żywienia studentek III roku Zdrowia Publicznego ze szczególnym uwzgle˛dnieniem
spożycia wybranych przeciwutleniaczy
Streszczenie
Celem badań była ocena jakościowa sposobu żywienia 20 studentek III roku Zdrowia Publicznego
oraz ilościowa ocena sposobu żywienia, ze szczególnym uwzgle˛dnieniem spożycia witamin o działaniu
antyoksydacyjnym, w odniesieniu do zaleceń żywieniowych. Oceny ilościowej dokonano posługuja˛c sie˛
metoda ankietowa˛, a oceny ilościowej przy użyciu pakietu komputerowego „Dieta 2.0.” na podstawie
przeprowadzonego w trzykrotnym powtórzeniu wywiadu 24h z każda˛ z badanych osób. Uzyskane
wartości średnie spożycia składników pokarmowych porównano do norm.
Ocena sposobu żywienia studenek III roku zdrowia publicznego...
83
Zbyt rzadko w jadłospisach studentek znajdowały sie˛ produkty, takie jak: warzywa, owoce,
przetwory mleczarskie, a także produkty zbożowe pełnoziarniste, co znalazło swoje potwierdzenie
w niskiej podaży błonnika pokarmowego. W dietach kobiet odnotowano niewłaściwe proporcje kwasów
tłuszczowych, z przewaga˛ nasyconych kwasów tłuszczowych nad wielonienasyconymi. Studentki
spożywały niedostateczna˛ ilość witamin z grupy B. Spożycie witamin o właściwościach antyoksydacyjnych (A, C, E) zostało zrealizowane ponad norme˛ i miało to zwia˛zek z dostarczeniem tych składników
w postaci suplementów, uwzgle˛dnionych w obliczeniach wartości odżywczej jadłospisów. Uzyskane
wyniki badań sa˛ zbieżne z danymi literaturowymi wskazuja˛cymi na liczne nieprawidłowości o charakterze niedoborowym w sposobie żywienia młodych kobiet, natomiast spożycie przeciwutleniaczy
w badanej populacji można byłoby ocenić korzystniej, gdyby źródłem tych składników było pożywienie,
a nie suplementy diety.
Słowa kluczowe: sposób żywienia, ocena jakościowa i ilościowa, witaminy przeciwutleniaja˛ce,
studentki.
The evaluation of diet of the third year students of Public Health with particular emphasis
on consumption of selected antioxidants
Summary
The aim of this study was a qualitative assessment of diet of twenty of the third year students of
Public Health and a quantitative assessment of diet with particular emphasis on consumption of
antioxidant vitamins in relation to dietary recommendations. The quantitative assessment was made with
the use of the questionnaire method, while the quantitative assessment was made with the use of
a computer software package “Diet 2.0” on the basis of the results of a 24h interview repeated three
times with each of the subjects. The declared average values of nutrient intake were compared to the
standards.
Products like vegetables, fruit, dairy products and whole grain cereal products appeared in the
students’ menus too rarely, which was confirmed by a low supply of dietary fiber. The diets of the
women were noted as having inadequate proportions of fatty acids, with predominance of saturated fatty
acids on polyunsaturated. The students consumed insufficient amount of vitamins from group B.
Consumption of antioxidant vitamins (A, C, E) was carried out above the norm and it was connected
with the provision of these components in the form of supplements included in the calculation of the
nutritional value of diets. Our results are consistent with the from data literature, pointing out numerous
irregularity of a deficiency in the diets of young women, whereas the consumption of antioxidants in the
study population could be judged more preferably, if the source of these components was food, not
supplements.
Key words: diet, qualitative and quantitative assessment, antioxidant vitamins, female students.
OSW
Szkice Humanistyczne
2010
Tom X
Nr 4
Marcin Molski1,2, Damian Mikulski1
1
2
Zakład Chemii Teoretycznej, Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu
Olsztyńska Szkoła Wyższa im. Józefa Rusieckiego
Substancje aktywne czerwonego wina
– aktualny stan badań
Wste˛p
Analiza chemiczna czerwonego wytrawnego wina wykazała w nim obecność
ponad tysia˛ca substancji chemicznych [1], z których cze˛ść ma znaczenie prewencyjne i lecznicze. Do najbardziej aktywnych biologicznie zwia˛zków zidentyfikowanych w winie należa˛: antocyjany, flawonidy, katechiny, fitoaleksyny, polifenole.
Najważniejszym polifenolem wina jest resweratrol czyli trans-3,5,4’-trihydroksystilben, o działaniu przeciwutleniaja˛cym [2-6], przeciwnowotworowym [7,8], przeciwwirusowym [9-11], zmniejszaja˛cym zapadalność na chorobe˛ wieńcowa˛, miażdżyce˛ i chorobe˛ niedokrwienna˛ serca [2]. Badania epidemiologiczne wykazały, że
mieszkańcy Francji rzadziej zapadaja˛ na chorobe˛ wieńcowa˛ serca w porównaniu do
mieszkańców Anglii w sytuacji, gdy obie nacje maja˛ w swoich dietach porównywalna˛ ilość szkodliwych nasyconych kwasów tłuszczowych [2]. Zjawisko to nosi
nazwe˛ paradoksu francuskiego. W celu uniknie˛cia szkodliwego wpływu etanolu
(toksycznego składnika wina) na organizm ludzki wprowadzono suplementy diety
w formie czystego resweratrolu lub wolnego od etanolu kompleksu składników
aktywnych wina. Tu pojawił sie˛ drugi paradoks – skuteczność lecznicza i prewencyjna takich preparatów jest znikoma i wymaga ilości resweratrolu przekraczaja˛cych jego ste˛żenie w winie. By wyjaśnić te˛ anomalie˛ podje˛to badania teoretyczne
resweratrolu i jego pochodnych wyste˛puja˛cych w winie, które miały na celu
obliczenie tzw. numerycznych deskryptorów aktywności przeciwutleniaja˛cej [12,
13]. Należa˛ do nich:
– Entalpia dysocjacji wia˛zania O-H (BDE).
– Adiabatyczny potencjał jonizacyjny (AIP).
– Entalpia deprotonacji grup OH (PDE).
– Ge˛stość spinowa na atomach tlenu w rodnikach tlenowych.
– Rozkład ge˛stości orbitalu HOMO w badanych przeciwutleniaczach.
86
Marcin Molski, Damian Mikulski
Parametry BDE, AIP i PDE umożliwiaja˛ przypisanie danemu przeciwutleniaczowi liczby, której wartość określa moc antyoksydacyjna˛ i efektywność
w zmiataniu wolnych rodników. Natomiast charakterystyka spinowa i orbitalna
pozwala określić centra reaktywne substancji, odpowiedzialne za proces neutralizacji wolnych rodników.
W artykule zaprezentowane zostana˛ najważniejsze wnioski z przeprowadzonych obliczeń powyższych charakterystyk przeciwutleniaja˛cych aktywnych składników czerwonego wina. Wyniki otrzymano za pomoca˛ programu GAUSSIAN do
obliczeń kwantowo-mechanicznych, które przeprowadzono w Poznańskim Centrum Superkomputerowo-Sieciowym. Pełna strategia obliczeń oraz zastosowana
metodologia badań zostały podane w pracach [12, 13].
Aktywność lecznicza czerwonego wina
Wino wykazuje działanie bakteriostatyczne, ścia˛gaja˛ce i przeciwkrwotoczne
(garbniki), dlatego już w starożytności było stosowane do leczenia źle goja˛cych sie˛
ran i miejscowych stanów zapalnych. Lepszemu zabliźnianiu sie˛ ran sprzyjaja˛
zawarte w winie sole wapnia i magnezu. Według Hipokratesa: Wino jest rzecza˛
cudownie przeznaczona˛ dla człowieka, jeżeli zdrowy lub chory be˛dzie je pił
umiarkowanie i w stosownej porze [14]. Współczesne badania potwierdzaja˛, że
regularne i umiarkowane spożywanie wina gronowego (zwłaszcza czerwonego)
powoduje naste˛puja˛ce efekty lecznicze [14, 15]:
– chroni przed kamica˛ żółciowa˛ i nerkowa˛, spożywane w ilości nie przekraczaja˛cej
200 ml dziennie, zmniejsza ryzyko powstawania kamieni nerkowych, bowiem
moczope˛dne wino zwie˛ksza wydalanie mocznika, amoniaku oraz kwasów i soli
mineralnych;
– działa rozluźniaja˛co, polepsza sprawność umysłu i pobudza wyobraźnie˛, a zawarte w winie zwia˛zki fosforu i wapnia działaja˛ tonizuja˛co na układ nerwowy;
– przeciwdziała miażdżycy, zmniejsza ryzyko zawału serca i udaru mózgu (zalecana przeciwzawałowa dawka polopiryny zawiera taka˛ sama˛ ilość salicylanów,
jaka znajduje sie˛ w 0,5 l wina);
– pozytywnie wpływa na układ trawienny – wzmaga wydzielanie soków i enzymów, poprawia apetyt i reguluje trawienie;
– wykazuje działanie antyseptyczne i bakteriobójcze – w tym wzgle˛dzie, działanie
wina jest silniejsze od etanolu;
– pobudza prace˛ trzustki, nadnerczy, tarczycy i gruczołów płciowych, co powoduje
wzrost energii i aktywności życiowej oraz efektywniejsza˛ przemiane˛ białek,
cukrów i tłuszczów;
– poprawia wchłanianie przez organizm krwiotwórczej witaminy B12 – czerwone
wino (zawiera żelazo), jest wskazane w leczeniu anemii i niewydolności układu
pokarmowego;
Substancje aktywne czerwonego wina...
87
– stymuluje działanie tzw. przeciwutleniaczy, przez co spowalnia procesy starzenia
sie˛ organizmu i chroni przed rozwojem nowotworów;
– zapobiega odkładaniu sie˛ cholesterolu w ścianach naczyń wieńcowych i mózgowych – zwie˛ksza przepuszczalność i elastyczność ścian naczyń krwionośnych,
zmniejsza ryzyko wysta˛pienia zawału serca i udaru mózgu;
– zapobiega zwe˛żaja˛cemu stwardnieniu te˛tnic kończyn dolnych – zawarty w winie
kwas salicylowy przeciwdziała agregacji płytek krwi i w konsekwencji tworzeniu
sie˛ zakrzepów.
Ze wzgle˛du na obecność w winie szkodliwego etanolu, na rynku pojawiły sie˛
tzw. ekstrakty winne, które zawieraja˛ kompleks substancji czynnych czerwonego
wina w formie tabletek. W kosmetyce stosuje sie˛ ekstrakt z wina lub sok
z winogron (Vitis Vinifera), który normalizuje metabolizm naskórka, głe˛boko
nawilża oraz chroni skóre˛ przed zanieczyszczeniami środowiskowymi. Wyste˛puje
np. w kremach Helia-D Tokaji Aszx oraz Nuvo Cosmetics Red Wine Eye Contour
Creme.
Skład chemiczny czerwonego wina
Skład chemiczny wina to wypadkowa zależności czynników środowiskowych (gleba, słońce, wilgotność, temperatura), genetycznych (odmiana winorośli), sposobów jej uprawy oraz czasu i metody fermentacji i leżakowania. Grupa
francuskich i niemieckich naukowców [1], przy użyciu spektrografii masowej
wykazała, że czerwone wino generuje 17400 pików spektralnych, którym przypisano 1180 zwia˛zków chemicznych pochodza˛cych zarówno z winorośli jak
i drewna beczek, w których zachodziła fermentacja i leżakowanie. Przeprowadzona spektroskopowa analiza jakościowa i ilościowa wina wykazała w nim obecność m.in. naste˛puja˛cych substancji: kwasy organiczne, etanol oraz wyższe
alkohole, aldehydy, estry, garbniki, cukry, barwniki, nielotne zwia˛zki azotowe,
składniki mineralne, witaminy. W 100 g wina znajduje sie˛: 80-100 mg potasu,
10-30 mg fosforu, 10-15 mg wapnia, 5-10 mg magnezu, 3-5 mg sodu, 0,5-1 mg
żelaza oraz w śladowych ilościach – cynk, miedź i selen. Z witamin wino zawiera
głównie witaminy A, B1, B2, B6, B12, C, H, PP, kwas foliowy oraz flawonidy,
antocyjany, leukoantocyjany, katechiny i fitoaleksyny, z których najważniejsza˛
jest resweratrol. Wyste˛puje on głównie skórce oraz pestkach winogron, z których
jest ekstrahowany przez etanol powstaja˛cy w procesie fermentacji. Resweratrol
jest zwia˛zkiem polifenolowym produkowanym przez niektóre rośliny (winorośl,
eukaliptus, świerk, lilia, morwa, orzeszki ziemne) w ramach systemu obronnego
przed drobnoustrojami (grzyby), jonami metali cie˛żkich i promieniowaniem UV.
Resweratrol wyste˛puje w winie w formie biokompleksu, w którego skład
wchodza˛ oligomery i glukozydy resweratrolu: gnetina H, trans-ε-winiferyna,
88
Marcin Molski, Damian Mikulski
cis-ε-winiferyna, trans-δ-winiferyna, cis-δ-winiferyna, pallidol, suffruticosol
B oraz pochodne cukrowe: trans-piceid, cis-piceid, trans-astringina, 4’-O-βglukopiranozyd trans-resweratrolu.
gnetina H
cis-ε-winiferyna
trans-δ-winiferyna A
pallidol
trans-ε-winiferyna
trans-δ-winiferyna B
Substancje aktywne czerwonego wina...
89
trans-resweratrol
Paradoks francuski
Paradoks francuski wyjaśnia praca Cordera i współpracowników [2]. Pokazano
w niej, że picie czerwonego wina powoduje zwie˛kszenie ste˛żenia we krwi
lipoprotein, które hamuja˛ rozwój miażdżycy oraz wpływaja˛ korzystnie na zwie˛kszenie rozpadu białka fibryny. Białko to wytra˛ca sie˛ podczas krzepnie˛cia krwi, co
hamuje czynność płytek krwi, ograniczaja˛c ryzyko wysta˛pienia choroby wieńcowej. Stwierdzono również, że polifenole wyste˛puja˛ce w czerwonym winie
i skórkach winogron hamuja˛ produkcje˛ peptydu endoteliny, w komórkach śródbłonka aorty, której zbyt duża ilość wpływa na rozwój miażdżycy i choroby wieńcowej
serca. Obniżenie produkcji endoteliny po podaniu polifenoli powodowane jest
hamowaniem transkrypcji informacji z DNA na RNA (w odcinku, w którym
kodowana jest endotelina) oraz hamowaniem syntezy enzymu kinazy tyrozynowej,
która wpływa na synteze˛ endoteliny. Najaktywniejsze, w hamowaniu syntezy
endoteliny sa˛ polifenole uzyskane z czerwonych winogron. Badania wykazały
także, że białe i różowe wina nie wykazuja˛ tak silnej aktywności, jak wina
czerwone. Stosowanie wina w celach leczniczych zwia˛zane jest ze spożywaniem
alkoholu etylowego. Dawka graniczna etanolu na dobe˛, której nie należy przekraczać, wynosi 60-70 g czystego etanolu dla me˛żczyzn i 30-40 g dla kobiet.
W przypadku lekkiego wina stołowego odpowiada to ilości 0,6-0,7 l dla me˛żczyzn
i 0,3-0,4 l dla kobiet. Osoby przyjmuja˛ce leki powinny decyzje˛ o skorzystaniu
z wina skonsultować z lekarzem. Pozytywny wpływ umiarkowanej konsumpcji
wina na zdrowie nie oznacza, że wino jest zawsze napojem zdrowym. Analiza
jakościowa i ilościowa wykazały w segmencie tanich win gronowych obecność
znacznej ilości konserwantów (powyżej 300 mg/l), toksycznych metali cie˛żkich
oraz pestycydów. Stosowanie nadmiernej „obróbki” technologicznej wyjaławia
wino z wielu naturalnych, cennych dla zdrowia substancji. Dlatego w celach
zdrowotnych stosujemy wino produkowane metodami tradycyjnymi z winogron
pochodza˛cych z ekologicznych upraw winorośli [14, 15].
90
Marcin Molski, Damian Mikulski
Podsumowanie
Przeprowadzone badania teoretyczne potwierdzaja˛ [12, 13], że trans-resweratrol w środowisku wodnym i etanolowym jest silnym antyoksydantem, który zmiata
wolne rodniki zgodnie z mechanizmem opartym na przeniesieniu atomu wodoru
z grupy OH na zmiatany rodnik. Na aktywność przeciwrodnikowa˛ ma wpływ
środowisko: w wodzie trans-resweratrol jest silniejszym antyoksydantem niż
w etanolu. Z drugiej strony trans-resweratrol dobrze rozpuszcza sie˛ w etanolu,
a nieznacznie w wodzie. Te dwa poła˛czone fakty wskazuja˛, że optymalnym
środowiskiem dla przeciwutleniajacej aktywności resweratrolu sa˛ nisko procentowe
roztwory etanolu w wodzie, które gwarantuja˛ jego rozpuszczalność (etanol) oraz
wzmacniaja˛ efekt przeciwutleniaja˛cy (woda). Etanol w takim ste˛żeniu wyste˛puje
w winie, dlatego jego stosowanie powoduje silniejszy efekt leczniczy niż bezetanolowe ekstrakty wina.
Badania teoretyczne ujawniły również, że za aktywność biologiczna˛ czerwonego wina odpowiada nie tylko resweratrol ale i jego oligomery (gnetina H,
trans-ε-winiferyna, cis-ε-winiferyna, trans-δ-winiferyna, cis-δ-winiferyna, pallidol, suffruticosol B) oraz pochodne cukrowe (trans-piceid, cis-piceid, transastringina, 4’-O-β-glukopiranozyd trans-resweratrolu), które wykazuja˛ znacznie
silniejsze działanie przeciwutleniaja˛ce, niż macierzysty komponent [12, 13].
Dlatego najwie˛ksza˛ aktywność lecznicza˛ wykazuje kompleks substancji aktywnych wina, a nie sam resweratrol. To typowy przykład efektu holistycznego
i synergistycznego, w którym naste˛puje wzmocnienie aktywności kilku składników układu. Pojedyncze substancje aktywne wina wykazuja˛ znacznie słabsze
działanie leczniczo-prewencyjne, zatem stosowanie samego resweratrolu w formie suplementu diety jest mniej skuteczne niż całego biokompleksu wina
w środowisku wodno-etanolowym.
Literatura
1. Gougeona R. D. i inni: The chemodiversity of wines can reveal a metabologeography expression of
cooperage oak wood. PNAS 106 (2009) 9174-9179.
2. Corder R. i inni: Endothelin-1 synthesis reduced by red wine. Nature 414 (2001) 863-864.
3. Ovens Z. i inni: Antioxidant activity of resveratrol, piceatannol, and 3,3’,4,4’,5,5’-hexahydroxytrans-stilbene in three leukemia cells. Oncology Reports, 16 (2006) 617-624.
4. Lu M. i inni: Efficiency and structure-activity relationship of the antioxidant action of resveratrol
and its analogs Pharmazie, 57 (2002) 474-478.
5. Frenkel E. N. i inni: Inhibition of human LDL oxidation by resveratrol. Lancet, 341 (1993)
1103-1104.
6. Fremont L. i inni: Biological effects of resveratrol. Life Sciences 66 (2000) 663-673.
7. Fulda S., Debatin K. M. Sensitization for anticancer drug-- – induced apoptosis by the chemopreventive agent resveratrol. Oncogene 40 (2004) 6702-1671.
Substancje aktywne czerwonego wina...
91
8. Jang M. i inni: Cancer chemopreventive activity of resveratrol, a natural product derived from
grapes. Science 275 (1997) 218-220.
9. Evers D. L. i inni: 3,4’,5-trihydroxy-trans-stilbene (resveratrol) inhibits human cytomegalovirus
replication and virus induced cellur signaling. Antivirial Research 63 (2004) 2448-2457.
10. Docherty J. J. i inni: Effect of topically applied resveratrol on cutaneous herpes simplex virus
infections in hairless mice. Antivirial Research 61 (2004) 19-26.
11. Chang J. S. i inni: Ethanol extract of Polygonum cuspidatum inhibits hepatitis B virus in a stable
HBV-producing cell line. Antivirial Research 66 (2004) 29-34.
12. Mikulski D., Górniak R., Molski M.: A theoretical study of the structure-radical scavenging activity
of trans-resveratrol analogues and cis-resveratrol in gas phase and water environment. European
Journal of Medicinal Chemistry 45 (2010) 1015 – 1027.
13. Mikulski D., Molski M.: Quantitative structure-antioxidant activity relationship of trans-resveratrol
oligomers, trans-4,4’-dihydroxystilbene dimer, trans-resveratrol 3-O-glucuronide, glucosides:
trans-piceid, cis-piceid, trans-astringin and trans-resveratrol-4’-O-β-D-glucopyranoside. European
Journal of Medicinal Chemistry. 45 (2010) 2366-2380.
14. Molski M.: Chemia pie˛kna. PWN Warszawa 2009.
15. Lutomski J., Mścisz A.: Znaczenie prewencyjne zwia˛zków polifenolowych zawartych w winogronach. Poste˛py Fitoterapii 10 (2003). Czasopismo internetowe.
Substancje aktywne czerwonego wina – aktualny stan badań
Streszczenie
Praca prezentuje aktualny stan badań nad składem i aktywnościa˛ biologiczna˛ substancji chemicznych
znajduja˛cych sie˛ w czerwonym winie. Ujawniaja˛ one, że za lecznicze właściwości wina odpowiada
kompleks substancji, w którego skład wchodzi trans-resweratrol, jego oligomery (gnetina H, trans-εwiniferyna, cis-ε-winiferyna, trans-δ-winiferyna, cis-δ-winiferyna, pallidol, suffruticosol B) oraz pochodne cukrowe (trans-piceid, cis-piceid, trans-astringina, 4’-O-β-glukopiranozyd trans-resweratrolu).
Kompleks charakteryzuje znacznie silniejsze działanie biologiczne, niż jego poszczególne komponenty.
Słowa kluczowe: czerwone wino, przeciwutleniacze, resweratrol, pochodne resweratrolu, kompleks
aktywny.
Active components of red wine – the current state of research
Summary
The article presents the current state of research on composition and biological activity of chemical
substances discovered in red wine. The results obtained reveal that medicinal properties of wine are
connected with the complex of substances composed of trans-resveratrol, its oligomers (gnetin H,
trans-ε-viniferyn, cis-ε-viniferyn, trans-δ-viniferyn, cis-δ-viniferyn, pallidol, suffruticosol B) and
glucosides (trans-piceid, cis-piceid, trans-astringin, trans-resveratrol-4’-O-β-D-glucopyranoside), which
shows a much stronger biological effect than individual components.
Key words: red wine, antioxidants, resveratrol, resveratrol derivatives, active complex.
OSW
Szkice Humanistyczne
2010
Tom X
Nr 4
Katarzyna Socha, Maria H. Borawska, Wioleta J. Charkiewicz
Uniwersytet Medyczny w Białymstoku
Ocena sposobu odżywiania i stanu nawilżenia skóry studentek
kierunku kosmetologii i dietetyki Uniwersytetu Medycznego
w Białymstoku
Wste˛p
Sposób odżywiania jest jednym z ważniejszych czynników wpływaja˛cych na
stan skóry, włosów i paznokci, obok wieku, sposobu piele˛gnacji, czynników
środowiskowych oraz predyspozycji genetycznych. Istotna˛ role˛ w codziennej diecie
odgrywa odpowiednia podaż wody, która uczestniczy w usuwaniu produktów
przemiany materii. Odpowiednie nawodnienie organizmu stanowi podstawe˛ mie˛kkości, gładkości i je˛drności skóry. Zapotrzebowanie na wode˛ zależy od wieku,
aktywności fizycznej i warunków klimatycznych; dla kobiet w wieku 19-30 lat
o umiarkowanej aktywności fizycznej wynosi 2700 ml/dobe˛ [1]. U osób młodych
prawidłowe odżywianie ma szczególne znaczenie, wpływa na procesy rozrodcze,
właściwy stan fizyczny i psychiczny, w tym na zdolność zapamie˛tywania i uczenia
sie˛ oraz na wygla˛d zewne˛trzny [2, 3]. Zarówno niedobór, jak i nadmiar składników
odżywczych może w konsekwencji prowadzić do powstania wielu chorób, jak:
anoreksja, otyłość, miażdżyca, cukrzyca, osteoporoza, itp. [2, 4].
Celem pracy była ocena sposobu odżywiania z uwzgle˛dnieniem pokrycia
zapotrzebowania na energie˛, podstawowe składniki odżywcze oraz witaminy
i wybrane składniki mineralne w odniesieniu do stanu nawilżenia skóry studentek
Kosmetologii i Dietetyki Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku.
Materiał i metodyka
Badaniami obje˛to 48 kobiet w wieku 19-28 lat (średnia wieku 21,38 ± 2,21).
Z badanymi studentkami przeprowadzono ankiete˛ dotycza˛ca˛ sposobu odżywiania
opracowana˛ przez Instytut Żywności i Żywienia oraz Instytut Kardiologii w modyfikacji Borawskiej i wsp. [5].
94
Katarzyna Socha i in.
Ocene˛ stanu nawilżenia skóry wykonano za pomoca˛ lampy Wooda. Jest to
przenośna lampa kwarcowa, w której dzie˛ki zastosowaniu specjalnego czarnego
filtra (filtr Wooda zbudowany z krzemianu baru z dodatkiem 9% tlenku niklu,
którego pasmo przepustowości wynosi od 320 do 400 nm z maksimum w 365 nm),
emitowane jest długofalowe promieniowanie nadfioletowe. Emitowane promienie
UV wywołuja˛ fluorescencje˛ skóry. Na podstawie barwy emitowanego w wyniku
zjawiska fluorescencji światła w zależności od rodzaju cery oraz schorzeń wyste˛puje różnobarwne świecenie: skóra normalna – w kolorze niebiesko-fioletowym,
skóra sucha, odwodniona – słaba fluorescencja, skóra zawieraja˛ca odpowiednia˛
ilość wody – ciemnoniebieskie, skóra tłusta – prawie czarne, nadmierne rogowacenie skóry – białe [6, 7].
Analize˛ diet wykonano metoda˛ jednorazowego 48-godzinnego wywiadu żywieniowego z użyciem programu komputerowego Dieta 2. Obliczono zawartość
energii, białek, tłuszczów, we˛glowodanów, witamin i składników mineralnych
i porównano do zalecanych norm żywieniowych dla kobiet w wieku 19-30 lat przy
umiarkowanej aktywności fizycznej. Uzyskane wartości odniesiono do EAR
– poziomu średniego spożycia, maja˛cego zastosowanie do oceny wyste˛powania
niedostatecznego spożycia składników odżywczych w grupie osób oraz do poziomu
wystarczaja˛cego spożycia – AI [1].
Analize˛ statystyczna˛ wyników opracowano przy pomocy programu komputerowego Statistica v.6.1.
Wyniki i dyskusja
Sposób żywienia studentek kosmetologii i dietetyki nie różnił sie˛ istotnie pod
wzgle˛dem spożycia zarówno podstawowych składników odżywczych, jak i witamin
i składników mineralnych.
Wartość energetyczna spożywanych diet wynosiła średnio 1463,7 ± 416,7 kcal,
co stanowi 62% pokrycia zapotrzebowania energetycznego i wskazuje na duże
tendencje do odchudzania sie˛ w badanej grupie kobiet. Zbyt niska˛ wartość
zapotrzebowania energetycznego w dietach studentów zaobserwowaliśmy we
wcześniejszych badaniach dotycza˛cych sposobu odżywiania studentów [8], co jest
zgodne z wynikami innych autorów [9, 10]. Średnie spożycie białka wynosiło 59,4
± 16,4 g, co stanowiło 143% zalecanego zapotrzebowania. 17% energii w spożywanych posiłkach pochodziło z białka, co stanowiło 141% normy (Ryc. 1). Średnie
spożycie tłuszczu w diecie wynosiło 47,8 ± 18,17 g – 61% normy, natomiast
spożycie WNKT pokrywało jedynie 39% normy dla kobiet w 19-30 roku życia przy
umiarkowanej aktywności fizycznej. Średni procent energii pochodza˛cej z tłuszczów wynosił 28,9 ± 7,4 (Ryc. 1).
Badane studentki spożywały średnio 211,5 ± 68,5 we˛glowodanów, co znacznie
przewyższa średnie zapotrzebowanie, jednak spożycie błonnika pokarmowego było
95
Ocena sposobu odżywiania i stanu nawilżania skóry...
niewystarczaja˛ce w stosunku do poziomu zalecanego dziennego spożycia i wynosiło średnio 15,3 ± 5,3 g. Niskie spożycie błonnika wśród studentów z Wrocławia
wykazała również Przysie˛żna i wsp. [11]. Wyniki przedstawiono w tabeli 1.
Tabela 1
Wartość energetyczna, zawartość składników odżywczych i wody w dietach (n = 48) studentek kierunku
kosmetologii i dietetyki
Energia i podstawowe
składniki odżywcze, woda
Średnia ± SD
min.-max.
Norma EAR
% normy
1463,7 ± 416,7
651,7-2627,0
2400*
62
Białko (g)
59,4 ± 16,4
26,3-115,9
42,0
143
Tłuszcze (g)
47,8 ±18,2
19,5-106,1
78,0
61
WNKT (g)
5,55 ± 2,11
2,38-11,05
14,2
39
We˛glowodany (g)
211,5 ± 68,5
64,9-373,2
130
163
Energia (kcal)
Błonnik pokarmowy (g)
15,3 ± 5,3
6,4-31,7
30**
51
Woda (ml)
1478 ± 498
487-2705
2700#
54
EAR – poziom średniego zapotrzebowania grupy [1]
* średnie zapotrzebowanie energetyczne dla kobiet w wieku 19-30 lat o umiarkowanej aktywności
fizycznej [1]
** poziom zalecanego dziennego spożycia [1]
#
AI – poziom wystarczaja˛cego spożycia
Źródło: badanie własne.
Procent energii pochodza˛cy z we˛glowodanów wynosił średnio 54,1 co stanowi
87% w stosunku do zalecanych norm (ryc. 1).
17%
54%
29%
bia³ko
t³uszcze
wêglowodany
Ryc. 1. Struktura energii pochodza˛cej z białek, tłuszczy i we˛glowodanów w dietach badanych studentek
Źródło: opracowanie własne.
96
Katarzyna Socha i in.
Stwierdzono zbyt niska˛ podaż wody w diecie (54% normy) (Tab. 1). Spożycie
wody istotnie wpływało na stopień nawilżenia skóry – studentki, których skóra była
dobrze nawilżona spożywały istotnie wie˛cej wody (p < 0,005) w porównaniu do
studentek ze skóra˛ sucha˛ (ryc. 2).
woda (ml)
2000
*
1500
1662
1000
1056
500
0
skóra sucha
skóra dobrze nawil¿ona
* p < 0,005
Ryc. 2. Spożycie wody (ml) a stopień nawilżenia skóry badanych studentek
Źródło: opracowanie własne.
W badaniach przeprowadzonych w Zakładzie Kosmetologii Collegium Medicum w Bydgoszczy Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu na temat oceny
stanu wiedzy i świadomości społeczeństwa na temat przyczyn suchości skóry
jedynie połowa respondentów odpowiedziała, że spożywa min. 2 l wody na dobe˛,
a tylko 5 badanych stwierdziło, że przyczyna˛ suchości skóry może być zbyt małe
dobowe spożycie wody [12]. Spożycie witaminy A w badanej grupie 1,5-krotnie
przekraczało poziom średniego zapotrzebowania [1], wynikało to głównie z dużego
spożycia soków warzywno-owocowych oraz stosowania suplementacji preparatami
witaminowo-mineralnymi. U badanych studentek stwierdzono średnio 45% poziomu wystarczaja˛cego spożycia witaminy D [1], co może w późniejszym wieku
skutkować ryzykiem osteoporozy oraz chorób neurodegeneracyjnych [13, 14].
Stwierdzono również znaczny niedobór folianów – 64% poziomu średniego
zapotrzebowania [1] dostarczanych z dieta˛, co jest szczególnie niebezpieczne
u kobiet w wieku rozrodczym, niewystarczaja˛ca podaż kwasu foliowego w okresie
cia˛ży może powodować samoistne poronienia lub wady systemu nerwowego oraz
niedokrwistość u noworodka [15]. Średnie spożycie witaminy E było niższe
w stosunku do norm, natomiast spożycie witaminy C oraz witamin B1, B2, PP, B6
i B12 w dietach było wystarczaja˛ce. Badaja˛c spożycie składników mineralnych
97
Ocena sposobu odżywiania i stanu nawilżania skóry...
wykazano istotne przekroczenie spożycia sodu – 169% normy, natomiast niedobór
potasu – 56% poziomu średniego zapotrzebowania [1], co może być zwia˛zane
z ryzykiem chorób kra˛żenia, m.in. nadciśnienia te˛tniczego. Stwierdzono również
niskie spożycie wapnia – 67% normy, a wysokie fosforu – średnio 182% poziomu
średniego zapotrzebowania [1] co przy jednoczesnym niedoborze witaminy D może
prowadzić do chorób kości i ze˛bów [2, 13]. Należy jednak uwzgle˛dnić fakt, że
cholekalcyferol powstaje z 7-dehydrocholesterolu obecnego w skórze pod wpływem naświetlania promieniami ultrafioletowymi. Zbliżone wyniki dotycza˛ce spożycia sodu i potasu oraz wapnia i fosforu przez studentów różnych uczelni w Polsce
uzyskali inni autorzy [8, 11, 16, 17, 18, 19, 20].
Spożycie magnezu, żelaza, cynku i miedzi z dieta˛ było prawidłowe w stosunku
do zapotrzebowania [1]. Wyniki przedstawiono w tabeli 2.
Tabela 2
Zawartość witamin i składników mineralnych w dietach (n = 48)
studentek kierunku kosmetologii i dietetyki
Witaminy i składniki
mineralne
Średnia ± SD
min.-max.
Norma EAR
% normy
Witamina A (μg)
786 ± 583
178-3686
500
155
Witamina E (mg)
5,97 ± 2,9
3,06-17,52
8*
74
Witamina D (μg)
2,26 ± 2,8
0,39-14,10
5*
45
Witamina C (mg)
99,1 ± 68,0
8,15-302,92
60
164
Tiamina (mg)
1,25 ± 0,9
0,42-5,71
0,9
137
Ryboflawina (mg)
1,51 ± 0,9
0,55-6,59
0,9
166
Niacyna (mg)
13,8 ± 8,7
3,65-57,50
11
125
Witamina B6 (mg)
1,67 ± 1,1
0,48-7,35
1,1
152
Foliany (μg)
205 ± 68
107-407
320
64
Witamina B12 (μg)
2,84 ± 1,6
0,98-10,67
2,0
142
Sód (mg)
2533 ± 937
1297-5335
1500*
169
Potas (mg)
2611 ± 860
1027-5175
4700*
56
Wapń (mg)
674 ± 255
263-1335
1000*
67
Fosfor (mg)
1057 ± 293
515-1887
580
182
Magnez (mg)
256 ± 74
136-469
255
99
Żelazo (mg)
8,54 ± 2,8
4,65-18,05
8
109
Cynk (mg)
7,84 ± 2,6
4,89-18,21
6,8
113
Miedź (mg)
0,95 ± 0,3
0,42-2,00
0,7
136
EAR – poziom średniego zapotrzebowania grupy [1]
* AI – poziom wystarczaja˛cego spożycia [1]
Źródło: badanie własne.
98
Katarzyna Socha i in.
Wnioski
1. Sposób odżywiania studentek kierunku kosmetologii i dietetyki jest niezbilansowany pod wzgle˛dem dostarczania z dieta˛ badanych podstawowych składników odżywczych, witamin (A, D, E, folianów) oraz składników mineralnych
(wapnia, fosforu, sodu i potasu).
2. Spożycie wody z dieta˛ było niewystarczaja˛ce i istotnie wpływało na stopień
nawilżenia skóry badanych studentek.
Bibliografia
1. Jarosz M., Bułhak-Jachymczyk B.: Normy żywienia człowieka. Podstawy prewencji otyłości
i chorób niezakaźnych. PZWL, Warszawa, 2008.
2. Garrow J.S., James W.P.T., Ralph A.: Human nutrition and dietetics, Churchill Livingstone,
London, 2000.
3. Pierzynowska J., Wyrzykowska J., Gronowska-Senger A.: Analiza wpływu edukacji żywieniowej na
zachowania żywieniowe wybranej grupy studentów. Roczn. PZH, 1998, 49: 491.
4. Racki P., Kochmański M.: Dieta w leczeniu hipercholesterolemii. Probl. Lek., 1997, 35: 69-74.
5. Sygnowska E., Waśkiewicz A., Pardo B.: Zmiany zwyczajowego sposobu żywienia populacji
Warszawy obje˛tej programem Pol-MONICA w latach 1984-93. Żyw. Człow. Metab., 1997, 24:
234-248.
6. Wigger-Alberti W., Elsner P.: Fluorescence with Wood’s light. Current applications in dermatologic diagnosis, therapy follow-up and prevention. Hautarzt 1997; 48: 523-527.
7. Asawanonda P., Taylor C.R.: Wood’s light in dermatology. Int. J. Dermatol. 1999; 38: 801-807.
8. Socha K., Borawska M.H., Markiewicz R., Charkiewicz W.J.: Ocena sposobu odżywiania studentek
Wyższej Szkoły Kosmetologii i Ochrony Zdrowia w Białymstoku. Bromat. Chem. Toksykol., 2009,
42: 704-708.
9. Ole˛dzka R., We˛głowska K., Szczepańska-Chudy A., Bobrowska B.: Ocena ilościowa sposobu
żywienia studentów Wydziału Farmaceutycznego Akademii Medycznej w Warszawie w roku
akademickim 2002/2003. XIX Naukowy Zjazd Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego „Farmacja – tradycja i nowoczesność”, Wrocław, 2004.
10. Marzec Z., Marzec A., Zare˛ba S.: Ocena sposobu żywienia studentów na podstawie badań
całodobowych diet. XIX Naukowy Zjazd Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego „Farmacja
– tradycja i nowoczesność”, Wrocław, 2004.
11. Przysie˛żna E., Wasilewska A.: Realizacja norm żywieniowych na wybrane składniki mineralne
i grupy produktów spożywczych w dietach studentów Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu.
Bromat. Chem. Toksykol., 2008; 41: 151-159.
12. Zegarska B., Woźniak M., Grupka M., Zegarski T., Fatz-Grupka A.: Ocena stanu wiedzy
i świadomości społeczeństwa na temat przyczyn suchości skóry, jej profilaktyki i możliwości
piele˛gnacyjnych. Post. Dermatol. Alergoz. 2008; 3: 100-106.
13. Raisz L.G.: Osteoporosis: current approaches and future prospects in diagnosis, pathogenesis, and
management. J. Bone Miner. Metab. 1999; 17: 79-89.
14. Evatt M.L., Delong M.R., Khazai N., Rosen A., Triche S., Tangpricha V.: Prevalence of vitamin
D insufficiency in patients with Parkinson disease and Alzheimer disease. Arch. Neurol.. 2008; 65:
1348-1352.
Ocena sposobu odżywiania i stanu nawilżania skóry...
99
15. Patterson D.: Folate metabolism and the risk of Down syndrome. Downs Syndr. Res. Pract. 2008;
12: 93-97.
16. Bujko J., Myszkowska-Ryciak J., Nitka I.: Ocena spożycia składników mineralnych wśród
studentów SGGW w Warszawie. Żyw. Człow. Metab., 2005; 32: 655-659.
17. Białas S., Duda G., Saran A.: Ocena spożycia przez studentów składników mineralnych pochodza˛cych z racji pokarmowych i suplementów. Żyw. Człow. Metab., 2005; 32: 1304-1311.
18. Ole˛dzka R., Kozłowska B., Wiśniewska J., Moczydłowska I., Niedźwiedzka M., Jelińska M.: Ocena
poziomu spożycia wapnia, fosforu i magnezu w całodziennych racjach pokarmowych studentów.
Żyw. Człow. Metab., 2003; 30: 40-45.
19. Paśko P., Krośniak M., Chłopicka J., Zagrodnik I., Zachwieja Z.: Ocena sposobu żywienia
studentów Wydziału Farmaceutycznego Collegium Medium Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie w latach 2003 i 2004. Cze˛ść I: Składniki mineralne. Żyw. Człow. Metab., 2005; 32: 660-667.
20. Stefańska E., Ostrowska J., Czapska D., Karczewski J.: Ocena poziomu spożycia wybranych
składników mineralnych (Na, K, P, Ca, Mg, Fe, Zn) wyste˛puja˛cych w całodziennych racjach
pokarmowych studentów AMB. Bromat. Chem. Toksykol., 2005; 38: 209-211.
Ocena sposobu odżywiania i stanu nawilżenia skóry studentek kierunku
kosmetologii i dietetyki Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku
Streszczenie
Celem pracy była ocena sposobu odżywiania z uwzgle˛dnieniem pokrycia zapotrzebowania na
energie˛, podstawowe składniki odżywcze oraz witaminy i wybrane składniki mineralne w odniesieniu do
stanu nawilżenia skóry studentek Kosmetologii i Dietetyki Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku.
Badaniami obje˛to 48 kobiet w wieku 19-28 lat (średnia wieku 21,38 ± 2,21). Z badanymi studentkami
przeprowadzono ankiete˛ dotycza˛ca˛ sposobu odżywiania opracowana˛ przez Instytut Żywności i Żywienia
i Instytut Kardiologii w modyfikacji Borawskiej i współpr. Ocene˛ stanu nawilżenia skóry wykonano za
pomoca˛ lampy Wooda. Analize˛ diet wykonano metoda˛ 48-godzinnego wywiadu żywieniowego
z użyciem programu komputerowego Dieta 2. Analize˛ statystyczna˛ wyników opracowano przy pomocy
programu komputerowego Statistica v.6.1. Sposób żywienia studentek Kosmetologii i Dietetyki nie
różnił sie˛ istotnie pod wzgle˛dem spożycia zarówno podstawowych składników odżywczych, jak
i witamin i składników mineralnych. Spożycie wody z dieta˛ było niewystarczaja˛ce i istotnie wpływało
na stopień nawilżenia skóry badanych studentek. Sposób odżywiania studentek Kosmetologii i Dietetyki
jest niezbilansowany pod wzgle˛dem podstawowych składników odżywczych, witamin (A, D, E,
folianów) oraz składników mineralnych (wapnia, fosforu, sodu i potasu).
Słowa kluczowe: studenci, dieta, nawyki żywieniowe, niezbe˛dne składniki odżywcze.
The evaluation of nutritional habits and skin moisture of the students
of Cosmetology and Dietetics of the Medical University in Białystok
Summary
The aim of this study was to evaluate the dietary habits with a particular attention to covering the
demand for calories, main nutritious ingredients, selected vitamins and mineral elements and skin
100
Katarzyna Socha i in.
moisture of the students of Cosmetology and Dietetics of the Medical University in Białystok. 48 women
aged 19-28, with the average age of 21.38 ± 2.21 were studied. Food-frequency questionnaires (n = 96)
were implemented to collect the dietary data. The assessment of the skin moisture was provided by
Wood’s lamp. Statistical analyses were performed with the use of Statistica v. 6.1 software. We have not
observed differences between dietary habits of the students of Cosmetology and Dietetics. Consumption
of water by the examined students was insufficient and had influence on the skin moisture. Nutritional
habits of the examined students was imbalanced, taking into consideration basic nutrients. We observed
a deficiency of vitamin D, E, folate, potassium and calcium, but too excessive amount of vitamin A,
sodium and phosphorus.
Key words: students, diet, dietary habits, essential nutrient components.
OSW
Szkice Humanistyczne
2010
Tom X
Nr 4
Aleksandra Maciak1, Marek Bryła2, Irena Maniecka-Bryła2
1
2
Uniwersytet Medyczny w Łodzi
Olsztyńska Szkoła Wyższa im. Józefa Rusieckiego
Cze˛stość wyste˛powania nadwagi i otyłości wśród uczestników
Programu Profilaktyki i Wczesnego Wykrywania Chorób
Układu Kra˛żenia
Wste˛p
Otyłość stanowi jeden z najważniejszych, niezależnych czynników ryzyka
chorób układu kra˛żenia. Wraz nasilaniem sie˛ otyłości wzrasta prawdopodobieństwo
wysta˛pienia takich zaburzeń jak nadciśnienie te˛tnicze, miażdżyca, zaburzenia
lipidowe, cukrzyca, ale przede wszystkim choroba niedokrwienna serca oraz zawał
mie˛śnia sercowego1,2,3. Szerzenie sie˛ otyłości staje sie˛ bardzo ważnym problemem
zdrowotnym nie tylko Europy, ale również całego globu. Według danych Światowej Organizacji Zdrowia otyłość jest 6. w kolejności przyczyna˛ zgonów na świecie.
Od 1997 roku otyłość uznawana jest przez Światowa˛ Organizacje˛ Zdrowia za
chorobe˛ społeczna˛4, przewlekła˛, wymagaja˛ca˛ wdrożenia leczenia5.
W warunkach gabinetu lekarskiego rozpoznawanie otyłości opiera sie˛ zazwyczaj na dokonaniu pomiarów wysokości i masy ciała. Nadwage˛ stwierdza sie˛
gdy masa rzeczywista stanowi 110-120% należnej masy ciała, otyłość natomiast
wtedy, gdy masa ciała rzeczywista przekracza 120% prawidłowej masy ciała6.
Znacznie cze˛ściej stosowanym i jednocześnie bardziej precyzyjnym wskaźnikiem,
1
Poloński L., Gierlotka M.: Otyłość – układ kra˛żenia; Diabetologia Polska, 2003; 10 (2): 212-215
Szostak W., Cybulska B.: Otyłość jako czynnik ryzyka choroby niedokrwiennej serca; Diabetologia
Polska, 2003; 10 (2): 216-219.
3
Witkowska M.: Otyłość jako czynnik zagrożenia chorobami sercowo-naczyniowymi; Medycyna po
Dyplomie, 2004; Wydanie Specjalne, kwiecień: 5-9.
4
Szostak W., Cybulska B. op. cit.
5
Imiela T., Grabowski M.: Odre˛bności choroby wieńcowej i niewydolności serca u osób otyłych;
Kardiologia na co Dzień, 2007; 3 (2): 102-105.
6
Kośmicki M.: Uznane czynniki ryzyka poddaja˛ce sie˛ modyfikacji o słabszym powia˛zaniu z choroba˛
niedokrwienna˛ serca. Nadwaga, otyłość i zespół metaboliczny. [w:] Choroba wieńcowa w praktyce
lekarza rodzinnego. Wieńcowe czynniki ryzyka; Wyd. Termedia, Poznań, 2003: 228-251.
2
102
Aleksandra Maciak i in.
za pomoca˛ którego można określić nie tylko sam fakt wyste˛powania otyłości ale
również oznaczyć jej stopień, jest wskaźnik masy ciała – BMI (Body Mass Index).
Interpretacje˛ wskaźnika masy ciała BMI przedstawiono w tabeli 1. Poza określeniem u pacjenta otyłości i jej stopnia, bardzo ważne diagnostycznie jest określenie
rozmieszczenia tkanki tłuszczowej. Najbardziej zagrażaja˛ca dla zdrowia jest
otyłość typu brzusznego (wisceralna, centralna)7. Zdiagnozowanie otyłości brzusznej możliwe jest za pomoca˛ dwóch wskaźników. Najpowszechniejszym sposobem
jest pomiar obwodu talii (OT). U kobiet nie powinien on przekraczać 80 cm,
u me˛żczyzn zaś 94 cm. Przy wartościach przekraczaja˛cych 88 cm u kobiet i 102 cm
w przypadku me˛żczyzn konieczne jest wdrożenie odpowiednich metod leczniczych, gdyż wówczas wzrasta ryzyko wysta˛pienia zaburzeń na tle kra˛żeniowym8
Rozmieszczenie tkanki tłuszczowej określić można również za pomoca˛ wskaźnika
WHR (Waist/Hip Ratio), którego obliczenie polega na ilorazie obwodu talii
i obwodu bioder (w cm).
Tabela 1
Klasyfikacja otyłości na podstawie wskaźnika BMI
Wartość BMI
Klasyfikacja
18,5-24,9
prawidłowa masa ciała
25,0-29,9
nadwaga
≥ 30,0
otyłość
30,0-34,9
otyłość I stopnia
35,0-39,9
otyłość II stopnia
≥ 40,0
otyłość III stopnia (otyłość olbrzymia)
Źródło: na podst.: Jasiel-Wojculewicz H., Chrostowska M., Narkiewicz K.: Otyłość – niektóre aspekty
epidemiologiczne i rokownicze, Kardiologia na co Dzień, 2007, 3: s. 79-83
Na podstawie wskaźnika WHR dokonuje sie˛ rozróżnienia otyłości na otyłość
brzuszna˛ (androidalna˛), określana˛ jako typ „jabłko” oraz na otyłość udowopośladkowa˛ (gynoidalna˛) zwana˛ otyłościa˛ typu „gruszka”. W sytuacji, gdy wartości
wskaźnika WHR sa˛ u kobiet wyższe od 0,8, u me˛żczyzn wyższe do 1, stwierdza sie˛
otyłość typu brzusznego9
7
Paul Poirier: Targeting abdominal obesity in cardiology: Can we be effective?; Can J Cardiol Vol
24 Suppl D September 2008: 13-17.
8
Hans Hauner, Peter Bramlage, Christian Losch: Overweight, Obesity and High Waist Circumference; Dtsch Arztebl Int 2008; 105(48): 827-833
9
Tatoń J., Czech A., Bernas M.: Sercowo-naczyniowe powikłania nadwagi i otyłości – patofizjologia i leczenie. [w:] Otyłość. Zespół metaboliczny; red. Tatoń J.; Wyd. PZWL, Warszawa, 2007:
377-392.
Cze˛stość wyste˛powania nadwagi i otyłości wśród uczestników...
103
W Polsce zauważalna jest tendencja wzrostowa w odniesieniu do liczby osób
otyłych. Zjawisko to szczególnie widoczne jest w populacji me˛żczyzn10. Odsetek
otyłych osób w naszym kraju zarówno w przypadku kobiet jak i me˛żczyzn w wieku
20-74 lata przekroczył 20%11. Nadwage˛ stwierdzono u 40,4% me˛żczyzn i 27,9%
kobiet. Badanie Lipidogram 2003 potwierdziło, iż w Polsce wcia˛ż przeważa otyłość
pierwszego stopnia (23,7% otyłości)12. Wraz z nasilaniem sie˛ otyłości wzrasta
prawdopodobieństwo wysta˛pienia nadciśnienia te˛tniczego, miażdżycy, zaburzeń
lipidowych, cukrzycy, ale przede wszystkim choroby niedokrwiennej serca oraz
zawału mie˛śnia sercowego. Dlatego też niezbe˛dne jest podejmowanie działań
w zakresie profilaktyki pierwotnej, pozwalaja˛cych na wczesne diagnozowanie
zaburzeń masy ciała13,14.
Materiał i metodyka badań
Celem badania była ocena rozpowszechnienia nadwagi i otyłości wśród
uczestników Programu Profilaktyki i Wczesnego Wykrywania Chorób Układu
Kra˛żenia w mieście średniej wielkości.
Program Profilaktyki i Wczesnego Wykrywania Chorób Układu Kra˛żenia realizowany jest na terenie naszego kraju od 2000 roku. Wówczas piecze˛ nad Programem
sprawowały Kasy Chorych. Od drugiego kwartału 2003 roku Program kontynuowany
jest z ramienia Narodowego Funduszu Zdrowia. Skierowany jest on do osób w wieku
35, 40, 45, 50 oraz 55 lat. Czynnikiem wykluczaja˛cym z udziału w Programie jest
wcześniej rozpoznana choroba układu kra˛żenia ba˛dź/i cukrzyca15,16,17.
10
Szostak W., Cybulska B. op. cit.
Biela U., Paja˛k A., Kaczmarczyk-Chałas K. i in.: Cze˛stość wyste˛powania nadwagi i otyłości
u kobiet i me˛żczyzn w wieku 20-74 lat. Wyniki programu WOBASZ; Kardiologia Polska, 2005; 63 (6);
supl. 4: 1-4.
12
Mastej M., Jóźwiak J., Lukas W. i in.: Epidemia nadwagi i otyłości w Polsce; Kardiologia Polska,
2006; 64 (8), supl. 2: 146-152.
13
Veiga O., Gómez-Martinez S., Marttnez-Gómez M. et al.: Physical activity as a preventive
measure against overweight, obesity,infections, allergies and cardiovascular disease risk factors in
adolescents: AFINOS Study protocol; BMC Public Health 2009, 9: 475.
14
Fang-Yi Chen, Shih-Ming Chen, Hui-Ting Huang et al.: Effects of a lifestyle program on risk for
cardiovascular disease in women; Taiwan J Obstet Gynecol 2009;48(1): 49-52.
15
Maniecka-Bryła I., Maciak A., Kowalska A., Bryła M.: Cze˛stość palenia tytoniu wśród
uczestników Programu Profilaktyki Wczesnego Wykrywania Chorób Układu Kra˛żenia. Medycyna Pracy,
2009, t. 60, nr 2, s. 109-115.
16
Maciak A., Maniecka-Bryła I., Bryła M: Rozpowszechnienie nadciśnienia te˛tniczego wśród
uczestników Programu Profilaktyki Wczesnego Wykrywania Chorób układu Kra˛żenia w mieście średniej
wielkości. Problemy Higieny i Epidemiologii, 2009, t. 90, nr 3, s. 325-331.
17
Bryła M., Maciak A., Marcinkowski J., Maniecka-Bryła I.: Programy profilaktyczne w zakresie
chorób układu kra˛żenia przykładem niwelowania nierówności w stanie zdrowia. Problemy Higieny
i Epidemiologii, 2009, t. 90, nr 1, s. 6-17.
11
104
Aleksandra Maciak i in.
Badanie realizowano w okresie od lutego do kwietnia 2008 roku w niepublicznym zakładzie opieki zdrowotnej w Zgierzu (województwo łódzkie). W badaniu
uczestniczyło 124 podopiecznych placówki, w tym 75 kobiet i 49 me˛żczyzn,
obje˛tych Programem Profilaktyki i Wczesnego Wykrywania Chorób Układu
Kra˛żenia. W badaniu zastosowano kwestionariusz wywiadu składaja˛cy sie˛ z 41
pytań, pogrupowanych w 5 bloków tematycznych. Obejmowały one naste˛puja˛ce
zagadnienia: aktywność fizyczna, palenie tytoniu, dieta oraz stres. Badani dokonany mieli pomiar masy ciała i wzrostu, obwodu talii i bioder oraz dwukrotny pomiar
ciśnienia te˛tniczego krwi. U wszystkich uczestników oznaczono ste˛żenie cholesterolu całkowitego, frakcji LDL i HDL, trójglicerydów oraz ste˛żenia glukozy na
czczo.
Na podstawie zebranych danych utworzono baze˛ w arkuszu kalkulacyjnym
Microsoft Excel a naste˛pnie dokonano analizy statystycznej, uwzgle˛dniaja˛cej
miary przecie˛tne i zróżnicowania. Do oceny zależności pomie˛dzy cechami
wykorzystano test niezależności Chi2. Obliczenia dokonywane były na poziomie
istotności α ≤ 0,05, zaś siła istnieja˛cych zależności wyznaczano była na podstawi
współczynnika Q-Yule’a ba˛dź C- Pearsona. Ze wzgle˛du na liczebność próby
cze˛ść wyników dotycza˛cych struktury analizowanych zmiennych przedstawiono
za pomoca˛ frakcji.
Wyniki badania
U żadnej badanej osoby nie stwierdzono niedowagi. Nadwage˛ wykryto
u 37,9% badanych, otyłość zaś u 28,2% uczestnicza˛cych w badaniu. Należy
podkreślić, iż nadwaga cze˛ściej wyste˛powała w populacji płci żeńskiej, zaś otyłość
była bardziej rozpowszechniona wśród me˛żczyzn. Prawidłowa˛ mase˛ ciała miało
33,8% badanych (35 kobiet i 7 me˛żczyzn). Spośród grupy kobiet 35 posiadało
prawidłowa˛ mase˛ ciała, 26 nadwage˛ zaś 14 otyłość. Spośród 49 me˛żczyzn
prawidłowa masa ciała wysta˛piła u 7 badanych, nadwaga u 21 me˛żczyzn, podobnie
jak otyłość. Średnia wartość wskaźnika BMI w badanej grupie wyniosła 26,6 kg/m2.
Wśród badanych kobiet średnia wartość BMI wyniosła 25,4 kg/m2, zaś w grupie
me˛żczyzn była ona nieco wyższa i wyniosła 28,3 kg/m2 (rycina 1).
W badaniu nie stwierdzono zależności pomie˛dzy masa˛ ciała badanych a ich
wiekiem. Wśród najmłodszych respondentów otyłość wyste˛powała stosunkowo
rzadziej niż w pozostałych grupach wieku. Najcze˛ściej otyłość wyste˛powała u osób
w wieku 40-44 lata, jednakże różnice pomie˛dzy poszczególnymi grupami były
nieznaczne. Strukture˛ badanych według masy ciała w poszczególnych grupach
wieku zaprezentowano na rycinie 2.
Cze˛stość wyste˛powania nadwagi i otyłości wśród uczestników...
105
norma
nadwaga
oty³oœæ
0
0,1
0,2
kobiety
0,3
0,4
0,5
mê¿czyŸni
Ryc. 1. Struktura badanych według płci i masy ciała
Źródło: obliczenia własne
0,6
frakcja
0,4
0,2
0
35-39
40-44
prawid³owa masa cia³a
45-49
nadwaga
50-55
oty³oœæ
Ryc. 2. Struktura badanych według rozpowszechnienia zaburzeń masy ciała w poszczególnych grupach
wieku
Źródło: obliczenia własne
Analiza diety z punktu widzenia rozpowszechnienia zaburzeń masy ciała
wykazała, iż spożycie wie˛kszości produktów spożywczych nie miało wpływu na
wysta˛pienie nadwagi czy otyłości. Również rozpowszechnienie prawidłowej masy
ciała nie zależało w sposób istotny od stosowanej przez badanych diety. Umiarkowanie silna˛ zależność (Chi2 = 18,335; p ≤ 0,01; C = 0,359), stwierdzono
pomie˛dzy liczba˛ posiłków a masa˛ ciała. Wśród osób z prawidłowa˛ masa˛ ciała 29
106
Aleksandra Maciak i in.
spożywało trzy posiłki dziennie. Najrzadziej zaś wśród osób o prawidłowej masie
ciała deklarowano spożycie pie˛ciu posiłków dziennie. Badani, którzy cierpieli
z powodu nadwagi, deklarowali spożycie czterech posiłków w cia˛gu dnia. Dokładne dane zamieszczono w tabeli 2.
Tabela 2
Struktura badanych według liczby spożywanych posiłków i masy ciała
Liczba spożywanych
posiłków
Prawidłowa masa
ciała
Nadwaga
Otyłość
Ogółem
n
frakcja
n
frakcja
n
frakcja
N
%
Dwa
3
0,07
3
0,06
0
0
6
4,8
Trzy
29
0,70
28
0,60
13
0,37
70
56,5
Cztery
8
0,19
15
0,32
15
0,43
38
30,6
Pie˛ć
2
0,04
1
0,02
7
0,20
10
8,1
Razem
42
1,00
47
1,00
35
1,00
124
100,0
Źródło: obliczenia własne
Masa ciała osób obje˛tych badaniem korelowała z cze˛stościa˛ spożywania
słodyczy. Osoby, które spożywały słodycze raz dziennie, najcze˛ściej miały prawidłowa˛ mase˛ ciała. W przypadku osób, które zadeklarowały, że spożywaja˛ słodycze
cze˛ściej niż trzykrotnie w cia˛gu dnia, najcze˛ściej stwierdzano otyłość. Zaskoczeniem okazał sie˛ fakt, iż badani, którzy nie spożywali słodyczy, najcze˛ściej mieli
diagnozowana˛ nadwage˛. Zależność statystyczna pomie˛dzy spożywaniem słodyczy
a masa˛ ciała należała do zależności średniej mocy (Chi2 = 17,803; p ≤ 0,01;
C = 0,354).
Nieco silniejsza˛ zależność (Chi2 = 22,713; p ≤ 0,01; C = 0,393) stwierdzono
w przypadku masy ciała i spożywania warzyw i owoców przez osoby obje˛te
badaniem. Wykazano, że spożywanie warzyw i owoców może w sposób istotny
regulować przemiane˛ materii oraz zapobiegać nadwadze i otyłości. Osoby spożywaja˛ce warzywa i owoce cze˛ściej niż trzykrotnie w cia˛gu dnia najrzadziej właśnie
miały nadwage˛ i otyłość. Wśród badanych, którzy nie spożywali owoców, była
tylko jedna osoba z prawidłowa˛ masa˛ ciała. Omówione wyżej dane zostały
przedstawione szczegółowo w tabeli 3 i 4.
W badaniu wykazano także, że masa ciała w sposób umiarkowany zależała od
cze˛stości picia alkoholu (Chi2 = 18,561; p ≤ 0,05; C = 0,361). Badani, którzy
deklarowali picie alkoholu codziennie ba˛dź co najmniej raz w tygodniu, cze˛ściej
mieli otyłość i nadwage˛ niż respondenci nie spożywaja˛cy alkoholu ba˛dź spożywaja˛cy go w sposób umiarkowany.
107
Cze˛stość wyste˛powania nadwagi i otyłości wśród uczestników...
Tabela 3
Struktura badanych według masy ciała i cze˛stości spożywania słodyczy
Spożycie słodyczy
(dziennie)
Prawidłowa masa
ciała
Nadwaga
n
frakcja
n
frakcja
Nie spożywa
1
0,28
15
Raz
22
0,53
21
2-3 razy
6
0,14
Cze˛ściej niż trzykrotnie
2
Razem
42
Otyłość
Ogółem
n
frakcja
N
%
0,32
4
0,11
31
25,0
0,45
11
0,31
54
43,5
7
0,15
10
0,29
23
18,5
0,05
4
0,08
10
0,29
16
13,0
1,00
47
1,00
35
1,00
124
100,0
Źródło: obliczenia własne
Tabela 4
Struktura badanych według masy ciała i cze˛stości spożywania warzyw i owoców
Spożycie
warzyw i owoców
Prawidłowa masa
ciała
Nadwaga
Otyłość
Ogółem
n
frakcja
n
frakcja
n
frakcja
N
%
Raz
8
0,19
20
0,43
17
0,49
45
36,2
Dwa razy
11
0,26
12
0,26
11
0,31
34
27,4
Trzy razy
8
0,19
8
0,17
1
0,03
17
13,7
Cze˛ściej niż trzykrotnie
15
0,36
4
0,08
4
0,11
23
18,6
Nie spożywa
0
0
3
0,06
2
0,06
5
4,0
Razem
42
1,00
47
1,00
35
1,00
124
100,0
Źródło: obliczenia własne
Badanie pozwoliło również zauważyć, iż masa ciała badanych korelowała
z wysokościa˛ ciśnienia te˛tniczego, ste˛żeniem cholesterolu całkowitego i trójglicerydów oraz glukozy we krwi. Ponad połowa, u których stwierdzono wyste˛powanie otyłości, miała nadciśnienie (aż 21 badanych spośród 35 osób z otyłościa˛). Najcze˛ściej ciśnienie prawidłowe wysokie diagnozowano wśród osób z nadwaga˛, zaś ciśnienie prawidłowe i optymalne w grupie z prawidłowa˛ masa˛ ciała. Na
podstawie testu niezależności Chi2 określono, iż zależność pomie˛dzy masa˛ ciała
i ciśnieniem te˛tniczym była zależnościa˛ średniej mocy (Chi2 = 26,076; p = 0,01;
C = 0,417). Strukture˛ badanych według wysokości ciśnienia te˛tniczego krwi
z uwzgle˛dnieniem masy ciała przedstawiono na rycinie 3.
108
Aleksandra Maciak i in.
frakcja
0,6
0,3
0
optymalne
prawid³owe
prawid³owe
wysokie
prawid³owa masa cia³a
nadciœnienie
nadwaga
oty³oœæ
Ryc. 3. Struktura badanych według wysokości ciśnienia te˛tniczego krwi i masy ciała
Źródło: obliczenia własne
Masa ciała badanych korelowała również w sposób umiarkowany ze ste˛żeniem
cholesterolu całkowitego (Chi2 = 13,079; p ≤ 0,05; C = 0,309). Wśród osób,
u których stwierdzono prawidłowa˛ mase˛ ciała, u ponad połowy odnotowano
ste˛żenie cholesterolu pomie˛dzy 200-250 mg/dl, zaś u 1/3 uczestników badania
z prawidłowa˛ masa˛ ciała ste˛żenie cholesterolu całkowitego nie przekraczało 200
mg/dl. Wśród omawianej grupy nie było również ani jednej osoby z cholesterolem
całkowitym przekraczaja˛cym 300 mg/dl. U około połowy z otyłościa˛, stwierdzono
ste˛żenie pomie˛dzy 200-250 mg/dl, zaś u 1/3 otyłych poddanych badaniu ste˛żenie
cholesterolu całkowitego wynosiło od 250 do 300 mg/dl (tabela 5). W przypadku
profilu lipidowego masa ciała nie korelowała ze ste˛żeniem frakcji HDL i LDL
cholesterolu.
Tabela 5
Struktura badanych według masy ciała i ste˛żenia cholesterolu całkowitego (w mg/dl)
Ste˛żenie cholesterolu
(mg/dl)
Prawidłowa masa
ciała
Nadwaga
Otyłość
Ogółem
n
frakcja
n
frakcja
n
frakcja
N
%
< 200
13
0,31
9
0,19
3
0,09
25
20,2
200-250
23
0,55
22
0,47
16
0,46
61
49,2
250-300
6
0,14
11
0,23
12
0,34
29
23,4
> 300
0
0
5
0,11
4
0,11
9
7,2
Razem
42
1,00
47
1,00
35
1,00
124
100,0
Źródło: obliczenia własne
109
Cze˛stość wyste˛powania nadwagi i otyłości wśród uczestników...
Od masy ciała badanych zależne było ste˛żenie trójglicerydów (Chi2 = 17,686;
p ≤ 0,01; C = 0,353). Była to zależność średniej mocy. Zaobserwowano, że wśród
osób z prawidłowa˛ masa˛ ciała aż 4/5 badanych miało ste˛żenie trójglicerydów nie
przekraczaja˛ce 150 mg/dl. W przypadku osób z otyłościa˛, u najwie˛kszego odsetka
badanych stwierdzono ste˛żenie trójglicerydów przekraczaja˛ce 200 mg/dl. Tak
wysokie ste˛żenie miało 15 spośród 35 osób z BMI przekraczaja˛cym 30 kg/m2. Dla
porównania, tylko 2 osoby z prawidłowa˛ masa˛ ciała miały ste˛żenie trójglicerydów
wie˛ksze niż 200 mg/dl. Dokładniejsze dane na temat ste˛żenia trójglicerydów i masy
ciała uczestników badania przestawiono w tabeli 6.
Tabela 6
Struktura badanych według masy ciała i ste˛żenia trójglicerydów (w mg/dl)
Ste˛żenie trójglicerydów
(mg/dl)
Prawidłowa masa
ciała
Nadwaga
Otyłość
Ogółem
n
frakcja
n
frakcja
n
frakcja
N
%
< 150
34
0,81
28
0,60
14
0,40
76
61,3
150-200
6
0,14
8
0,17
6
0,17
20
16,1
> 200
2
0,05
11
0,23
15
0,43
28
22,6
Razem
42
1,00
47
1,00
35
1,00
124
100,0
Źródło: obliczenia własne
0,9
frakcja
0,6
0,3
0
prawid³owa masa
cia³a
< 100
nadwaga
100-125
oty³oœæ
> 126
Ryc. 4. Struktura badanych według masy ciała i ste˛żenia glukozy (w mg/dl)
Źródło: obliczenia własne
110
Aleksandra Maciak i in.
Przeprowadzone badanie wykazało również niewielka˛ zależność masy ciała ze
ste˛żeniem glukozy we krwi (Chi2 = 9,688; p ≤ 0,05; C = 0,269). Zaobserwowano, iż
wraz ze wzrostem masy ciała, maleje udział badanych z prawidłowym ste˛żeniem
glukozy we krwi. Spośród osób z prawidłowa˛ masa˛ ciała aż 86% badanych miało
prawidłowe ste˛żenie glukozy. W przypadku osób z nadwaga˛ odsetek ten wyniósł
72% a wśród otyłych respondentów spadł do 63%. Jednocześnie zwie˛kszał sie˛
udział badanych, u których rozpoznano cukrzyce˛ (rycina 4).
Omówienie
W próbie obje˛tej badaniem nadwaga wysta˛piła u 37,9% badanych, otyłość zaś
u 28,2%. W grupie kobiet prawidłowa˛ mase˛ ciała miała prawie połowa, nadwage˛ co
trzecia otyłość, zaś co pia˛ta badana. W grupie me˛żczyzn otyłość stwierdzono aż
u 21 spośród 42 badanych, na nadwage˛ cierpiał prawie co drugi me˛żczyzna, zaś
prawidłowa masa ciała stwierdzona została tylko u co szóstego badanego. Cze˛stsze
wyste˛powanie prawidłowej masy ciała u kobiet potwierdzone również zostało
w badaniu WOBASZ. Stwierdzono w nim obecność prawidłowej masy ciała
u 49,7% kobiet i 38,4% me˛żczyzn. Nadwaga cze˛ściej wyste˛powała wśród me˛żczyzn (40,4%) w porównaniu z kobietami (27,9%) W przypadku otyłości zaobserwowano niewielkie różnice (20,6% me˛żczyzn i 20,2% kobiet)18, w przeciwieństwie
do znacznych różnic jakie wysta˛piły w grupie mieszkańców Zgierza uczestnicza˛cych w Programie Profilaktycznym. Średnia wartość wskaźnika BMI w badanej grupie wyniosła 26,6 kg/m2, przy czym był on nieco wyższy wśród me˛żczyzn
(odpowiednio 28,3 kg/m2 dla me˛żczyzn i 25,4 kg/m2 dla kobiet). W innym badaniu,
określaja˛cym mie˛dzy innymi cze˛stość wyste˛powania otyłości, przeprowadzonym
w Radomiu, średnie wartość BMI dla kobiet wyniosły 27 kg/m2 i 26 kg/m2 w grupie
me˛żczyzn. Zbliżone wartości BMI uzyskano w Lublinie19. Wyższa˛ średnia˛ wartość
BMI stwierdzono także we wspomnianym już badaniu „Zmierz ciśnienie – oceń
ryzyko”, w którym wyniósł on 27,7 kg/m2 20. Porównuja˛c rozpowszechnienie
nadwagi wśród badanej populacji warto zacytować badanie, opisane przez Kare˛
i wsp..., którego celem było określenie rozpowszechnienia nadwagi i otyłości wśród
mieszkańców Poznania. Wykazano w nim, że wśród czterdziestoletnich mieszkańców tego miasta nadwaga wysta˛piła u 36,5% mieszkańców, otyłość zaś u 12,1%21.
18
Biela U., Paja˛k A., Kaczmarczyk-Chałas K. i in op. cit.
Kozak-Szkopek E., Mieczkowska J., Baraniak J i in.: Rozpowszechnienie czynników ryzyka
choroby niedokrwiennej serca w populacji mieszkańców Lublina; Czynniki Ryzyka, 2003; 2-4: 85-90.
20
Sulicka J., Fornal M. i in.: Wybrane czynniki ryzyka chorób sercowo-naczyniowych u pacjentów
podstawowej opieki zdrowotnej; Nadciśnienie Te˛tnicze, 2006; 10(5): 370-376.
21
Kara I., Maksymiuk T.:, Nadwaga i otyłość w populacji 40-letnich mieszkańców Poznania
i województwa poznańskiego w aspekcie czynników ryzyka chorób układu kra˛żenia; Problemy Higieny
i Epidemiologii, 2005; 86 (2): 99-102.
19
Cze˛stość wyste˛powania nadwagi i otyłości wśród uczestników...
111
W przypadku mieszkańców Zgierza w tym wieku nadwaga wysta˛piła u 36% osób,
zaś otyłość aż u 32% badanych. W cytowanym już badaniu NATPOL PLUS średnia
wartość BMI wyniosła 25,9 kg/m2 i była nieco niższa niż w badaniu własnym.
Otyłość wyste˛powała u 19,1% badanych, czyli prawie o 10% rzadziej niż
w omawianym badaniu. Nadwaga w badaniu NATPOL PLUS, podobnie jak
w Zgierzu, cze˛ściej diagnozowana była w grupie kobiet22.
Wpływ otyłości na stan zdrowia człowieka został poznany już w długofalowym
badaniu Framingham Heart Study. Kobiety z nadmierna˛ masa˛ ciała żyły średnio 3,3
lat krócej niż osoby z prawidłowa˛ masa˛ ciała, zaś w przypadku otyłości jest to nawet
7 lat mniej. Nadwaga i otyłość w mniejszym stopniu wpływaja˛ na długość trwania
życia wśród me˛żczyzn. Me˛żczyźni z nadwaga˛ żyli około 3,1 roku krócej, zaś
cierpia˛cy na otyłość około 6 lat krócej niż me˛żczyźni z prawidłowa˛ masa˛ ciała23.
Otyłość w znacznej mierze wpływa również na funkcjonowanie układu kra˛żenia.
U osób otyłych dwukrotnie cze˛ściej dochodzi do niewydolności serca24. Mie˛dzy
otyłościa˛ a nadciśnieniem te˛tniczym jest również wzajemna zależność. Im wie˛ksza
otyłość, tym wyższe nadciśnienie, natomiast im wyższe nadciśnienie, tym wie˛kszy
przyrost masy ciała25. Zależność ta została potwierdzona w badaniu własnym,
w którym spośród osób cierpia˛cych na otyłość nadciśnienie wysta˛piło u ponad
połowy. Wpływ otyłości na rozwój nadciśnienia te˛tniczego został potwierdzony
również w badaniu przeprowadzonym wśród pacjentów Poradni Chorób Metabolicznych. W badaniu tym stwierdzono dodatnia˛ korelacje˛ pomie˛dzy wyste˛powaniem
zwie˛kszonej masy ciała a wzrostem skurczowego i rozkurczowego ciśnienia te˛tniczego. Zależność ta˛ zaobserwowano zarówno w grupie pacjentów, u których
nadciśnienie te˛tnicze stwierdzone zostało w wywiadzie, jak i wśród tych badanych,
u których nadciśnienie nie zostało wcześniej zdiagnozowane26.
Otyłość wpływa na metabolizm lipidów, warunkuje rozwój hiperinsulinemii
i metabolizm glukozy, jak również nie pozostaje bez wpływu na naczynia
i śródbłonek naczyniowy. Badanie przeprowadzone przez Abbasi et al. Jak również
realizowane w ramach The RIMHA Study27 wykazało, iż w populacji osób otyłych
22
Zdrojewski T., Bandosz P., Szpakowski P. i in.: Rozpowszechnienie głównych czynników ryzyka
chorób układu kra˛żenia układu sercowo-naczyniowego w Polsce. Wyniki badania NATPOL PLUS.
Kardiologia Polska, 2004; 64 (supl. 4): 5-22.
23
Jasiel-Wojculewicz H., Chrostwoska M., Narkiewicz K.: Otyłość – niektóre aspekty epidemiologiczne i rokownicze; Kardiologia na co Dzień, 2007; 3 (2): 79-83.
24
Poloński L., Gierlotka M. op. cit.
25
Chrostowska M., Szcze˛ch R., Narkiewicz K.: Nadciśnienie te˛tnicze zwia˛zane z otyłościa˛;
Kardiologia na co Dzień, 2007; 3 (2): 106-112.
26
Rejman A., Olszanecka-Glinianowicz, Mizia-Stec K. i in.: Cze˛stość nadciśnienia te˛tniczego
w populacji otyłych pacjentów Poradni Chorób Metabolicznych; Nadciśnienie Te˛tnicze, 2006; 10 (6):
511-517.
27
Coca A., Cea-Calvo L., Lozano J. et al.: High-Density Lipoprotein Cholesterol and Cardiovascular Disease in Spanish Hypertensive Women. The RIMHA Study; Rev Esp Cardiol. 2009; 62(9):
1022-1031.
112
Aleksandra Maciak i in.
ba˛dź maja˛cych nadwage˛, ste˛żenie podstawowych lipidów, a wie˛c cholesterolu
całkowitego, frakcji LDL oraz trójglicerydów sa˛ dużo wyższe niż u osób z prawidłowa˛ masa˛ ciała. Zależność ta˛ potwierdzono także w badaniu własnym, gdzie
nadmierna masa ciała korelowała z podwyższonym ste˛żeniem cholesterolu całkowitego. Wzrost tych ste˛żeń naste˛pował również w sposób proporcjonalny do
wartości wskaźnika BMI. Wyniki badania jednoznacznie podkreślaja˛, iż wzrost
wskaźnika BMI wia˛że sie˛ ze wzrostem oporności pacjentów na insuline˛. Wśród
osób z prawidłowa˛ masa˛ ciała dużo cze˛ściej stwierdzano prawidłowe ste˛żenie
glukozy we krwi. Podobne wyniki uzyskano w badaniu przeprowadzonym przez
grupe˛ The Look AHEAD (Action For Health in Diabetes), w którym stwierdzono, iż
regularna aktywność fizyczna wpływaja˛ca pozytywnie na spadek masy ciała,
warunkuje spadek insulinooporności wśród pacjentów cierpia˛cych na cukrzyce˛ typu
228. Podobne wyniki potwierdziły badania opisane przez Yassine et al. Wykazano
istotny wpływ nadmiernej masy ciała na tolerancje˛ glukozy i insulinooporność
wśród uczestników29.
Redukcja masy ciała bywa jednym z najistotniejszych działań prewencyjnych
minimalizuja˛cych ryzyko wysta˛pienia choroby wieńcowej. Badania pokazuja˛, iż
redukcja masy ciała tylko o 1 kg znacznie poprawia profil lipidowy i reguluje
ste˛żenie glukozy we krwi i wartości ciśnienia te˛tniczego. Cholesterol całkowity
spada o 2,28 mg/dl w chwili, gdy tracimy na wadze około 5-10%. Obniża sie˛
również ste˛żenie cholesterolu LDL o 0,91 mg/dl, zaś trójglicerydów o 1,54 mg/dl.
Zauważono również spadek wartości ciśnienia te˛tniczego (skurczowego o 0,68
mmHg, rozkurczowego o 0,34 mmHg) oraz spadek ste˛żenia glukozy we krwi o 3,6
mg/dl30.
Wnioski
1. Nadwaga i otyłość była istotnym problemem zdrowotnym w badanej grupie
uczestników Programu Profilaktyki i Wczesnego Wykrywania Chorób Układu
Kra˛żenia.
2. Stwierdzono zależność pomie˛dzy nadmierna˛ masa˛ ciała a innymi czynnikami ryzyka chorób układu kra˛żenia i wybranymi nieprawidłowymi elementami
stylu życia badanych.
28
The Look AHEAD Research Group: Reduction in weight and cardiovascular disease risk factors
in individuals with type 2 diabetes; Diabetes Care, 2007; 30 (6): 1374-1383.
29
Yassine H., Marchetti M., Krishnan R. et al.: Effects of Exercise and Caloric Restriction on
Insulin Resistance and Cardiometabolic Risk Factors in Older Obese Adults – A Randomized Clinical
Trial; J Gerontol A Biol Sci Med Sci 2009. Vol. 64A, No. 1, 90-95.
30
Chrostowska M., Szcze˛ch R., Narkiewicz K op. cit.
Cze˛stość wyste˛powania nadwagi i otyłości wśród uczestników...
113
3. Maja˛c na uwadze ogromny wpływ redukcji masy ciała na stan zdrowia
i konsekwencje zdrowotne otyłości i nadwagi konieczne jest wdrażanie odpowiednich działań profilaktycznych ukierunkowanych na walke˛ z nadmierna˛ masa˛ ciała,
jako czynnikiem ryzyka chorób układu kra˛żenia.
Cze˛stość wyste˛powania nadwagi i otyłości wśród uczestników Programu Profilaktyki
i Wczesnego Wykrywania Chorób Układu Kra˛żenia
Streszczenie
Wste˛p. Otyłość stanowi jeden z najważniejszych, niezależnych czynników ryzyka chorób układu
kra˛żenia. Wraz z nasilaniem sie˛ otyłości wzrasta prawdopodobieństwo wysta˛pienia nadciśnienia
te˛tniczego, miażdżycy, zaburzeń lipidowych, cukrzycy, ale przede wszystkim choroby niedokrwiennej
serca oraz zawału mie˛śnia sercowego. Cel. Celem pracy była ocena rozpowszechnienia nadwagi
i otyłości wśród uczestników Programu Profilaktyki i Wczesnego Wykrywania Chorób Układu
Kra˛żenia. Materiał i metoda. Badaniem obje˛to 75 kobiet i 49 me˛żczyzn, w wieku 35-55 lat. Narze˛dzie
badania stanowił kwestionariusz wywiadu uwzgle˛dniaja˛cy pytania z zakresu diety, aktywności fizycznej, palenia tytoniu oraz stresu. Badani mieli wykonywany dodatkowo dwukrotny pomiar ciśnienia
te˛tniczego krwi, masy i wysokości ciała, obwodu talii i bioder oraz oznaczono lipidogram i ste˛żenie
glukozy na czczo. Wyniki poddano analizie statystycznej z wykorzystaniem współczynnika niezależności Chi2 i C-Pearsona. Wyniki. Nadwage˛ stwierdzono u 37,9% badanych, otyłość u 28,2%. Wnioski.
Istnieje konieczność wprowadzenia działań profilaktycznych ukierunkowanych na zmniejszenie cze˛stości nadwagi i otyłości w walce z chorobami układu kra˛żenia.
Słowa kluczowe: nadwaga, otyłość, program profilaktyczny, choroby układu kra˛żenia.
The frequency of overweight and obesity among the participands of the Programme
for Proghylaxis and Early Diagnosis of Cardiovascular Disorders
Summary
Background. Obesity is the major independent risk factor for cardiovascular system’s diseases.
Obesity and overweight increase the risk of such disorders like hypertension, arteriosclerosis, diabetes,
but above all it leads to ischemic heart disease and myocardial infarction as well. Aim. The aim of the
paper was the assessment of the prevalence of overweight and obesity amongst participants of
cardiovascular early prevention programme. Material and method. The study included 124 people, 75
females and 49 males. The tool of the research was a questionnaire survey containing 41 questions
concerning the physical activity, diet, smoking and stress. The survey was combined with double
measurement of the blood pressure, body weight, height, waist and hip circumference and the results of
diagnostic investigations (blood-glucose level, lipid level). Results. Overweight was found in 37.9% of
subjects, whereas obesity in 28.2%. Conclusions. The results of the conducted study confirm that there
is a strong need for the implementation of prophylactic programmes aiming at the popularisation of
healthy life-style and the reduction of prevalence of overweight and obesity which corresponds with
cardiovascular system’s diseases.
Key words: overweight, obesity, prophylactic programme, cardiovascular diseases.
OSW
Szkice Humanistyczne
2010
Tom X
Nr 4
Dariusz Czaprowski1, Łukasz Stoliński2, Andrzej Szczygiełł3, Agnieszka Ke˛dra4
1
2
3
4
Olsztyńska Szkoła Wyższa im. Józefa Rusieckiego, Olsztyn
Zespół Sportowych Szkół Ogólnokształca˛cych im. Jana Pawła II, Skierniewice
Akademia Wychowania Fizycznego im. B. Czecha, Kraków
Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego, Warszawa
Pozaszkolna aktywność fizyczna młodzieży szkolnej
w wieku 7-15 lat
Wste˛p
Spośród zachowań poża˛danych dla zdrowia ważna˛ pozycje˛ zajmuje aktywność
fizyczna definiowana jako „wysiłek mie˛śniowy wywołuja˛cy w organizmie zespół
zmian, które prowadza˛ do wydatku energetycznego wyższego niż poziom spoczynkowy” [1]. Definicja ta obejmuje wszelkie formy aktywności ruchowej m.in.
zorganizowane zaje˛cia sportowe, aktywność rekreacyjna˛, spacery czy też aktywność zwia˛zana˛ z transportem. Aktywność fizyczna dostosowana adekwatnie do
wieku i sprawności fizycznej jest najlepszym sposobem na zachowanie zadawalaja˛cego poziomu zdrowia. Wysiłek fizyczny, poła˛czony z innymi elementami zdrowego stylu życia jak np. właściwym odżywianiem czy też unikaniem używek,
odgrywa istotna˛ role˛ w zapobieganiu chorobom określanych mianem cywilizacyjnych, takich jak choroby układu kra˛żenia, zespoły bólowe kre˛gosłupa, cukrzyca,
osteoporoza, nadciśnienie te˛tnicze, otyłość czy depresja [2, 3, 4].
Niestety poziom aktywności wśród dzieci i młodzieży jest bardzo niski, co
wie˛cej obserwuje sie˛ jego systematyczne obniżanie wraz z wiekiem, aż do
całkowitego jego braku. Szczególnie okres dojrzewania sprzyja obniżeniu poziomu
aktywności ruchowej, zwłaszcza wśród dziewcza˛t [1, 5, 6]. Obowia˛zuja˛cym
w Polsce przekonaniem, dominuja˛cym zwłaszcza wśród ludzi młodych, jest fakt
braku konieczności dbania o zdrowie. Pogla˛d ten jest niezmienny niezależnie od
wieku i płci [7, 8]. Dane te sa˛ tym bardziej niepokoja˛ce, iż dowiedziono, że brak
aktywności fizycznej jest powodem przedwczesnej śmierci co 10-ego dorosłego
człowieka [9].
Obecnie wskazuje sie˛ aktywność fizyczna˛ jako podstawowa˛ metode˛ terapeutyczna˛ pozwalaja˛ca˛ ograniczyć stosowanie innych, bardziej kosztownych metod
leczenia [10, 11]. Zwie˛kszona aktywność ruchowa może być skutecznym klinicznie
116
Dariusz Czaprowski i in.
i niedrogim sposobem zapobiegania gwałtownie narastaja˛cej cze˛stości zachorowań
na choroby przewlekłe. Udowodniono także, że prowadzenie aktywnego życia
przynosi wiele korzyści także społecznych i psychologicznych, a mie˛dzy aktywnościa˛ fizyczna˛ i średnia˛ długościa˛ życia zachodzi bezpośrednia relacja wskazuja˛ca, że
populacje aktywne fizycznie zazwyczaj żyja˛ dłużej niż populacje nieaktywne
[9, 10, 11].
Dlatego też istotne jest określanie nie tylko poziomu aktywności fizycznej
dzieci i młodzieży ale i ocena czynników determinuja˛cych jej poziom. Pozwoli to
na właściwe wdrażanie programów profilaktycznych i wyrównawczych.
Cel pracy
Celem pracy było określenie poziomu pozaszkolnej aktywności ruchowej
dziewcza˛t i chłopców w wieku 7-15 lat z uwzgle˛dnieniem wpływu wieku oraz płci
na badane parametry.
Materiał i metoda badań
Analiza˛ obje˛to 273 dziewcza˛t i 323 chłopców – uczniów klas I-VI szkoły
podstawowej oraz I-III gimnazjum przy Zespole Sportowych Szkół Ogólnokształca˛cych w Skierniewicach (roczniki 2001-1993). W badaniach wykorzystano autorski kwestionariusz ankiety, który został wypełniony przez badane dzieci wspólnie
z rodzicami. W celu określenia poziomu pozaszkolnej aktywności ruchowej
ankietowani określali liczbe˛ godzin przeznaczana˛ w cia˛gu tygodnia na droge˛ do
szkoły pokonywana˛ pieszo, spacery, zabawe˛ na podwórku, pozalekcyjne, zorganizowane zaje˛cia ruchowe oraz na jazde˛ na rolkach i rowerze. Badani mogli
także wskazać inne, wybrane przez siebie, formy aktywności ruchowej. Zebrane
dane przeanalizowano także pod wzgle˛dem wpływu na nie wieku oraz płci. Ankiete˛
przeprowadzono w kwietniu 2008 roku.
Analize˛ statystyczna˛ przeprowadzono w oparciu o program Statistica 7.1. (Stat
Soft, USA). Wykorzystano test T Studenta oraz test analizy wariancji. Jako poziom
istotności różnic przyje˛to wartość p<0,05).
Wyniki
W pierwszym rze˛dzie określono średnia˛ liczbe˛ godzin przeznaczana˛ przez
badane dziewcze˛ta i chłopców na analizowane formy aktywności ruchowej w cia˛gu
tygodnia. Dziewcze˛ta przeznaczały ła˛cznie na nie średnio 21,29 (±2,6), chłopcy
natomiast 20,96 (±11,0) godzin. Nie wykazano jednak istotnej różnicy w poziomie
117
Pozaszkolna aktywność fizyczna młodzieży szkolnej...
aktywności ruchowej mie˛dzy obiema płciami (p=0,24). Spośród badanych form
aktywności ruchowej jedynie w przypadku zorganizowanych, pozalekcyjnych zaje˛ć
ruchowych zaobserwowano istotna˛ różnice˛. Chłopcy znamiennie wie˛cej czasu
przeznaczali ten rodzaj aktywności (tab. 1).
Tabela 1
Średnie odchylenia standardowe oraz poziom istotności różnic w zakresie pozaszkolnej aktywności
ruchowej w grupie dziewcza˛t i chłopców
Czas (h) (SD)
Zmienna
dziewcze˛ta n=273
chłopcy n=323
p
Droga do i ze szkoły pieszo
2,13 (2,6)
1,8 (1,6)
0,06
Spacery
5,1 (5,2)
4,23 (5,2)
0,05
Zabawa na podwórku
7,65 (7,7)
7,76 (6,5)
0,85
Pozalekcyjne zajkcia ruchowe
1,86 (3,7)
2,5 (4,0)
0,04*
Rolki, rower
4,1 (4,8)
4,43 (4,4)
0,38
Inne aktywności
0,45 (2,03)
0,24 (1,2)
0,14
Ła˛cznie
21,29 (11,9)
20,96 (11,0)
0,24
Wytłuszczeniem wyróżniono różnice istotne statystycznie
Źródło: badania własne.
Tabela 2
Średnie odchylenia standardowe oraz poziom istotności zwia˛zku mie˛dzy płcia˛, klasa˛ a czasem
przeznaczanym w tygodniu na pokonanie drogi do i ze szkoły pieszo
Dziewcze˛ta
Klasa
Chłopcy
średnia (h)
SD
średnia (h)
SD
I SP
1,4
0,5
1,5
0,5
II SP
2,6
1,8
2,2
0,8
III SP
2,0
0,7
1,5
0,3
IV SP
2,0
0,7
1,6
0,4
V SP
1,4
0,4
1,8
0,6
VI SP
2,0
0,3
1,9
0,5
IG
2,6
1,1
2,0
0,5
II G
1,9
0,7
1,7
0,7
III G
2,6
0,7
2,2
0,5
p
0,97
Źródło: badania własne.
W dalszej cze˛ści przeanalizowano zmiany badanych form aktywności fizycznej wraz z wiekiem badanych oraz zwia˛zek czasu przeznaczanego na pozaszkolna˛
aktywność ruchowa˛ z klasa˛ do której ucze˛szczały badane dzieci i młodzież oraz
z płcia˛. W pierwszym rze˛dzie oceniono czas spe˛dzany na drodze do i ze szkoły
118
Dariusz Czaprowski i in.
pokonywany pieszo. Analiza wykazała istotna˛ zależność mie˛dzy klasa˛ (wiekiem)
a czasem przeznaczanym na dojście do szkoły oraz powrót z niej (p<0,01).
Niemniej jednak nie wykazano istotnego zwia˛zku mie˛dzy płcia˛, klasa˛ a średnia˛
liczba˛ godzin spe˛dzana˛ w drodze do i ze szkoły pieszo (p=0,97) (tab. 2).
Kolejna˛ oceniana˛ zmienna˛ był czas spe˛dzany w cia˛gu tygodnia na spacerach.
Analiza nie wykazała istotnego wpływu zarówno wieku (klasy) (p>0,05) jak i płci
na średnia˛ liczbe˛ godzin przeznaczana˛ na te˛ forme˛ ruchu (tab. 3).
Tabela 3
Średnie odchylenia standardowe oraz poziom istotności zwia˛zku mie˛dzy płcia˛, klasa˛ a średnia˛ liczba˛
godzin przeznaczana˛ w cia˛gu tygodnia na spacery
Dziewcze˛ta
Klasa
Chłopcy
średnia (h)
SD
średnia (h)
SD
I SP
4,6
1,6
4,4
1,5
II SP
6,0
2,3
4,1
1,4
III SP
5,1
1,9
4,2
1,2
IV SP
5,7
2,6
5,9
2,2
V SP
4,8
2,5
4,2
2,0
VI SP
4,9
1,7
4,4
1,9
IG
4,7
1,4
2,2
0,8
II G
5,6
2,0
3,2
2,5
III G
4,1
1,3
5,8
1,9
p
0,34
Źródło: badania własne.
Analiza statystyczna wykazała istotny zwia˛zek mie˛dzy wiekiem badanych
a czasem spe˛dzanym na zabawie na podwórku (p<0,001). Zaobserwowano stopniowe wydłużanie tego czasu od I klasy szkoły podstawowej do klasy IV. Naste˛pnie
miało miejsce istotne jego skracanie do osia˛gnie˛cia najniższych wartości w klasie
I i II gimnazjum. Nie stwierdzono jednak istotnego wpływu płci na czas spe˛dzany
na tej formie aktywności ruchowej (p=0,61) (tab. 4).
Najwie˛cej czasu na pozalekcyjne, zorganizowane formy aktywności ruchowej
przeznaczali uczniowie klas V szkoły podstawowej oraz I gimnazjum. Najmniej zaś
uczniowie klas III i VI szkoły podstawowej. Nie wykazano jednak istotnego
zwia˛zku miedzy klasa˛ (wiekiem) a czasem przeznaczanym na ten rodzaj aktywności ruchowej (p>0,05). Analiza statystyczna nie wykazała także istotnej zależności
mie˛dzy średnia˛ liczba˛ godzin spe˛dzanych na takich formach ruchu a wiekiem i płcia˛
badanych dzieci (p=0,12) (tab. 5).
119
Pozaszkolna aktywność fizyczna młodzieży szkolnej...
Tabela 4
Średnie odchylenia standardowe oraz poziom istotności zwia˛zku mie˛dzy płcia˛, klasa˛ a średnia˛ liczba˛
godzi spe˛dzana˛ na zabawie na podwórku
Dziewcze˛ta
Klasa
Chłopcy
średnia (h)
SD
średnia (h)
SD
7,7
2,8
8,3
2,7
I SP
II SP
7,4
1,7
8,6
2,0
III SP
11,4
3,7
10,1
1,8
IV SP
12,1
3,9
10,3
2,6
V SP
9,8
3,4
8,9
2,6
VI SP
8,0
2,4
8,3
2,4
IG
5,7
1,8
6,8
1,7
II G
4,2
2,0
3,3
1,8
III G
3,6
2,2
6,2
2,1
p
0,61
Źródło: badania własne.
Tabela 5
Średnie odchylenia standardowe oraz pozom istotności zwia˛zku mie˛dzy płcia˛, klasa˛ a czasem
przeznaczanym na pozalekcyjne, zorganizowane formy aktywności ruchowej
Dziewcze˛ta
Klasa
Chłopcy
średnia (h)
SD
średnia (h)
SD
I SP
2,6
1,3
2,3
1,2
II SP
1,7
0,9
2,5
1,4
III SP
1,2
0,6
2,2
0,8
IV SP
1,3
1,2
3,4
1,2
V SP
1,4
1,1
4,2
2,5
VI SP
2,1
1,3
0,9
0,5
IG
3,0
2,0
2,7
1,6
II G
1,5
1,5
3,3
1,9
III G
1,7
1,1
1,9
0,8
p
0,12
Źródło: badania własne.
W dalszej cze˛ści analizy określono wpływ wieku badanych na czas spe˛dzany
na jazde˛ na rolkach oraz rowerze. Nie wykazano w tym przypadku istotnego
zwia˛zku (p>0,05). Podobnie nie stwierdzono istotnej zależności mie˛dzy mie˛dzy
płcia˛ badanych dzieci, ich wiekiem a średnim czasem przeznaczanych na ta˛
czynność (p=0,91) (tab. 6).
120
Dariusz Czaprowski i in.
Tabela 6
Średnie odchylenia standardowe oraz poziom istotności zwia˛zku mie˛dzy płcia˛, klasa˛ a średnia˛ liczba˛
godzin spe˛dzana˛ w cia˛gu tygodnia na jeździe na rowerze i rolkach
Dziewcze˛ta
Klasa
Chłopcy
średnia (h)
SD
średnia (h)
SD
3,2
1,0
3,3
1,0
I SP
II SP
4,9
2,5
4,4
1,5
III SP
5,0
1,7
5,4
1,0
IV SP
4,9
1,7
4,1
1,4
V SP
4,7
2,3
5,0
1,9
VI SP
4,0
1,4
5,5
2,0
IG
3,4
1,3
3,6
1,3
II G
3,5
1,8
4,1
1,7
III G
3,5
2,0
3,3
1,3
p
0,91
Źródło: badania własne.
Tabela 7
Średnie odchylenia standardowe oraz poziom istotności zwia˛zku mie˛dzy płcia˛, klasa˛ a średnia˛ liczba˛
godzin spe˛dzana˛ w tygodniu na pozostałych formach aktywności ruchowej
Dziewcze˛ta
Klasa
Chłopcy
średnia (h)
SD
średnia (h)
SD
I SP
0,3
0,5
0,3
0,3
II SP
0,3
0,3
0,4
0,6
III SP
0,8
0,6
0,5
0,5
IV SP
0,0
0,0
0,0
0,0
V SP
0,4
0,6
0,0
0,0
VI SP
0,0
0,0
0,4
0,4
IG
0,6
0,7
0,2
0,3
II G
0,8
1,7
0,1
0,2
III G
0,8
0,9
0,2
0,3
p
0,48
Źródło: badania własne.
Ankietowani mogli wskazać także na inne, nieprzewidziane w poprzednich
pytaniach, formy pozaszkolnej aktywności ruchowe. Wśród odpowiedzi wskazywano m.in. taniec uliczny czy paintball. Należy jednak zwrócić uwage˛ na minimalny
czas poświe˛cany przez respondentów na te formy ruchu co wskazuje również na
poprawnie skonstruowane i wyczerpuja˛ce pozostałe cze˛ści ankiety. W analizie
statystycznej nie wykazano zwia˛zku zarówno mie˛dzy wiekiem badanych a czasem
121
Pozaszkolna aktywność fizyczna młodzieży szkolnej...
przeznaczanych na pozostałe formy zaje˛ć ruchowych (p>0,05), jak i mie˛dzy płcia˛,
klasa˛ a średnim czasem poświe˛canym na wskazane przez ankietowanych rodzaje
pozaszkolnej aktywności ruchowej (p=0,48) (tab. 7).
Ostatnim elementem analizy było określenie ła˛cznego czasu przeznaczanego
na pozaszkolna˛ aktywność ruchowa˛ badanych dzieci i młodzieży. Najmniej czasu
na te formy ruchu przeznaczali uczniowie klas I szkoły podstawowej oraz
wszystkich klas gimnazjum. Najwie˛cej zaś uczniowie klas III i IV klas szkoły
podstawowej. Różnice mie˛dzy poszczególnymi klasami były znamienne statystycznie (p<0,01) (tab. 8).
Tabela 8
Średnia liczba godzin spe˛dzana na wszystkie formy pozaszkolnej aktywności ruchowej w poszczególnych rocznikach
Rok urodzenia (klasa)
Średnia (SD)
2001
(I)
18,63
(10,3)
2000
(II)
1999
(III)
1998
(IV)
1997
(V)
22,54
24,6
25,7
23,42
(21,22) (13,63) (17,25) (17,68)
1996
(VI)
1995
(I)
1994
(II)
1993
(III)
21,3
(16,6)
18,81
(12,42)
16,52
(13,9)
18,24
(14,34)
Źródło: badania własne.
Dyskusja
Aktywność fizyczna, a ściślej biora˛c jej właściwa podaż pod wzgle˛dem
ilościowym i jakościowym sa˛ niezbe˛dnym elementem zdrowego stylu życia.
Niedostatki zachowań prozdrowotnych (obok aktywności fizycznej także zbilansowanego, regularnego żywienia) a także ryzykowne zachowania zdrowotne
(używki, ryzykowne zachowania seksualne, nieuzasadnione odchudzanie) sa˛ główna˛ przyczyna˛ zaburzeń zdrowotnych w młodości i w dalszych latach życia [6].
Należy pamie˛tać, że w okresie młodości utrwalaja˛ sie˛ zachowania zdrowotne, które
w dużej mierze rzutuja˛ na prozdrowotny styl życia prezentowany przez osobe˛
dorosła˛.
Wielu autorów zauważa stopniowe obniżanie poziomu aktywności fizycznej
dzieci młodzieży. Przewe˛da i Dobosz w przeprowadzonych w latach 1979-1999
badaniach dzieci i młodzieży w wieku 7,5-19,9 lat wskazuja˛ na wyraźny regres
zarówno sprawności jak i wydolności fizycznej. Wśród przyczyn tego stanu rzeczy
autorzy wskazuja˛ tendencje˛ do zmniejszania sie˛ poziomu aktywności fizycznej
[12]. Należy jednak zwrócić uwage˛ na podkreślany przez Woynarowska˛ brak
jednoznacznych dowodów potwierdzaja˛cych powszechne przekonanie o tendencji
do zmniejszania poziomu aktywności fizycznej dzieci i młodzieży na przestrzeni
lat [6].
122
Dariusz Czaprowski i in.
Wołowski i Jankowska [13] zauważaja˛, że zainteresowanie dzieci i młodzieży
aktywnymi formami spe˛dzania wolnego czasu kształtuje w głównej mierze szkoła
poprzez lekcje wychowania fizycznego. Natomiast czas wolny przebadani przez
nich uczniowie III klas gimnazjum spe˛dzali w przeważaja˛cej ilości przed komputerem i telewizorem. Niepokoja˛ce sa˛ również obserwacje Jodkowskiej i wsp.,
którzy zauważaja˛, że wśród dzieci z nadwaga˛ ponad 20% ocenia, że jest mało
aktywna lub wre˛cz nieaktywna ruchowo [14]. Ponad 40% z nich uczestniczyła
w zaje˛ciach wychowania fizycznego nieregularnie ba˛dź wcale, natomiast 1/3
badanych deklarowała, że poza lekcjami wychowania fizycznego w szkole nie
bierze udziału w żadnych innych zaje˛ciach ruchowych. W badaniach własnych
autorzy również zauważaja˛ bardzo niski poziom aktywności ruchowej badanych
dzieci i młodzieży. Szczególnie zwraca uwage˛ nieznaczny udział zorganizowanych,
pozalekcyjnych form zaje˛ć ruchowych w cia˛gu tygodniowego rozkładu zaje˛ć
dzieci. Najwie˛cej czasu ankietowani przeznaczali na zabawe˛ na podwórku. Niepokoja˛ce jest jednak, że zauważono istotne skracanie tego czasu wraz z wiekiem
badanych. Jak podkreśla Przewe˛da [1] równie niebezpieczna jak brak aktywności
fizycznej jest rezygnacja z przebywania na świeżym powietrzu, spontaniczności
oraz nawia˛zywania kontaktów społecznych do których może prowadzić ucieczka
do zamknie˛tych pomieszczeń towarzysza˛ca dominacji sedenteryjnego stylu życia.
Cze˛ść autorów zwraca również uwage˛ na zwia˛zek wieku oraz płci z poziomem
aktywności fizycznej. Świderska-Kopacz i wsp. [8] badaja˛c uczniów klas gimnazjalnych zauważyli istotne skracanie czasu przeznaczanego na aktywność fizyczna˛
do której dochodziło mie˛dzy I a III klasa˛ gimnazjum. Młodsi uczniowie poświe˛cali
nie tylko wie˛cej czasu na aktywność ruchowa˛ ale też preferowali bardziej
intensywne ćwiczenia. Autorzy wskazuja˛ także na istotny zwia˛zek miedzy płcia˛
a aktywnościa˛ fizyczna˛. Spośród badanych dziewcza˛t 30,5% poświe˛cało na
aktywność ruchowa˛ 4 godziny i wie˛cej, przy 54,6% chłopców. Z kolei Wołowski
i Jodkowska [13] zauważaja˛ bardzo niski poziom wskaźnika UIAF (Umiarkowa do
Intensywnej Aktywność Fizyczna) u 12,1% chłopców i 21,1% dziewcza˛t Autorzy
podkreślaja˛ jednak brak istotności różnic pomie˛dzy poziomem aktywności fizycznej a płcia˛ respondentów. Z kolei Woynarowska i Mazur stwierdzaja˛, że dziewcze˛ta
sa˛ mniej aktywne fizyczne od chłopców, a ogólny poziom aktywności ruchowej
obniża sie˛ u obu płci wraz z wiekiem [5].
W prezentowanych badaniach nie potwierdzono istotnego zwia˛zku mie˛dzy
płcia˛ a różnymi formami pozaszkolnej aktywności fizycznej. Jedyna˛ czynnościa˛ dla
której analiza wykazała istotna˛ różnice˛ mie˛dzy płciami były pozalekcyjne, zorganizowane zaje˛cia ruchowe, na które to chłopcy poświe˛cali wie˛cej czasu w cia˛gu
tygodnia od dziewcza˛t. Jak wspomniano wcześniej, w badaniach własnych zauważono istotne skracanie czasu przeznaczanego na zabawe˛ na podwórku wraz
z wiekiem. Była to jedyna zmienna w przypadku której stwierdzono taka˛ zależność.
Zauważono ponadto istotne wydłużanie czasu przeznaczanego na pokonanie drogi
Pozaszkolna aktywność fizyczna młodzieży szkolnej...
123
do i ze szkoły pieszo. W pozostałych przypadkach nie wykazano istotnych
zależności. Interesuja˛cy jest również fakt, że wykazano istotna˛ zależność mie˛dzy
klasa˛ do której ucze˛szczali badani a czasem przeznaczanym na pozaszkolna˛
aktywność fizyczna˛. Biora˛c jednak pod uwage˛ obserwacje dotycza˛ce poszczególnych form aktywności fizycznej i ich zmian z wiekiem należy mówić raczej o jej
reorganizacji niż prostej zależności z wiekiem. Zauważono bowiem, że skróceniu
jednej formy aktywności ruchowej (zabawa na podwórku) towarzyszy wydłużanie
innej (droga do i ze szkoły). Ponadto w pocza˛tkowym okresie szkoły podstawowej stwierdzono wydłużanie ła˛cznego czasu przeznaczanego na pozaszkolne formy aktywności ruchowej, dopiero od V klasy naste˛pował stopniowy jego
regres.
Istotne jest wie˛c aby analizuja˛c poziom aktywności fizycznej określać nie
tylko jego globalna˛ wartość ale i strukture˛ oraz poszczególne formy ruchu
składaja˛ce sie˛ na całkowity czas spe˛dzany przez badane dzieci i młodzież na
aktywność fizyczna˛.
Wnioski
1. Dominuja˛ca˛ forma˛ pozaszkolnej aktywności fizycznej u dzieci i młodzieży
w wieku 7-15 lat jest zabawa na podwórku.
2. Wraz z wiekiem naste˛puje istotne skracanie czasu spe˛dzanego na zabawie
na podwórku oraz wydłużanie czasu przeznaczanego na droge˛ do i ze szkoły.
3. Chłopcy w wieku 7-15 lat istotnie wie˛cej czasu przeznaczaja˛ w cia˛gu
tygodnia na zorganizowane, pozaszkolne zaje˛cia ruchowe od dziewcza˛t.
4. Wraz z wiekiem dochodzi do reorganizacji pozaszkolnej aktywności fizycznej dzieci i młodzieży co należy uwzgle˛dniać przy podejmowaniu badań oceniaja˛cych jej poziom.
Piśmiennictwo
1. Przewe˛da R., Promocja zdrowia przez wychowanie fizyczne. [w:] Promocja zdrowia, (red.)
J.B. Karski, Ignis, Warszawa, 1999.
2. O’Keefe J., Nelson J., Harris W. (1997) Zmiana stylu życia a zapobieganie chorobie wieńcowej.
Medycyna po dyplomie; 5, 6: 97.
3. Paprocka J., Jamroz E., Głuszkiewicz E., Klimczak A., Kluczewska E., Marszał E. (2008) Zespoły
bólowe kre˛gosłupa u dzieci. Wiadomości lekarskie, 61(7-9): 183-189.
4. Żołnierczuk-Kieliszek D. (2002) Zachowania zdrowotne i ich zwia˛zek ze zdrowiem. [w:] Kubik
T.B., Latalski M. (red.) Zdrowie Publiczne, Wyd. Czelej, Lublin.
5. Woynarowska B., Mazur J. (2002) Zachowania zdrowotne, zdrowie i postrzeganie szkoły przez
młodzież w Polsce w 2002 r. Raport techniczny z badań. Wydz. Pedagogiczny UW, Warszawa.
6. Woynarowska B. (2006) Aktywność fizyczna i zaje˛cia sedenteryjne w czasie wolnym. [w:] A.
124
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
Dariusz Czaprowski i in.
Oblacińska, B. Woynarowska (red.) Zdrowie subiektywne, zadowolenie z życia i zachowania
zdrowotne uczniów szkół ponadgimnazjalnych w Polsce. Raport z badań. Instytut Matki i Dziecka,
Warszawa, 51-56.
Napierała M., Nowicki G. (2002) Wiek jako czynnik różnicuja˛cy wybór formy aktywności.
Wychowanie fizyczne i sport, 46,1: 160-161.
Świderska-Kopacz J., Marcinkowski J.T., Jankowska K. (2008) Zachowania zdrowotne młodzieży
gimnazjalnej i ich wybrane uwarunkowania. Cz. V. Aktywność fizyczna, Prob. Hig Epidemiol,
89(2): 246-250.
Hahn R.A. Teutsch S.M., Rothenberg R.B., Marks J.S. (1996) Excess death from nine chronic
diseases in the United States. JAMA, 264: 2654-2659.
Booth F.W., Gordon S.E., Canson CC.J., Hamilton M.T. (2000) Waging war on chronic diseases
primary prevention through exercise biology. J Appl Physiol, 88: 774-787.
Chakravarthy M., Joyner M.J., Booth F.W. (2002) An obligation for primary care physicians to
prescribe physical activity to sedentary patients to reduce the risk of chronic health conditions.
Mayo Clinic Proceedings, 77, 165-173.
Przewe˛da R., Dobosz J., Kondycja fizyczna polskiej młodzieży, Akademia Wychowania Fizycznego
w Warszawie. Studia i Monografie, Warszawa, 2003.
Wołowski T., Jankowska M. (2007) Wybrane aspekty zachowań zdrowotnych młodzieży gimnazjalnej. Cze˛ść II. Aktywność fizyczna oraz formy spe˛dzania czasu wolnego, Prob. Hig Epidemiol,
88(1):69-73.
Jodkowska M., Tabak I., Oblacińska A. (2006) Aktywność fizyczna i zachowania sedenteryjne
gimnazjalistów z nadwaga˛ i otyłościa˛ w Polsce w 2005 r. Prob Hig Epidemiol, 87 (suplement).
Pozaszkolna aktywność fizyczna młodzieży szkolnej w wieku 7-15 lat
Streszczenie
Aktywność fizyczna dostosowana adekwatnie do wieku i możliwości osobniczych jest najlepszym
sposobem na zachowanie zadawalaja˛cego poziomu zdrowia preferowany w życiu. Istotne jest wie˛c
obserwowanie poziomu i struktury aktywności fizycznej dzieci i młodzieży w celu wdrażania
odpowiednich działań profilaktycznych i wyrównawczych.
Celem pracy było określenie poziomu pozaszkolnej aktywności ruchowej dziewcza˛t i chłopców
w wieku 7-15 lat z uwzgle˛dnieniem wpływu wieku oraz płci na badane parametry.
W badaniu, którym obje˛to 273 dziewcza˛t oraz 323 chłopców z klas I-VI szkoły podstawowej oraz
I-III gimnazjum posłużono sie˛ autorskim kwestionariuszem ankiety. Badani określali liczbe˛ godzin
przeznaczana˛ w cia˛gu tygodnia na różne formy pozaszkolnej aktywności fizycznej. Oceniono zmiany
ich poziomu w zależności od wieku oraz płci badanych. Zebrane dane poddano analizie statystycznej.
Jako poziom istotności różnic przyje˛to wartość p<0,05.
Badane dziewcze˛ta przeznaczały wie˛cej czasu na pozaszkolna˛ aktywność fizyczna˛ niż chłopcy.
Różnica ta nie była jednak istotna statystycznie (p=0,24). Najwie˛cej czasu badani przeznaczali na
zabawe˛ na podwórku, najmniej zaś na zorganizowane, pozalekcyjne formy ruchu oraz droge˛ do i ze
szkoły. Spośród badanych form aktywności ruchowej jedynie w przypadku zorganizowanych, pozalekcyjnych zaje˛ć ruchowych zaobserwowano istotna˛, na korzyść chłopców, różnice˛ mie˛dzy płciami.
Najwie˛cej czasu na badane formy ruchu przeznaczali uczniowie klas III i IV szkoły podstawowej,
najmniej zaś uczniowie klas I szkoły podstawowej oraz całego okresu gimnazjum. Wraz z wiekiem
naste˛powało istotne skracanie czasu przeznaczanego przez ankietowanych na zabawe˛ na podwórku oraz
wydłużanie czasu poświe˛canego na droge˛ do i ze szkoły pokonywana˛ pieszo.
Słowa kluczowe: aktywność fizyczna, dzieci, młodzież, wiek, płeć.
Pozaszkolna aktywność fizyczna młodzieży szkolnej...
125
After-school physical activenss among young people aged 7-15
Summary
Physical activity at the level adequate to age and individual preferences is integrally connected with
health. Therefore, regular physical activity is essential as a prevention method.
The aim of this work was to evaluate the level of after-school physical activeness among boys and
girls with special attention to the influence of age and gender on the obtained results.
The analysis was done on the basis of own questionnaire, which was presented to 273 girls and 323
boys, the pupils of I-VI primary school classes and I-III junior high school. Parents with children
answered the questions from the questionnaire. The number of hours devoted to various forms of
after-school activities. The changes depending on age and gender were analysed. The results were
analysed statistically. The value of p<0.05 was set as the significance level.
Among the tested group, girls spent more time on after-school physical activeness than boys, yet, the
difference was not significant statistically (p=0.24). Most of the time was devoted to playing outside, the
least on organised forms of sports activities. Among the tested forms of organised activities, only in case
of organised, outside physical acivities boys were significantly more active. The highest amount of time
devoted to sports activities was observed among children of classes III and IV of primary school, while it
was the lowest among pupils of classes I of primary school and all classes of junior school. Significant
shortening of the time devoted to playing otside decreased with age and the time devoted to walking to
and from school increased with age.
Key words: physical activeness, children, teenagres, age, gender.
OSW
Szkice Humanistyczne
Tom X
2010
Nr 4
Robert Podstawski1, Katarzyna Górnik2, Agnieszka Paradowska1
1
2
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
Uniwersytet Szczeciński
Poziom zdolności szybkościowych dzieci przedszkolnych
z placówek publicznych i niepublicznych
Wste˛p
Okres przedszkolny to ważny etap w kształtowaniu postaw prozdrowotnych,
które w późniejszym okresie moga˛ zaowocować optymalnym poziomem zdrowia [1].
Dziecko, be˛da˛ce w wieku przedszkolnym, pierwszy okres najwie˛kszych przemian ma
już za soba˛. Dotyczy to przede wszystkim dzieci 56 letnich, których wiek chronologiczny jest znamienny dla tzw. „średniego wieku przedszkolnego” [2, 3]. W zwia˛zku ze wzmocnieniem i powie˛kszeniem masy mie˛śniowej w organizmie ulega redukcji
podściółka tłuszczowa, budowa ciała staje sie˛ bardziej smukła i proporcjonalna,
wydłużeniu ulegaja˛ kończyny górne i dolne oraz szyja. Wielkość głowy pozostaje
w zasadzie bez zmian, poza tym ustalaja˛ sie˛ naturalne krzywizny kre˛gosłupa [4, 5].
Według Wolańskiego wysokość i masa ciała dzieci w wieku 6 lat wynosza˛
odpowiednio: u chłopców 113.35 cm i 20.35 kg, a u dziewczynek 112.71 cm i 20.04
kg [6]. Przyrost wysokości ciała sześciolatków (dziewczynek i chłopców) wynosi ok.
7 cm/rok, a masy ciała ok. 2.2 kg/rok u dziewczynek i ok. 3.0 kg/rok u chłopców [7].
W tym czasie naste˛puje doskonalenie nabytych umieje˛tności, dziecko uczy sie˛
nowych kombinacji ruchowych, sprawiaja˛c, że wykonywane przez niego czynności
staja˛ sie˛ płynniejsze, ruchy sa˛ szybsze i bardziej celowe (praksje) [8]. Na przełomie
45 roku życia naste˛puje tzw. „złoty wiek rozwoju motoryczności”, wynikaja˛cy ze
znacznego poste˛pu rozwoju ogólnego i wzrostu odporności organizmu dziecka na
zachorowania [5]. Wie˛kszość dzieci wykazuje zaawansowana˛ motoryczność zabawowo-sportowa˛, np. podczas gry w piłke˛, skoków czy jeździe na rowerze [9, 10, 11].
We wczesnym dzieciństwie nie ma znacza˛cej różnicy mie˛dzy chłopcami
i dziewczynkami w sile i masie mie˛śni. Proporcje w budowie ciała zaczynaja˛ sie˛
zmieniać dopiero w okresie dojrzewania [7]. Dymorfizm płciowy w zakresie
sprawności fizycznej zarysowuje sie˛ około 4 roku życia. Chłopcy zaczynaja˛ osia˛gać
lepsze rezultaty w próbach mierza˛cych siłe˛, szybkość i wytrzymałość [11].
128
Robert Podstawski i in.
Jak wskazuja˛ specjaliści, jedne z najistotniejszych przyrostów podstawowych
zdolności motorycznych naste˛puja˛ pomie˛dzy 4-5 rokiem życia [4, 5, 12]. W celu
zobrazowania przemian organizmu, warunkuja˛cych rozwój zdolności szybkościowych, przedstawiono poniżej informacje dotycza˛ce okresu przedszkolnego.
Zachodza˛ca ok. 5 roku życia mielinizacja włókien nerwowych polepsza czucie
równowagi, zwinność i koordynacje˛ ruchu [13]. Spoczynkowa cze˛stość skurczów
serca wynosi ok. 85 uderzeń/min. U dzieci wykonuja˛cych wysiłki fizyczne
wyste˛puje silne pobudzenie adrenergiczne i małe noradrenergiczne, co objawia sie˛
obniżonym ciśnieniem te˛tniczym oraz zwie˛kszona˛ cze˛stościa˛ skurczów serca [7].
Czynność serca odgrywa podstawowa˛ role˛ podczas wykonywania wysiłku ze
wzgle˛du na wysoka˛ zależność pomie˛dzy poborem tlenu a jego obje˛tościa˛. U dzieci
w wieku 3-10 lat masa serca wynosi 85-100 g, pojemność minutowa ok. 3.2 l/min.,
cze˛stość jego skurczów ok. 90 uderzeń/min. przy 24 oddechach/min. [7]. W tym
okresie dzieci cechuje korzystna adaptacja układu kra˛żenie do wysiłków submaksymalnych ze wzgle˛du na korzystna˛, porównywalna˛ do osób dorosłych, proporcje˛
obje˛tości serca do LBM (lean body mass = beztłuszczowa masa ciała), oraz
możliwość szybkiego osia˛gania 50% VO2max (maksymalnego poboru tlenu) od
chwili rozpocze˛cia wysiłku [7]. Ze wzgle˛du na niższa˛ maksymalna˛ pojemność
minutowa˛ serca, mniejsza˛ obje˛tość krwi oraz w konsekwencji mniejszy pobór tlenu,
dzieci moga˛ wykonywać mniejsza˛ absolutna˛ prace˛ efektywna˛ (zewne˛trzna˛) [14].
Dzieci przedszkolne charakteryzuja˛ sie˛ obniżona˛ zdolnościa˛ do wysiłków
beztlenowych, co jest spowodowane mniejsza˛ aktywnościa˛ enzymatyczna˛ enzymów przemian beztlenowych, a także mniejsza˛ masa˛ ciała [15]. Mniejsze
możliwości w zakresie rozwijania MMA (maksymalna moc anaerobowa) fosfagenowej sa˛ w dużej mierze determinowane masa˛ ciała, dlatego też podczas
krótkich supermaksymalnych testów ergometrycznych wartości mocy szczytowej
(osia˛gnie˛cia maksymalnego poziomu mocy) uzyskiwane przez dzieci sa˛ niższe niż
u dorosłych [16]. To samo dotyczy wydolności beztlenowej glikolitycznej, w zwia˛zku z mniejsza˛ wydajnościa˛ w zakresie koncentracji i utylizacji glikogenu zawartego w mie˛śniach (mniejsza szybkość glikolizy) [17].
Badania porównawcze rozwoju fizycznego dzieci z miasta i ze wsi wskazuja˛ na
mniejsze rozmiary kośćca, słabszy rozwój tkanki tłuszczowej i mie˛śniowej, a co za
tym idzie gorsza˛ sprawność ruchowa˛ dzieci z terenów wiejskich [5]. Dzieci
wielkomiejskie w wieku 6-7 lat, badane w Polsce w latach 70-tych XIX wieku, były
przecie˛tnie o 2 kg cie˛ższe i o 7 cm wyższe od dzieci ze wsi [18]. Ustalenie krzywizn
kre˛gosłupa, jak również skolioz i płaskostopia naste˛powało u dzieci miejskich
wcześniej w porównaniu z dziećmi ze wsi [19].
Zdolności szybkościowe wyznaczaja˛ w znacznej mierze poziom przygotowania specjalnego przyszłego sportowca [8], jak również – w uje˛ciu globalnym
– poziom potencjału motorycznego, jakim w indywidualnym wymiarze dysponuje
człowiek (np. dziecko) [20, 21]. Ponieważ sprawność fizyczna jest jednym
Poziom zdolności szybkościowych dzieci przedszkolnych...
129
z głównych mierników zdrowia, dlatego też informacje przedstawiaja˛ce poziom
poszczególnych jego cze˛ści składowych (w tym przypadku zdolności szybkościowych) sa˛ bardzo cenne i potrzebne do jego oceny.
Cel pracy
Celem przeprowadzonych badań była próba określenia różnic w poziomie
zdolności szybkościowych pomie˛dzy wychowankami przedszkoli publicznych
i niepublicznych oraz funkcjonuja˛cych w środowisku wiejskim i miejskim. Ocenie
poziomu zdolności szybkościowych poddano dzieci z najstarszych grup przedszkolnych. Postawiono naste˛puja˛ce pytania badawcze:
1. Jaki jest poziom zdolności szybkościowych dzieci przedszkolnych?
2. Jak przedstawia sie˛ rozkład wyników uzyskanych przez badane dzieci
w zastosowanych próbach szybkościowych?
3. Czy poziom badanych zdolności szybkościowych jest zróżnicowany przez
takie czynniki środowiskowe, jak wielkość miejscowości, w której funkcjonuje
przedszkole oraz charakter placówki (publiczna lub niepubliczna)?
4. Czy próba „siadów z leżenia tyłem – 30 s” ocenia trafnie poziom zdolności
szybkościowych 6-letnich dzieci przedszkolnych?
Materiał i metody badań
Badania poziomu zdolności szybkościowych przeprowadzono na przełomie
października i listopada 2008 roku, w placówkach przedszkoli publicznych i niepublicznych, na terenie województwa warmińsko-mazurskiego. Poddano im 144
przedszkolaków (w tym 72 chłopców oraz 74 dziewczynki), urodzonych w 2002
roku i ucze˛szczaja˛cych do tzw. grup „0”. Uczestniczyły w nich wszystkie dzieci
reprezentuja˛ce badane placówki przedszkolne.
Równocześnie z badaniami sprawnościowymi dokonano pomiarów podstawowych cech antropometrycznych, takich jak wysokość i masa ciała, a na ich
podstawie obliczono wskaźnik wzrostowo-wagowy – BMI (Body Mass Index)
= masa ciała [kg]/wysokość ciała [m]2 [22].
Uzasadniaja˛c dobór populacji, należy stwierdzić, że wybrany wiek dzieci, ze
wzgle˛du na wyste˛puja˛cy w nim intensywny rozwój somatyczny i motoryczny, jest
metodologicznie odpowiedni w celu obserwacji przyczyn zmienności osobniczej
[23]. Placówki przedszkolne, w których przeprowadzono badania, zostały podzielone pod ka˛tem wielkości miejsca, w którym sa˛ położone na: placówki
funkcjonuja˛ce na wsi, w małych miastach (do 50 tys. mieszkańców) oraz w dużych
miastach (powyżej 50 tys. mieszkańców).
130
Robert Podstawski i in.
Dobór prób szybkościowych do eksperymentu przeprowadzono w oparciu
o analize˛ dokonana˛ przez ekspertów z tej dziedziny [20]. Przyjmuja˛c zasadność
doboru prób pod ka˛tem spełnienia kryteriów trafności, rzetelności i obiektywności
wyłoniono – w oparciu o klasyfikacje˛ Szopy [21] – naste˛puja˛ce testy:
– zdolności rozwijania maksymalnej mocy anaerobowej niekwasomlekowej
o charakterze szybkościowo-siłowym – „skok w dal z miejsca”,
– zdolności rozwijania maksymalnej mocy anaerobowej niekwasomlekowej,
mierza˛cy cze˛stotliwość ruchów [24] – „bieg sprinterski w miejscu – 8 s”,
– zdolności rozwijania maksymalnej mocy aerobowej kwasomlekowej – „siady z leżenia tyłem w czasie 30 s”,
– zdolności szybkiej mobilizacji mie˛śni – „bieg wahadłowy – 4 x 10 m”.
Zastosowanie zaproponowanej liczby prób miało na celu jak najdokładniejsze
zbadanie struktury zdolności szybkościowych, co jest zgodne z opinia˛ badaczy tego
zagadnienia [20, 24, 25, 26].
Przed przysta˛pieniem do ćwiczeń wszystkie dzieci obejrzały pokaz testów,
naste˛pnie poddano je rozgrzewce oraz udzielono im instrukcji w celu poprawnego
wykonania prób. Dla każdej próby szybkościowej utworzono 3 przedziały liczbowe
(wyniki: słabe, średnie, dobre), w których środkowy przedział odpowiadał przedziałowi (x-s, x+s) dla odpowiedniej wartości średniej.
W celu porównania wartości średnich wykorzystano test t-Studenta. W celu
zbadania, jak na dana˛ ceche˛ wpływaja˛ ła˛cznie: rodzaj placówki i wielkość miejsca
położenia placówki, zastosowano statystyczny test F Fischera (analiza wariancji).
Do oceny zależności poziomu zdolności szybkościowych od wybranych czynników
zastosowano test niezależności chi-kwadrat. Weryfikacji hipotez statystycznych
dokonano przy poziomie istotności a=0.05. W obliczeniach statystycznych wykorzystano statystyczny program komputerowy Statistica PL [27].
Wyniki badań
I. Szczegółowa charakterystyka badanej populacji
Spośród 146 wychowanków przedszkoli z rocznika 2002, w placówkach
niepublicznych zbadano 62 dzieci, natomiast w publicznych 84 dzieci. Z przedszkoli położonych na wsi pochodziło 21, z małych miast 61, a z dużych miast 64
dzieci.
Liczbe˛ dzieci uczestnicza˛cych w badaniach oraz reprezentuja˛cych określone
typy placówek, z uwzgle˛dnieniem płci badanych i wielkości miejscowości, w której
znajduje sie˛ przedszkole, przedstawiono na rycinie 1.
W tabeli 1 przedstawiono średnie wartości masy i wysokości ciała oraz BMI
badanych dziewczynek i chłopców. Stwierdzono, że chłopcy odznaczaja˛ sie˛ średnio
131
Poziom zdolności szybkościowych dzieci przedszkolnych...
wie˛ksza˛ od dziewczynek masa˛, jak i wysokościa˛ ciała (odpowiednio o: 4.2 kg
i 1.8 cm).
Przy ocenie typu sylwetki – dla dzieci poniżej 10 lat – posłużono sie˛
dodatkowo siatkami centylowymi [28], przyjmuja˛c, że dla wartości BMI znajduja˛cych sie˛ pod linia˛ 5. centyla jest to sylwetka szczupła (z niedowaga˛), a powyżej
85. centyla – sylwetka otyła. Zaobserwowano, że 64% badanych dzieci posiada
prawidłowa˛ mase˛ ciała, niedowage˛ stwierdzono u 21%, natomiast otyłość u 15%
badanych dzieci.
25
Dziewczynki
Ch³opcy
21
20
Liczba dzieci
20
16
16
14
15
14
15
9
10
6
6
6
5
3
0
NP-w
NP-mm
NP-dm
P-w
P-mm
P-dm
Objaśnienia: NP-w – przedszkole niepubliczne na wsi, NP-mm – przedszkole niepubliczne w małej
miejscowości, NP-dm – przedszkole niepubliczne w dużej miejscowości, PP-w – przedszkole publiczne
na wsi, PP-mm – przedszkole publiczne w małym mieście, PP-dm – przedszkole publiczne w dużym
mieście
Ryc. 1. Liczba dzieci uczestnicza˛cych w badaniach z uwzgle˛dnieniem typu placówki, wielkości miejsca
jej funkcjonowania oraz płci badanych
Podstawowe dane dotycza˛ce rozwoju fizycznego dzieci przedszkolnych przedstawiono w tabeli 1.
Tabela 1
Średnie wartości masy, wysokości ciała i BMI z uwzgle˛dnieniem płci badanych. Porównanie średnich
testem t (p – poziom istotności)
Cechy
Chłopcy
Dziewczynki
Porównanie średnich
średnia
średnia
t
p
Masa ciała [kg]
18.4
22.6
11.69
<0.001
Wysokość ciała [cm]
116.9
118.7
2.48
0.01
13.4
16.0
11.16
<0.001
2
BMI [kg/m ]
132
Robert Podstawski i in.
Zaobserwowano bardzo istotne różnice pomie˛dzy przecie˛tna˛ masa˛ ciała dziewczynek i chłopców oraz BMI, którego średnia wartość u 6-letnich dziewczynek jest
o 2.6 kg/m2 wie˛ksza niż u chłopców. Różnice bardzo istotne wysta˛piły także
pomie˛dzy średnia˛ wartościa˛ wysokości porównywanych populacji. Zaobserwowano, że 6-letnie dziewczynki sa˛ o prawie 2 cm wyższe od swoich rówieśników
(tabela 1).
II. Wyniki testów szybkościowych
Wyniki testów szybkościowych zamieszczono w tabelach 2-7. W tabeli
2 przestawiono zróżnicowanie wyników otrzymywanych w poszczególnych testach
dla całej populacji dziewczynek i chłopców.
Tabela 2
Poziom zdolności szybkościowych badanych dzieci z podziałem na wybrane próby sprawnościowe
Poziom zdolności szybkościowych w poszczególnych próbach
Rodzaj próby sprawnościowej
wyniki słabe
wyniki średnie
wyniki dobre
n
%
n
%
n
%
Skok w dal z miejsca [cm]
22
15.1
107
73.3
17
11.6
Bieg sprinterski – 8 s
[liczba klaśnie˛ć]
19
13.0
102
69.9
25
17.1
Siady z leżenia tyłem przez 30 s
[liczba siadów]
45
30.8
73
50.0
28
19.2
Bieg wahadłowy – 4 x 10m [s]
21
14.4
102
69.9
23
15.7
Ze wszystkich dzieci, uczestnicza˛cych w badaniach, oraz we wszystkich zastosowanych testach szybkościowych najwie˛kszy odsetek stanowiły dzieci o średnim
poziomie zdolności szybkościowych (96 dzieci – 66%). Dużo mniej było dzieci
o poziomie słabym (27 dzieci – 18%) i wysokim (23 dzieci – 16 %) (tabela 2).
Zaobserwowano zróżnicowanie otrzymanych wyników w zależności od zastosowanej próby szybkościowej oraz placówki, do której ucze˛szczały badane dzieci
(tabela 3). W przypadku próby „skoku w dal z miejsca” we wszystkich typach
placówek chłopcy uzyskali lepsze rezultaty od dziewczynek. W próbie „biegu
sprinterskiego – 8 s” dziewczynki pochodza˛ce ze wszystkich placówek niepublicznych były średnio lepsze od chłopców, natomiast chłopcy ucze˛szczaja˛cy do wszystkich placówek publicznych byli średnio lepsi od dziewczynek. Z kolei w próbie
„siadów z leżenia tyłem – 30 s” dziewczynki pochodza˛ce ze wszystkich placówek
publicznych i niepublicznych uzyskały rezultaty lepsze (krótsze) czasy od chłopców.
133
Poziom zdolności szybkościowych dzieci przedszkolnych...
Tabela 3
Wyniki uzyskane przez dzieci w testach szybkościowych z uwzgle˛dnieniem płci badanych oraz rodzaju
przedszkola i miejscowości w której sie˛ znajduje
Rodzaje prób szybkościowych
Rodzaj
placówki
Płeć
NP-w
średnia
NP-mm
średnia
NP-dm
średnia
PP-w
średnia
PP-mm
średnia
PP-dm
średnia
skok w dal
z miejsca
[cm]
bieg sprinterski
–8s
[liczba klaśnie˛ć]
siady z leżenia
tyłem – 30 s.
[liczba siadów]
bieg wahadłowy
– 4 x 10 m
[s]
81.33
10.00
6.67
19.78
105.67
9.00
9.00
14.67
93.50
9.50
7.83
17.23
70.19
11.69
4.63
18.96
88.71
10.93
0.29
16.57
79.45
11.31
2.46
17.76
87.33
14.67
8.44
16.67
89.07
12.43
5.14
16.21
88.20
13.55
6.79
16.44
88.50
11.00
4.00
17.68
91.00
11.83
3.67
16.67
89.75
11.42
3.83
17.18
87.94
11.38
7.56
16.98
94.87
9.53
5.47
16.67
91.40
10.45
6.51
16.82
88.86
14.67
7.00
17.14
104.70
15.05
8.00
16.55
96.78
14.86
7.50
16.85
W przypadku próby „skoku w dal z miejsca”, na podstawie przeprowadzonej
analizy wariancji, nie potwierdzono wysta˛pienia różnic istotnych statystycznie,
zarówno pomie˛dzy rodzajem badanych placówek, jak i miejsca, w których sie˛ one
znajduja˛. Współdziałanie zastosowanych czynników nie było istotne w populacji
me˛skiej i żeńskiej (dziewczynki: p=0.364; chłopcy p=0.122). W zastosowanej
próbie chłopcy odznaczali sie˛ wyższym poziomem zdolności szybkościowych od
dziewczynek, a wśród nich najlepsze rezultaty uzyskali chłopcy ucze˛szczaja˛cy do
placówki niepublicznej i położonej na wsi (tabela 4 i ryc. 2).
134
Robert Podstawski i in.
Tabela 4
Średnie wartości wyników uzyskanych przez dzieci obu płci w próbie „skoku w dal z miejsca”
w zależności od typu przedszkola i miejscowości, w której sie˛ ono znajduje
Skok w dal
z miejsca [cm]
x±s
Placówka
miejscowość
NP
w
PP
mm
dm
w
mm
dm
dziewczynki 81.3±29.9 70.2±22.3 87.3±13.1 88.5±18.8 87.9±22.0 88.8±21.6
chłopcy
105.7±14.0 88.7±21.6 89.1±17.3 91.0±12.4 94.9±20.4 104.7±18.2
rodzaje zmienności
Poziom istotności p
dla testu F
placówka
(NP, PP)
miejscowość
(w, mm, dm)
placówka*
miejscowość
Dziewczynki
0.124
0.287
0.364
Chłopcy
0.665
0.492
0.122
chłopcy
skok w dal
skok w dal
dziewczynki
150
140
130
120
110
100
90
80
70
60
50
w mm dm
w mm dm
Placówka: P.
Placówka: NP.
MiejscowoϾ
150
140
130
120
110
100
90
80
70
60
50
w mm dm
w mm dm
Placówka: NP.
Placówka: P.
MiejscowoϾ
Ryc. 2. Średnie wyniki chłopców i dziewczynek w próbie „skoku w dal z miejsca” w zależności od
rodzaju placówki oraz miejscowości, w której sie˛ ona znajduje
W próbie „biegu sprinterskiego – 8s” na podstawie przeprowadzonej analizy
wariancji (test F) wykazano, że zarówno w przypadku dziewczynek, jak i chłopców, wysta˛piły istotne różnice wyników średnich, w zależności od miejsca,
w którym znajduje sie˛ przedszkole (p«0.05). Najlepsze wyniki osia˛gne˛ły dziewczynki z przedszkoli w miastach powyżej 50 tys. mieszkańców, a najsłabsze
chłopcy z przedszkoli niepublicznych zlokalizowanych na wsi, jak również z placówek publicznych w małych miastach (tabela 5 i ryc. 3). Najlepsze rezultaty w tej
próbie uzyskali chłopcy ucze˛szczaja˛cy do przedszkoli publicznych, funkcjonuja˛cych w dużych miastach, natomiast najgorsze chłopcy z przedszkoli niepublicznych, działaja˛cych na wsi.
135
Poziom zdolności szybkościowych dzieci przedszkolnych...
Tabela 5
Średnie wartości wyników uzyskanych przez dzieci obu płci w próbie „biegu sprinterskiego – 8 s”
w zależności od typu przedszkola i miejscowości, w której sie˛ znajduje
Bieg sprinterski
Placówka
8s
[liczba klaśnie˛ć] miejscowość
x±s
NP
PP
w
mm
dm
w
mm
dm
dziewczynki
10.0±5.1
11.7±1.9
14.7±2.5
11.0±3.4
11.4±3.0
14.7±2.5
chłopcy
9.0±2.6
10.9±3.5
12.4±3.8
11.8±4.3
9.5±5.4
15.1±3.0
rodzaje zmienności
Poziom istotności p
dla testu F
placówka
(NP, PP)
miejscowość
(w, mm, dm)
placówka*
miejscowość
Dziewczynki
0.761
< 0.001
0.795
Chłopcy
0.246
0.002
0.118
chłopcy
18
16
16
14
14
bieg sprinterski
bieg sprinterski
dziewczynki
18
12
10
8
6
12
10
8
6
4
4
w mm dm
w mm dm
w mm dm
w mm dm
Placówka: NP.
MiejscowoϾ
Placówka: P.
Placówka: NP.
MiejscowoϾ
Placówka: P.
Ryc. 3. Średnie wyniki chłopców i dziewczynek w próbie „biegu sprinterskiego – 8 s” w zależności od
rodzaju placówki oraz miejscowości, w której sie˛ znajduje
Na podstawie przeprowadzonej analizy wariancji dla próby „siadów z leżenia
tyłem – 30 s” nie potwierdzono wysta˛pienia istotnych różnic w wartościach
wyników uzyskiwanych przez dzieci z badanych typów placówek (dziewczynki
p=0.727; chłopcy p=0.428). W przypadku dziewczynek nie udowodniono również
wpływu wielkości miejscowości, w której znajduje sie˛ przedszkole (p=0.281), ani
współdziałania badanych czynników jednocześnie (p=0.120). Wśród chłopców
zaobserwowano wysta˛pienie różnic istotnych w poziomie otrzymywanych rezultatów w zależności od miejscowości, w której znajduje sie˛ przedszkole (p=0.001)
oraz typu placówki (p=0.005). Najlepszy i najgorszy rezultat przypadł chłopcom
z placówek niepublicznych, działaja˛cych odpowiednio na wsi oraz w małym
mieście.
136
Robert Podstawski i in.
Tabela 6
Średnie wartości wyników uzyskanych przez dzieci obu płci w próbie „siadów z leżenia tyłem – 30s”
w zależności od typu przedszkola i miejscowości, w której sie˛ znajduje
Siady z leżenia
tyłem – 30 s
[liczba siadów]
x±s
Placówka
NP
PP
miejscowość
w
mm
dm
w
mm
dm
dziewczynki
6.7±3.6
4.6±4.6
8.4±5.9
3.8±4.5
7.6±4.7
7.0±5.2
chłopcy
9.0±4.6
0.3±0.7
5.1±3.4
3.7±4.1
5.5±4.5
8.0±4.8
rodzaje zmienności
Poziom istotności p
dla testu F
placówka
(NP, PP)
miejscowość
(w, mm, dm)
placówka*
miejscowość
Dziewczynki
0.727
0.281
0.120
Chłopcy
0.428
0.001
0.005
dziewczynki
chłopcy
18
14
siad z le¿. ty³em
siad z le¿. ty³em
16
12
10
8
6
4
w mm dm
w mm dm
Placówka: NP.
MiejscowoϾ
Placówka: P.
16
14
12
10
8
6
4
2
0
-2
w mm dm
w mm dm
Placówka: P.
Placówka: NP.
MiejscowoϾ
Ryc. 4. Średnie wyniki chłopców i dziewczynek w próbie „siadów z leżenia tyłem-30s” w zależności od
rodzaju placówki oraz miejscowości, w której sie˛ znajduje
W tabeli 7 przedstawiono średnie wyniki „biegu wahadłowego – 4x10 m”
z uwzgle˛dnieniem płci dzieci, rodzaju placówki i miejscowości. Na podstawie
przeprowadzonej analizy wariancji wykazano istotne zróżnicowanie wyników
dziewczynek w zależności od rodzaju przedszkola (p=0.011), miejscowości, w której sie˛ ona znajduje (p=0.009) oraz współdziałania czynników „miejscowośćplacówka” razem (p=0.023) (ryc. 5). W przypadku chłopców udowodnione statystycznie różnice w uzyskiwanych wynikach dotyczyły tylko rodzaju placówki
(p=0.038). Głe˛bsza analiza wyników uzyskanych przez dziewczynki w powyższej
próbie pozwoliła na uchwycenie istotnych różnic pomie˛dzy reprezentantkami
placówek niepublicznych w środowisku wiejskim, a dziewczynkami ucze˛szczaja˛cymi do przedszkoli niepublicznych w dużych miastach (dm) i małych miastach
137
Poziom zdolności szybkościowych dzieci przedszkolnych...
(mm), na niekorzyść dziewczynek z mniejszych ośrodków aglomeracyjnych.
Z kolei chłopcy, ucze˛szczaja˛cy do przeszkoli położonych na wsi, uzyskali najlepsze
rezultaty ze wszystkich dzieci i placówek przedszkolnych.
Tabela 7
Średnie wartości wyników uzyskanych przez dzieci obu płci w próbie „biegu wahadłowego – 4x10 m”
w zależności od typu przedszkola i miejscowości, w której sie˛ znajduje
Bieg
wahadłowy
– 4x10 m [s]
x±s
Placówka
NP
PP
miejscowość
w
mm
dm
w
mm
dm
dziewczynki
19.8±3.3
18.9±1.7
16.7±1.0
17.7±1.4
17.0±1.4
17.1±1.8
chłopcy
14.7±0.6
16.6±1.6
16.2±1.0
16.7±1.4
16.7±1.3
16.6±1.5
rodzaje zmienności
Poziom istotności p
dla testu F
placówka
(NP, PP)
miejscowość
(w, mm, dm)
Dziewczynki
0.011
0.009
0.023
Chłopcy
0.038
0.200
0.194
dziewczynki
chłopcy
23
22
21
20
19
18
17
16
15
14
13
bieg wahad³owy
bieg wahad³owy
placówka*
miejscowość
23
22
21
20
19
18
17
16
15
14
13
w mm dm
w mm dm
w mm dm
w mm dm
Placówka: NP.
MiejscowoϾ
Placówka: P.
Placówka: NP.
MiejscowoϾ
Placówka: P.
Ryc. 5. Średnie wyniki chłopców i dziewczynek w próbie „biegu wahadłowego – 4x10 m” w zależności
od rodzaju placówki oraz miejscowości, w której sie˛ znajduje
Dyskusja
Przedstawione badania wykazały, że rozkład wyników poszczególnych testów
szybkościowych wykazuje podobna˛ tendencje˛ przebiegu u chłopców i dziewczynek, z wyja˛tkiem próby „biegu wahadłowego – 4x10 m”, w której dziewczynki
uzyskały w wie˛kszości wyniki świadcza˛ce o średnim poziomie szybkości. Wśród
chłopców było zdecydowanie wie˛cej rezultatów słabych.
138
Robert Podstawski i in.
Dokonuja˛c analizy testu liczby „siadów wykonanych w czasie 30 s”, należy
stwierdzić, że test ten został sklasyfikowany przez niektórych badaczy jako trafna
i rzetelna próba do oceny zdolności szybkościowych, czyli maksymalnej mocy
aerobowej kwasomlekowej (MMA-kwasomlekowej) [20, 21]. Wieloletnie badania
przeprowadzone na Uniwersytecie Warmińsko-Mazurskim w Olsztynie potwierdziły te˛ teze˛ w postaci wyników uzyskanych przez studentów, które wynosiły
średnio w roku akademickim 2001/2002 – 25.97 siadów/30 s, w roku akademickim
2003/2004 – 25.64 siadów/30 s [29], a w roku akademickim 2005/2006 – 26.90
siadów/30 s [30]. Wyniki uzyskane przez 6-letnie dzieci w próbie „siadów z leżenia
tyłem – 30 s” wykazały brak spełnienia kryterium trafności tego testu, przeznaczonego do pomiaru zdolności szybkościowych. Uzyskane rezultaty wykazały,
że liczba wykonanych pełnych siadów w cia˛gu 30 s wahała sie˛ w granicach od 0.29
(siadów/s) do 9 (siadów/s) (tab. 3), co może świadczyć o zbyt dużych oporach
(zwia˛zanych z podnoszeniem tułowia z re˛kami splecionymi na karku), jakie musza˛
pokonać 6-letnie dzieci w celu wykonania powyższego ćwiczenia, sta˛d pre˛dkość
wykonywania kolejnych siadów jest zbyt niska, aby mogła być utożsamiana
z ćwiczeniami szybkościowymi. Może ona bardziej odzwierciedlać ćwiczenia
siłowe. Podobnego zdania jest Przewe˛da, który stwierdził, że test ten może mierzyć
zarówno poziom zdolności szybkościowych, jak i siłowych [31].
Dodatkowo przy stosowaniu powyższej próby należałoby sie˛ upewnić czy jest
ona bezpieczna i może być powszechnie stosowana u dzieci przedszkolnych.
Odpowiednie szkolenie może spowodować u dzieci wzrost poziomu siły i mocy,
bez jednoczesnego przyrostu tkanki mie˛śniowej, lecz jedynie na drodze „uczenia
sie˛” aktywacji wie˛kszej liczby jednostek motorycznych (neuronów ruchowych),
które be˛da˛ aktywowane podczas skurczów mie˛śni [32, 33, 34]. Ma to pierwszorze˛dne znaczenie w praktyce stosowania testów siłowych oraz szybkościowych pod
wzgle˛dem ich trafności, jak również bezpieczeństwa, które przede wszystkim
powinno być zapewnione podczas przeprowadzania tego typu prób z małymi
dziećmi. W zwia˛zku z powyższym należy zwrócić uwage˛ na zjawisko wdrażania
odpowiednich programów szkoleniowych w zakresie rozwoju szybkości i siły
małych dzieci, poprzez takie zastosowanie odpowiednich technik szkoleniowych,
aby były one bezpieczne i skuteczne [35, 36].
Godne uwagi sa˛ prace Sekity, dotycza˛ce poziomu rozwoju somatycznego
i sprawności fizycznej dzieci wrocławskich w wieku od 3 do 7 lat [37, 38].
Wspomniany autor założył, że wiek kalendarzowy jest podstawowym czynnikiem
rozwoju sprawności fizycznej dzieci przedszkolnych. W swoich badaniach Sekita
zastosował naste˛puja˛ce testy motoryczne: „rzut piłka lekarska˛ (1 kg) w przód”,
„Bieg na 20 m”, „skok w dal z miejsca” oraz „bieg wahadłowy 4x5 m”. Na
podstawie przeprowadzonych badań autor stwierdził, że poziom rozwoju fizycznego dziewczynek w badanym okresie kształtuje sie˛ podobnie, z jednoczesna˛
przewaga˛ wysokości i masy ciała u płci me˛skiej. Odnotował nierównomierne tempo
Poziom zdolności szybkościowych dzieci przedszkolnych...
139
rozwoju cech motorycznych u dzieci w wieku 3-7 lat, zaznaczaja˛c, że najszybciej
rozwija sie˛ zwinność, naste˛pnie szybkość oraz siła kończyn dolnych i ramion [38].
Badania dotycza˛ce rozwoju fizycznego i motorycznego dzieci w wieku 5-6 lat,
z przedszkoli zielonogórskich, potwierdziły ogólnie panuja˛ca˛ opinie˛, że dymorfizm
płciowy w okresie przedszkolnym jest niewielki, z tendencja˛ do powie˛kszania sie˛
z wiekiem [39]. Najwie˛ksze różnice somatyczne dotycza˛ sześciolatków w zakresie
wysokości ciała, długości tułowia, kończyn dolnych i głe˛bokości klatki piersiowej,
a przypadku rozwoju motorycznego głównie siły ramion. W zastosowanej przez
Asienkiewicza próbie „skoku w dal z miejsca”, 56-letni chłopcy uzyskali lepsze
rezultaty od swoich rówieśniczek. Ten sam autor przedstawił również badania
dotycza˛ce rozwoju somatyczno-motorycznego 7letnich dzieci wolsztyńskich i ke˛błowskich [40]. Wynika z nich, że zespoły chłopców, relatywnie do dziewczynek ze
środowisk miejskich i wiejskich, uzyskuja˛ przecie˛tnie lepsze wyniki m.in. w próbach szybkościowych, istotne statystycznie.
Obszerne badania, dotycza˛ce zmienności rozwoju fizycznego i motorycznego
chłopców i dziewcza˛t w wieku 5-14 lat, na przykładzie populacji Zielonej Góry,
zostały przeprowadzone również przez Asienkiewicza, na przełomie 1996/1997
roku. Przy zastosowaniu testu „bieg wahadłowy – 4x 10 m”, oceniono poziom
zwinności, który charakteryzował sie˛ najwie˛kszym dymorfizmem m.in. w 6 roku
życia u badanych dzieci. Siła eksplozywna kończyn dolnych została oceniona na
podstawie „skoku w dal miejsca”, stwierdzono wysta˛pienie wyższych wartości
w uzyskiwanych wynikach u 6-letnich chłopców, w porównaniu z dziewczynkami
[41].
Wielokierunkowe badania, dotycza˛ce rozwoju fizycznego i motorycznego
dzieci, przeprowadzano w Gdańsku [42]. Wykazały one, że po zastosowaniu takich
prób, jak: „skok w dal z miejsca” oraz „siady z leżenia tyłem w czasie 30 s”
dziewczynki, jak i chłopcy najwyżsi w grupie uzyskiwali najlepsze rezultaty.
Dotychczasowe wyniki prac naukowo-badawczych z zakresu uwarunkowań
prawidłowości i procesów wzrastania były poświe˛cone w zdecydowanej wie˛kszości
edukacji szkolnej, natomiast zaobserwowano znikoma˛ ilość badań na temat okresu
przedszkolnego [39]. Informacja ta potwierdza wartość badań przeprowadzonych
w województwie warmińsko-mazurskim, jak również wskazuje na celowość ich
dalszego prowadzenia na tych terenach.
Wychowanie przedszkolne powinno wspomagać i ukierunkowywać zdrowy
rozwój dziecka zgodnie z jego potencjałem rozwojowym, a także jego relacjami ze
środowiskiem biogeograficznym i socjoekonomicznym. Styl życia dzieci w wieku
przedszkolnym jest odzwierciedleniem poste˛pu cywilizacyjnego, co objawia sie˛
m.in. zbyt dużym odsetkiem dzieci o nieprawidłowej masie ciała, szczególnie
wśród chłopców [43], dlatego też badania dotycza˛ce poziomu zdolności szybkościowych dzieci 6-letnich powinny być kontynuowane, a ich zakres rozszerzony
o dodatkowe próby szybkościowe, w celu przeprowadzenia dokładniejszej analizy.
140
Robert Podstawski i in.
Być może kontynuacja badań doprowadzi również do wyłonienia prób trafnie
oceniaja˛cych poziom rozwoju motorycznego 6-latków w aspekcie zdrowotnym.
Wyniki badań przedstawione w niniejszym artykule nawia˛zuja˛ do obserwacji
wcześniejszych pod wspólnym tytułem „Dziecko...”, które zaproponował Malinowski. Pod jego redakcja˛ ukazało sie˛ mie˛dzy innymi Dziecko poznańskie [44] oraz
Dziecko wielkopolskie [45]. Dlatego też wyniki badań przedstawionych w niniejszym artykule należy traktować jako wste˛pne do dalszych analiz, dotycza˛cych
rozwoju dzieci i młodzieży z terenów Warmii i Mazur.
Wnioski
1. Dziewczynki uzyskały w wie˛kszości wyniki świadcza˛ce o średnim
poziomie zdolności szybkościowych, natomiast wśród chłopców było zdecydowanie wie˛cej rezultatów słabych.
2. Rozkład wyników z poszczególnych testów szybkościowych wykazuje podobna˛ tendencje˛ u chłopców i dziewczynek, z wyja˛tkiem próby
„biegu wahadłowego – 4x10 m”.
3. Typ placówki i wielkość miejscowości, w której sie˛ ona znajduje, nie
różnicowały w sposób istotny wyników osia˛gnie˛tych przez dzieci jedynie
w próbie „skoku w dal z miejsca”.
4. Próba „siadów z leżenia tyłem – 30 s” nie ocenia trafnie poziomu
zdolności szybkościowych u 6-letnich dzieci przedszkolnych.
Piśmiennictwo
1. Rokicka-Hebel M., Rola przedszkola w wychowaniu dziecka do aktywności ruchowej [w:]
Prozdrowotny styl życia. Uwarunkowania społeczne [red. T. Lisicki, B. Wilk, A. Walentukiewicz].
AWFiS, Gdańsk, 2005: 119-126.
2. Gniewkowska H., Rozwój sprawności ruchowych dzieci przedszkolnych. Wychowanie Fizyczne
i Sport, 1965; 9(2): 26-35.
3. Gniewkowski W., Wlaźnik K., Wychowanie fizyczne. WSiP, Warszawa, 1985: 98-99.
4. Przewe˛da R., Rozwój somatyczny i motoryczny. PZWS, Warszwa, 1973: 8-15.
5. Wolański N., Rozwój biologiczny człowieka. PWN, Warszawa 2006: 230-281.
6. Wolański N., Czynniki rozwoju człowieka, PWN, Warszawa, 1987: 239-288.
7. Jaskólski A., Jaskólska A., Podstawy fizjologii wysiłku fizycznego z zarysem fizjologii człowieka.
Wyd. III. AWF, Wrocław, 2006: 337-359.
8. Sozański H., Witczak T., Starzyński T., Podstawy treningu szybkości. COS, Warszawa, 1999: 8-15.
9. Lipowska M., Temperamentalne uwarunkowania aktywności ruchowej dzieci [w:] Aktywność
ruchowa ludzi w różnym wieku [red. D. Umiastowska], Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu
Szczecińskiego, Szczecin, 2005: 426-432.
10. Osiński W., Antropomotoryka. Wyd. II rozszerzone. AWF, Poznań, 2003: 59-65.
Poziom zdolności szybkościowych dzieci przedszkolnych...
141
11. Drohomirecka A., Kotarska K., Sposoby pomiaru sprawności fizycznej małego dziecka. Wyd. I.
Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin, 2005.
12. Przetacznikowa M., Makiełko G., Psychologia rozwoju. WSiP, Warszawa, 1977.
13. Malina R., Bouchard C., Bar-Or O., Growth, maturation, and physical activity. Human Kinetics
Books, Champaign I11, Sec. Ed. 1991: 41-77.
14. Dobrzański T., Medycyna wychowania fizycznego i sportu, wybrane zagadnienia. AWF, Kraków,
1984: 161-162.
15. Bar-Or O., Pediatric Sports Medicine for Practitioner. From physiologic principles to clinical
applications. Springer-Verlag, New York, 1983.
16. Bar-Or O., Importance of differences between children and adults for exercise testing and exercise
prescription [w:] Exercise Testing and Exercise Prescription for Special Cases. Theoretical Basis
and Clinical Application [red. J.S. Skinner], Lea Fibiger, Philadelphia, 1993: 57-74.
17. Brooks G. A., Fahey T. D., White T. P., Baldwin K. M., Exercise Physiology: Human Bioenergetics
and Its Applications. 3rd Edition. Mountain View, CA: Mayfield, Publishers, 2000.
18. Wolański N., Metoda kontroli i normy rozwoju dzieci i młodzieży. PZWL, Warszawa, 1975.
19. Moliere S., Metodyka wychowania fizycznego w przedszkolu. Sport i Turystyka, Warszawa, 1974:
40.
20. Szopa J., Chwała W., Ruchlewicz T., Badania struktury zdolności motorycznych o podłożu
energetycznym i trafności ich testowania. Antropomotoryka, 1998; 17: 3-41.
21. Szopa J., Struktura zdolności motorycznych – identyfikacja i pomiar. Antropomotoryka, 1998; 18,
79-86.
22. Malinowski A., Bożiłow W., Podstawy antropometrii. Metody, techniki, normy. PWN, WarszawaŁódź, 1997: 387-398.
23. Gierat B., Górska K., Biopsychiczne podstawy zdolności motorycznych [w:] Studia nad motorycznościa˛ ludzka˛ 5 [red. J. Raczek], AWF, Katowice, 1999: 47-48.
24. Mynarski W., Struktura wewne˛trzna zdolności motorycznych dzieci i młodzieży w wieku 8-18 la [w:]
Studia nad motorycznościa˛ ludzka˛ 2 [red. J. Raczek]. AWF, Katowice, 2000: 154-158.
25. Pilicz S., Pomiar sprawności fizycznej w wychowaniu fizycznym. Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne, 1996; 2: 22-58.
26. Szopa J., Grabowski H., Eurofit. Europejski Test Sprawności Fizycznej. AWF, Kraków, 1991.
27. Stanisz A., Przyste˛pny kurs statystyki w oparciu o program STATISTICA Pl na przykładach
z medycyny. Wyd. StatSoft Polska, Kraków, 2001.
28. Bień B.M., Gre˛bowski R.J., Jethon Z.E., Higiena. Podre˛cznik dla studentów piele˛gniarstwa, Wyd.
CZELEJ, Warszawa 2002.
29. Podstawki R., Pieczulis K., Sprawność fizyczna studentów I roku studiów Uniwersytetu WarmińskoMazurskiego Podstawki Olsztynie w roku akademickim 2003/2004 w odniesieniu do roku 2001/2002
[w:] Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku [red. D. Umiastowska], Wydawnictwo Naukowe
Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin, 2008: 216-223.
30. Podstawski R., Poziom zdolności szybkościowych studentów I roku studiów Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie w odniesieniu do warunków społeczno-środowiskowych [w:] Wspomaganie rozwoju i edukacji człowieka poprzez turystyke˛, sport i rekreacje˛ [red. R. Muszkieta, M.
Napierała, A. Skaliy, W. Żukow], Wyd. WSGwB, Bydgoszcz, 2009: 471-476.
31. Przewe˛da R., Trześniowski R., Sprawność fizyczna polskiej młodzieży w świetle badań z roku 1989.
Studia i Monografie. AWF, Warszawa, 1996: 32
32. Falk B., Tenenbaum G., The effectiveness of resistance training in children. A meta-analysis. Sports
Medicine, 1996; 3: 176-186.
33. Kreamer W.J., Fry A.C., Frykman P.N., Conroy B., Hoffman J., Resistance training and youth.
Pediatric Exercise Science, 1989; 1: 336-350.
34. Ozmun J.C., Mikesky A.E., Surburg P.R., Neuromuscular adaptations following prepubescent
strength training. Medicine & Science in Sports & Exercise, 1994; 26: 510-514.
142
Robert Podstawski i in.
35. American Academy of Pediatrics. Commitee on Sports Medicine and Fitness, Strength Training by
Children and Adolescents. Pediatrics, 2001, 107(6): 1470-1472.
36. Fragala-Pinkham M.A., Haley S.M., Rabin J., Kharasch S., A Fitness Program for children with
disabilities. Physical Therapy, 2005; 85(11): 1182-1200.
37. Sekita B., Z badań nad sprawnościa˛ fizyczna˛ dzieci wrocławskich w wieku 3,5-5 lat. Rozprawy
Naukowe AWF we Wrocławiu, 1977, t. XIII.
38. Sekita B., Rozwój somatyczny i sprawność fizyczna dzieci w wieku 3-7 lat [w:] Rozwój sprawności
i wydolności fizycznej dzieci i młodzieży [red. S. Pilicz]. AWF, Warszawa, 1988: 12-35.
39. Asienkiewicz R., Rozwój fizyczny i sprawność motoryczna dzieci przedszkolnych [w:] Aktywność
ruchowa ludzi w różnym wieku [red. D. Umiastowska], Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu
Szczecińskiego, Szczecin, 2005: 498-501.
40. Asienkiewicz R., Tatarczuk J., Śliwa-Olszewska M., Rozwój fizyczny i motoryczny dzieci
wolsztyńskich w wieku 7-9 lat [w:] Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku [red. D. Umiastowska], Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin, 2008: 349-358.
41. Asienkiewicz R., Ontogenetyczna zmienność rozwoju fizycznego i motorycznego chłopców i dziewcza˛t w wieku 5-14 lat. Na przykładzie populacji Zielonej Góry. Uniwersytet Zielonogórski, Zielona
Góra, 2007.
42. Resiak M., Drabik J., Sprawność fizyczna dzieci 6-7 letnich o różnym poziomie rozwoju fizycznego
[w:] Nauki o kulturze fizycznej wobec wyzwań współczesnej cywilizacji [red. B. Chmielowski].
AWF, Katowice, 1996: 45-52.
43. Grochulska A., Hildebrandt M., Aktywność fizyczna sześciolatków [w:] Aktywność ruchowa ludzi
w różnym wieku. Streszczenia [red. D. Umiastowska]. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu
Szczecińskiego, Szczecin, 2008: 7-8.
44. Malinowski A. [red.], Dziecko poznańskie. Normy i metody kontroli rozwoju fizycznego. UAM,
Poznań, 1976.
45. Malinowski A. [red.], Dziecko wielkopolskie. Normy rozwoju fizycznego dzieci i młodzieży z różnych
środowisk Wielkopolski. UAM, Poznań, 1978.
Poziom zdolności szybkościowych dzieci przedszkolnych z placówek publicznych
i niepublicznych
Streszczenie
Celem badań przeprowadzonych w 2008 roku była próba określenia różnic w poziomie zdolności
szybkościowych pomie˛dzy wychowankami przedszkoli publicznych i niepublicznych, funkcjonuja˛cych
w środowisku wiejskim i miejskim. Ocenie poziomu zdolności szybkościowych poddano 144 dzieci
przedszkolnych (w tym 72 chłopców oraz 74 dziewczynki), urodzonych w 2002 roku i ucze˛szczaja˛cych
do tzw. grup „0”. W badaniach zastosowano takie próby, jak: „skok w dal z miejsca”, „bieg sprinterski
– 8 s”, „bieg wahadłowy – 4x10 m” oraz „siady z leżenia – 30 s”. Badania wykazały, że rozkład
wyników poszczególnych testów szybkościowych wykazywał podobna˛ tendencje˛ u chłopców i dziewczynek z wyja˛tkiem próby „biegu wahadłowego – 4x10 m”. W powyższej próbie dziewczynki uzyskały
w wie˛kszości wyniki świadcza˛ce o średnim poziomie szybkości, natomiast wśród chłopców było
zdecydowanie wie˛cej rezultatów słabych. Typ placówki i wielkość miejscowości, w której sie˛ ona
znajduje, nie różnicowały w sposób istotny wyników osia˛gnie˛tych przez dzieci jedynie w próbie „skoku
w dal z miejsca”. Próba „siadów z leżenia – 30 s” nie oceniała w sposób trafny poziomu zdolności
szybkościowych u dzieci 6-letnich.
Słowa kluczowe: zdolności szybkościowe, 6-letnie przedszkolaki, typ i miejsce funkcjonowania
przedszkola.
Poziom zdolności szybkościowych dzieci przedszkolnych...
143
The level of speed abilities among children in the age of 6 in public
and private kindergartens
Summary
The purpose of the research conducted in 2008 was to determine the differences in speed abilities
among 6-year-old children from public and private kindergartens, operating in rural and urban
environment. The study of speed abilities development involved 144 of 6-year-old children (72 males
and 74 females) born in 2002, attending „O” groups. Tests such as: „standing long jump”, „sit-ups during
30 s”, „shuttle run – 4x10 m” and „skipping with clapping of hands – 8 s” were applied in the research.
Studies have shown that the distribution of results obtained in selected speed tests by boys and girls, had
a similar tendency, excluding the test „shuttle run – 4x10 m”. In this test, the girls achieved mainly
a middle level, while the boys low level of speed ability. The type of kindergarten and size of the place in
which it resides did not significantly influence the results achieved by children, only in the test „standing
long jump”. The test „sit-ups – 30 s” did not measure accurately the level of speed abilities among
6-year-old children.
Key words: speed abilities, 6-year-old kindergarteners, the type and the place of operation of the
kindergarten.
OSW
Szkice Humanistyczne
2010
Tom X
Nr 4
Marzena Jurgielewicz-Urniaż, Jerzy Urniaż
Olsztyńska Szkoła Wyższa im. Józefa Rusieckiego
Uczestnictwo młodzieży szkolnej w sporcie a ich osia˛gnie˛cia
w nauce na podstawie wymagań programowych
na poszczególne stopnie
Wste˛p
Problematyka sportu szkolnego oraz powodzeń i niepowodzeń szkolnych ma
już stosunkowo ugruntowana˛ pozycje˛ w literaturze. W zależności od prezentowanej
przez siebie dyscypliny, sprawy sportu szkolnego poruszali głównie przedstawiciele nauk o kulturze fizycznej, natomiast osia˛gnie˛ć szkolnych przedstawiciele nauk
pedagogicznych. Stosunkowo dużo prac pojawiło sie˛ maja˛c na uwadze zwia˛zki
aktywności ruchowej ze zdrowiem oraz osia˛gnie˛ciami szkolnymi. Niewiele natomiast opracowań poruszało kwestie wpływu uprawiania sportu na wyniki szkolne,
co wie˛cej w zależności od poziomu szkolenia sportowego uczniów, efekty szkolne
były spolaryzowane [1, 2, 3, 4, 5].
W dalszym cia˛gu aktualne sa˛ pytania o wzajemne relacje mie˛dzy uczestnictwem w sporcie a możliwościami wypełniania obowia˛zków szkolnych. W kontekście tak ujmowanego zagadnienia podje˛liśmy badania dokumentuja˛ce wzajemne
uwarunkowania w powyższych kwestiach.
Dlatego też celem naszej pracy jest określenie poziomu zależności pomie˛dzy
uczestnictwem uczniów w sporcie a ich osia˛gnie˛ciami szkolnymi na podstawie
wymagań programowych na poszczególne stopnie. W zwia˛zku z tym postawiono
pytanie badawcze: Jak kształtuja˛ sie˛ osia˛gnie˛cia szkolne uczniów klas pierwszych
gimnazjum na podstawie wymagań programowych na poszczególne stopnie wg
pomiaru dydaktycznego B. Niemierko? [6]
Materiał i metody
Dokonuja˛c wyboru wieku populacji, wzie˛to pod uwage˛ zmiane˛ organizacji
ustroju szkolnego, tj. przejście do gimnazjum, a wie˛c naste˛pnego stopnia edukacyj-
146
Marzena Jurgielewicz-Urniaż, Jerzy Urniaż
nego. Ten wiek dziecka ła˛czony jest także z ważnym etapem jego rozwoju
psychofizycznego, który wia˛że sie˛ zarówno ze wzrostem zainteresowań dzieci,
m.in. sportem – co ma swoje udokumentowanie w literaturze przedmiotu, jak też
indywidualnym rozwojem ujawniaja˛cym sie˛ w zmiennych reakcjach typowych dla
okresu dojrzewania [7].
Współczesna nauka zgodna jest co do tego, że proces dorastania jest niezwykle
skomplikowany. Obejmuje on wiele dziedzin osobowości, przy czym rozwój
dziecka w tych dziedzinach nie przebiega równolegle. Poza dojrzewaniem fizjologicznym, zwraca sie˛ jednocześnie uwage˛ na rozwój umysłowy.
Badania zakreślone tematem pracy prowadzono na terenie województwa
warmińsko-mazurskiego w I semestrze roku szkolnego 2005/2006. Badaniami
obje˛to 3103 osoby (1566 uczennic i 1537 uczniów – rocznik 1992) pierwszych klas
gimnazjalnych z gimnazjów w Olsztynie oraz wybranych losowo gimnazjów,
głównie z miast powiatowych w zachodniej cze˛ści województwa warmińskomazurskiego. Młodzież z gimnazjum w Olsztynie dobrano metoda˛ doboru celowego. W powiatach zastosowano dobór losowy miejscowości i gimnazjów w tych
miejscowościach, po jednej miejscowości z każdego powiatu z zachodniej cze˛ści
województwa warmińsko-mazurskiego. Po doborze jednostek do badań posłużono
sie˛ technika˛ losowania warstwowego.
Badana młodzież podzielona została na trzy próby reprezentacyjne. Zgodnie ze
wskazaniami metodologicznymi każda˛ próbe˛ reprezentacyjna˛ stanowia˛ osoby
biora˛ce udział w badaniach, gdy wyniki z tejże próby odpowiadaja˛ wynikom
z określonej populacji [8].
Próba reprezentacyjny A1 i A2 – uczennice i uczniowie uprawiaja˛cy sport
wyczynowo (4 godziny i powyżej w tygodniu zaje˛ć sportowych) w klubach
sportowych.
Próba reprezentacyjny B1 i B2 uczennice i uczniowie ucze˛szczaja˛cy dodatkowo
na zaje˛cia (1-3 godziny w tygodniu zaje˛ć ruchowych) w Szkolnych Kołach
Sportowych (SKS).
Próba reprezentacyjny C1 i C2 uczennice i uczniowie nie uprawiaja˛cy sportu.
Liczebność poszczególnych prób reprezentacyjnych przedstawia tabela 1.
Z powyższej tabeli wynika, że próby reprezentacyjne dziewcza˛t (N1, N2, N3)
obejmuja˛ 1566 osób, w tym 665 uczennic z Olsztyna, co stanowi 42,5%, zaś
z powiatu – 901 uczennic, co stanowi 57,5%. Całość prób reprezentacyjnych
chłopców (N1, N2, N3) obje˛ła 1537 osób,w tym 662 uczniów z Olsztyna, co stanowi
43,1% osób, zaś z powiatu – 875 osób, co stanowi 56,92%.
W próbie reprezentacyjnej N1 znalazło sie˛ 151 gimnazjalistek, co stanowi 9,6%
całej próby dziewcza˛t, w tym z Olsztyna – 101 dziewcza˛t, co stanowi 15,1%
wszystkich uczennicz miasta. Z powiatu znalazło sie˛ 50 dziewcza˛t, co stanowi 5,5%
wszystkich uczennicz powiatu. W tej próbie znalazło sie˛ również 288 gimnazjalistów, co stanowi 18,7% ogółu próby chłopców, w tym Olsztyna – 168 uczniów,
147
Uczestnictwo młodzieży szkolnej w sporcie a ich osia˛gniecia w nauce...
Tabela 1
Liczebność prób reprezentacyjnych
Płeć
Dziewcze˛ta
Uczniowie
Uczniowie
˛
˛cy
uprawiaja˛cy sport uczeszczaja
Miejsce
˛cia
na
zaje
zamieszkania wyczynowy N1
SKS N2
Ogółem
N
%
N
%
N
%
N
%
Olsztyn
101
15,1
123
18,6
441
66,3
665
42,5
miasta
powiatowe
50
5,5
210
23,3
641
71,2
901
57,5
151
9,6
333
21,3
1082
69,1
1566
100
Olsztyn
168
25,4
91
13,7
403
60,9
662
43,1
miasta
powiatowe
120
13,7
141
16,1
614
70,2
875
56,9
288
18,7
232
15,1
1017
66,2
1537
100
Razem
Chłopcy
Uczniowie
nie uprawiaja˛cy
sport N3
Razem
Źródło: badania własne.
co stanowi 25,4% wszystkich chłopcówz miasta. Z powiatu znalazło sie˛ 120
chłopców, co stanowi 13,7% wszystkich uczniówz powiatu.
W próbie reprezentacyjnej N2 znalazły sie˛ 333 gimnazjalistki, co stanowi
21,3% całej próby dziewcza˛t, w tym z Olsztyna 123 uczennice, co stanowi 18,6%
wszystkich dziewcza˛t z miasta. Z powiatu znalazło sie˛ 210 dziewcza˛t, co stanowi
23,3% wszystkich uczennicz powiatu. W próbie tej znalazło sie˛ także 232
gimnazjalistów, co stanowi 15,1% ogółu próby chłopców, w tym z Olsztyna 91
uczniów, co stanowi 13,7% wszystkich chłopców z miasta. Z powiatu znalazło sie˛
141 chłopców, co stanowi 16,1% wszystkich uczniów z powiatu.
W próbie reprezentacyjnej N3 znalazły sie˛ 1082 gimnazjalistki, co stanowi
69,1% całej próby dziewcza˛t, w tym z Olsztyna 441 uczennic, co stanowi 66,3%
wszystkich dziewcza˛t z miast, zaś z powiatu 641 uczennic, co stanowi 71,2%
wszystkich dziewcza˛tz powiatu. W próbie znalazło sie˛ również 1017 chłopców, co
stanowi 66,2% ogółu próby chłopców, w tym z miasta Olsztyn 403 uczniów, co
stanowi 60,9%, wszystkich chłopcówz miasta, zaś z powiatu – 614 uczniów, co
stanowi 70,2% wszystkich chłopców z powiatu.
Analizuja˛c badane próby można zauważyć, że zarówno wśród dziewcza˛t, jaki
chłopców dominuja˛ uczniowie nie uprawiaja˛cy sportu. Wśród dziewcza˛t najmniejsza˛ grupe˛ stanowia˛ uczennice uprawiaja˛ce sport wyczynowy (9,6%), a wśród
chłopców uczniowie ucze˛szczaja˛cych na zaje˛cia SKS (15,1%). Nasuwa sie˛ ogólny
wniosek, że aktywność sportowa jest mało popularna wśród badanej młodzieży.
Przyczyn takiej sytuacji należy szukać w słabości systemu kultury fizycznej na
Warmii i Mazurach, który nie potrafi skierować do młodzieży interesuja˛cej oferty
sportowej.
148
Marzena Jurgielewicz-Urniaż, Jerzy Urniaż
Do określenia jak najbardziej rzetelnej oceny osia˛gnie˛ć szkolnych przyje˛to
ocene˛ klasyfikacyjna˛ na koniec pierwszej klasy gimnazjum oraz liczbe˛ punktów ze
sprawdzianu dla klas szóstych szkół podstawowych. Uznano bowiem, że te
komponenty dadza˛ rzeczywisty obraz osia˛gnie˛ć szkolnych badanych prób. Należy
jednak pamie˛tać, że odka˛d istnieje system oceniania pracy szkolnej ucznia, istnieja˛
wa˛tpliwości co do obiektywności stawianych ocen. Dlatego tez bardziej obiektywna˛ metoda˛ egzekwowania wiadomości jest sprawdzian szóstych klas szkoły
podstawowej. Sprawdzian zakłada powołanie niezależnych od szkół placówek
prowadza˛cych egzamin; ustanowienie jednolitych i powszechnych kryteriów (standardów) wymagań egzaminacyjnych; przygotowanie jednakowych dla całego kraju
arkuszy egzaminacyjnych; zachowanie odpowiednich procedur zapewniaja˛cych
samodzielność pracy ucznia; ocenianie prac przez niezależnych (od szkół) egzaminatorów. Maksymalnie na sprawdzianie można uzyskać 40 punktów. W interpretacji surowych wyników uczniów brany jest pod uwage˛ wynik w skali staninowej. Skala staninowa stosowana jest w pomiarze dydaktycznym i odpowiada na
pytanie, jaka˛ pozycje˛ zajmuje wynik osia˛gnie˛ty przez ucznia na tle wyników
osia˛gnie˛tych przez badana˛ próbe˛ reprezentacyjna˛. Skala staninowa wprowadza
9 przedziałów wyników. Poniżej zamieszczono przedziały punktowe skali staninowej dla wyników sprawdzianu zewne˛trznego w 2005 r. [9].
Tabela 2
Przedziały punktowe skali staninowej
Punkty
Wynik w skali staninowej
0
–
13
najniższy
14
–
18
bardzo niski
19
–
23
niski
24
–
29
niżej średni
30
–
32
średni
33
–
35
wyżej średni
36
–
37
wysoki
38
–
38
bardzo wysoki
39
–
40
najwyższy
Źródło: Centralna Komisja Egzaminacyjna.
Stopień szkolny jest symbolem spełnienia określonych wymagań programowych, tez kolei odpowiadaja˛ wymaganiom trzech kolejnych poziomów. Na podstawie pomiaru dydaktycznego wg B. Niemierko zostały określone wymagania
programowe na poszczególne stopnie szkolne, które obowia˛zuja˛ w polskim systemie edukacyjnym [6, 10].
Uczestnictwo młodzieży szkolnej w sporcie a ich osia˛gniecia w nauce...
149
I poziom – wymagania podstawowe – oceny od dopuszczaja˛cej do dostatecznej
II poziom – wymagania ponadpodstawowe – oceny od dobrej do bardzo dobrej
III poziom – wymagania wykraczaja˛ce – powyżej oceny bardzo dobrej.
Wyniki i dyskusja
Osia˛gnie˛cia szkolne uczennic
%
60
50
40
30
20
10
0
I poziom
II poziom
III poziom
Wykres 1. Porównanie poziomów wymagań programowych na poszczególne stopnie szkolne osia˛gnie˛te
w próbie N1, N2, N3 uczennic
Źródło: badania własne.
Z wykresu wynika, że najmniej dziewcza˛t, które spełniły wymagania podstawowe (poziom I pod wzgle˛dem procentowym), jest z próby N1 25,2% ogółu
próby. W dalszej kolejności plasuja˛ sie˛ dziewcze˛ta z próby N2 – 35,4% ogółu
próby, zaś najwie˛cej jest uczennic z próby N3 – 46,2% ogółu próby. Kolejnym
poziomem osia˛gnie˛ć gimnazjalistek jest poziom II (wymagania ponadpodstawowe).
Na tym poziomie najwie˛cej uczennic jest z próby N1 – 54,3% ogółu próby.
W dalszej kolejności sa˛ badane z próby N2 – 47,5% ogółu próby, zaś najmniej
dziewcza˛t z próby N3 – 42,2% ogółu próby. Na poziomie III (wymagania
wykraczaja˛ce), najwie˛cej respondentek jest z próby N1 20% ogółu próby, z próby
N2 – 17,1%, zaś z próby N3 – 11,4% ogółu próby. Wszystkie poziomy wskazuja˛, że
dziewcze˛ta z próby N1 wyróżniaja˛ sie˛ pozytywnie na tle pozostałych respondentek.
Bardziej szczegółowa˛ charakterystyke˛ liczbowa˛ średnich ocen w nauce oraz
średnich liczb punktów ze sprawdzianu klas szóstych szkoły podstawowej prób
reprezentacyjnych uczennic w poszczególnych poziomach prezentuja˛ tabele 3-5.
150
Marzena Jurgielewicz-Urniaż, Jerzy Urniaż
Tabela 3
Poziomy wymagań programowych na poszczególne stopnie szkolne w próbie N1 uczennic
Uczennice uprawiaja˛ce sport wyczynowy – próba N1 dziewcze˛ta
miasto Olsztyn
Poziom
N
I
miasta powiatowe
średnia średnia
ocen
liczba
%
N
w
punktów
nauce sprawdzianu
27 26,7 3,27
31,35
11
Ogółem
średnia średnia
ocen
liczba
%
N
w
punktów
nauce sprawdzianu
22
3,35
28,54
średnia średnia
ocen
liczba
%
w
punktów
nauce sprawdzianu
38 25,2 3,31
29,94
II
51 50,5 4,57
34,49
31
62
4,59
34,16
82 54,3 4,58
34,32
III
23 22,8 5,31
37,35
8
16
5,51
36,62
31 20,5 5,41
36,98
34,61
50
100
4,56
33,34
151 100
34,19
Razem 101 100
4,52
4,53
Źródło: badania własne.
Z powyższej tabeli wynika, że w próbie N1 na poziomie I jest 38 dziewcza˛t, co
stanowi 25,2% ogółu próby, a średnia ocen w nauce tych osób wynosi 3,31, zaś
średnia liczba punktów ze sprawdzianu opanowania umieje˛tności – 29,94 (wynik
w skali staninowej – niżej średni). W Olsztynie uczennic na tym poziomie jest 27,
co stanowi 26,7% ogółu próby, średnia w nauce badanych wynosi 3,27, natomiast
średnia liczba punktów ze sprawdzianu – 31,35 (wynik w skali staninowej – średni).
W miastach powiatowych respondentek, które osia˛gne˛ły poziom I jest 11, co
stanowi 22% ogółu próby, średnia ocenw nauce wynosi 3,35, zaś średnia liczby
punktów ze sprawdzianu – 28,54 (wynik w skali staninowej – niżej średni).
Najwie˛ksza˛ grupe˛ 82 uczennice, co daje 54,3% ogółu grupy stanowia˛ dziewcze˛ta, które spełniły wymagania ponadpodstawowe (poziom II). Osia˛gne˛ły one
średnia˛ ocenw nauce 4,58, zaś średnia˛ liczbe˛ punktów ze sprawdzianu – 34,32
(wynik w skali staninowej – wyżej średni). W Olsztynie uczennic na tym poziomie
jest 51, co stanowi 50,5% ogółu próby, średnia w nauce badanych wynosi 4,57,
natomiast średnia liczba punktów ze sprawdzianu – 34,49 (wynik w skali staninowej – wyżej średni). W miastach powiatowych respondentek, które osia˛gne˛ły
poziom II jest 31, co stanowi 62% ogółu próby, średnia ocenw nauce wynosi 4,59,
zaś średnia liczby punktów ze sprawdzianu – 34,16 (wynik w skali staninowej
– wyżej średni).
Najmniej dziewcza˛t, bo 31, co stanowi 20,5% ogółu próby, jest na poziomie III
(wymagania wykraczaja˛ce), średnia ocen w nauce tych osób wynosi 5, 41,
natomiast średnia liczba punktów ze sprawdzianu – 36,98 (wynik w skali staninowej – wysoki). W Olsztynie uczennic na tym poziomie jest 23, co stanowi 22,8%
ogółu próby, średnia w nauce badanych wynosi 5,31, natomiast średnia liczba
punktów ze sprawdzianu – 37,35 (wynik w skali staninowej – wysoki). W miastach
Uczestnictwo młodzieży szkolnej w sporcie a ich osia˛gniecia w nauce...
151
powiatowych respondentek, które osia˛gne˛ły poziom III jest 8, co stanowi 16%
ogółu próby, średnia ocen w nauce wynosi 5,51, zaś średnia liczby punktów ze
sprawdzianu – 36,62 (wynik w skali staninowej – wysoki).
Analizuja˛c dane można zauważyć, że najwie˛cej uczennic pod wzgle˛dem
procentowym jest na poziomie II, w naste˛pnej kolejności sa˛ dziewcze˛ta na
poziomie I, zaś najmniejsza˛ grupe˛ stanowia˛ respondentki z poziomu III. Ogólnie
lepsze wyniki w nauce uzyskały dziewcze˛ta z powiatu, jednak różnica ta jest na tyle
niewielka, że można przyja˛ć duże zbliżenie na wszystkich poziomach mie˛dzy
miastami powiatowymi a Olsztynem.
Tabela 4
Poziomy wymagań programowych na poszczególne stopnie szkolne w próbie N2 uczennic
Uczennice ucze˛szczaja˛ce na zaje˛cia SKS – próba N2 dziewcze˛ta
miasto Olsztyn
Poziom
N
I
miasta powiatowe
średnia średnia
ocen
liczba
%
N
w
punktów
nauce sprawdzianu
41 33,4 3,33
Ogółem
średnia średnia
ocen
liczba
%
N
w
punktów
nauce sprawdzianu
średnia średnia
ocen
liczba
%
w
punktów
nauce sprawdzianu
26,13
77 36,7 3,38
27,72
118 35,4 3,35
29,92
II
55 44,7 4,58
33,82
103
4,55
33,82
158 47,5 4,56
33,82
III
27 21,9 5,41
37,33
30 14,3 5,43
36,53
57 17,1 5,42
36,93
32,78
210 100
32,14
333 100
32,38
Razem 123 100
4,43
49
4,32
4,36
Źródło: badania własne.
Z powyższej tabeli wynika, że w próbie N2 na poziomie I jest 118 dziewcza˛t,
co stanowi 35,4% ogółu próby, a średnia ocen w nauce tych osób wynosi 3,35, zaś
średnia liczba punktów ze sprawdzianu opanowania umieje˛tności – 29,92 (wynik
w skali staninowej – niżej średni). W Olsztynie uczennic na tym poziomie jest 41,
co stanowi 33,4% ogółu próby, średnia w nauce badanych wynosi 3,33, natomiast
średnia liczba punktów ze sprawdzianu – 26,13 (wynik w skali staninowej – niżej
średni). W miastach powiatowych respondentek, które osia˛gne˛ły poziom I, jest 77,
co stanowi 36,7% ogółu próby, średnia ocenw nauce wynosi 3,38, zaś średnia
liczby punktów ze sprawdzianu – 27,72 (wynik w skali staninowej – niżej średni).
Najwie˛ksza˛ grupe˛ 158 uczennic, co daje 47,5% ogółu grupy stanowia˛ dziewcze˛ta, które spełniły wymagania ponadpodstawowe (poziom II). Osia˛gne˛ły one
średnia˛ ocenw nauce 4,56, zaś średnia˛ liczbe˛ punktów ze sprawdzianu – 33,82
(wynik w skali staninowej – wyżej średni). W Olsztynie uczennic na tym poziomie
jest 55, co stanowi 44,7% ogółu próby, średnia w nauce badanych wynosi 4,58,
natomiast średnia liczba punktów ze sprawdzianu – 33,82 (wynik w skali staninowej – wyżej średni). W miastach powiatowych respondentek, które osia˛gne˛ły
152
Marzena Jurgielewicz-Urniaż, Jerzy Urniaż
poziom II, jest 103, co stanowi 49% ogółu próby, średnia ocen w nauce wynosi
4,55, zaś średnia liczby punktów ze sprawdzianu – 33,82 (wynik w skali staninowej
– wyżej średni).
Najmniej dziewcza˛t, bo 57, co stanowi 17,1% ogółu próby, jest na poziomie III
(wymagania wykraczaja˛ce), średnia ocen w nauce tych osób wynosi 5,42, natomiast
średnia liczba punktów ze sprawdzianu – 36,93 (wynik w skali staninowej
– wysoki). W Olsztynie uczennic na tym poziomie jest 27, co stanowi 21,9% ogółu
próby, średnia w nauce badanych wynosi 5,41, natomiast średnia liczba punktów ze
sprawdzianu – 37,33 (wynik w skali staninowej – wysoki). W miastach powiatowych respondentek, które osia˛gne˛ły poziom III, jest 30, co stanowi 14,3% ogółu
próby, średnia ocen w nauce wynosi 5,43, zaś średnia liczby punktów ze
sprawdzianu – 36,53 (wynik w skali staninowej – wysoki).
Analizuja˛c dane można zauważyć, że najwie˛cej uczennic pod wzgle˛dem
procentowym jest na poziomie II, w naste˛pnej kolejności sa˛ dziewcze˛ta na
poziomie I, zaś najmniejsza˛ grupe˛ stanowia˛ respondentki z poziomu III. Również
i w tej próbie wyniki w nauce sa˛ bardzo zbliżone do siebie na poszczególnych
poziomach mie˛dzy Olsztynem a miastami powiatowymi. Jednak tu nasta˛piło
ogólnie niewielkie odchylenie na korzyść respondentekz miast powiatowych,
jedynie w Olsztynie na poziomie II uczennice uzyskały cokolwiek wyższa˛ średnia˛
w nauce.
Tabela 5
Poziomy wymagań programowych na poszczególne stopnie szkolne w próbie N3 uczennic
Uczennice nie uprawiaja˛ce sportu – próba N3 – dziewcze˛ta
miasto Olsztyn
Poziom
N
miasta powiatowe
średnia średnia
ocen
liczba
%
N
w
punktów
nauce sprawdzianu
I
160 36,3 3,34
II
III
Ogółem
średnia średnia
ocen
liczba
%
N
w
punktów
nauce sprawdzianu
średnia średnia
ocen
liczba
%
w
punktów
nauce sprawdzianu
28,41
340 53,1 3,32
25,97
500 46,2 3,33
27,19
201 45,6 4,57
34,49
258 40,2 4,52
33,48
459 42,4 4,54
33,98
80 18,1 5,43
37,27
43
6,7
5,22
37,04
123 11,4 5,32
37,15
33,12
641 100
4,01
30,17
1082 100
31,37
Razem 441 100
4,36
4,15
Źródło: badania własne.
Z powyższej tabeli wynika, że w próbie N3 na poziomie I jest 500 dziewcza˛t,
co stanowi 46,2% ogółu próby, a średnia ocen w nauce tych osób wynosi 3,33, zaś
średnia liczba punktów ze sprawdzianu opanowania umieje˛tności – 27,19 (wynik
w skali staninowej – niżej średni). W Olsztynie uczennic na tym poziomie jest 160,
co stanowi 36,3% ogółu próby, średnia w nauce badanych wynosi 3,34, natomiast
Uczestnictwo młodzieży szkolnej w sporcie a ich osia˛gniecia w nauce...
153
średnia liczba punktów ze sprawdzianu – 28,41 (wynik w skali staninowej – niżej
średni). W miastach powiatowych respondentek, które osia˛gne˛ły poziom I, jest 340,
co stanowi 53,1% ogółu próby, średnia ocenw nauce wynosi 3,32, zaś średnia
liczby punktów ze sprawdzianu – 25,97 (wynik w skali staninowej – niżej średni).
Druga˛ grupe˛ pod wzgle˛dem procentowym stanowia˛ dziewcze˛ta, które spełniły
wymagania ponadpodstawowe (poziom II) 459 uczennice, co daje 42,4% ogółu
grupy. Osia˛gne˛ły one średnia˛ ocen w nauce 4,54, zaś średnia˛ liczbe˛ punktów ze
sprawdzianu – 33,98 (wynik w skali staninowej – wyżej średni). W Olsztynie
uczennic na tym poziomie jest 201, co stanowi 45,6% ogółu próby, średnia w nauce
badanych wynosi 4,57, natomiast średnia liczba punktów ze sprawdzianu – 34,49
(wynik w skali staninowej – wyżej średni). W miastach powiatowych respondentek,
które osia˛gne˛ły poziom II, jest 258, co stanowi 40,2% ogółu próby, średnia ocen
w nauce wynosi 4,52, zaś średnia liczby punktów ze sprawdzianu – 33,48 (wynik
w skali staninowej – wyżej średni).
Najmniej dziewcza˛t, bo 123, co stanowi 11,4% ogółu próby, jest na poziomie
III (wymagania wykraczaja˛ce), średnia ocen w nauce tych osób wynosi 5,32,
natomiast średnia liczba punktów ze sprawdzianu – 37,15 (wynik w skali staninowej – wysoki). W Olsztynie uczennic na tym poziomie jest 80, co stanowi 18,1%
ogółu próby, średnia w nauce badanych wynosi 5,43, natomiast średnia liczba
punktów ze sprawdzianu – 37,27 (wynik w skali staninowej – wysoki). W miastach
powiatowych respondentek, które osia˛gne˛ły poziom III, jest 43, co stanowi 6,7%
ogółu próby, średnia ocen w nauce wynosi 5,22, zaś średnia liczby punktów ze
sprawdzianu – 37,04 (wynik w skali staninowej – wysoki).
Analizuja˛c dane można zauważyć, że najwie˛cej uczennic pod wzgle˛dem
procentowym jest na poziomie I, w naste˛pnej kolejności sa˛ dziewcze˛ta na poziomie
II, zaś najmniejsza˛ grupe˛ stanowia˛ respondentki z poziomu III. Okazuje sie˛, że w tej
próbie, mimo również bardzo zbliżonych średnich w nauce na poszczególnych
poziomach mie˛dzy Olsztynem a miastami powiatowymi, dziewcze˛ta z Olsztyna
były cokolwiek lepsze.
Osia˛gnie˛cia szkolne uczniów
Z wykresu wynika, że najmniej chłopców, którzy spełnili wymagania podstawowe (poziom I pod wzgle˛dem procentowym), jest z próby N1 – 60,8% ogółu
próby. Dalej plasuja˛ sie˛ chłopcy z próby N2 – 62,9% ogółu próby, zaś najwie˛cej jest
uczniów z próby N3 – 67,6% ogółu próby.
Kolejnym poziomem osia˛gnie˛ć gimnazjalistów jest poziom II (wymagania
ponadpodstawowe). Na tym poziomie najwie˛cej uczniów jest z próby N1 – 32,9%
ogółu próby. W dalszej kolejności sa˛ badani z próby N2 – 32,8% ogółu próby, zaś
najmniej chłopców jest z próby N3 – 28,1% ogółu próby.
154
Marzena Jurgielewicz-Urniaż, Jerzy Urniaż
%
70
60
50
40
30
20
10
0
I poziom
II poziom
III poziom
Wykres 2. Porównanie poziomów wymagań programowych na poszczególne stopnie szkolne osia˛gnie˛te
w próbie N1, N2, N3 uczniów
Źródło: badania własne.
Na poziomie III (wymagania wykraczaja˛ce) najwie˛cej respondentów jest
z próby N1 – 6,3% ogółu próby, zaś próby N2 i N3 – 4,3% ogółu próby.
Bardziej szczegółowa˛ charakterystyke˛ liczbowa˛ średnich ocen w nauce oraz
średnich liczb punktów ze sprawdzianu klas szóstych szkoły podstawowej prób
reprezentacyjnych uczniów w poszczególnych poziomach prezentuja˛ tabele 6-8.
Tabela 6
Poziomy wymagań programowych na poszczególne stopnie szkolne w próbie N1 uczniów
Uczniowie uprawiaja˛cy sport wyczynowy – próba N1 – chłopcy
miasto Olsztyn
Poziom
N
miasta powiatowe
średnia średnia
ocen
liczba
%
N
w
punktów
nauce sprawdzianu
Ogółem
średnia średnia
ocen
liczba
%
N
w
punktów
nauce sprawdzianu
średnia średnia
ocen
liczba
%
w
punktów
nauce sprawdzianu
I
90 53,6 3,32
29,67
85 70,8 3,26
27,65
175 60,8 3,29
28,66
II
65 38,7 4,56
33,83
30
25
4,61
34,73
95 32,9 4,58
34,28
III
13
5
4,2
5,31
36,4
18
6,3
5,34
36,89
120 100
3,74
30,06
288 100
3,92
31,44
7,7
5,38
37,38
Razem 168 100
4,05
32,42
Źródło: badania własne.
Uczestnictwo młodzieży szkolnej w sporcie a ich osia˛gniecia w nauce...
155
Z powyższej tabeli wynika, że w próbie N1 na poziomie I jest 175 chłopców, co
stanowi 60,8% ogółu próby, średnia ich ocen w nauce wynosi 3,29, zaś średnia
liczba punktów ze sprawdzianu opanowania umieje˛tności – 28,66 (wynik w skali
staninowej – niżej średni). W Olsztynie uczniów na tym poziomie jest 90, co
stanowi 53,6% ogółu próby, średnia w nauce badanych wynosi 3,32, natomiast
średnia liczba punktów ze sprawdzianu – 29,69 (wynik w skali staninowej – niżej
średni). W miastach powiatowych respondentów, którzy osia˛gne˛li poziom I, jest 85,
co stanowi 70,8% ogółu próby, średnia ocen w nauce wynosi 3,26, zaś średnia
liczby punktów ze sprawdzianu – 27,65 (wynik w skali staninowej – niżej średni).
Druga˛ grupe˛ pod wzgle˛dem procentowym stanowia˛ chłopcy, którzy spełnili
wymagania ponadpodstawowe (poziom II) 95 uczniów, co daje 32,9% ogółu grupy.
Osia˛gne˛li oni średnia˛ ocen w nauce 4,58, zaś średnia˛ liczbe˛ punktów ze sprawdzianu – 34,28 (wynik w skali staninowej – wyżej średni). W Olsztynie uczniów na
tym poziomie jest 65, co stanowi 38,7% ogółu próby, średnia w nauce badanych
wynosi 4,56, natomiast średnia liczba punktów ze sprawdzianu – 33,83 (wynik
w skali staninowej – wyżej średni).W miastach powiatowych respondentów, którzy
osia˛gne˛li poziom II, jest 30, co stanowi 25% ogółu próby, średnia ocen w nauce
wynosi 4,61, zaś średnia liczby punktów ze sprawdzianu – 34,73 (wynik w skali
staninowej – wyżej średni).
Najmniej chłopców, bo 18, co stanowi 6,3% ogółu próby, jest na poziomie III
(wymagania wykraczaja˛ce), średnia ocen w nauce tych osób wynosi 5, 34,
natomiast średnia liczba punktów ze sprawdzianu – 36,89 (wynik w skali staninowej – wysoki). W Olsztynie uczniów na tym poziomie jest 13, co stanowi 7,7%
ogółu próby, średnia w nauce badanych wynosi 5,38, natomiast średnia liczba
punktów ze sprawdzianu – 37,38 (wynik w skali staninowej – wysoki). W miastach
powiatowych respondentów, którzy osia˛gne˛li poziom III, jest 5, co stanowi 4,2%
ogółu próby, średnia ocen w nauce wynosi 5,31, zaś średnia liczby punktów ze
sprawdzianu – 36,4 (wynik w skali staninowej – wysoki).
Analizuja˛c dane można zauważyć, że najwie˛cej uczniów pod wzgle˛dem
procentowym jest na poziomie I, w naste˛pnej kolejności sa˛ chłopcy na poziomie II,
zaś najmniejsza˛ grupe˛ stanowia˛ respondenci z poziomu III. Lepsze wyniki w nauce
osia˛gne˛li chłopcy z Olsztyna na poziomach I i II, natomiast na poziomie II
uczniowie z miast powiatowych. Ogólnie wszystkie średnie w nauce na wszystkich
poziomach były do siebie bardzo zbliżone.
Z tabeli 7 wynika, że w próbie N2 na poziomie I jest 146 chłopców, co stanowi
62,9% ogółu próby, a średnia ocen w nauce tych osób wynosi 3,35, zaś średnia
liczba punktów ze sprawdzianu opanowania umieje˛tności – 29,31 (wynik w skali
staninowej – niżej średni). W Olsztynie uczniów na tym poziomie jest 57, co
stanowi 62,6% ogółu próby, średnia w nauce badanych wynosi 3,38, natomiast
średnia liczba punktów ze sprawdzianu – 30,42 (wynik w skali staninowej – średni).
W miastach powiatowych respondentów, którzy osia˛gne˛li poziom I, jest 89, co
156
Marzena Jurgielewicz-Urniaż, Jerzy Urniaż
Tabela 7
Poziomy wymagań programowych na poszczególne stopnie szkolne w próbie N2 uczniów
Uczniowie ucze˛szczaja˛cy na zaje˛cia SKS – próba N2 – chłopcy
miasto Olsztyn
Poziom
N
miasta powiatowe
średnia średnia
ocen
liczba
%
N
w
punktów
nauce sprawdzianu
Ogółem
średnia średnia
ocen
liczba
%
N
w
punktów
nauce sprawdzianu
średnia średnia
ocen
liczba
%
w
punktów
nauce sprawdzianu
I
57 62,6 3,38
30,42
89 63,1 3,32
28,20
146 62,9 3,35
29,31
II
29 31,9 4,58
III
5
Razem
34,31
47 33,4 4,54
5,5
5,51
37,60
5
34,62
76 32,8 4,56
34,46
3,5
5,31
36,20
10
4,3
5,41
36,9
91 100
3,86
32,04
141 100
3,81
30,73
232 100
3,83
31,24
Źródło: badania własne.
stanowi 63,1% ogółu próby, średnia ocen w nauce wynosi 3,32, zaś średnia liczby
punktów ze sprawdzianu – 28,20 (wynik w skali staninowej – niżej średni).
Druga˛ grupe˛ pod wzgle˛dem procentowym stanowia˛ chłopcy, którzy spełnili
wymagania ponadpodstawowe (poziom II) 76 uczniów, co daje 32,8% ogółu grupy.
Osia˛gne˛li oni średnia˛ ocen w nauce 4,56, zaś średnia˛ liczbe˛ punktów ze sprawdzianu – 34,46 (wynik w skali staninowej – wyżej średni). W Olsztynie uczniów na
tym poziomie jest 29, co stanowi 31,9% ogółu próby, średnia w nauce badanych
wynosi 4,58, natomiast średnia liczba punktów ze sprawdzianu – 34,31 (wynik
w skali staninowej – wyżej średni). W miastach powiatowych respondentów, którzy
osia˛gne˛li poziom II, jest 47, co stanowi 33,4% ogółu próby, średnia ocen w nauce
wynosi 4,3 4,3 zaś średnia liczby punktów ze sprawdzianu – 34,62 (wynik w skali
staninowej – wyżej średni).
Najmniej chłopców, bo 10, co stanowi 4,3% ogółu próby, jest na poziomie III
(wymagania wykraczaja˛ce), średnia ocen w nauce tych osób wynosi 5, 41,
natomiast średnia liczba punktów ze sprawdzianu – 36,9 (wynik w skali staninowej
– wysoki). W Olsztynie uczniów na tym poziomie jest 5, co stanowi 5,5% ogółu
próby, średnia w nauce badanych wynosi 5,51, natomiast średnia liczba punktów ze
sprawdzianu – 37,60 (wynik w skali staninowej – wysoki). W miastach powiatowych respondentów, którzy osia˛gne˛li poziom III, jest 5, co stanowi 3,5% ogółu
próby, średnia ocen w nauce wynosi 5,31, zaś średnia liczby punktów ze
sprawdzianu – 36,20 (wynik w skali staninowej – wysoki).
Analizuja˛c dane można zauważyć, że najwie˛cej uczniów pod wzgle˛dem
procentowym jest na poziomie I, w naste˛pnej kolejności sa˛ chłopcy na poziomie II,
zaś najmniejsza˛ grupe˛ stanowia˛ respondenci z poziomu III. W próbie N2 uczniowie
z Olsztyna na wszystkich poziomach okazali sie˛ cokolwiek lepsi od rówieśników
Uczestnictwo młodzieży szkolnej w sporcie a ich osia˛gniecia w nauce...
157
z miast powiatowych. Jedynie na poziomie II chłopcy z miast powiatowych
osia˛gne˛li lepsza˛ średnia˛ liczbe˛ punktów ze sprawdzianu szóstych klas niż respondenci z Olsztyna, co generalnie nie spowodowało obniżenia średniej ocen w nauce.
Tabela 8
Poziomy wymagań programowych na poszczególne stopnie szkolne w próbie N3 uczniów
Uczniowie nie uprawiaja˛cy sportu – próba N3 – chłopcy
miasto Olsztyn
Poziom
N
miasta powiatowe
średnia średnia
ocen
liczba
%
N
w
punktów
nauce sprawdzianu
Ogółem
średnia średnia
ocen
liczba
%
N
w
punktów
nauce sprawdzianu
średnia średnia
ocen
liczba
%
w
punktów
nauce sprawdzianu
I
248 61,5 3,30
28,83
439 71,5 3,28
26,69
687 67,6 3,29
27,76
II
125
31
4,53
34,9
161 26,2 4,54
34,06
286 28,1 4,53
34,48
III
30
7,5
5,43
37,93
14
2,3
5,26
37,64
44
Razem 403 100
3,88
31,65
614 100
3,65
28,78
4,3
5,34
37,78
1017 100
3,74
29,92
Źródło: badania własne.
Z powyższej tabeli wynika, że w próbie N3 na poziomie I jest 687 chłopców, co
stanowi 67,6% ogółu próby, a średnia ocen w nauce tych osób wynosi 3,29, zaś
średnia liczba punktów ze sprawdzianu opanowania umieje˛tności – 27,76 (wynik
w skali staninowej – niżej średni). W Olsztynie uczniów na tym poziomie jest 248,
co stanowi 61,5% ogółu próby, średnia w nauce badanych wynosi 3,3, natomiast
średnia liczba punktów ze sprawdzianu – 28,83 (wynik w skali staninowej – niżej
średni). W miastach powiatowych respondentów, którzy osia˛gne˛li poziom I, jest
439, co stanowi 71,5% ogółu próby, średnia ocen w nauce wynosi 3,28, zaś średnia
liczby punktów ze sprawdzianu – 26,69 (wynik w skali staninowej – niżej średni).
Druga˛ grupe˛ pod wzgle˛dem procentowym stanowia˛ chłopcy, którzy spełnili
wymagania ponadpodstawowe (poziom II) 286 uczniów, co daje 28,1% ogółu
grupy. Osia˛gne˛li oni średnia˛ ocen w nauce 4,53, zaś średnia˛ liczbe˛ punktów ze
sprawdzianu – 34,48 (wynik w skali staninowej – wyżej średni). W Olsztynie
uczniów na tym poziomie jest 125, co stanowi 31% ogółu próby, średnia w nauce
badanych wynosi 4,53, natomiast średnia liczba punktów ze sprawdzianu – 34,9
(wynik w skali staninowej – wyżej średni). W miastach powiatowych respondentów, którzy osia˛gne˛li poziom II, jest 161, co stanowi 26,2% ogółu próby, średnia
ocen w nauce wynosi 4,54, zaś średnia liczby punktów ze sprawdzianu – 34,06
(wynik w skali staninowej – wyżej średni).
Najmniej chłopców, bo 44, co stanowi 4,3% ogółu próby, jest na poziomie III
(wymagania wykraczaja˛ce), średnia ich ocen w nauce wynosi 5,34, natomiast
158
Marzena Jurgielewicz-Urniaż, Jerzy Urniaż
średnia liczba punktów ze sprawdzianu – 37,78 (wynik w skali staninowej
– wysoki). W Olsztynie uczniów na tym poziomie jest 30, co stanowi 7,5% ogółu
próby, średnia w nauce badanych wynosi 5,43, natomiast średnia liczba punktów ze
sprawdzianu – 37,93 (wynik w skali staninowej – wysoki). W miastach powiatowych respondentów, którzy osia˛gne˛li poziom III, jest 14, co stanowi 2,3% ogółu
próby, średnia ocen w nauce wynosi 5,26, zaś średnia liczby punktów ze
sprawdzianu – 37,64 (wynik w skali staninowej – wysoki).
Analizuja˛c dane można zauważyć, że najwie˛cej uczniów pod wzgle˛dem
procentowym jest na poziomie I, w naste˛pnej kolejności sa˛ chłopcy na poziomie II,
zaś najmniejsza˛ grupe˛ stanowia˛ respondenci z poziomu III. Mimo dużych zbliżeń
średnich w nauce pomie˛dzy uczniami z Olsztyna i miast powiatowych, ogólnie
lepsze wyniki uzyskali badani z Olsztyna.
Wnioski
Uzyskane wyniki wskazuja˛, że najlepsze osia˛gnie˛cia szkolne na podstawie
wymagań programowych na poszczególne stopnie według pomiaru dydaktycznego
B. Niemierko, uzyskały uczennice z próby N1, cokolwiek słabsze wyniki osia˛gały
dziewcze˛ta z próby N2 i najsłabsze respondentki z próby N3. Okazało sie˛ także, iż
we wszystkich próbach na wszystkich poziomach wysta˛piło ogólnie duże zbliżenie
średnich ocen i liczby punktów ze sprawdzianu mie˛dzy Olsztynem a miastami
powiatowymi.
Podobnie kształtowały sie˛ wyniki w grupie uczniów. Najlepsze osia˛gnie˛cia
szkolne uzyskali uczniowie z próby N1, cokolwiek słabsze chłopcy z próby N2
i najgorsze respondenci z próby N3. Tu również we wszystkich próbach na
wszystkich poziomach wyste˛puje ogólnie duże zbliżenie średnich ocen i liczby
punktów ze sprawdzianu mie˛dzy Olsztynem a miastami powiatowymi.
Powyższe wyniki pozawalaja˛ na wycia˛gnie˛cie wniosku uogólniaja˛cego dotycza˛cego zarówno uczennic, jak i uczniów. Uprawianie sportu w tej grupie wiekowej
sprzyja uzyskiwaniu dobrym i bardzo dobrym osia˛gnie˛ciom szkolnym. Nie bez
znaczenia jest tu z pewnościa˛ lepsza umieje˛tność gospodarowania budżetem czasu
wolnego, a co za tym idzie, organizacji czasu pracy szkolnej i sportowej, jak też
i to, że trening sportowy w tym wieku ma bardziej charakter rekreacyjny
i zdrowotny; nie ma jeszcze znamion wyczynu sportowego, charakteryzuja˛cego sie˛
dużymi obcia˛żeniami fizycznymi, czasowymi i zme˛czeniem, co z pewnościa˛
utrudnia przyswajanie wiedzy, do czego w pracy sie˛ nie odnosimy.
Uczestnictwo młodzieży szkolnej w sporcie a ich osia˛gniecia w nauce...
159
Piśmiennictwo
1. Nowicki G., Klasy sportowe a wyniki dydaktyczno-wychowawcze, Wychowanie Fizyczne i Higiena
Szkolna, 1971, nr 8.
2. Nowocień J., Pedagogiczne funkcje klas sportowych w systemie dydaktyczno-wychowawczym
szkoły, Warszawa 1993.
3. Przetacznik-Gierowska M., Karzanowska A., Rozwój fizyczny, motoryczny i umysłowy dzieci
i młodzieży, Warszawa, Kraków 1986.
4. Przewe˛da R., Klasy sportowe w polskich szkołach, Kultura Fizyczna, 1977, nr 12.
5. Woynarowska B., Goryński P., Szeniawska E., Wpływ wysiłku fizycznego na zdolności pracy
umysłowej uczniów szkół podstawowych o profilu sportowym, Wychowanie Fizyczne i Higiena
Szkolna, 1977, nr 3.
6. Nieierko B., Mie˛dzy ocena˛ szkolna˛ a dydaktyka˛ bliżej dydaktyki, Warszawa 1997.
7. Żebrowska M. (red.), Psychologia dzieci i młodzieży, Warszawa 1986; Harwas-Napierała B.,
Trempała J., Psychologia rozwoju człowieka, Warszawa 2003.
8. Guziuk M., Podstawy metodologiczne prac promocyjnych (nauki społeczno-pedagogiczne), Warszawa 2005.
9. Sprawozdanie ze sprawdzianu w 2005 r., Centralna Komisja Egzaminacyjna w Warszawie 2005.
10. Dz.U. nr 199 poz. 2046 z późniejszymi zmianami, rozporza˛dzenie z dnia 7 września 2004 w sprawie
warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów w szkołach publicznych.
Uczestnictwo uczniów w sporcie a ich osia˛gnie˛cia szkolne na podstawie wymagań programowych
na poszczególne stopnie
Streszczenie
Celem badań było wyjaśnienie zwia˛zku mie˛dzy uczestnictwem uczniów w sporcie a ich osia˛gnie˛ciami szkolnymi na podstawie wymagań programowych na poszczególne stopnie wg pomiaru
dydaktycznego B. Niemierko.
Badaniami obje˛to 3103 uczennic i uczniów (rocznik 1992) pierwszych klas gimnazjalnych
w województwie warmińsko-mazurskim w I semestrze roku szkolnego 2005/2006. Badana młodzież
podzielona została na trzy próby reprezentacyjne. W metodyce pomiaru zmiennych uwzgle˛dniono
aspekty pedagogiczne. W badaniach dotycza˛cych komponentu osia˛gnie˛ć szkolnych, wykorzystano
informacje z analizy dokumentów (dziennik) i wywiadów. Brano po uwage˛ wymagania programowe na
poszczególne stopnie szkolne, które obowia˛zuja˛ w polskim systemie edukacyjnym.
W wyniku przeprowadzonych analiz stwierdzono, że zarówno uczennice, jak i uczniowie uprawiaja˛cy sport, maja˛ najlepsze osia˛gnie˛cia szkolne na podstawie wymagań programowych na poszczególne
stopnie. W drugiej kolejności zweryfikowano młodzież ucze˛szczaja˛ca˛ na zaje˛cia SKS, na trzecim
miejscu uplasowały sie˛ dziewcze˛ta i chłopcy nie uprawiaja˛cy sportu. Uczestnictwo w sporcie ma wpływ
na osia˛gnie˛cia szkolne i nie powoduje to zagrożeń edukacyjnych.
Słowa kluczowe: uczniowie klas pierwszych gimnazjum, aktywność sportowa, osia˛gnie˛cia szkolne,
region warmińsko-mazurski.
160
Marzena Jurgielewicz-Urniaż, Jerzy Urniaż
Participation of students in sports and their school achievements based on the curricular
requirements for specific degrees
Summary
The aim of the research was to clarify the relationship between participation of students in sports and
their school achievements based on the curricular requirements for specific degrees according to didactic
measurement by B. Niemierko.
The study involved 3,103 boys and girls (born 1992) attending the first classes of junior high school
in the Warmia and Masuria Province, during the first semester of the school year 2005/2006.
The teenagers were divided into three representation groups. The methodology of the measurement
of the variables respected the aspects of teaching objectives. In the evaluation of the school achievements
component, information was based on the analysis of teachers’ documents (students’ records) and
interviews.
The curricular requirements for the various school grades, as valid in the Polish educational system,
were taken into account.
The results of the analysis stated that both schoolgirls and the schoolboys cultivating sports have the
best educational attainment on the basis of the curricular requirements for specific degrees. Secondly,
young people who attendto SKS courses were verified. Girsl and boys who did not cultivate any sports
were ranked in the third position. Participation in sports has an effect on educational attainment and it
does not cause the risks of educational failure.
Key words: junior high school students, sports activities, school achievements, Warmia and Masuria
region.
OSW
Szkice Humanistyczne
2010
Tom X
Nr 4
Jerzy Urniaż
Olsztyńska Szkoła Wyższa im. Józefa Rusieckiego
Efekty integracyjne współpracy sportowej województwa
olsztyńskiego i obwodu kaliningradzkiego w latach 1956-1989
Gdy mowa jest o współpracy, głe˛boko zakorzenionej w dziejach ludzkości, nie
sposób przecenić – szczególnie w obecnych czasach – jej wpływu na oblicze całego
świata, a szczególnie kontynentu europejskiego. Mamy tu na myśli szeroko
rozumiana˛ współprace˛ państw europejskich, w tym obszarów granicznych sa˛siaduja˛cych ze soba˛ regionów, które – jak pokazała historia Europy – były najcze˛ściej
zarzewiem wojen, w tym dwu wojen światowych. Troska rza˛dów o spokojna˛
przyszłość kontynentu spowodowała, iż w podzielonej politycznie Europie po 1945
roku na terenach granicznych rozwine˛ły sie˛ dobrosa˛siedzkie kontakty, zwia˛zane
z wymiana˛ produktów, uczestnictwem w kulturze, turystyce i sporcie, szukaniem
zatrudnienia i wykształcenia. Kontakty i współpraca sprzyjały wzajemnemu poznaniu. Przełamywały izolacje˛ etniczna˛, narodowa˛ i cywilizacyjna˛, pozytywnie
wpływały na kwestie mniejszości narodowych zamieszkuja˛cych tereny pogranicza,
ułatwiały walke˛ z rasizmem i nietolerancja˛1. Najprościej ujmuja˛c, działania te miały
służyć integracji społeczeństwa europejskiego.
O ile w Europie Zachodniej kontakty i współpraca obszarów przygranicznych
z biegiem lat rozszerzały sie˛ coraz bardziej (sprzyjała temu łatwość przekraczania
granic), o tyle w krajach bloku socjalistycznego procesy te miały ograniczony
charakter. Wynikało to z systemu funkcjonowania państw socjalistycznych, który
nie przewidywał szerszych kontaktów mie˛dzy społecznościami, w tym mieszkańcami pogranicza, mimo głoszonych haseł o przyjaźni mie˛dzy krajami demokracji
ludowej, a szczególnie ze Zwia˛zkiem Radzieckim. Działania sprzyjaja˛ce integracji
mieszkańców tych krajów były centralnie zaplanowane, sformalizowane i kontrolowane.
1
F. Albanese, Współpraca transgraniczna w ramach Rady Europy, [w:] M. Bałtowski (red.):
Regiony, euroregiony, rozwój regionalny. ,Euroregion Bug”, tom 4. Lublin 1996, s. 33-34; R. Lopata,
Euroregions, Making the Idea Work, [w:] H.M. Birckenbuch, Ch. Hellmann (red.), The Kaliningrad
Challenge. Options and Recommendations. Munster 2003 SCHIFF Band 10, s. 247-248.
162
Jerzy Urniaż
Wymownym przykładem może być współpraca województwa olsztyńskiego
z obwodem kaliningradzkim, podje˛ta w naste˛pstwie porozumień w 1955 roku na
szczeblu centralnym mie˛dzy władzami Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej (PRL)
i Zwia˛zku Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR).
Władze partyjne obu regionów ustaliły wówczas zakres i forme˛ współpracy
w takich dziedzinach, jak: gospodarka, handel, kultura i sport. Ustalono jednocześnie, iż kontakty be˛da˛ ujmowane w rocznych planach wymiany delegacji, zatwierdzanych przez obydwa wojewódzkie komitety partii oraz odpowiednie komórki
najwyższych władz państwowych. Uczestniczyć w tym mieli pracownicy partyjni
komitetów partyjnych i rad narodowych, pełnia˛cy ważne funkcje w zakładach pracy
i przedsie˛biorstwach, oświacie, nauce, kulturze i sztuce, młodzież z różnych
organizacji młodzieżowych, przodownicy pracy oraz sportowcy, w tym działacze
i przedstawiciele wojewódzkich władz sportowych, reprezentuja˛cy swoje dyscypliny sportowe. Delegacjom zapewniano urozmaicony, 1-3 dniowy pobyt w zależności od wagi wizyty i wyznaczonych zadań w partnerskich miastach, zakładach
pracy itp., który przewidywał m.in. spotkania robocze i towarzyskie, maja˛ce zbliżyć
do siebie współpracuja˛ce środowiska. Wszystko to miało sprzyjać budowaniu
przyjaźni polsko-radzieckiej2.
W tej sytuacji interesuja˛ce może być tu pytanie o efekty integracyjne,
wynikaja˛ce z współpracy sportowej województwa olsztyńskiego z obwodem
kaliningradzkim.
Zanim odpowiemy na to pytanie, warto ukazać specyfike˛ obu regionów po
1945 roku oraz rozwój lokalnego sportu w latach poprzedzaja˛cych współprace˛.
Zarówno województwo olsztyńskie, jak i obwód kaliningradzki stanowiły byłe
tereny Prus Wschodnich, przeje˛te przez Polske˛ i Zwia˛zek Radziecki. Miały tu
miejsce bardzo podobne procesy, zwia˛zane z tworzeniem własnej administracji
państwowej, z wysiedlaniem ludności niemieckiej i zasiedlaniem „swoimi” obywatelami. Od pocza˛tku rozwijano także sport, korzystaja˛c ze sprze˛tu sportowego
i licznej poniemieckiej wysoko ocenianej bazy sportowej, która po krótkich
remontach nadawała sie˛ do użytku.
Nowe ziemie charakteryzowało peryferyjne położenie w stosunku do własnych
centrów administracyjnych, rolniczy charakter i brak infrastruktury przemysłowej
oraz niski poziom życia mieszkańców, przy czym obwód kaliningradzki od
pocza˛tku funkcjonował jako obszar zmilitaryzowany o strategicznym znaczeniu,
w praktyce zamknie˛ty także dla lokalnej społeczności3. Granica nie wyzwalała
2
Archiwum Państwowe w Olsztynie (cyt. APO), Komitet Wojewódzki Polskiej Zjednoczonej Partii
Robotniczej (cyt. KW PZPR), sygn. 1141/2093, k. 80. X lat współpracy Olsztyna z Kaliningradem,
sprawozdanie złożone w Dziale Propagandy KW PZPR z 1966 roku, bez podpisu.
3
E. Wojnowski, Granica polsko-kaliningradzka 1944-1997, [w:] Z. Kurcz (red.), Pogranicze
z Niemcami a inne pogranicza Polski, Wrocław 1999, s. 252-254; W. Galcow, Obwód Kaliningradzki
w latach 1945-1991. Społeczeństwo, gospodarka, kultura, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie”, 1996
nr 2, s. 205-208.
Efekty integracyjne współpracy sportowej województwa olsztyńskiego...
163
żadnych emocji, tym bardziej iż sankcje zwia˛zane z jej ochrona˛, zakaz przekraczania, a nawet zbliżania sie˛, rodziły wobec niej poczucie zagrożenia i obcości4.
Natomiast nie bez znaczenia były tu po stronie polskiej zaszłości historyczne
mie˛dzy dwoma krajami, m.in. świeże wspomnienia osiedleńców z kresów wschodnich, pamie˛taja˛cych przymusowe wysiedlenia i „wywózki” z domów rodzinnych
masowo przeprowadzanych przez Rosjan po 17 września 1939 roku. Na to nakładał
sie˛ brak akceptacji przez cze˛ść mieszkańców systemu komunistycznego, ła˛czony
z gloryfikowaniem Zwia˛zku Radzieckiego, który dla wielu mieszkańców województwa kojarzył sie˛ ze zniewoleniem i ubóstwem. Pokazały to wydarzenia polityczne
w Polsce w październiku 1956 roku, czego nie przewidziano podejmuja˛c współprace˛.
Sport na Warmii i Mazurach po zakończeniu wojny odradzał sie˛ stosunkowo
szybko w skomplikowanej sytuacji politycznej, gospodarczej i demograficznej.
Obok rodzimej ludności, społeczeństwo Warmii i Mazur stanowili głównie przesiedleńcy z terenów Kurpiowszczyzny, Wileńszczyzny i Wołynia, z województw
białostockiego i lubelskiego oraz – w późniejszym okresie – Ukraińcy z akcji
„Wisła” (1947)5. Organizowanie życia społecznego odbywało sie˛ zgodnie z obowia˛zuja˛cymi zasadami polityki narodowościowej. Wszelkie stanowiska powierzano
z reguły osobom, co do polskości których nie było wa˛tpliwości. W tej sytuacji
sporadycznie odwoływano sie˛ do miejscowej ludności, a decyduja˛ca˛ role˛ w tworzeniu życia polskiego i sportowego odgrywali osiedleńcy.
Brakowało wszystkiego, zaś w sporcie – wykwalifikowanych instruktorów
sportu i se˛dziów sportowych, nauczycieli wychowania fizycznego i środków
finansowych. Sport rozwijał sie˛ spontanicznie dzie˛ki nielicznym przybyłym tu
sympatykom sportu, głównie osiedlaja˛cych sie˛ w Olsztynie i niewielu miastach
powiatowych. Grali oni najcze˛ściej w piłke˛ nożna˛ i zajmowali sie˛ lekkoatletyka˛,
okazjonalnie natomiast koszykówka˛, siatkówka˛, piłka˛ re˛czna˛ i tenisem stołowym,
a zima˛ biegami narciarskimi6. Organizowali zawody towarzyskie w niektórych
dyscyplinach sportu i pierwsze rozgrywki o mistrzostwo województwa. Zache˛cano
w ten sposób kobiety i me˛żczyzn do uprawiania sportu i powoływania branżowych
klubów sportowych z udziałem pracowników nowo tworzonych instytucji.
Utworzenie państwowych struktur sportowych w kraju, a tym samym w województwie, miało wpływ na planowany rozwój sportu. Jednak w dalszym cia˛gu na
przeszkodzie stały wspomniane braki kadrowe i finansowe, co powodowało
ograniczenie działalności sportowej do Olsztyna i kilka wie˛kszych miast7.
4
E. Wojnowski, op. cit., s. 252-254.
A. Sakson, Mazurzy – społeczność pogranicza, Poznań 1990, s. 76-79.
6
„Wiadomości Mazurskie” organem Woj. Komitetu Sportowego. Najbliższe imprezy sportowe
w Olsztynie, „Wiadomości Mazurskie”, 1946 nr 7 z 9 I.
7
J. Urniaż, Uwagi o pocza˛tkach sportu w województwie olsztyńskim (1945-1949), „Komunikaty
Mazursko-Warmińskie”, 2001 nr 1, s. 47-65.
5
164
Jerzy Urniaż
Uchwała Biura Politycznego Komitetu Centralnego PZPR z września 1949
roku narzuciła w Polsce model kultury fizycznej, obowia˛zuja˛cy w Zwia˛zku
Radzieckim. Sport został wmontowany w system polityczny państwa. Miał funkcjonować w sposób planowany, w oparciu o silne struktury instytucjonalne szeroko
poje˛tej kultury fizycznej. Narzucono realizowanie zadań sportu wyczynowego
i masowego w systemie norm na odznake˛ Sprawny do Pracy i Obrony (SPO) oraz
Ba˛dź Sprawny do Pracy i Obrony (BSPO). Symbolem przemian stały sie˛ różnorakie
zobowia˛zania i czyny społeczne, „spontanicznie” podejmowane w kraju przez
wszystkie zakłady pracy, przedsie˛biorstwa, szkoły itp., co miało przyspieszać
zmiany cywilizacyjne w kraju.
Podobnie poste˛powały instytucje i placówki sportowe w Olsztyńskiem. Podejmowano liczne uchwały i zobowia˛zania, obejmuja˛ce nie tylko współzawodnictwo
mie˛dzy soba˛ i dobry poziom pracy sportowej, lecz także rozwój bazy sportowej8.
Rezultatem tych działań był gwałtowny rozwój sportu masowego i wyczynowego
we wszystkich grupach społecznych i zawodowych w województwie olsztyńskim.
W powoływanych licznych kołach sportowych branżowych zrzeszeń sportowych
(ZS) tworzono podstawy do szerokiej działalności sportowej. W szkolnictwie
działały ZS „Zryw” i AZS, w sporcie zwia˛zkowym – ZS „Budowlani”, „Kolejarz”,
„Ogniwo”, „Spójnia”, „Sparta”, „Unia”, „Włókniarz” i „Zwia˛zkowiec”, w środowisku spółdzielczym – ZS „Start”, w środowisku wiejskim – ZS „LZS”, w milicji
– ZS „Gwardia”, rozwijał sie˛ też sport w wojsku.
Dalszej dynamizacji działalności sportowej miało służyć – wprowadzone
centralnie -współzawodnictwo mie˛dzy województwami. Mimo ciekawych pomysłów, na wyniki trzeba było czekać dosyć długo. W prowadzonym przez Główny
Komitet Kultury Fizycznej współzawodnictwie województw w Polsce, województwo olsztyńskie w latach 50. plasowało sie˛ na ostatnich miejscach w kraju.
W dalszym cia˛gu brakowało wykwalifikowanych szkoleniowców, zaś czołowe
drużyny koszykówki, siatkówki i piłki nożnej najcze˛ściej rywalizowały w III lidze
i sporadycznie w lidze mie˛dzywojewódzkiej. Podobnie wiodło sie˛ sekcjom bokserskim, lekkoatletycznym, podnoszenia cie˛żarów i tenisistom. Wyja˛tek stanowili
nieliczni biegacze, motocrossowcy i żeglarze oraz drużyna piłki re˛cznej AZS,
osia˛gaja˛cy od czasu do czasu dobre wyniki w kraju. Tak przedstawiał sie˛ do połowy
lat 50. stan sportu olsztyńskiego9.
Zwia˛zek Radziecki, tworza˛c w obwodzie kaliningradzkim własna˛ administracje˛, wła˛czył sport w strategie˛ rozwoju społecznego osiedleńców10. Od pocza˛tku
8
Archiwum Akt Nowych, Główny Komitet Kultury Fizycznej, sygn. 120/29, k. 1-6. Pierwsze
plenarne posiedzenie WKKF w Olszynie.
9
J. Urniaż, Sport na Warmii i Mazurach w latach 1945-1975, Olsztyn 2000.
10
Dekret Prezydium Rady Najwyższej ZSRR z 4 lipca 1946 r. o przemianowaniu miasta
Koenigsberg na miasto Kaliningrad i Obwodu Koenigsberskiego na Obwód Kaliningradzki oraz Dekret
Prezydium Rady Najwyższej z 7 września 1946 r. o podziale administracyjno-terytorialnym Obwodu
Efekty integracyjne współpracy sportowej województwa olsztyńskiego...
165
podje˛to szeroko zakrojone działania, maja˛ce na celu usprawnianie sportowe
mieszkańców przy pomocy rozpowszechnionych w kraju norm GTO (Gotow
k Trudu i Oboronie), skierowanych do dorosłej cze˛ści społeczeństwa i BGTO (Budź
Gotow k Trudu i Oboronie), kierowanych do młodzieży szkolnej, norm uznawanych za ważny czynnik radzieckiego systemu wychowania fizycznego i obywatelskiego. Wdrożono także działania, maja˛ce na celu rozwój sportu wyczynowego.
Miały temu służyć koła sportowe, powstaja˛ce w zakładach pracy oraz szkołach.
W 1948 roku w Kaliningradzie powstała też pierwsza Dietsko-Junoszeskaja
Sportiwnaja Szkoła (DJUSSZ) – Dziecie˛co-Młodzieżowa Szkoła Sportowa, skupiaja˛ca utalentowana˛ sportowo młodzież, specjalizuja˛ca˛ sie˛ w lekkoatletyce i w boksie11.
Sportowców od pocza˛tku stawiano za wzór postawy społecznej, maja˛cej
zache˛cać mieszkańców do aktywności sportowej. Taka˛ postawe˛ narzucały centralne
władze, nakazuja˛c sportowcom usprawnianie wszystkich środowisk i grup zawodowych. Konsekwencja˛ był masowy, obowia˛zkowy udział w różnych etapach
spartakiad obwodowych, zaś zwycie˛zcy reprezentowali obwód kaliningradzki
w centralnych spartakiadach Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki
Radzieckiej (RFSRR).
Prowadzona w ten sposób działalność sportowa w całym kraju została
wzmocniona uchwała˛ z grudnia 1948 roku, która narzuciła dalszy program rozwoju
kultury fizycznej i sportu w ZSRR12. Sport wyczynowy, wła˛czony w światowe
współzawodnictwo, miał kształtować opinie˛ o ZSRR w świecie, natomiast masowy
ruch sportowy, powia˛zany ze szkoleniem wojskowym stanowił o sile wewne˛trznej
kraju. Ogromna˛ role˛ pełniło tu wychowanie fizyczne, bowiem stanowiło podstawe˛
rozwoju zdrowego i wartościowego obywatela w kraju.
W efekcie, w 1951 roku w miastach i rejonach obwodu działało 558
kolektywów kultury fizycznej, zaś w ruchu sportowym uczestniczyło 37 883
mieszkańców obwodu. Brali oni udział w zawodach lekkoatletycznych, meczach
piłki nożnej, pływaniu i wyścigach kolarskich, rozgrywali mecze w warcaby
i szachy, które organizowały dla swoich pracowników ochotnicze zrzeszenia
sportowe; DSO „Lokomotiw” propagował sport wśród kolejarzy, DSO „Medik”
(,Lekarz”) wśród pracowników służby zdrowia, DSO „Buriewiestnik” (,Zwiastun
Burzy”) zrzeszał pracowników i studentów studiów wyższych, DSO „Piszczewik”
– pracowników branży spółdzielczej, DSO „Sudostroitiel” („Stoczniowiec”) – praKaliningradzkiego, [w:] J. Kostjaszow (red.), Przesiedleńcy opowiadaja˛. Pierwsze lata Obwodu
Kaliningradzkiego we wspomnieniach i dokumentach, Wyd. polskie oprac. T. Baryła. Olsztyn 2000,
s. 274 i 285; J. Tichonow, Iz dokumientow Archiwa Kaliningradskoj obłasti, [w:] G. Sceglowoj (red.),
Kaliningradskije archiwy. Matieriały i issledowaniaja, Kaliningrad 1998, s. 79-89.
11
L. A. Glinczikowa: Razwitije fiziczieskoj kultiury ukazanyje w sistiemie obrazowanija w Wostocznoj Prussi i Kaliningradskoj obłasti, Kaliningrad 2006, s. 99 (maszynopis).
12
Ibidem, s. 17.
166
Jerzy Urniaż
cowników służb morskich, DSO „Kołchoźnik” – pracowników rolnych13. Przykładowo we wspomnianym roku normy GTO uzyskało 12 992 osób, 3166
sportowców otrzymało klase˛ sportowa˛, zaś 1037 osób uzyskało uprawnienia
społecznych kadr kultury fizycznej. Przeprowadzono 35 zawodów obwodowych
i ustanowiono 119 rekordów obwodu w różnych dyscyplinach sportowych, co
pozwoliło na utworzenie drużyn reprezentuja˛cych Obwód Kaliningradzki w boksie,
kolarstwie szosowym, lekkoatletyce, pływaniu, podnoszeniu cie˛żarów i żeglarstwie. Dzie˛ki temu Kaliningrad uczestniczył w zawodach RFSSR w różnych
dyscyplinach sportu, odnosza˛c spore sukcesy14.
Prowadzona w Kaliningradzie praca szkoleniowa znalazła swoje odbicie na
niwie krajowej. Dobre wyniki osia˛gali piłkarze DSO „Piszczewik” (wkrótce
przemianowany na „Bałtik”) z Kaliningradu w rozgrywkach krajowych, odpowiadaja˛cych polskiej II lidze. Bokserzy w indywidualnych i drużynowych mistrzostwach północnej strefy RFSRR (z udziałem drużyn bokserskich z okre˛gów:
archangielskiego, kalinińskiego, nowogrodzkiego, pskowskiego i wołogodskiego)
zaje˛li pierwsze miejsce (1958). Coraz lepsze wyniki osia˛gała sekcja pie˛cioboju
nowoczesnego DSO „Dynamo”, a tenisista W. Anisimow zdobył mistrzostwo
RFSRR (1962)15.
Osia˛gane przez sportowców dobre wyniki zbiegły sie˛ z inicjatywa˛ lokalnych
władz po obu stronach granicy nawia˛zania dobrosa˛siedzkich kontaktów. Ogromne
społeczne zainteresowanie sportem miało zbliżyć do siebie środowiska sportowe
i pomóc w budowaniu dobrych relacji mie˛dzy mieszkańcami.
Ustalono, iż współpraca be˛dzie koncentrowała sie˛ na współzawodnictwie
czołowych drużyn seniorów w wybranych dyscyplinach sportu oraz na wymianie
doświadczeń sportowych. Miało to nie tylko zbliżyć do siebie środowiska sportowe
i służyć poprawie umieje˛tności uczestników, tak przydatnych w osia˛ganiu lepszych
wyników w krajowej rywalizacji, ale także zache˛cać kibiców do jak najwie˛kszego
udziału w imprezach, co w ocenie władz partyjnych, miało ułatwić budowanie
przyjaźni polsko-radzieckiej mie˛dzy mieszkańcami16. Taka refleksja nasuwa sie˛
m.in. na podstawie sprawozdań olsztyńskich drużyn sportowych, kierowanych do
wojewódzkich władz partyjnych w Olsztynie oraz sprawozdań Komitetu Wojewó13
GAKO, R-91, sygn. 2, k. 46. Protokoły z posiedzeń Okre˛gowej Rady Zwia˛zku Stowarzyszeń
Sportowych i Organizacji, Uchwała nr 10 z 20. 01. 1951 r. „O utworzeniu w Obwodzie Kaliningradzkim
Ochotniczego Zrzeszenia Sportowego „Kołchoźnik” – Prikaz Nr 10 ot 20.01.1951 g. „O sozdanii
w Kaliningradskoj obłasti DSO „Kołchoźnik”. Ponadto z pocza˛tkiem lat pie˛ćdziesia˛tych działały: DSO
„Krasnaja Zwiezda” (pracownicy wojska i służby wojskowej), DSO „Awangard” (przodownicy pracy),
DSO „Spartak” (pracownicy handlu), DSO,Trudowyje Riezierwy” (sport zwia˛zkowy).
14
Ibidem, k. 47.
15
A.S. Prżezdomskow (red.), ,Kenigsberg-Kaliningrad” iliustrowanyj enciklopiedyczeskij sprawocznik, Kaliningrad 2006, s. 589.
16
J. Urniaż, Współpraca sportowa województwa olsztyńskiego i Obwodu Kaliningradzkiego w latach 1956-1975, „Szkice Humanistyczne”, 2007 nr 1-2, s. 216.
Efekty integracyjne współpracy sportowej województwa olsztyńskiego...
167
dzkiego PZPR, adresowanych do centralnych władz partyjnych, a także informacji
pomeczowych „ukazuja˛cych sie˛ w lokalnej prasie. W sprawozdaniach mniej
odnoszono sie˛ do oceny meczów, wie˛cej natomiast do stosunku zawodników i osób
towarzysza˛cych do gości oraz zachowań kibiców w trakcie zawodów. O ile
zachowania sportowców i osób towarzysza˛cych stanowiły swoisty wskaźnik aprobaty kontaktów, o tyle liczby widzów na stadionach i w salach sportowych oraz
ich zachowanie wobec sportowców z Kaliningradu były miernikiem przyjaźni
i akceptacji.
Na pocza˛tek współpracy wytypowano trzy dyscypliny sportowe: boks, piłke˛
siatkowa˛ kobiet i me˛żczyzn oraz piłke˛ nożna˛. Przyje˛to również zasade˛ organizacji
czterech meczy w każdej z dyscyplin, po dwa spotkania (mecz i rewanż) w każdym
regionie. Pocza˛tek zapowiadał sie˛ zatem obiecuja˛co, bowiem z rachunku wynikało,
że rozegranych be˛dzie szesnaście spotkań: osiem w Olsztyńskiem i tyle samo
w obwodzie kaliningradzkim.
Wytypowanie trzech tak bardzo popularnych w odbiorze społecznym dyscyplin sportowych świadczyło o pewnej odwadze i ryzyku partyjnych władz wojewódzkich. Zdawano bowiem sobie sprawe˛, że zarówno boks, jak i piłka nożna
nierzadko zache˛caja˛ do agresywnych zachowań wielu widzów. Takie zachowania
mogła pote˛gować politycznie i historycznie uzasadniana nieche˛ć do gości. Jednak
pierwsze mecze pokazały, że na trybunach incydentów nie było, co – jak należy
sa˛dzić – było głównie zasługa˛ sprawnie działaja˛cych służb porza˛dkowych.
Współprace˛ sportowa˛ rozpocze˛to w połowie września 1956 roku meczami piłki
nożnej w obwodzie kaliningradzkim i kilka dni później meczami piłki siatkowej
i boksu w Olsztynie. Olsztyn reprezentowali piłkarze Kolejowego Klubu Sportowego (KKS) „Warmia” z Olsztyna, jedynego w województwie klubu rywalizuja˛cego w krajowej lidze mie˛dzywojewódzkiej. „Warmia” przegrała wówczas oba
mecze. Pierwszy mecz z najlepsza˛ drużyna˛ obwodu DSO „Piszczewik” z Kaliningradu (3:2) i drugi z DSO „Czerwona Gwiazda” w Sowiecku (4:3). Z kolei
w Olsztynie siatkarki z ZS „Sparta” rozegrały dwa zwycie˛skie mecze (3:0 i 3:1),
zaś me˛żczyźni, także z ZS „Sparta,” zremisowali, ponosza˛c w pierwszym meczu
porażke˛ (1:3), w drugim zaś zwycie˛żaja˛c. (3:1). Podobnie zremisowali bokserzy
z ZS „Budowlani” (10:10)17. W kilka dni później rozegrano spotkania rewanżowe
w Kaliningradzie w piłke˛ siatkowa˛, w których przegrały zarówno siatkarki (0:3
i 1:3), jak i siatkarze (2:3 i 1:3). Podobnie przegrali bokserzy 12:6. Natomiast
rewanż piłkarzy nożnych z Kaliningradu zakończył sie˛ zwycie˛stwem z KKS
„Warmia” (0:1) i remisem 1:1 z drużyna˛ „Sokół” w Ostródzie, co zostało uznane
w Kaliningradzie za porażke˛.
17
Sportowcy z Kaliningradu w Olsztynie. Dziś o godz. 15 spotykaja˛ sie˛ na kortach Sparty
(siatkówka), a o godz. 19 w hali GWKS (boks),,Głos Olsztyński”, 1956 nr 221, s. 1 i 4; Z. Kozieł, Udany
mie˛dzynarodowy wyste˛p siatkarek i siatkarzy Sparty, „Głos Olsztyński”, 1956 nr 222, s. 4.
168
Jerzy Urniaż
Mecze mocno nagłośnione przez lokalna˛ prase˛, a także przez miejscowe radio
(pierwszy mecz piłkarski w Kaliningradzie był bezpośrednio transmitowany)
wzbudziły ogromne zainteresowanie mieszkańców, szczególnie w tych w miejscowościach, w których sie˛ odbyły. W Olsztyńskiem złożyły sie˛ na to – jak sie˛
wydaje – trzy ważne powody. Po pierwsze, były to pierwsze mecze mie˛dzynarodowe na terenie województwa olsztyńskiego, którym nadano range˛ ważnych
lokalnych wydarzeń. Po drugie, kibice zdawali sobie doskonale sprawe˛ z wartości
sportu radzieckiego. Po trzecie, mecze dla wielu osób miały kontekst polityczny,
utożsamiany – najprościej ujmuja˛c – ze zniewoleniem przez Rosjan kraju i problemami gospodarczymi, zaś zwycie˛stwa sportowe siła˛ rzeczy miały przynieść nie
tylko satysfakcje˛ sportowa˛, ale i narodowa˛. Dlatego też dla wielu widzów, ale
i mieszkańców województwa mecze z Kaliningradem, a szczególnie ten pierwszy
kontakt był tak ważny.
Z tych powodów w Olsztynie i w Ostródzie zabrakło miejsca dla wielu
kibiców18. Podobnie, chociaż z pewnościa˛ z innych wzgle˛dów, spotkania w obwodzie kaliningradzkim cieszyły sie˛ również ogromnym powodzeniem. Dość
powiedzieć, że tylko mecz piłkarski w Kaliningradzie ogla˛dało 10 tysie˛cy kibiców,
walkom bokserskim w Olsztynie przygla˛dało sie˛ 1,5 tysia˛ca widzów, a ponad
5 tysie˛cy kibicowało podczas meczu piłkarskiego w Ostródziei19.
Dwa lata później kontakty sportowe rozszerzono o trzy naste˛pne dyscypliny
sportowe: koszykówke˛ kobieca˛ i me˛ska˛ oraz tenis, reprezentowane przez drużyny
Olsztyńskiego Klubu Sportowego (OKS), a także żeglarstwo z udziałem drużyn
kobiecych i me˛skich z KKS „Warmia”20. Świadczyło to o tym, iż w ocenie
wojewódzkich władz partyjnych po obu stronach granicy, a także central partyjnych
obu krajów, współpraca spełniała swoje zadanie i warto było ja˛ rozszerzyć.
Z pewnościa˛ zasadniczy wpływ na podje˛cie takiej decyzji miał bilans spotkań na
przestrzeni pierwszych lat. Przykładowo w latach 1956-1959 reprezentacje Olsztyna i Kaliningradu rozegrały 69 spotkań .sportowych: 18 zwycie˛stw odniosły
drużyny olsztyńskie, 49 z obwodu kaliningradzkiego, dwa spotkania zakończyły sie˛
remisem21.
Ze tej statystyki wynika także, że drużyny olsztyńskie przegrywały praktycznie
wszystkie mecze w obwodzie kaliningradzkim, natomiast u siebie rywalizowały ze
zmiennym szcze˛ściem. Taki stan rzeczy powodował duże niezadowolenie kibiców
18
BAT, Remis na olsztyńskim ringu Kaliningrad – Olsztynianka 10:10, tamże, s. 4.
W sprawie wyjazdu Warmii do Kaliningradu, „Głos Olsztyński”, 1956 nr 226, s. 5; W. Zachalski,
Pie˛kny sukces w pierwszym mie˛dzynarodowym meczu w Ostródzie Ostródzianka – Piszczewiko, „Głos
Olsztyński”, 1956 nr 228, s. 4.
20
APO, KW PZPR, sygn. 1141/2085, k. 1-5. Notatka o wymianie przygranicznej delegacji
partyjnych kulturalnych i sportowych z obwodem Kaliningradzkim w 1958 r. sporza˛dzona przez
Wydział Propagandy KW PZPR w Olsztynie.
21
J. Urniaż, Współpraca sportowa., s. 216-218.
19
Efekty integracyjne współpracy sportowej województwa olsztyńskiego...
169
w Olsztyńskiem, przeświadczonych o politycznym manipulowaniu meczami, które
miało dowodzić wyższości sportu radzieckiego. Takiemu pogla˛dowi sprzyjały
pojawiaja˛ce sie˛ informacje o nierzetelnym se˛dziowaniu spotkań w Kaliningradzie,
napływaja˛ce od drużyn olsztyńskich po przegranych meczach22. Wie˛kszego znaczenia nie miała ogólna słabość sportu olsztyńskiego, najcze˛ściej niedostrzegana
zarówno przez władze sportowe i środowisko, a tym bardziej przez kibiców.
Zdecydowanie lepiej rzecz sie˛ miała ze środowiskami sportowymi Olsztyna
i Kaliningradu, które bardzo szybko nawia˛zały dobre kontakty. Sprzyjały temu
zarówno mecze, ale przede wszystkim spotkania towarzyskie, których program
zawsze obejmował szereg spotkań integracyjnych, do których należały wspólne
posiłki i wycieczki po okolicy, a także drobny handel, przynosza˛cy uczestnikom
korzyści finansowe. Wszystko to razem sprzyjało powstawaniu dobrych relacji
i zache˛cało całe środowisko sportowe do uczestnictwa w kontaktach z Rosjanami.
Należy sa˛dzić, że podobnie było po stronie kaliningradzkiej.
Nie bez znaczenia były tu kontakty w innych dziedzinach życia, prowadzone
zarówno przez Olsztyn, jak i powiaty. Na przykład w 1960 roku w obustronnej
wymianie uczestniczyło 35 (370 osób) olsztyńskich delegacji oraz 34 delegacje
(424 osoby) z obwodu kaliningradzkiego23. Spotykali sie˛ specjaliści z różnych
branż: lokalnej prasy i radia, państwowych gospodarstw rolnych, kołchozów
i sowchozów, spółdzielni, zakładów pracy, szkół i wyższych uczelni, orkiestr
symfonicznych, zespołów artystycznych i teatrów.
Nowym, akceptowanym pomysłem okazało sie˛ wprowadzenie z pocza˛tkiem lat
60. w okresie letnim jednodniowych wycieczek turystycznych, rozszerzonych
z czasem do trzech dni, nazywanych „autobusami przyjaźni”. Autobusy przyjaźni
spowodowały pewien przełom, ponieważ po raz pierwszy mieszkańcy obu regionów mieli okazje˛ do bezpośredniego poznania sa˛siedzkiej gościnności, zawierania
nowych znajomości i drobnego handlu. Ponadto wprowadzono spotkania na granicy
w Bezledach z okazji Mie˛dzynarodowego Dnia Dziecka oraz Festyny Przyjaźni,
upamie˛tniaja˛ce zakończenie II wojny światowej z udziałem setek młodzieży z obu
stron24. W tej ogólnej wymianie i współpracy nie bez znaczenia była dla wielu
uczestników opłacalność finansowa kontaktów. Wynikało to głównie z faktu
przewozu, nawet w niewielkiej ilości, w obie strony atrakcyjnego towaru, co
22
R. Zalewski, Red. R. Zalewski telefonuje z Kaliningradu. Same porażki, „Głos Olsztyński” 1956,
nr 228 z 24 IX, s. 4.
23
APO, KW PZPR, sygn. 1141/2087, k. 6-12. Plan wymiany przygranicznej mie˛dzy Obwodem
Kaliningradzkim i województwem olsztyńskim w 1960 roku, zatwierdzony przez Sekretariat KW PZPR
w Olsztynie (grudzień 1959). Przyje˛ty przez Kom. Obw. KPZR w Kaliningradzie (20 styczeń 1960 r.)
sporza˛dzony przez KW PZPR z 15 XII 1959.
24
APO, KW PZPR, sygn. 1141/2097, k. 56-70. Ocena IV spotkania przyjaźni młodzieży województwa olsztyńskiego i Obwodu Kaliningradzkiego na granicy państwa w dn. 17 V 1970 skierowana do T.
Kochanowskiego, kierownika Wydz. Propagandy KW PZPR w Olsztynie, sporza˛dzona przez A.
Nowaka, przewodnicza˛cego ZW ZMW.
170
Jerzy Urniaż
dawało nieraz godziwy zarobek. Wykorzystywano tu problemy rynkowe, z jakimi
borykały sie˛ oba kraje, oraz liberalna˛ kontrole˛ na granicy25.
W latach 60. rywalizacja sportowa obejmowała koszykówke˛ kobiet i me˛żczyzn, kolarstwo szosowe (w tej dyscyplinie zawody sportowe rozgrywano na
trasach, wła˛czaja˛c w organizacje˛ wyścigu po stronie polskiej powiaty i miejscowości, przez które przebiegał wyścig), lekkoatletyke˛, piłke˛ nożna˛, piłke˛ siatkowa˛
kobiet i me˛żczyzn, tenis i żeglarstwo. Ponadto kontakty nawia˛zali cie˛żarowcy,
gimnastyczki, tenisiści stołowi, strzelcy sportowymi, płetwonurkowie i pływacy.
Generalnie te lata w Olsztyńskiem charakteryzował stały wzrost poziomu sportu,
o czym świadczyły coraz lepsze wyniki olsztyńskich zawodników w kraju i na
arenie mie˛dzynarodowej. Świadczyło o tym także coraz wie˛cej zwycie˛stw w rywalizacji z Kaliningradem, mimo poprawy poziomu sportowego zawodników kaliningradzkich26. Zwycie˛stwa drużyn olsztyńskich sprzyjały dużemu, ale już apolitycznemu zainteresowaniu widzów meczami w Olsztynie. Służyło to głównie życzliwemu traktowaniu gości i jednocześnie te˛piło nieche˛ć do sa˛siadów.
Jednak przewaga olsztyńskich drużyn stała sie˛ niespodziewana˛ przeszkoda˛.
Okazało sie˛ bowiem, że zwycie˛stwa Olsztyna tworzyły klimat przewagi sportowej
nad sportowcami z Kaliningradu. Dla kaliningradzkich władz partyjnych i sportowych obwodu taki stan rzeczy stanowił trudny do zaakceptowania wydźwie˛k
propagandowy. Obie strony dość szybko sie˛ zorientowały, iż brak zwycie˛stw
sportowców kaliningradzkich może zostać na tyle źle odebrany w Moskwie, że
radzieckie władze centralne nakaża˛ rezygnacje˛ z dalszej współpracy sportowej ze
wzgle˛dów politycznych z Olsztynem, a przy tym nagannie ocenia˛ całościowa˛ prace˛
władz kaliningradzkich. A tego nie chciał ani Kaliningrad, ani Olsztyn.
W tej sytuacji – jak należy sa˛dzić – w 1970 roku, władze partyjne i sportowe
województwa olsztyńskiego i obwodu kaliningradzkiego nieoficjalnie porozumiały
sie˛, co do dalszej formy współpracy. Olsztyn zrezygnował z drużyn seniorów
i w planach współpracy na rok 1970 uja˛ł czołowe drużyny juniorów, przygotowuja˛cych sie˛ do startów w ogólnopolskich igrzyskach i spartakiadach. Olsztyńscy
juniorzy mieli rywalizować w dziewie˛ciu dyscyplinach sportowych, mianowicie:
gimnastyce kobiet, jeździectwie, koszykówce kobiet i me˛żczyzn, piłce nożnej, piłce
re˛cznej me˛żczyzn, piłce siatkowej kobiet i me˛żczyzn, pływaniu, tenisie i żeglarstwie27. Natomiast Kaliningrad – jak sie˛ okazało – w obu miastach reprezentowali
seniorzy, co prasa olsztyńska uznała za nieprzyjemne zaskoczenie. Mimo to
25
J. Urniaż, Czynniki determinuja˛ce współprace˛ sportowa˛ Olsztyna i Kaliningradu 1956-1989, [w:]
L. Nowak (red.), Z najnowszej historii kultury fizycznej w Polsce, t. VIII. Gorzów Wlkp. 2008, s.
748-750.
26
J. Urniaż, Współpraca sportowa., s. 222-224.
27
APO, KWPZPR, sygn. 1141/2097, k. 11. Notatka ze spotkania granicznego, jakie sie˛ odbyło 27 II
1970 r. z przedstawicielami Wydz. Propagandy KW PZPR i Wydz. Propagandy Obw. Kom. KPZR
z 3 III 1970.
Efekty integracyjne współpracy sportowej województwa olsztyńskiego...
171
rezultaty tych spotkań były różne. Pływacy i żeglarze zremisowali, przedstawiciele
gier zespołowych i tenisa przegrali, natomiast zdecydowanie wygrali młodzi
jeźdźcy: Stefan Grodzicki, Antoni Pacyński i Andrzej Wadowski – reprezentanci
kraju, którzy tymi zawodami zakończyli jednocześnie kontakty z Kaliningradem.
Mecze te pokazały jednocześnie, jak duża była potrzeba zwycie˛stw w Kaliningradzie, a ponadto jak duże było wsparcie ze strony Olsztyna. Władze olsztyńskie
akceptowały (co było widoczne w dalszych kontaktach) owa˛ niejednolitość wiekowa˛ drużyn, niewystawianie pewnych zwycie˛zców, jak w przypadku jeźdźców oraz
zmiany terminów spotkań za sprawa˛ Rosjan, które burzyły rytm przygotowań,
bowiem cze˛sto nakładały sie˛ na czas lokalnych rozgrywek28. Miały na to wpływ
z pewnościa˛ zarówno od lat utrzymywane przyjacielskie stosunki, jak i wspomniane wymierne korzyści.
Jednocześnie władze olsztyńskie rozszerzyły współprace˛ o drużyny juniorów
z województwa, co mocno dopingowało powiatowe środowiska i budziło duże
zainteresowanie mieszkańców29. Przykładowo w 1972 roku mecze z drużynami
z obwodu kaliningradzkiego rozegrali piłkarze nożni z KS „Victoria” i piłkarze
re˛czni z MKS „Łyna” z Bartoszyc, zapaśnicy stylu wolnego z LZS Giżycko,
koszykarki i koszykarze z LKS „Zjednoczenie” Ke˛trzyn i KS „Działdowianka”
Działdowo oraz kolarze do lat osiemnastu głównie ze wspomnianego LKS
„Zjednoczenie”. Wła˛czenie sportu terenowego zwie˛kszyło ogólna˛ liczbe˛ kontaktów
z obwodem, bowiem kontakty sportowe, już nieoficjalnie, podtrzymywały niektóre
drużyny seniorów, m.in. lekkoatleci z KS „Gwardia”.
Podział administracyjny kraju z 1975 roku od strony formalnej nie miał
wie˛kszego wpływu na współprace˛ obu regionów. Natomiast w przypadku kontaktów sportowych ich liczba zmalała z uwagi na sa˛siedztwo nowo powstałego
województwa elbla˛skiego, zainteresowanego również współpraca˛ z Kaliningradem.
Zmniejszona praktycznie do połowy w porównaniu z poprzednimi latami liczba
kontaktów sportowych spowodowała duże niezadowolenie środowiska olszyńskiego. Podje˛te przez władze Olsztyna starania o przywrócenie dotychczasowej
liczby spotkań na nic sie˛ nie zdały. Tłumaczyć to należy tym, iż Elbla˛g bardzo
energicznie wła˛czył sie˛ do współpracy, jak też, że Rosjanom trudno byłoby
spotykać sie˛ niezależnie np. po dziewie˛ć razy w roku z Olsztynem i Elbla˛giem.
Wiarygodna zatem wydaje sie˛ być ocena olsztyńskiego KW PZPR, że prowadzona
przez wiele lat współpraca wynikała „z regionalnych mie˛dzywojewódzkich porozumień i kontaktów, a nie z umów mie˛dzynarodowych” 30.
Wydarzenia sierpniowe w 1980 roku w Polsce spowodowały, iż Kaliningrad,
w obawie przed przeniknie˛ciem pra˛dów wolnościowych, gwałtownie wycofał sie˛
28
Koszykówka Olsztyn-Kaliningrad, „Gazeta Olsztyńska”, 1971 nr 203, s. 4.
APO, KW PZPR, sygn. 1141/2095, k. 6 i 14. Sprawozdanie z mie˛dzywojewódzkiej współpracy
partyjnej z krajami socjalistycznymi..., op. cit.,
30
Ibidem, k. 15.
29
172
Jerzy Urniaż
z dalszych spotkań. Dopiero trzy lata później wznowiona została wymiana
z Olsztynkiem i to w bardzo ograniczonym zakresie. Ze sportowcami Kaliningrad
ponownie nawia˛zał kontakty w 1984 roku, zapraszaja˛c do siebie olsztyńska˛ sztafete˛
uczniowska˛ na biegi przełajowe o puchar „Kaliningradzkiej Prawdy”, w której
startowało 90 sztafet z całego Zwia˛zku Radzieckiego, oraz młodzików i juniorów
na mecz tenisa. W latach 1985-1989 zorganizowano niewiele spotkań z Kaliningradem. Były to pojedyncze spotkania dzieci i młodzieży w zapasach, biegach
lekkoatletycznych, tenisie i tenisie stołowym, piłce siatkowej me˛żczyzn oraz
szachowy mecz korespondencyjny31. Był to czas niepokoju politycznego w Polsce,
co w ocenie władz radzieckich nie zache˛cało do rozwijania współpracy, także
w innych dziedzinach.
Rekapituluja˛c, można uznać, iż podje˛ta z wyboru politycznego współpraca
sportowa z obwodem kaliningradzkim spełniła oczekiwania, co wie˛cej, przyniosła
wie˛ksze efekty integracyjne, niż oczekiwali decydenci. Rozpocze˛ta w okresie
trudnej rzeczywistości politycznej i zaszłości historycznych mie˛dzy państwami i do
tego w ograniczonym wymiarze, zaowocowała nawia˛zaniem wielu znajomości
i przyjaźni w środowisku sportowym. Ten fakt, jak również mecze i rywalizacja
sportowa na przestrzeni wielu lat – jak sie˛ wydaje, mimo braku badań w tym
zakresie – w odbiorze społecznym spowodowały pozytywne zmiany zachowań
w stosunku do siebie obu stron. Dowodem dobrego postrzegania sa˛siada moga˛ być
zmiany polityczne po 1990 roku, kiedy to granice˛ w Bezledach przekraczało 2,5
tysia˛ca osób miesie˛cznie32, a wszystkie miejscowości graniczne województwa
olsztyńskiego odtwarzały lub nawia˛zywały kontakty sportowe z obwodem kaliningradzkim33.
Efekty integracyjne współpracy sportowej województwa olsztyńskiego
i obwodu kaliningradzkiego w latach 1956-1989
Streszczenie
W artykule podje˛to kwestie˛ efektów integracyjnych wynikaja˛cych z współpracy sportowej województwa olsztyńskiego i obwodu kaliningradzkiego w latach 1956-1989, kiedy to wszelkie kontakty
graniczne miały ograniczony charakter.
Współprace˛ rozpocze˛to w okresie trudnej rzeczywistości politycznej, niemniej z biegiem czasu
zaowocowała ona nawia˛zaniem wielu znajomości i przyjaźni środowiska sportowego po obu stronach
granicy. Ten fakt, jak również spotkania sportowe na przestrzeni wielu lat w odbiorze społecznym
31
B. Onufrijuk, Szachy, „Wiadomości Bartoszyckie”, 1991 nr 7, s. 4.
R. Wachowiec, Zniknie murek na granicy Wa˛skie drogi wymiany Olsztyn – Kaliningrad, „Gazeta
Olsztyńska”, 1991 nr 76, s. 3.
33
J. Urniaż, Współpraca sportowa w regionach warmińsko-mazurski i kaliningradzkim w latach
1956-2006, Olsztyn 2008, s. 33.
32
Efekty integracyjne współpracy sportowej województwa olsztyńskiego...
173
spowodowały także pozytywne zmiany zachowań obu stron. Dowodem dobrego postrzegania sa˛siada
i zainteresowanie dalszymi kontaktami moga˛ być zmiany polityczne po 1990 roku, kiedy to granice˛
w Bezledach przekraczało 2,5 tysia˛ca osób miesie˛cznie, a wszystkie miejscowości graniczne województwa olsztyńskiego odtwarzały lub nawia˛zywały kontakty sportowe z obwodem kaliningradzkim.
Słowa kluczowe: efekty integracyjne, współpraca sportowa, województwo olsztyńskie, obwód kaliningradzki.
Integrative effects of the cooperation in the field of sport between the Province of Olsztyn
and Kaliningrad Oblast in the years 1956-1989
Summary
The article discusses the question of integrative effects resulted from the cooperation in the field of
sport between the Province of Olsztyn and Kaliningrad Oblast in the years 1956-1989, when such
cross-border contacts were time of difficult political reality, yet, it resulted in many relations and
friendships. That fact, alongt withsports meetings initiated positive changes of behaviours on both sides.
A friendly antitude twards the neighbouring country was proved by the fact that after political changes
following the year 1990, 2.5 thousand people monthy crossed the border in Bezledy. In manz places
around the border the sports relations with Kaliningrad Oblast were renewed or set.
Key words: integrating effects, sports cooperation, the Province of Olsztyn, Kaliningrad Oblast.
OSW
Szkice Humanistyczne
2010
Tom X
Nr 4
KOSMETOLOGIA
Beata Sperkowska, Grzegorz Bazylak
Collegium Medicum im. Ludwika Rydygiera w Bydgoszczy
Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu
Zawartość rozpuszczalnych szczawianów w wieloskładnikowych
ziołowych herbatach odchudzaja˛cych, witalizuja˛cych
i upie˛kszaja˛cych
Wste˛p
Rozpowszechniony na świecie w ostatnich latach „kult młodości” i narastaja˛ca
fala „ageizmu”, określanego także mianem „wiekizmu”, obserwowane sa˛ także
w Polsce (Barański 2005). Zjawisko „ageizmu” polega na spontanicznej i nieuzasadnionej dyskryminacji osób powyżej 35 roku życia, co najcze˛ściej zwia˛zane jest
z zakłóceniami w przebiegu kariery i działalności zawodowej. Objawia sie˛ także
ograniczeniem lub utrudnianiem doste˛pu do szeroko poje˛tych usług, dóbr kultury,
rozrywek, rekreacji oraz opieki zdrowotnej. W Polsce, według prognoz GUS,
w roku 2030 liczba osób które ukończyły 65 lat może osia˛gna˛ć nawet 10,6 mln,
podczas gdy obecnie liczba osób w tym wieku wynosi prawie 7,5 mln. Takie
zjawiska powoduja˛, że w podejmuje sie˛ ostatnio, przy wsparciu UE, wielokierunkowe działania maja˛ce na celu ograniczenie niektórych skutków społecznych
zwia˛zanych z wydłużeniem przecie˛tnego okresu życia (Szatur-Jaworska 2008).
Zwie˛kszone zapotrzebowanie na rozmaite produkty nutrikosmetyczne i suplementy
diety stosowane w celu poprawy samopoczucia, stanu fizycznego i urody widoczne
jest szczególnie na rynku herbat funkcjonalnych, których sprzedaż w Polsce
systematycznie wzrasta. W latach 2005/07 sprzedaż herbat przyczyniaja˛cych sie˛ do
redukcji masy ciała („na odchudzanie”) wzrastała bardzo dynamicznie – średnio
o 84,0% rocznie. W 2008 roku wzrost sprzedaży herbat funkcjonalnych był
spowodowany przede wszystkim przez szeroka˛ game˛ nowych produktów wspomagaja˛cych procesy trawienia, o działaniu przeczyszczaja˛cym, uspokajaja˛cym, czy
poprawiaja˛cych wygla˛d i stan skóry lub włosów. Obecnie prawie 30% całości
rynku herbat funkcjonalnych w Polsce zajmuja˛ wieloskładnikowe produkty, których spożycie sprzyja obniżeniu masy ciała (Anonim, 2008).
176
Beata Sperkowska, Grzegorz Bazylak
Herbatki funkcjonalne stanowia˛ wieloskładnikowe mieszanki różnorodnych
surowców roślinnych, wśród których najcze˛ściej stosowanym komponentem sa˛
oryginalne herbaty: czerwona, zielona i yerba mate, oraz zioła takie jak mie˛ta,
melisa, pokrzywa, hibiskus, skrzyp polny, korzeń mniszka czy dzika róża. Specyficzne właściwości lecznicze takich herbat funkcjonalnych spowodowane sa˛ obecnościa˛ różnorodnych bioaktywnych składników, które wyste˛puja˛ w nich w stosunkowo dobrze poznanych mikro- i makroilościach. Jednak obok składników warunkuja˛cych prozdrowotne działanie takich produktów wyste˛puja˛ w nich także liczne,
nie zawsze dokładnie zdefiniowane, substancje antyodżywcze niweluja˛ce w znacznym stopniu zamierzony efekt. Do takich substancji należy m.in. kwas szczawiowy,
który reaguja˛c z zawartymi w żywności biopierwiastkami takimi jak cynk, mangan,
miedź i żelazo ogranicza ich biodoste˛pność i cze˛sto prowadzi do ich inaktywacji.
W doste˛pnej literaturze brak jest informacji na temat zawartości szczawianów
w oferowanych na rynku mieszankach i herbatkach ziołowo-owocowych. Opublikowane dotychczas wyniki badań wskazuja˛, że ilość szczawianów w naparze
takich herbatek jest uzależniona od czasu trwania oraz temperatury procesu
zaparzania (Charrier 2002, Hönow 2002, McKay 1995, Tsai 2005). Nie bez
znaczenia jest także wiek rośliny, okres zbioru oraz jej cze˛ść anatomiczna
wykorzystana do produkcji takich herbatek. Im starsze rośliny tym wie˛ksza
zawartość szczawianów (Charrier 2002). Zdecydowanie wie˛cej szczawianów znajduje sie˛ w liściach niż korzeniach rośliny (Gawe˛da 2007). Z uwagi na ryzyko
ograniczania biodoste˛pności cennych biopierwiastków zalecane jest ograniczanie
spożycia herbat ziołowych do kilku filiżanek dziennie (Noonan 1999). Według
danych literaturowych wraz z wypijanym naparem czarnej herbaty dostarczamy
w cia˛gu dnia od 17,88 do 93,66 mg szczawianów rozpuszczalnych, a z naparami
herbat ziołowych około 18 mg/dzień tych zwia˛zków (Charrier 2002). Spożycie
kwasu szczawiowego z naparów herbacianych nie zawsze bywa szkodliwe, ponieważ biodoste˛pnośc tego kwasu z poszczególnych gatunków herbaty jest mocno
zróżnicowana (Liebman 2007). Niska˛ zawartościa˛ kwasu szczawiowego charakteryzuja˛ sie˛ zioła takie jak mie˛ta: 0,7 mg/100 cm3, pokrzywa 0,4 mg/100 cm3, czy
rumianek 0,3 mg/100 cm3 (Charrier 2002, Hönow 2002, McKay 1995). Natomiast
herbaty zielone (od 0,9 do 19,6 mg/100 cm3) jak i czarne (4,0 mg/100 cm3), a także
czerwone i yerba mate (3,4 mg/100 cm3) charakteryzuja˛ sie˛ stosunkowo wysoka˛
zawartościa˛ szczawianów (Hönow 2002). Do znacznego ograniczenia biodoste˛pności w naparach herbat ziołowych dochodzi w przypadku jonów magnezowych,
wapniowych i żelazowych, natomiast cynk jest wia˛zany w sytuacji, gdy w roztworze sa˛ obecne jony magnezowe i błonnik (Noonan 1999).
Herbatki funkcjonalne stanowia˛ ubogie źródło cynku (średnio ok. 3 mg/100 g)
szczególnie w postaci naparów do których ekstrahuje sie˛ w zależności od gatunku
herbaty ok. 35% tego pierwiastka (Gajewska 2000). Najwyższa˛ zawartość cynku
odznacza sie˛ herbata yerba mate (ostrokrzew paragwajski) wchodza˛ca w skład
Zawartość rozpuszczalnych szczawianów...
177
głównie herbat odchudzaja˛cych (Malinowska 2006). Z uwagi na fakt, że dzienne
spożycie cynku z dieta˛ przez osoby dorosłe w Polsce jest cze˛sto poniżej zalecanego
dziennego pobrania (13-16 mg) (Markiewicz i wsp. 2006) oraz na udowodnione
zjawisko ograniczenia biodoste˛pności cynku przez obecne w badanych herbatkach
szczawiany, można przypuszczać, że deficyt cynku u niektórych osób może stać sie˛
przyczyna˛ zaburzeń typu dermatitis enteropathica (pogorszenia stanu cery, paznokci, wypadania włosów). Również deficyt pozostałych pierwiastków może prowadzić do pogorszenia stanu skóry np. w wyniku wia˛zania żelaza wyste˛puje
zwie˛kszona bladość skóry oraz wypadaja˛ włosy ( Molski 2009).
Cel
W przedstawionej pracy oznaczono metoda˛ manganianometryczna˛ zawartość
tzw. rozpuszczalnych szczawianów w mieszankach herbatek odchudzaja˛cych
i upie˛kszaja˛cych doste˛pnych w sieci aptek, sklepów osiedlowych i hipermarketów
na terenie miasta Bydgoszczy.
Materiały i metodyka
Oznaczenia zawartości szczawianów rozpuszczalnych wykonano ła˛cznie w 75
próbkach w 20 różnych mieszankach herbatek typu fix, o właściwościach wspomagaja˛cych odchudzanie oraz poprawiaja˛cych stan skóry, włosów i paznokci. Produkty zakupiono losowo w sieci aptek i hipermarketów na terenie miasta Bydgoszczy
w okresie zimowo-wiosennym 2010 roku. Charakterystyke˛ produktów zamieszczono w tabeli 1.
Napary herbatek sporza˛dzano z 3,0 g produktu, które zalewano 50 cm3 wody
dejonizowanej o temperaturze 100oC. Po 5 minutach ekstrakcji przesa˛czano
uzyskany napar przez sa˛czki wykonane z bibuły jakościowej średniej (61-69 g/m2,
POCh). Naste˛pnie pobierano 2,5 cm3 uzyskanego przesa˛czu do probówki wirówkowej o pojemności 15,0 cm3 i dodawano 1,0 cm3 25% chlorku wapnia oraz 2,5 cm3
acetonu (POCh). Przygotowane w ten sposób próbki chłodzono przez 30 min.
w lodówce w temperaturze -6oC. Powstały osad szczawianu odwirowywano przez
5 min przy 3000 obr/min. Płyn znad osadu dekantowano, dodawano 5,0 cm3 10%
kwasu siarkowego i przenoszono ilościowo do kolbki stożkowej na 100,0 cm3
i rozpuszczano na gora˛co w łaźni wodnej w temp. 90oC. Naste˛pnie szczawiany
oznaczano w reakcji utleniania – redukcji z manganianem (VII) potasu. Oznaczona˛
i przeliczona˛ na 1 g badanego produktu oraz 100 cm3 uzyskanego naparu ilość
szczawianów rozpuszczalnych zamieszczono w tabeli 2, a uzyskane wyniki
poddano analizie statystycznej z zastosowaniem programu Statistica 8.0 (Stat Soft,
178
Beata Sperkowska, Grzegorz Bazylak
Charakterystyka badanych herbatek funkcjonalnych
L.p.
Nazwa/producent
Postać
Skład
1
2
3
4
Tabela 1
1
Sekret pie˛kna/Vitax,
Multeafil/Dobrzyce
saszetki 1,75 g jabłko, koszyczek rumianku, pokrzywa, herbata
zielona 0,35g/2tb, ziele skrzypu 0,28g/2tb, dzika
róża, ziele bratka, ziele mniszka, ziele owsa,
aromaty
2
Anty Cellulit program
Telety/Warszawa
saszetki 2,0 g Kwiat hibiskusa, jabłko, zielona herbata (10%;
0,4 mg/2tb), koszyczek rumianku, liść jeżyny,
korzeń lukrecji, liść mate, skórka gorzkiej pomarańczy, nasiona guarany, aromaty, ekstrakt z nasion winogron (2,2%; 88 mg/2tb), L-karnityna
(0,7%; 28 mg/2tb)
3
La Karnita – egzotyczna/
Bio-Active/Warszawa
saszetki 2,0 g jabłko, hibiskus, dzika róża, ziele bratka (180
mg/tb), skrzyp polny (112,5 mg/tb), fruktoza,
mie˛ta, regulator kwasowości: kwas cytrynowy,
aromaty
4
La Karnita – żurawina/
Bio-Active/Warszawa
saszetki 2,0 g hibiskus, pokrzywa 225 mg/tb, czarna porzeczka,
aronia, skrzyp polny 112,5 mg/tb, mie˛ta, fruktoza,
żurawina 1%, aromaty
5
Herbatka fix Odmładzaja˛ca/ saszetki 2,0 g herbata czerwona pu-erh, ziele fiołka trójbarwHerbapol/Kraków
nego, liść pokrzywy, trawa cytrynowa, herbata
zielona, ziele krwawnika
6
Kobieta 40+/„Malwa”
Tea/Lubiszyn
saszetki 2,0 g liść melisy, mie˛ta, hibiskus, dzika róża, anyż, liść
szałwii, kwiatostan głogu, aromat, wiesiołek dwuletni, szyszki chmielu, krwawnik, lawenda, żeńszeń
7
Dla me˛żczyzn/
„Malwa” Tea/Lubiszyn
saszetki 2,0 g kła˛cze imbiru 1,2 g; anyż; liść melisy; liść mie˛ty;
herbata zielona; hibiskus, korzeń lubczyku 0,3 g;
liść pokrzywy, owoc żurawiny; kwiatostan głogu;
rooibos; liść mate 0,3 g; aromat; korzeń żeńszenia 0,06 g
8
Fitea Beaty/
Posti/Warszawa
saszetki 2,0 g liść pokrzywy, jabłko, ziele skrzypu, herbata zielona, ziele mie˛ty, ziele fiołka trójbarwnego, liść
jeżyny, ziele palczatki cytrynowej, aromaty, owoc
brzoskwini, Wit C, niacyna, Wit. E, kwas pantotenowy, Wit B6, B2, B1, kwas foliowy, biotyna,
Wit B12
9
La Karnita Pie˛kna
cera o smaku winogron/
Bio-Active/Warszawa
saszetki 2,0 g hibiskus 2,3 g/3tb), dzika róża (2,2 g/3tb), aronia,
pokrzywa
(300
mg/3tb),
skrzyp
polny
(180 mg/3tb), trawa cytrynowa, mie˛ta, preparat
koenzym Q10 (6 mg czystego koenzymu Q10/
3tb, glukonian magnezu, suszony sok truskawkowy, ekstrakt β−karotenu, (399 μg ekwiwalentu
Wit. A, tj. 49% zalecanego spożycia), aromaty
179
Zawartość rozpuszczalnych szczawianów...
cd. tabeli 1
1
2
3
4
10
Sposób na pie˛kne włosy,
skóre˛ paznokcie/
US PHARMACIA/
Wrocław
11
JUST FIT – oczyszczanie
z inulina˛ i guarana˛/
MOKATE/Ustroń
12
4 × Ja/ Bio-Active/
Warszawa
13
La Karnita Mandarynka/
Bio-Active/Warszawa
14
La Karnita Grejpfrut/
Bio-Active/Warszawa
saszetki 2,25 g hibiskus 3,6 g/3 tb, jabłko 23%, skórka pomarańczy, yerba mate 67,5 mg/tb, mniszek lekarski,
preparat L-karnityny 30,6 mg, skórka grejpfruta
45 mg/Tb, skrzyp polny, aromaty
15
Zioła Mnicha/
Bio-Active/Warszawa
16
Smukła Talia/ Vitax,
Multeafil/Dobrzyce
17
JUST FIT spalanie
z L-karnityna˛/
MOKATE/Ustroń
saszetki 2,0 g herbata czerwona pu-erh 1,4 g/3tb, yerba mate
1 g/3tb, dzika róża, mniszek lekarski 900 mg/3 tb,
pokrzywa, skrzyp polny, preparat L-karnityny
122 mg czystej L-karnityny/3tb, rumianek
saszetki 2,0 g jabłko, herbata Pu-Erh 0,72 g/2tb, owoc anyżu,
liść mate 0,26 g/2tb, liść mie˛ty, skórka cytryny,
inulina 0,2 g/2tb, owoc dzikiej róży, skórka pomarańczy, liść maliny, aromaty
saszetki 2,0 g herbata zielona, yerba mate, suszone jabłko, winian L-karnityny, cynamon, skórka cytrynowa,
skórka słodkiej pomarańczy, korzeń cykorii, dzika
róża, aromat, korzeń lukrecji, kwas jabłkowy,
regulator kwasowości
18
Slim Max/Vitax/
Dobrzyce
19
20
saszetki 2,0 g liść pokrzywy, liść herbaty zielonej, ziele bratka,
ziele owsa, liść rooibos, koszyczek kwiatowy
rumianku, ziele palczatki cytrynowej, korzeń lukrecji, owoc jabłka, ziele skrzypu polnego, cynk
saszetki 2,0 g liść mie˛ty pieprzowej, owoc kopru włoskiego,
herbata czerwona Pu-Erh, inulina, liść brzozy, liść
pokrzywy, nasiona guarany, cynamon, liść werbeny, korzeń mniszka, korzeń lukrecji
saszetki 2,0 g hibiskus 3,6 g/3 tb, jabłko 23%, skórka gorzkiej
pomarańczy, herbata czerwona Pu-Erh 0,24 g/3 tb,
mniszek lekarski 60 mg/3 tb, skrzyp polny
60 mg/3tb, ekstrakt L-karnityny czysta karnityna
41 mg/3tb, skórka grejpfruta 30 mg/3tb, aromaty
saszetki 2,25 g czarna herbata, dzika róża, jabłko, hibiskus, skórka gorzkiej i słodkiej pomarańczy 4%, skrzyp
polny, mniszek lekarski, ekstrakt z garcinia cambogia 11,2 mg HCA/1 tb, chlorek chromu 44 μg,
rooibos, regulator kwasowości kwas cytrynowy,
aromaty, substancje słodza˛ce sacharynian sodu
saszetki 2,0 g kwiat hibiskusa, jabłko, herbata Pu-erh, liśc mate,
owoc dzikiej róży, orzeszki cola, nasiona guarany,
ekstrakt z owoców Garcinia cambogia, L-karnityna
Fit Tea /TESCO POLSKA/ saszetki 2,0 g rooibos, liść mie˛ty, owoc kopru włoskiego, herWyprodukowano
bata czerwona Pu-Erh 8%, inulina 48 g/3tb, liśc
w Polsce
brzozy, liśc pokrzywy, nasiona guarany
300 mg/3tb, cynamon, liść werbeny, korzeń mniszka, korzeń lukrecji
Slim Figura/Herbapol
saszetki 2,5 g herbata Pu-erh, liść mate, nasiona guarany, koszy– Lublin/Lublin
czek rumianku, liść mie˛ty pieprzowej, wycia˛g
suchy z Garcinia Cambogia zawieraja˛cy 60%
HCA, owoc kopru włoskiego, owoc anyżu
180
Beata Sperkowska, Grzegorz Bazylak
Kraków), a rezultaty przedstawiono jako średnia (x̄), odchylenie standardowe (SD)
oraz zakres oznaczeń, a różnice mie˛dzy średnimi zweryfikowano za pomoca˛ testu
średnich na poziomie istotności p < 0,05.
Wyniki
Wyniki oznaczeń w przeliczeniu na ilość mg szczawianów w gramie produktu
oraz na 100 cm3 naparu zestawiono w tabeli 2.
Tabela 2
Zawartość szczawianów w badanych herbatkach funkcjonalnych
Nazwa herbatki
1
2
3
4
5
6
1
Sekret pie˛kna
4
9,40 ± 0,07
(9,30-9,45)
56,39 ± 0,43
(55,80-56,70)
0,0001
2
Anty Cellulit Program
4
12,53 ± 0,09
(12,45-12,60)
75,15 ± 0,52
(74,70-75,60)
0,0001
3
La Karnita – egzotyczna
3
5,15 ± 0,23
(4,95-5,40)
30,90 ± 1,37
(29,70-32,40)
0,0007
4
La Karnita – żurawina
3
5,40 ± 0,45
(4,95-5,85)
32,40 ± 2,70
(29,70-35,10)
0,0023
5
Fix Odmładzaja˛cy
4
15,35 ± 0,26
(15,00-15,60)
92,12 ± 1,53
(90,00-93,60)
0,0001
6
Kobieta 40+
3
18,15 ± 3,54
(15,15-22,05)
108,90 ± 21,22
(90,90-132,30)
0,0124
7
Dla me˛żczyzn
4
18,25 ± 0,26
(18,00-18,60)
109,49 ± 1,53
(108,00-111,60)
0,0001
8
Fitea Beauty
4
13,50 ± 0,65
(12,90-14,40)
81,00 ± 3,89
(77,40-86,40)
0,0001
9
Sposób na pie˛kne włosy
4
14.70 ± 0,49
(14,10-15,30)
88,20 ± 2,94
(84,60-91,80)
0,0001
10
Pie˛kna cera
5
6,12 ± 0,56
(5,40-6,90)
36,72 ± 3,33
(32,40-41,40)
0,0001
11
Just Fit – inulina, guarana
3
16,57 ± 0,53
(16,05-17,10)
99,42 ± 3,15
(96,30-102,60)
0,0003
12
4 × Ja
3
7,45 ± 0,23
(7,20-7,65)
44,70 ± 1,37
(43,20-45,90)
0,0003
L.p.
Zawartość
szczawianów
[mg/g s.m.]
Zawartość
szczawianów
w porcji naparu
[mg/100 cm3]
Ilość
prób
N
Poziom
istotności
181
Zawartość rozpuszczalnych szczawianów...
cd. tabeli 2
1
2
3
4
5
6
13
La Karnita – mandarynka
3
10,00 ± 0,62
(9,30-10,50)
60,00 ± 3,75
(55,80-63,00)
0,0013
14
La Karnita Grejpfrut
3
10,73 ± 1,28
(9,45-12,00)
64,38 ± 7,65
(56,70-72,00)
0,0047
15
Zioła Mnicha
6
12,42 ± 2,05
(9,60-14,70)
74,52 ± 12,28
(57,60-88,20))
0,0001
16
Smukła Talia
4
10.20 ± 0,12
(10,05-10,35)
61,20 ± 0,73
(60,30-62,10)
0,0001
17
Just Fit L-karnityna
3
24,08 ± 5,03
(19,05-29,10)
134,40 ± 34,81
(114,30-174,60)
0,0142
18
Slim Max
4
10,65 ± 1,18
(9,60-12,30)
63,90 ± 7,09
(57,60-73,80)
0,0004
19
Fit Tea
4
13,55 ± 0,25
(13,20-13,80)
81,32 ± 1,53
(79,20-82,80)
0,0001
20
Slim Figura
4
40,60 ± 1,08
(39,75-42,00)
243,59 ± 6,47
(238,50-252,00)
0,0001
Omówienie
Analizowane napary uzyskane z herbat o działaniu upie˛kszaja˛cym i odchudzaja˛cym charakteryzowały sie˛ zróżnicowana˛ zawartościa˛ szczawianów rozpuszczalnych w szerokim zakresie od 5,15 mg/g (56,39 mg/100 cm3) do 40,60 mg/g
(243,59 mg/100 cm3). Na podstawie przeprowadzonej analizy statystycznej we
wszystkich analizowanych herbatkach stwierdzono istotne różnice statystyczne
przy poziomie istotności p < 0.05.
Grupa˛ produktów o wyższej średniej zawartości szczawianów sa˛ herbaty
o działaniu wspomagaja˛cym odchudzanie (15,62 mg/g czyli 92,74 mg/100 cm3),
zawieraja˛ce w swoim składzie komponenty odpowiedzialne za przyspieszone
spalanie tłuszczu m.in.: L-karnityne˛, herbate˛ Pu-Erh, liść yerba mate, zielona˛
herbate˛ oraz zwia˛zki obniżaja˛ce łaknienie takie jak inulina czy ekstrakt z nasion
tamaryndowca malabarskiego (Garcinia cambogia) zawieraja˛cy kwas hydroksycytrynowy (HCA). Bardzo zróżnicowany skład, zarówno jakościowy jak i ilościowy,
badanych mieszanek ziołowo-owocowych nie pozwala na określenie, który z komponentów wpływa w najwie˛kszym stopniu na oznaczona˛ zawartość szczawianów
w badanych herbatkach. W wie˛kszości przypadków sa˛ to surowce obfituja˛ce
w olejki eteryczne takie jak melisa, mie˛ta, rumianek, szałwia. Oferowane w sprzedaży herbatki funkcjonalne zawieraja˛ także składniki bogate w antocyjany: aronie˛,
czarna˛ porzeczke˛, bratek, jak również substancje goryczkowe: mniszek lekarski,
182
Beata Sperkowska, Grzegorz Bazylak
mie˛ta, szyszki chmielu (Kohlmünzer 2000). Najwyższa˛ wartość szczawianów
rozpuszczalnych oznaczono w herbatce Slim Figura (40,60 mg/g czyli 243,59
mg/100 cm3), która w swoim składzie zawiera bogatoszczawianowe liście herbaty
zielonej (Tsai 2005). W produkcie tym wyste˛puja˛ również inne komponenty, np.
koper włoski i mie˛ta pieprzowa, zaliczane do surowców roślinnych o niskiej
zawartości szczawianów (Honow 2002). Prawdopodobnie na uzyskany wysoki
wynik oznaczania szczawianów w tym produkcie miały wpływ inne czynniki, tj.
obecność monosacharydów oraz innych kwasów wielokarboksylowych redukuja˛cych manganian (VII) potasu (Noonan 1999, Dosch 1979). W herbacie JUST FIT
z L-karnityna˛ uzyskano także wysoki wynik 24,08 mg/g (134,40 mg/100 cm3).
W składzie tej herbatki wyste˛puja˛ yerba mate, zielona herbata oraz kwas cytrynowy
jako regulator kwasowości. W herbatkach o właściwościach witalizuja˛co-upie˛kszaja˛cych Dla Me˛żczyzn oraz Kobieta 40+ uzyskano odpowiednio wyniki 18,25
i 18,15 mg/g (109,49 i 108,90 mg/100 cm3). W obu produktach w składzie
znajdował sie˛ żeń-szeń oraz liść melisy, które nie stanowia˛ materiału bogatego
w szczawiany. Natomiast w przypadku herbatki Dla Me˛żczyzn produkt ten zawiera
żurawine˛ o wysokiej zawartości szczawianów (Terris 2001), a w przypadku herbaty
Kobieta 40+ – dzika˛ róże˛, stanowia˛ca˛ bogate źródło kwasu L-askorbowego,
prekursora kwasu szczawiowego (Noonan i Savage 1999). Nieco niższa˛ zawartość
szczawianów oznaczono w herbatce JUST FIT z inulina˛ 16,57 mg/g (99,42 mg/100
cm3), która obok surowców farmakognostycznych bogatych w szczawiany w swoim składzie posiada także komponenty korzenne i owoce charakteryzuja˛ce sie˛ niska˛
zawartościa˛ szczawianów: lukrecja, mniszek, owoc kopru (Honow 2002). Herbatka
Fix odmładzaja˛ca z uwagi na zawarte w niej bogatoszczawianowe herbaty Pu-Erh
oraz zielona˛ herbate˛ zawiera również zwie˛kszona˛ ilość szczawianów na poziomie
15,35 mg/g (92,12 mg/100 cm3). Podobna˛ zawartość szczawianów oznaczono także
w herbatce Sposób na pie˛kne włosy (14,70 mg/g czyli 88,20 mg/100 cm3), w dalszej
kolejności w herbatce Fit tea (13,55 mg/g czyli 81,32 mg/100 cm3), która zawiera
pozbawione kwasu szczawiowego liście rooibos (Roiboos 2010) obok guarany,
inuliny oraz herbaty Pu-Erh w ilości 8%. W herbatce Fitea Beauty, której skład
determinuje głównie materiał liściasty (pokrzywa, zielona herbata, mie˛ta, liść
jeżyny, itp.) zawartość szczawianów wynosiła 13,50 mg/g (czyli 81,00 mg/100
cm3). W dwóch produktach Anty Cellulit Program (12,53 mg/g czyli 75,15 mg/100
cm3) i Zioła Mnicha na odchudzanie (12,42 mg/g czyli 74,52 mg/100 cm3), które
charakteryzuje zbliżona zawartość L-karnityny około 30 mg/torebke˛ (tb), oznaczono ok. 12,5 mg/g szczawianów. Zawieraja˛ce około 10 mg/g szczawianów herbatki
La Karnita Grejpfrut (10,73 mg/g – 64,38 mg/100 cm3), Slim Max (10,65 mg/g
– 63,90 mg/100 cm3), Smukła Talia (10,20 mg/g – 61,20 mg/100 cm3), La Karnita
Mandarynka (10,0 mg/g – 60,00 mg/100 cm3) charakteryzuja˛ sie˛ zróżnicowanym
składem fitochemicznym zarówno pod wzgle˛dem ilościowym jak i jakościowym.
Natomiast w przypadku produktów o najniższej zawartości szczawianów (La
Zawartość rozpuszczalnych szczawianów...
183
Karnita-egzotyczna, Pie˛kna cera, 4 x Ja) w ich składzie nie wyste˛puja˛ herbaty
czarne, zielone, czerwone jak również yerba mate. Dominuja˛cym surowcem w tych
trzech analizowanych produktach sa˛ hibiskus, skrzyp polny oraz mie˛ta, które
– zgodnie z doniesieniami literaturowymi – zawieraja˛ niewielkie ilości szczawianów (Charrier 2002, Hönow 2002, McKay 1995). Zastosowanie wymienionych ziół
i owoców w tego typu produktach jest spowodowane obecnościa˛ substancji
czynnych takich jak flawonoidy i zwia˛zki krzemu (Kohlmünzer 2000).
Wnioski
1) W przeprowadzonych badaniach wykazano zależność pomie˛dzy rodzajem
surowców farmagnostycznych wchodza˛cych w skład analizowanych herbatek
ziołowych i zawartościa˛ tzw. rozpuszczalnych szczawianów w sporza˛dzonych
z nich naparach.
2) Na podstawie uzyskanych metoda˛ managanianometryczna˛ wyników można
badane herbatki funkcjonalne zakwalifikować do produktów o wysokiej zawartości
szczawianów.
3) Zaleca sie˛ ograniczenie spożywania herbatek funkcjonalnych do 2-3 filiżanek dziennie .
4) Z uwagi na możliwość reakcji manganianu (VII) potasu z innymi składnikami badanych naparów uzyskane wyniki oznaczania szczawianów wymagaja˛
dalszej weryfikacji w oparciu o inne bardziej specyficzne i selektywne metody
analityczne takie jak metoda enzymatyczna lub HPLC.
5) Ustalenie ilości szczawianów w powszechnie spożywanych herbatkach
ziołowych powinno przyczynic sie˛ do podniesienia stopnia standaryzacji i zwie˛kszenie bezpieczeństwa zdrowotnego tych produktów.
Bibliografia
1. Anonim, Raport na temat spożycia herbat funkcjonalnych. Hurt i Detal, 2008, 11(33), 20-28.
2. Barański J., Medycyna i jej paradoksy. O syndromie ksie˛żniczki na ziarnku grochu według Odo
Marquarda. Szkice Humanistyczne OSW, 2005, 5(3-4), 155-161.
3. Charrier M.S., Savage G.P., Vanhanen L., Oxalate content and calcium binding capacity of tea and
herbal teas. Asia Pacific J. Clin. Nutr., 2002, 11(4), 298-301.
4. Dosch W., Rapid and direct gas chromatographic determination of oxalic acid in urine. Urol. Res.,
1979, 7(3), 227-234.
5. Gawe˛da M., Zawartość szczawianów w roślinach szczawiu zwyczajnego (Rumex acetosa L.),
pozyskiwanego ze stanowisk naturalnych. Rocz. Akad. Rol. w Poznaniu, 2007, 383, 471-475.
6. Gajewska R., Nabrzyski M., Ganowiak Z., Cybulski M., Kułakowska D., Zawartość wybranych
składników mineralnych w herbatach zielonych i czarnych. Rocz. Panstw. Zakł. Hig., 2000, 51(3),
252-258.
184
Beata Sperkowska, Grzegorz Bazylak
7. Hönow R., Hesse A., Comparison of extraction methods for the determination of soluble and total
oxalate in foods by HPLC-enzyme-reactor. Food Chem., 2002, 78(4), 511-521.
8. Kohlmünzer S., Farmakognozja. Wyd. Lek. PZWL, Warszawa 2000.
9. Liebman M., Murphy S., Low oxalate bioavailability from black tea. Nutr. Res. 2007, 27(5),
273-278.
10. Malinowska E., Grembecka M., Żabko K., Szefer P., Ocena zawartości wybranych biopierwiastków
w herbatkach ziołowych i mieszankach herbat z dodatkami roślinnymi. Bromat. Chem. Toksykol.,
2006, 39(1), 15-23.
11. Markiewicz R., Socha K., Borawska M.H., Gutowska A., Zinc and copper in diet of people living in
the social nursing home in Białystok. Rocz. Panstw. Zakł. Hig., 2008, 59(4), 415-420.
12. McKay D., Seviour P., Comerford A., Vasdev S., Massey M.K., Herbal tea: An alternative to
regular tea for those who form calcium oxalate stones. J. Am. Diet. Assoc., 1995, 95(3), 360-361.
13. Molski M., Chemia pie˛kna. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa, 2009.
14. Noonan S.C., Savage G.P., Oxalate content of foods and its effect on humans. Asia Pacific J. Clin.
Nutr., 1999, 8(1), 64-74.
15. Szatur-Jaworska B. (red.), Stan przestrzegania praw osób starszych w Polsce. Biuletyn Biura
Rzecznika Praw Obywatelskich RP, Warszawa 2008.
16. Terris M.K., Issa M.M., Tacker J.R., Dietary supplementation with cranberry concentrate tablets
may increase the risk of nephrolithiasis. Adult Urol., 2001, 57(1), 26-29.
17. Tsai J.Y., Huang J.K., Wu T.T., Lee Y.H., Comparison of oxalate content in foods and beverages in
Taiwan. J. Taiwan Urol. Assoc., 2005, 16(3), 93-98.
18. Rooibos, 2010: http://www.rooibos.com.hk/f–healthbenefits–e.htm (15.04.2010).
Zawartość rozpuszczalnych szczawianów w wieloskładnikowych ziołowych
herbatach odchudzaja˛cych, witalizuja˛cych i upie˛kszaja˛cych
Streszczenie
Celem badań było oznaczenie zawartości tzw. rozpuszczalnych szczawianów w mieszankach
herbatek o właściwościach upie˛kszaja˛cych, witalizuja˛cych i wspomagaja˛cych odchudzanie. Analizy
przeprowadzono w 20 produktach zakupionych w sieci aptek i hipermarketów na terenie miasta
Bydgoszczy. Wykazano, że herbatki o działaniu wspomagaja˛cym odchudzanie zawieraja˛ średnio wie˛cej
szczawianów (15,62 mg/g czyli 92,74 mg/100 cm3) niż herbatki o działaniu upie˛kszaja˛cym (11,85 mg/g
czyli 71,13 mg/100 cm3). Najniższe wyniki poniżej 10 mg/g s.m. odnotowano w herbatkach zawieraja˛cych w składzie hibiskus, skrzyp polny oraz mie˛te˛. Oznaczona zawatość rozpuszczalnych szczawianów
jest powia˛zana z obecnościa˛ takich komponentów w badanych produktach jak herbata zielona,
czerwona, ostrokrzew paragwajski, tamaryndowiec oraz substancji dodatkowych w postaci L-karnityny
i inuliny. Zaleca sie˛ umiarkowane spożywanie w/w produktów nutrikosmetycznych z uwagi na zawarte
w nich substancje antyodżywcze w postaci kwasu szczawiowego, który ogranicza biodoste˛pność
istotnych fizjologicznie biopierwiastków tj. cynku, magnezu, manganu, miedzi, wapnia i żelaza oraz
zwie˛ksza ryzyko wysta˛pienia wtórnej hyperoksalurii.
Słowa kluczowe: kwas szczawiowy, szczawiany, herbaty funkcjonalne, mieszanki ziołowe, nutrikosmetyki.
Zawartość rozpuszczalnych szczawianów...
185
The soluble oxalates in multicomponent functional herbal teas with slimming, reviving
and rejuvenating properties
Summary
The redoximetric procedure was applied for determination of soluble oxalates content in the aqueous
infusions obtained from the series of twenty commercially available multicomponent herbal teas used for
slimming, reviving and rejuvenating purposes. All studied herbal teas were received from the local
pharmacy stores and supermarkets in Bydgoszcz. In comparison with mean content in studied
rejuvenating herbal teas (11,85 mg/g or 71,13 mg/100 cm3) the slimming herbal teas were characterized
by elevated average content of soluble oxalates (15,62 mg/g or 92,74 mg/100 cm3). The lowest amount
of soluble oxalates (<10 mg/g of dry mass) was determined in some herbal teas containing hibiscus,
horsetail and mint as their main ingredients. The amount of soluble oxalates in studied infusions of
herbal teas was strongly related with the presence of plant-derived ingredients as green tea, Pu-Erh tea,
yerba-mate, purple magnosteen and the supplementing additives like L-carnitine and inulin. The results
of this study indicate that moderate daily consumption of infusions prepared from functional herbal teas
should be recommended to avoid the increased risk of secondary hyperoxaluria and decreased
bioavailability of some essential micro- and macroelements as zinc, copper, manganese, iron,
magnesium and calcium by soluble oxalic acid.
Key words: oxalate acid, soluble oxalates, functional teas, herbal mixtures, nutricosmetics.
OSW
Szkice Humanistyczne
2010
Tom X
Nr 4
Aleksandra Oleksik
Górnośla˛ska Wyższa Szkoła Handlowa w Katowicach
Kosmetyki kontra reaktywne formy tlenu
Poje˛cia takiej jak „wolne rodniki” i „reaktywne formy tlenu” (RFT) sa˛ cze˛sto
stosowane zamiennie. Nie jest to jednak poprawne. Wolny rodnik to „atom (lub
cza˛steczka) zdolna do samodzielnego istnienia, maja˛cy jeden lub wie˛cej niesparowanych elektronów. Wolne rodniki charakteryzuje na ogół wysoka reaktywność” (Bartosz 2003). Reaktywne formy tlenu to nazwa dotycza˛ca cza˛steczek tlenu
lub jego zwia˛zków, które sa˛ produktami jedno-, dwu-, trój elektronowej redukcji
tlenu (gdyż tlen nie zawsze ulega pełnej czteroelektronowej redukcji, czyli reakcji:
02 + 4 e + 4 H+ → 2 H20
W wyniku jednoelektronowej redukcji tlenu powstaje anionorodnik ponadtlenkowy (O2o-).
O2 + e- → 02oJeśli tlen zostanie poddany dwuelektronowej redukcji lub nasta˛pi przyła˛czenie
kolejnego elektronu do anioniorodnika ponadtlenkowego, powstanie nadtlenek
wodoru (H2O2).
02 + e- + 2H+ → H202
02o- +e- + 2H+ → H202
Trój elektronowa redukcja tlenu, która nie zachodzi bezpośrednio, prowadzi do
powstania rodnika hydroksylowego oOH. Rodnik ten jest uznawany za najbardziej
reaktywny, jaki wyste˛puje w układach biologicznych. Rodnik ten może powstawać
z cza˛steczki wody w reakcji:
H-O-H → H+ + oOH
(LeCren 2006).
188
Aleksandra Oleksik
Oprócz wyżej wymienionych reaktywnych form tlenu, które sa˛ główna˛
przyczyna˛ toksycznego wpływu tlenu na organizmy żywe, należy w tej grupie
uwzgle˛dnić również takie cza˛steczki jak ozon, tlenek azotu (NOo), ditlenek azotu
(NO2o), kwas nadtlenoazotowy (HONO2), podchlorawy HOCl oraz wiele innych.
(Bartosz 2003).
Reaktywne formy tlenu zostaja˛ wytworzone w żywych organizmach
podczas biochemicznych procesów oksydoredukcji, takich jak oddychanie
komórkowe czy fotosynteza. Te reaktywne cza˛stki sa˛ również produkowane przez
białe krwinki w wyniku reakcji zapalnych. Liczba RFT powstaja˛cych w wyniku
oddychania komórkowego w organizmie człowieka w trakcie odpoczynku to
około 1-2% z całkowitej ilości tlenu pobranego przez komórki. Podczas wysiłku
procent ten może wynieść nawet 10%. Przy założeniu, że człowiek waża˛cy
70 kg, podczas jednej minuty wdycha 1/4 litra tlenu, a 1% z tej liczby może
tworzyć RFT to w wyniku tego procesu może powstać aż 1,7 kg tych cza˛stek
(Lane 2002).
RFT moga˛ być produkowane pod wpływem zewne˛trznych źródeł, do których
należy promieniowanie jonizuja˛ce, ultradźwie˛ki, promieniowanie UV oraz zanieczyszczenia powietrza.
Zatem reaktywne formy moga˛ powstawać w organizmach żywych zarówno
w wyniku naturalnych procesów życiowych, jak i w wyniku oddziaływania
różnorodnych czynników, zarówno biotycznych jak i abiotycznych. Reakcje reaktywnych form tlenu wewna˛trz organizmu przebiegaja˛ w postaci reakcji łańcuchowych, które sa˛ źródłem kolejnych reaktywnych cza˛stek, w efekcie czego
dochodzi do uszkodzenia elementów składowych komórek (Tabela 1).
Tabela 1
Miejsca i skutki działania reaktywnych form tlenu
Zwia˛zek organiczny
Konsekwencje działania RFT
Nienasycone aminokwasy
a.
b.
c.
d.
denaturacj a białek
agregacja białek lub ich fragmentacja
zahamowanie aktywności enzymów
zmiany przepuszczalności błon
Kwasy nukleinowe
a. zmiany cyklu komórkowego
b. mutacja
We˛glowodany
a. zmiany receptorów powierzchniowych
Nienasycone tłuszcze
a. utlenianie cholesterolu i kwasów tłuszczowych
b. agregacja lipidów i ich fragmentów
c. zmiany przepuszczalności błon komórkowych
Na podstawie tabeli: Strzałkowski A., Rokicki i wsp., 2004
Kosmetyki kontra reaktywne formy tlenu
189
Efektem negatywnej działalności tych reaktywnych cza˛stek jest indukowanie
wielu chorób takich jak nowotwory, reumatyzm tkanek mie˛kkich czy miażdżyca
te˛tnic. Wpływaja˛ również na starzenie sie˛ organizmu. Efektem działania reaktywnych form tlenu w skórze jest zmniejszenie ilości fibroblastów, depolimeryzacja
kwasu hialuronowego, peroksydacja lipidów błon komórkowych. Pod wpływem
wolnych form tlenu dochodzi również do obniżenia aktywności melanocytów, które
chronia˛ skóre˛ przed działaniem promieniowania słonecznego. W efekcie dochodzi
do powstawania przebarwień, skóra staje sie˛ matowa oraz dochodzi do wielu
innych niekorzystnych zmian, które składaja˛ sie˛ na procesy starzenia. (Potargowicz,
Szerszenowicz 2006).
Antyoksydanty
Antyoksydanty sa˛ bardzo ważnymi zwia˛zkami, gdyż neutralizuja˛ reaktywne
formy tlenu. Dzieje sie˛ tak, ponieważ oddaja˛ im niesparowany elektron, co
prowadzi do zakończenia reakcji łańcuchowej (Stepulak, Płońska-Stepulak 2009).
Komórki organizmu posiadaja˛ system enzymów i zwia˛zków o działaniu anty
oksydacyjnym, które chronia˛je przed utlenianiem. RFT powstaja˛ce w błonie
komórkowej powinny zostać zneutralizowane przez przeciwutleniacze lipofilne,
a zaliczamy do nich, np. witamine˛ E, koenzym Q10, beta-karoten czy enzym
Mn-SOD (dysmutaza ponadtlenkowy zawieraja˛ca mangan). W środowisku wewne˛trznym komórki znajduja˛ sie˛ antyutleniacze hydrofilne. W tej grupie wymienić
możemy takie zwia˛zki jak witamina C, cała grupa witamin B, flawonoidy, glutation
(GSH) a także enzymy takie jak peroksydaza glutationu (GSH), transferaza
glutationu (GST) i inne. (Le Cren 2006). Prócz wyżej wymienionej gamy substancji
neutralizuja˛cych wolne rodniki, możemy przeciwdziałać ich negatywnym skutkom,
stosuja˛c przeciwutleniacze pochodzenia zewne˛trznego. Odbywać sie˛ to może na
zasadzie suplementacji a także poprzez stosowanie kosmetyków/kosmeceutyków
zawieraja˛cych silnie działaja˛ce antyoksydanty: witaminy A, C, E, koenzym Q10
oraz inne antyoksydanty pochodzenia roślinnego, np. polifenole roślinne, które
scharakteryzowane zostana˛ później.
Karotenoidy, witamina A
Do grupy karotenoidów, zaliczamy takie zwia˛zki jak luteina, likopen i Pkaroten. Ostatnia z nich jest to rozpuszczalny w tłuszczach prekursor witaminy A.
Ponadto ochrania skóre˛ przed naste˛pstwami promieniowania UVA. W kosmetykach
nie może być stosowany w dużej ilości, ponieważ powoduje zmiane˛ barwy skóry.
Problem ten można pomina˛ć poprzez zasta˛pienie go bezbarwnymi karotenoidami
190
Aleksandra Oleksik
(Stepulak, Płońska 2009). (β-karoten jest najpowszechniej stosowanym zwia˛zkiem,
jednak nie należy do substancji najsilniejszych. Dziesie˛ciokrotnie silniej jako
antyoksydant działa α-karoten. Witamina A nie jest uważana za najskuteczniejszy
antyoksydant lecz coraz cze˛ściej mówi sie˛ ojej roli w procesach odnowy komórkowej (Le Cren 2006). Wpływa ona intensywnie na skóre˛, zmie˛kczaja˛c ja˛, zaś
stosowana w dużym ste˛żeniu wpływa na wygładzanie zmarszczek (Stepulak,
Płońska-Stepulak 2009).
Witamina C
Witamina C, czyli kwas askorbinowy, zaliczana jest do witamin rozpuszczalnych w wodzie. Wyizolowano japo raz pierwszy w 1928 roku (Stepulak, PłońskaStepulak 2009). Witamina ta spełnia w organizmie wiele pozytywnych funkcji:
zapewnia komórkom nabłonkowym i śródbłonkowym integralność i szczelność,
odgrywa ważna˛ role˛ w biosyntezie kolagenu dzie˛ki czemu wpływa na regeneracje˛
skóry. Wpływa również na prawidłowa˛ prace˛ układu immunologicznego (Le Cren
2006). W kosmetykach, witamina C może wyste˛pować w różnych chemicznych
postaciach, takich jak: kwas L-askorbinowy, fosforan askorbylu magnezowego czy
palmitynianu askorbylu. Ostatnia wymieniona substancja jest syntetycznym estrem
rozpuszczalnym w tłuszczach. W kosmetykach jest stabilny w pH neutralnym.
W przypadku zaaplikowania go na poparzona˛ skóre˛, naste˛puje˛ dwukrotnie szybsza
redukcja zaczerwienienia, niż w przypadku obszarów niepokrytych palmitynianem
askorbylu. Najbardziej aktywna˛ forma˛ witaminy C jest kwas L-askorbinowy.
Stabilny jest w pH kwaśnym. Ponieważ witamina C jest niestabilna i rozkłada sie˛
pod wpływem światła, powietrza i temperatury. W dobrych kosmetykach zamykana
jest w liposomach. (Stepulak, Płońska-Stepulak 2009). Kwas askorbinowy wyste˛puje w głogu, cytrusach, czarnej porzeczce, pietruszce, jednak dla celów
kosmetycznych i farmaceutycznych pozyskiwana jest syntetycznie z D-glukozy.
Podczas spełniania swojej funkcji w organizmie, przeciwutleniacze neutralizuja˛c
RFT, ulegaja˛ zniszczeniu. Witamina C jest regenerowana przez enzymy i równocześnie sama regeneruje niszczona˛ witamine˛ E. Taki synergistyczny układ witaminy C i E to swoiste „perpetuum mobile”, dzie˛ki czemu witaminy te sa˛ skuteczna˛
bronia˛ przeciwko reaktywnym formom tlenu (Marzec 2005).
Witamina E
Wyróżniamy osiem naturalnie wyste˛puja˛cych form witaminy E i sa˛ to m.in.:
α-, β-, γ-, i σ-tokoferole i tokotrienole. Witamina E rozpuszczalna jest w tłuszczach, dzie˛ki czemu spełnia funkcje˛ neutralizowania wolnych rodników lipido-
Kosmetyki kontra reaktywne formy tlenu
191
wych. α-tokoferol nie jest forma˛ foto stabilna˛, a pod wpływem promieniowania
UV zostaje przekształcony w rodniki α-tokoferylowe, które uczestnicza˛ w niszczeniu innych antyoksydantów. Aby unikna˛ć takiej sytuacji, w kosmetykach
wykorzystywane sa˛ estry α-tokoferylowe. (Stepulak, Płońska-Stepulak 2009).
Witamina E charakteryzuje sie˛ dobrym przenikaniem przez skóre˛, co wypływa na
odżywienie tej tkanki. Jest też wbudowywana w cement mie˛dzykomórkowy
i w błony komórek naskórka. Obecność tej witaminy w kosmetykach, prócz
działania antyoksydaycjnego, ma wpływ na spre˛żystość i nawilżenie skóry,
a także zmniejsza wrażliwości skóry na promieniowanie UV. Z tego powodu
stosuje sie˛ ten przeciwutleniacz w preparatach chronia˛cych przed słońcem jak i po
opalaniu (Marzec 2005).
Koenzym Q10
Koenzym Q10, (CoQ10) czyli ubichinon został odkryty w połowie XX wieku
i zyskał duże uznanie lekarzy za udział w metabolizmie komórki oraz za
swoje właściwości anty oksydacyjne (Le Cren 2006). Jest on naturalnym zwia˛zkiem, który wyste˛puje w organizmie bardzo powszechnie sta˛d jego nazwa
(ubichinon- wszechobecny). Stanowi on istotny składnik łańcucha oddechowego,
spełniaja˛c funkcje˛ przenośnika elektronów w mitochondriach. Koenzym Qio
uważany jest za jeden z najistotniejszych antyoksydantów lipidowych. Prócz
neutralizowania reaktywnych form tlenu, przyczynia sie˛ do regeneracji wspomnianego już α-tokoferolu. Właściwościami anty oksydacyjnymi cechuje sie˛ jego
zredukowana forma: ubichinol oraz rodnik ubisemichinonowy. CoQ10 wpływa na
opóźnienie starzenia sie˛ fibroblastów, komórek odpowiedzialnych za produkcje˛
elastyny i kolagenu, odpowiedzialnych za elastyczność i je˛drność skóry. Koenzymu Q10 ma zdolność do ochrony skóry przed negatywnym wpływem działania
promieni UVA i wpływa na stymulacje˛ mechanizmów naprawczych DNA.
Wykazano, że stosowanie kosmetyków z ubichinonem wpływa na koloryt skóry,
jej gładkość oraz wygładzenie drobnych zmarszczek. Omawiana substancja
posiada jeszcze jedna˛ pozytywna˛ ceche˛: nie wywołuje podrażnień (w odróżnieniu
od np. retinoidów) zatem może być stosowany nawet do cer wrażliwych. Cechuje
go również termo- i fotostabilność (Potargowicz, Staniszewska, Szerszenowicz
2006).
Polifenole
Zwia˛zki fenolowe (polifenole) to zwia˛zki, które posiadaja˛ w swojej strukturze
jeden lub wie˛cej pierścieni aromatycznych zawieraja˛cych od jednej do kilku grup
192
Aleksandra Oleksik
fenolowych (hydroksylowych). Do polifenoli należa˛: flawanole, flawanony, izoflawony, katechiny, proantocyjanidyny oraz wiele innych. Szczególnie bogatymi
w polifenole sa˛ takie rośliny jak: miłorza˛b japoński, chmiel, winorośl, herbata,
rumianek. Polifenole roślinne rozmieszczone sa˛ w różnych cze˛ściach roślin. Prócz
funkcji antyoksydacyjnej, czyli opóźniania starzenia sie˛ skóry, działaja˛ bakteriostatycznie, bakteriobójczo, pochłaniaja˛ promieniowanie UV, przyczyniaja˛ sie˛ w ten
sposób do likwidacji przebarwień oraz dobrze wpływaja˛ na mikrokra˛żenie skórne.
(Potargowicz, Szerszenowicz 2006).
Wymienione w pracy antyoksydanty nie wyczerpuja˛ listy przeciwutleniaczy
stosowanych w kosmetologii. Należy pamie˛tać, że apobieganie oznakom starzenia
za pomoca˛ antyutleniaczy zawartych w kosmetykach powinno iść w parze z dieta˛
bogata˛ w te substancje, a także odpowiednim stylem życia, który nie narażałby nas
na niepotrzebne ataki reaktywnych form tlenu.
Piśmiennictwo
Bartosz G., Druga twarz tlenu. Wolne rodniki w przyrodzie, 2003.
Lane N., Tlen. Cza˛steczka, która stworzyła świat, 2002.
Le Cren F., Przeciwutleniacze, rewolucja w medycynie XXI wieku, 2006.
Marzec A., Chemia kosmetyków, 2005.
Potargowicz E., Staniszewska M., Szerszenowicz E., Koenzym Q10 – właściwości i zastosowanie
w kosmetyce, Polish Journal of Cosmetology vol. 8, no 1, 2006, 2-6.
Potargowicz E., Szerszenowicz E., Polifenole roślinne w kosmetyce, Polish Journal of Cosmetology
vol. 9, no 2, 2006, 70-76.
Stepulak E., Płońska-Stepulak M. Walka nie tylko o młodość. Kosmetyka nr 2(7) 2009, 62-64.
Strzałkowski A., Rokicki i wsp., Tlen, niektóre inne gazy oddechowe i wolne rodniki tlenowe
w medycynie, 2004.
Kosmetyki kontra reaktywne formy tlenu
Streszczenie
Wolne rodniki, w tym reaktywne formy tlenu (RFT) atakuja˛ nieustannie komórki naszego organizmu
od zewna˛trz i od wewna˛trz. Każda komórka organizmu posiada jednak naturalne systemy zabezpieczeń,
które redukuja˛ negatywny wpływ działania tych oksydantów.
RFT powstaja˛ nieustannie podczas oddychania komórkowego i procesów metabolicznych naszego
organizmu. Ponadto tworzone sa˛ one na co dzień pod wpływem negatywnego działania czynników
środowiskowych, takich jak: stres, źle zbilansowana dieta, alkohol czy dym papierosowy, które pote˛guja˛
działanie RFT. Z biegiem lat system obrony komórki słabnie i zaczyna przegrywać z groźnymi
i niezwykle niebezpiecznymi przeciwnikami. Jedna˛ z wielu konsekwencji negatywnej działalności RFT
jest szeroko poje˛te starzenie sie˛ organizmu.
Kosmetologia czyni starania w celu zniwelowania negatywnych skutków działania reaktywnych
form tlenu na skóre˛, wzbogacaja˛c kosmetyki w silnie działaja˛ce antyoksydanty. Do najbardziej
Kosmetyki kontra reaktywne formy tlenu
193
skutecznych należa˛: witaminy A, C, E, koenzym Q10, kwas liponowy oraz antyoksydanty pochodzenia
roślinnego.
Praca ma na celu zapoznanie wszystkich zainteresowanych z poje˛ciem reaktywnych form tlenu,
ścieżkami ich powstawania i wpływem tych cza˛steczek na funkcjonowanie skóry, jak również
charakterystyka˛ niektórych przeciwutleniaczy stosowanych w kosmetykach.
Słowa kluczowe: wolne rodniki, reaktywne formy tlenu, RFT, starzenie sie˛, antyoksydanty.
Cosmetics versus reactive oxygen species
Summary
Free radicals, the reactive oxygen species (ROS) included, attack continuously the cells of our
organism from the inside and outside. However, every cell of an organism has the natural protection
systems which reduce the negative influence of those oxidants activity.
ROS originate continuously during cell breathing and metabolic processes of our organism.
Moreover, they are created everyday under the influence of negative activity of environmental factors
such as stress, badly balanced diet, alcohol or cigarette smoke, which intensify the effects of ROS. In the
course of time, the cell protection system weakens and starts to lose with the severe and unusually
dangerous enemies. One of many consequences of negative activity of ROS is widely comprehended
ageing of an organism.
Cosmetology makes efforts to diminish the negative effects of reactive forms of oxygen’s activity on
skin, by enriching cosmetics with intensely working antioxidants. The most effective are: vitamins A, C,
E, coenzyme QIO, lipoic acid and antioxidants of vegetable origin.
The aim of this work is to acquaint to whom may it concern with the concept of reactive forms of
oxygen, paths of their formation and the influence of those particles on skin functioning, and also with
the characteristics of some antioxidants used is cosmetics.
Key words: free radicals, reactive oxygen species, ROS, ageing, antioxidants.
OSW
Szkice Humanistyczne
2010
Tom X
Nr 4
Małgorzata Knaś, Kornelia Hlebowicz, Jolanta Panek
Uniwersytet Medyczny w Białymstoku
Centella asiatica – co o niej wiemy?
Wa˛krota azjatycka (Centella asiatica (L.) Urban, Hydrocotyle Asiatica L.,
Gotu kola) jest wieloletnim pna˛czem o nerkowatych liściach z rodziny Selerowatych (Baldaszkowate, Apiaceae). Z rośliny pozyskiwany jest surowiec w postaci
ziela wa˛kroty (Herba Centellae, Herba Hydrocotyle). Do prawidłowego wzrostu
Centella preferuje miejsca zacienione i wilgotne lub obszary podmokłe i bagniste.
Wyste˛puje w Indiach, Sri Lance, na Madagaskarze, w południowej Ameryce,
Australii, Chinach i Japonii (Bhavan, 1992).
Ziele Hydrocotyle ma bardzo niejednolity skład chemiczny, be˛da˛cy cia˛gle
w fazie badań. Poszczególne odmiany surowca (w zależności od stanowiska
wzrostu rośliny) różnia˛ sie˛ nieco składem chemicznym. Substancjami bioaktywnymi wyizolowanymi z Centella asiatica sa˛:
1. triterpeny zawartość 20-40%:
– pentacykliczne pochodne kwasu trihydroksyursenowego: kwas azjatykowy,
aziatykozyd, aziatykozyd B, kwas madekasowy, madekasozyd, kwas terminolowy
zawartość 1,1-8%,
– pochodne kwasu tetrahydroksyursenowego: kwas 2α,3β,2O,23-tetrahydroksyurs-28-ojowy,
– kwasy triterpenowe pochodne kwasu oleanowego: kwas betulinowy, kwas
braminowy, kwas izobraminowy,
2. saponiny (pochodne kwasu braminowego): bramozyd, braminozyd,
3. inne: oleje tłuszczowe, sitosterole, tannina, hydrokotylina, olejki lotne (1,7
mL/kg) – kamfora 30% wszystkich olejkow eterycznych, eukaliptol, zwia˛zki
poliacetylenowe np.: cadiyenol, centellin, azjaticin, centellicin, flawonoidy np.:
castilliferol i castillucetin, witaminy A, C, E i K, duże ilości magnezu (Amruta
2010, Govindan 2007, Inamdar 1996, Lamer-Zarawska 2007, Mangas 2008,
Rajkumar 2007, Rastogi 1960, Schaneberg 2003, Siddiqui 2007, Subban 2008,
WHO 1999, Yu 2006, Zheng 2007).
196
Małgorzata Knaś i in.
Ryc. 1. Centella asiatica (casa 2010, florabase 2010, metafro 2010)
Działanie i zastosowanie
1. skóra – w bazach medycznych doste˛pne sa˛ liczne prace dotycza˛ce wykorzystania różnego typu ekstraktów z wa˛kroty azjatyckiej w schorzeniach skóry. Haftek
i wsp. (Haftek, 2008) opisali właściwości ekstraktu przeciw starzeniu sie˛ skóry.
Badania wykonano na 20 zdrowych ochotniczkach be˛da˛cych po menopauzie (45-60
lat) z widocznymi oznakami starzenia sie˛ skóry na twarzy, szyi i przedramionach.
Krem be˛da˛cy odniesieniem zawierał tylko 6% gliceryny i podłoże. Krem badany
zawierał 5% stabilizowanej witaminy C i 0,1% madekasozydu z Centella asiatica.
Z badania zostały wyła˛czone kobiety z alergiami na składniki kremów, używaja˛ce
Centella asiatica – co o niej wiemy?
197
inne kremy z grupy „anty-ageing”, z innymi chorobami skóry, które do leczenia
wymagaja˛ stosowania kortykosteroidów, witaminy A czy alfa-hydroksykwasów
oraz osoby zażywaja˛ce substancje toksyczne lub nadużywaja˛ce alkoholu. Z 20 osób
badanych 14 wyraziło zgode˛ na zrobienie biopsji skóry z obu ramion (jedno po
kremie kontrolnym drugie po badanym) przed i po 6-miesie˛cznym eksperymencie.
Oceny skóry dokonano po 1,5, 3, 4, 5 i 6 miesia˛cach. Spośród wielu wykonanych
badań najbardziej interesuja˛ce sa˛: uwodnienie skóry mierzone korneometrem
wzrosło istotnie statystycznie z 55 ± 9 do 74 ± 8, istotnej redukcji uległy
zmarszczki typu „kurze łapki” z 1,8 do 1,5 mm3, znamiennie wzrosła elastyczność
skóry z 0,68 do 0,83. Badania histologiczne tkanek z biopsji wykazały zwie˛kszenie
ilości i wzmocnienie elastyczności struktur brodawek skóry właściwej w porównaniu do kontroli. Lee i wsp. (Lee 2006) opisali, iż aziatykozyd otrzymany
z wa˛kroty azjatyckiej powoduje w hodowlach ludzkich fibroblastów skóry wzrost
syntezy kolagenu I aktywuja˛c szlak Smad zależny od kinazy TbetaRI, poprzez
pobudzenie receptorów TGFbeta. Wycia˛gi z surowca pobudzaja˛ synteze˛ kolagenu
– mieszanina kwasu azjatykowego, madekasowego i azjatykozydu stymuluje
powstawanie ludzkiego kolagenu I (Jung 2006, Lu 2004), II i III (Lu 2004). Lu
i wsp. (Lu 2004) za pomoca˛ hodowli ludzkich fibroblastów skóry wykazali, iż
w grupie badanej poddanej działaniu azjatykozydu naste˛puje˛ zwie˛kszona ekspresja
genów (DNA i mRNA) koduja˛cych powstawanie kolagenu I, II i prokolagenu III
w porównaniu do kontroli. Kimura i wsp. (Kimura 2008) przy użyciu immunometod, z wykorzystaniem specyficznych przeciwciał, wykazali w hodowlach
komórkowych komórek THP-1 i keratynocytów oraz na żywych myszach naste˛puja˛ce zmiany zachodza˛ce po zastosowaniu wycia˛gu z Hydrocotyle w leczeniu
ran pooparzeniowych: wzrost ilości naczyniowo- śródbłonkowego czynnika wzrostu (VEGF), interleukiny 1β (IL-1β), białka chemotaktycznego monocytów (MCP1). Metody histologiczne pomogły im w udowodnieniu wzrostu fibroblastów skóry
oraz kumulacji makrofagów w obre˛bie zmiany pooparzeniowej skóry (Kimura
2008). Ekstrakty z wa˛kroty znalazły również zastosowanie we wspomaganiu
leczenia ran cie˛tych przez cała˛ grubość warstwy skórnej, powstałych w wyniku
zabiegów operacyjnych i martwiczych. Niezależne badania na ten temat przeprowadzili na myszach naukowcy z Turcji (Ermertcan 2008) i Indii (Shetty 2006).
Wykonuja˛c na skórze zwierza˛t odpowiednie rany (zgoda odpowiednich Komisji
Bioetycznych), za pomoca˛ badań immunohistochemicznych, oznaczyli wzrost
poziomu transformuja˛cego czynnika wzrostu beta (TGF-beta), śródbłonkowej
i indukcyjnej syntazy tlenku azotu (eNOS, iNOS) oraz kolagenazy (Ermertcan
2008). W ranach martwiczych wykazali istotny statystycznie wzrost ilości tkanki
zierninowej mokrej i suchej, ziarniny wytrzymałej na rozrywanie i ilości hydroksyproliny (Shetty 2006). MacKay i Miller (MacKay 2003) w pracy pogla˛dowej na
temat składników diety poprawiaja˛cych gojenie sie˛ ran pisza˛, iż nakładanie dwa
razy dziennie przez siedem dni 0,2% roztworu azjatykozydu na rany pouderzenio-
198
Małgorzata Knaś i in.
we u świnek morskich skutkowało 56% wzrostem ilości hydroksyproliny, 57%
wzrostem rozcia˛gliwości tkanki, wzrostem zawartości kolagenu. Doustne podanie
1 mg/kg m.c azjatykozydu przez siedem dni powoduje w 28% zmniejszenie rany.
Ponadto Sampson i wsp. (Sampson 2001) w 2001 roku wykazali, przy użyciu
modelu hodowli keratynocytów SVK-14, pozytywne działanie wycia˛gu na skórne
zmiany łuszczycowe. Mechanizm tego działania najprawdopodobniej polega na
hamowaniu zwie˛kszonego namnażania sie˛ (proliferacji) keratynocytów. Young
i Jewell (Young 2000) opisali badania, wykonane przez Cochrane Collaboration
i opublikowane w 2000 roku, dotycza˛ce zastosowania kremów zapobiegaja˛cych
powstawaniu rozste˛pów skórnych w kobiet cie˛żarnych. 130 kobiet w 20-tygodniowej cia˛ży lub starszej uczestniczyło w tym badaniu. Niestety wyniki wykazały
pozytywny wpływ na zmniejszanie sie˛ rozste˛pów skórnych, ale tylko tych powstałych w okresie dojrzewania płciowego organizmu, a nie be˛da˛cych naste˛pstwem
rozcia˛gnie˛cia skóry w cia˛ży czy przy nagłym wzroście masy ciała. Wycia˛g
z Centella asiatica, w poła˛czeniu z wycia˛giem z innych ziół o podobnym działaniu,
poprawia funkcjonowanie cytoszkieletu skóry i jej nawilżenie (Ahshawat 2008).
W badaniu tym brało udział 18 osób (6 me˛żczyzn i 12 kobiet), w wieku 22-50 lat,
z sucha˛ i swe˛dza˛ca˛ skóra˛. Preparat był nanoszony w ilości 5 ± 1 mg/cm2 na obszar
2 cm2 przez 6 tygodni. W porównaniu do kontroli zaszły naste˛puja˛ce zmiany:
znacza˛cy wzrost uwodnienia skóry z 4,7 do 15,97%, je˛drności o ok. 29%
i rozcia˛gliwości z 10% do ok. 33%. Reasumuja˛c działanie wa˛kroty azjatyckiej na
skóre˛ jest bardzo korzystne, gdyż naste˛puje szybsze gojenie sie˛ i bliznowacenie ran.
Preparaty złożone i kremy kosmetyczne znalazły zastosowanie w leczeniu głe˛bokich ubytków skóry (głe˛bokich zmian tra˛dzikowych i przy zabliźnianiu ran
oparzeniowych, w korekcyjnej terapii onkologicznej, w niwelowaniu skutków
głe˛bokich uszkodzeń skóry, wywołanych radioterapia˛ lub zabiegami chirurgicznymi oraz spowodowanych choroba˛ nowotworowa˛) (Lamer-Zarawska 2007).
2. narza˛d ruchu (stawy) – Li i wsp. (Li 2009) w czerwcu 2009 roku
opublikowali artykuł, w którym opisali, iż triterpenowa, pentacykliczna pochodna
kwasu trihydroksyursenowego – madekasozyd wykazuje działanie przeciwzapalne.
Powoduje on redukcje˛ ste˛żenia czynnika martwicy nowotworu α (TNF-α), interleukiny 6 (IL-6), prostaglandyny E2 (PGE2) w tkance maziowej i ekspresje˛ białka
enzymatycznego – cyklooksygenazy 2 (COX-2).
3. ośrodkowy układ nerwowy – preparaty z Gotu kola maja˛ opinie˛ dobrych
środków adaptogennych o działaniu podobnym do żeńszenia (Lamer-Zarawska
2007). Przyjmowane doustnie (również w postaci naparu z surowca), poprawiaja˛
kra˛żenie obwodowe i mózgowe podnosza˛c tym samym ciśnienie krwi (działanie
nootropowe), w zwia˛zku z czym wzmacniaja˛ pamie˛ć i postrzeganie (Rao 2005).
Dlatego surowiec ma spore zastosowanie w azjatyckiej i wschodniej fitoterapii
geriatrycznej do podnoszenia sprawności psychofizycznej osób w podeszłym wieku
(Lamer-Zarawska 2007). Powoduje on wzrost ilości komórek dendrytycznych,
Centella asiatica – co o niej wiemy?
199
wzrost ilości synaps nerwowych a tym samym wzrost umieje˛tności zapamie˛tywania
(Gadahad 2008). Ponadto udowodniono neuroprotekcyjne działanie ekstraktu
z Centella asiatica na komórki mózgowe, chronia˛c je przed konsekwencjami stresu
oksydacyjnego (Shinomol 2008 ). W 2008 roku Barbosa i wsp. (Barbosa 2008)
przedstawili wyniki swoich badań na temat wpływu azjatykozydu wyizolowanego
z wa˛kroty azjatyckiej na komórki móżdżku myszy. Przeprowadzone doświadczenia
wykazały, iż azjatykozyd hamuje zależna˛ od ste˛żenia jonów wapnia fosfolipaze˛ A2
oraz fosfolipaze˛ wyste˛puja˛ca˛ w cytozolu komórkowym. Wzmożona aktywności
tych enzymów w mózgu skutkuje wyste˛powaniem takich chorób jak: padaczka,
udar czy stwardnienie rozsiane. Istnieja˛ również doniesienia dotycza˛ce obniżania
przez wycia˛g z wa˛kroty ste˛żenia amyloidu β w chorobie Alzheimera. Amyloid
β jest substancja˛, której wyste˛powanie w mózgu jest charakterystyczne dla choroby
Alzheimera (Dhanasekaran 2009 ). Ekstrakt z Centella asiatica ma też udowodnione działanie antyoksydacyjne na mózg wynikaja˛ce z obniżania poziomu endogennych markerów procesów oksydacyjnych (reaktywne formy tlenu – ROS,
melanodialdehyd – MDA), jak również podnoszenia ilości cza˛steczek enzymów
o działaniu przeciwutleniaja˛cym in vivo (katalaza – CAT, peroksydaza glutationowa – GHS-Px, dysmutaza nadtlenkowa – SOD) (Shinomol 2008, Gupta 2009).
W fazie badań jest również wykorzystanie wycia˛gu z Gatu kola w leczeniu depresji
czy problemów z zasypianiem (Cauffield 1999).
4. naczynia krwionośne – ekstrakt z Gatu kola znalazł zastosowanie w leczeniu wrzodów goleniowych wywołanych urazami (Lamer-Zarawska 2007) lub
stanem żylakowym podudzi oraz w leczeniu hemoroidów (MacKay 2001). Pełna
frakcja triterpenowa Centella asiatica poprawia mikrokra˛żenie w mikroangiopatii
cukrzycowej, obniżaja˛c przepuszczalność naczyń włosowatych i chronia˛c przed
ponownym pogorszeniem sie˛ przepływu krwi (Cesarone 2001, Incandela 2001,
Incandela 2001). Również przy reperfuzji krwi w niedokrwionym mie˛śniu sercowym ziele wa˛kroty znalazło zastosowanie (Bian 2008).
5. układ pokarmowy – doustne podanie wycia˛gu wykazuje działanie spazmolitycznie oraz usprawniaja˛ce procesy trawienne (Lamer-Zarawska 2007). Daje
również dobre rezultaty w leczeniu choroby wrzodowej żoła˛dka poprzez wzmocnienie bariery śluzówkowej i zmniejszenie zniszczeń spowodowanych wolnymi
rodnikami (Cheng 2000).
6. inne – do innych słabiej udokumentowanych działań wa˛kroty azjatyckiej
należa˛:
– działanie tonizuja˛ce i immunostymuluja˛ce,
– działanie odbudowuja˛ce rezerwy energetyczne organizmu,
– działanie obniżaja˛ce ciśnienie te˛tnicze (Lamer-Zarawska 2007),
– właściwości chelatuja˛ce w przypadku zatrucia arszenikiem (Flora 2007),
– wykorzystanie jako środek odstraszaja˛cy na Anopheles stephensi – moskity
przenosza˛ce gora˛czke˛ malarii (Rajkumar 2007).
200
Małgorzata Knaś i in.
Przy stosowaniu preparatów i wycia˛gów z wa˛krotry azjatyckiej moga˛ sporadycznie wyste˛pować działania niepoża˛dane takie jak: reakcje uczuleniowe (alergia
kontaktowa) i fotouczulaja˛ce na wycia˛gi z surowca przy zastosowaniu miejscowym. Zdarzaja˛ sie˛ też pojedyncze przypadki zaczerwienienia i pieczenia skóry
w miejscu ukłucia po podaniu środka w iniekcjach (Lamer-Zarawska 2007).
Surowiec może być podawany doustnie (w postaci naparu, wycia˛gów wodnych
i etanolowych) lub miejscowo (głównie maści i kremy) w dawce 0,5-1 g surowca
dziennie (w preparatach odpowiadaja˛ca temu ilość). Rzadziej jest stosowany
w iniekcjach. Na rynku polskim nie ma zarejestrowanych preparatów z Gotu kola
(Lamer-Zarawska 2007). W „imporcie prywatnym” jak również w Internecie moga˛
być doste˛pne preparaty sprowadzane z Indii w postaci ekstraktów wodnych (1:1)
stosowanych w dawce 3-5 mL na dzień, nalewek (1:2, 30%) stosowanych w dawce
10-20 mL na dzień, ekstraktów sypkich standaryzowanych stosowanych w dawce
60-120 mg na dzień ba˛dź kapsułek stosowanych w dawce 400-500 mg przez
miesia˛c np.: Himalaya Mandukaparni (Gotu Kola).
Piśmiennictwo
1. Amruta Herbals Manufacturer & Exporter of Standarized Herbal Extracts, Herbal Database, 2010.
2. Ashawat MS, Saraf S, Saraf S. Preparation and characterization of herbal creams for improvement
of skin viscoelastic properties. Int J Cosmet Sci 2008; 30(3): 183-93.
3. Barbosa NR, Pittella F, Gattaz WF. Centella asiatica water extract inhibits iPLA2 and cPLA2
activities in rat cerebellum. Phytomedicine 2008; 15(10): 896-900.
4. Bhavan BV. Selected Medicinal Plants of India. Bombay, India; Tata Press; 1992.
5. Bian GX, Li GG, Yang Y et al. Madecassoside reduces ischemia-reperfusion injury on regional
ischemia induced heart infarction in rat. Biol Pharm Bull 2008; 31(3): 458-63.
6. casa.atuttonet.it 24.10.2010 godz. 17:53.
7. Cauffield JS, Forbes HJ. Dietary supplements used in the treatment of depression, anxiety, and sleep
disorders. Lippincotts Prim Care Pract 1999; 3(3): 290-304.
8. Cesarone MR, Incandela L, De Sanctis MT et al. Evaluation of treatment of diabetic microangiopathy with total triterpenic fraction of Centella asiatica: a clinical prospective randomized trial with
a microcirculatory model. Angiology 2001; 52 Suppl 2: S49-54.
9. Cheng CL, Koo MW. Effects of Centella asiatica on ethanol induced gastric mucosal lesions in rats.
Life Sci 2000; 67(21):2647-53.
10. Dhanasekaran M, Holcomb LA, Hitt AR et al. Centella asiatica extract selectively decreases
amyloid beta levels in hippocampus of Alzheimer’s disease animal model. Phytother Res 2009;
23(1): 14-9.
11. Ermertcan AT, Inan S, Ozturkcan S et al. Comparison of the effects of collagenase and extract of
Centella asiatica in an experimental model of wound healing: an immunohistochemical and
histopathological study. Wound Repair Regen 2008; 16(5): 674-81.
12. florabase.calm.wa.gov.au 24.10.2010 godz. 17:52.
13. Flora SJ, Gupta R. Beneficial effects of Centella asiatica aqueous extract against arsenic-induced
oxidative stress and essential metal status in rats. Phytother Res 2007; 21(10): 980-8.
14. Gadahad MR, Rao M, Rao G. Enhancement of hippocampal CA3 neuronal dendritic arborization by
Centella asiatica – co o niej wiemy?
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
201
Centella asiatica (Linn) fresh leaf extract treatment in adult rats. J Chin Med Assoc 2008; 71(1):
6-13.
Govindan G, Sambandan TG, Govindan M et al. A bioactive polyacetylene compound isolated from
Centella asiatica. Planta Med 2007; 73(6): 597-9.
Gupta S, Prakash J. Studies on Indian green leafy vegetables for their antioxidant activity. Plant
Foods Hum Nutr 2009; 64(1): 39-45.
Haftek M, Mac-Mary S, Bitoux MA et al. Clinical, biometric and structural evaluation of the
long-term effects of a topical treatment with ascorbic acid and madecassoside in photoaged human
skin. Exp Dermatol 2008; 17: 946-952.
Inamdar PK, Yeole RD, Ghogare AB et al. Determination of biologically active constituents in
Centella asiatica. J Chromat A 1996; 742: 127-30.
Incandela L, Belcaro G, Cesarone MR et al. Treatment of diabetic microangiopathy and edema with
total triterpenic fraction of Centella asiatica: a prospective, placebo-controlled randomized study.
Angiology. 2001; 52 Suppl 2: S27-31.
Incandela L, Cesarone MR, Cacchio M et al. Total triterpenic fraction of Centella asiatica in
chronic venous insufficiency and in high-perfusion microangiopathy. Angiology 2001; 52 Suppl 2:
S9-13.
Kimura Y, Sumiyoshi M, Samukawa K et al. Facilitating action of asiaticoside at low doses on burn
wound repair and its mechanism. Eur J Pharmacol 2008; 584: 415-423.
Lamer-Zarawska E, Kowal-Gierczak B, Niedworok J. Fitoterapia i leki roślinne. Warszawa PZWL
2007: 431-2.
Lee J, Jung E, Kim Y et al. Asiaticoside induces human collagen I synthesis through TGFbeta
receptor I kinase (TbetaRI kinase)-independent Smad signaling. Planta Med 2006; 72: 324-328.
Li H, Gong X, Zhang L et al. Madecassoside attenuates inflammatory response on collagen-induced
arthritis in DBA/1 mice. Phytomedicine 2009; 16(6-7): 538-546.
Lu L, Ying K, Wei Sh et al. Asiaticoside induction for cell-cycle progression, proliferation and
collagen synthesis in human dermal fibroblasts. Int J Dermatol 2004; 43: 801-807.
MacKay D. Hemorrhoids and varicose veins: a review of treatment options. Altern Med Rev 2001;
6(2): 126-40.
MacKay D, Miller AL. Nutritional support for wound healing. Altern Med Rev 2003; 8(4): 359-77.
Mangas S, Moyano E, Osuna L et al. Triterpenoid saponin content and the expression level of some
related genes in calli of Centella asiatica. Biotechnol Lett 2008; 30(10): 1853-9.
metafro.be 24.10.2010 godz. 17:54.
Rajkumar S, Jebanesan A. Repellent activity of selected plant essential oils against the malarial
fever mosquito Anopheles stephensi. Trop Biomed 2007; 24(2): 71-5.
Rao SB, Chetana M, Uma Devi P. Centella asiatica treatment during postnatal period enhances
learning and memory in mice. Physiol Behav 2005; 86(4): 449-57.
Rastogi RP, Sarkar B, Dhar ML. Chemical examination of Centella asiatica L. – I: Isolation of the
chemical constituents. J Sci Industr Res 1960; 19B (7): 252-257.
Sampson JH, Raman A, Karlsen G et al. In vitro keratinocyte antiproliferant effect of Centella
asiatica extract and triterpenoid saponins. Phytomedicine 2001; 8(3): 230-235.
Schaneberg BT, Mikell JR, Bedir E et al. An improved HPLC method for quantitative determination
of six triterpenes in Centella asiatica extracts and commercial products. Pharmazie 2003; 58(6):
381-384.
Shetty BS, Udupa SL, Udupa AL et al. Effect of Centella asiatica L (Umbelliferae) on normal and
dexamethasone-suppressed wound healing in Wistar Albino rats. Int J Low Extrem Wounds 2006;
5(3): 137-143.
Shinomol GK, Muralidhara. Effect of Centella asiatica leaf powder on oxidative markers in brain
regions of prepubertal mice in vivo and its in vitro efficacy to ameliorate 3-NPA-induced oxidative
stress in mitochondria. Phytomedicine 2008; 15: 971-984.
202
Małgorzata Knaś i in.
37. Siddiqui BS, Aslam H, Ali ST et al. Chemical constituents of Centella asiatica. J Asian Nat Prod
Res 2007; 9(3-5): 407-414.
38. Shinomol GK, Muralidhara. Prophylactic neuroprotective property of Centella asiatica against
3-nitropropionic acid induced oxidative stress and mitochondrial dysfunctions in brain regions of
prepubertal mice. Neurotoxicology 2008; 29(6): 948-957.
39. Subban R, Veerakumar A, Manimaran R et al. Two new flavonoids from Centella asiatica (Linn.)
J Nat Med 2008; 62: 369-373.
40. WHO Monographs on Selected Medicinal Plants – Volume 1 Geneva 1999 p. 86.
41. Young GL, Jewell D. Creams for preventing stretch marks in pregnancy. Cochrane Database Syst
Rev 2000; (2): CD000066.
42. Yu QL, Duan HQ, Takaishi Y et al. A novel triterpene from Centella asiatica. Molecules 2006;
11(9): 661-665.
43. Zheng Ch, Qin L. Chemical components of Centella asiatica and their bioactivities. J Chin
Integrative Med 2007; 5(3): 348-351.
Centella asiatica – co o niej wiemy?
Streszczenie
Ziela wa˛kroty azjatyckiej (wa˛krota azjatycka, Centella asiatica (L.) Urban, Herba Centellae, Herba
Hydrocotyle) jest szeroko wykorzystywane w leczeniu dolegliwości skórnych. Dodatkowo ma bardzo
pozytywny wpływ na centralny układ nerwowy (poprawia kra˛żenie mózgowe i procesy myślenia).
Stosowanie ziela wa˛kroty azjatyckiej jest prawie całkowicie pozbawione działań ubocznych.
Słowa kluczowe: wa˛krota azjatycka, Centella asiatica, skóra, cellulit, układ nerwowy.
Centella asiatica – what we know about her?
Summary
Centella asiatica herb (Centella asiatica (L.) Urban, Herba Centellae, Herba Hydrocotyle) is widely
used in skin diseases treatment. It positively influences the central nervous system (the improvement of
brain circulation and thinking processes). Centella asiatica herb does not cause any side-effect.
Key words: Centella asiatica, skin, cellulite, nervous system.
OSW
Szkice Humanistyczne
2010
Tom X
Nr 4
Halina Bojarowicz
Collegium Medicum im. Ludwika Rydygiera w Bydgoszczy
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
Składniki aktywne kosmetyków do piele˛gnacji
cery dojrzałej
Starzenie sie˛ to proces naturalny, ale zależny od wielu czynników i na niektóre
z nich mamy znacza˛cy wpływ. Zdrowy tryb życia, w tym właściwa, dobrze
zbilansowana dieta, aktywność fizyczna oraz nasza struktura psychiczna w dużym
stopniu decyduja˛ o ogólnym stanie organizmu, a tym samym o tempie starzenia.
Obecnie coraz wie˛ksza˛ wage˛ przykłada sie˛ do wygla˛du zewne˛trznego, a – niestety
– styl życia pozostawia nierzadko wiele do życzenia. Poszukiwane sa˛ cze˛sto
efektywne kosmetyki, a nawet wiele osób decyduje sie˛ na ryzykowne zabiegi
odmładzaja˛ce, podczas gdy należy zadbać przede wszystkim o stan zdrowia.
Analizuja˛c piśmiennictwo naukowe dotycza˛ce kosmetyków zmniejszaja˛cych
objawy starzenia, nazywanych anti-age, zauważa sie˛ radykalny wzrost zainteresowania tym tematem w ostatniej dekadzie, co przejawia sie˛ w ilości doste˛pnych
publikacji. Przeprowadzane sa˛ liczne badania, w tym kliniczne, które pozwalaja˛ na
ocene˛ efektywności nowych produktów oraz na analize˛ porównawcza˛. Przemysł
kosmetyczny stara sie˛ zapewne spełniać różne oczekiwania coraz bardziej wymagaja˛cego nabywcy. Oferta kosmetyków w ostatnim czasie stała sie˛ niezwykle bogata.
Starzenie sie˛ skóry to zmiany be˛da˛ce wypadkowa˛ procesów wewna˛trzpochodnych (głównie genetycznych) i procesów zewne˛trznych, zwia˛zanych z oddziaływaniem czynników środowiskowych (przede wszystkim promieni ultrafioletowych
– tzw. fotostarzenie). Naste˛puja˛ stopniowo zmiany w budowie i funkcjonowaniu
skóry. W wyniku zmniejszonego wydzielania łoju dochodzi do zmian pH skóry, co
prowadzi do spadku odporności na szkodliwy wpływ środowiska i mikroorganizmów. Zaznacza sie˛ obniżony poziom lipidów naskórkowych (głównie ceramidów)
oraz zmniejszenie zdolności naskórka do hamowania przeznaskórkowej utraty
wody (TEWL), co powoduje suchość skóry oraz jej nadmierne złuszczanie. Spadek
liczby i zdolności proliferacyjnych melanocytów oraz nierównomierny rozkład
barwnika powoduja˛ powstawanie przebarwień (plam soczewicowatych) lub odbarwień. Charakterystyczna˛ cecha˛ pojawiaja˛ca˛ sie˛ wraz z wiekiem w skórze właściwej
jest zjawisko elastozy i zaburzeń struktury kolagenu (Raszeja-Kotelba 2002).
204
Halina Bojarowicz
Za najważniejsza˛ teorie˛ starzenia uważa sie˛ teorie˛ wolnorodnikowa˛, według
której przyczyna˛ procesu starzenia jest działanie wolnych rodników tlenowych
(Draelos 2009). Istotne jest zatem stosowanie w preparatach do piele˛gnacji cery
dojrzałej przeciwutleniaczy, takich jak: tokoferole (witamina E), β-karoten, witamina C oraz flawonoidy (w postaci ekstraktów roślinnych) (Ohr 2009, Silva 2010).
Najcze˛ściej stosowane w kosmetykach substancje aktywne to witaminy: A, B3,
C, E oraz pantenol, a także α-hydroksykwasy, aminy cukrowe, ceramidy oraz
zwia˛zki metali (głównie cynku, miedzi, selenu, magnezu) (Bisset 2009). Cenione sa˛
także i che˛tnie stosowane w preparatach do cery dojrzałej: kinetyna, koenzym Q10,
karotenoidy, izoflawony sojowe oraz ekstrakt z zielonej herbaty (Camellia sinensis)
(Levin 2010). Składnikami kosmetyków opóźniaja˛cych procesy starzenia sa˛ również ekstrakty z Ginkgo biloba i Aloe vera (Ohr 2009, dal Belo 2009).
Witamina A i retinoidya˛należa˛ do najbardziej efektywnych składników
preparatów przeciwstarzeniowych (Levin 2010, Griffiths 2010, Fu 2010). Mechanizm działania retinoidów jest zwia˛zany z bezpośrednim oddziaływaniem na
receptory ja˛drowe; wykazano ich aktywność w obre˛bie keratynocytów i przydatków skóry (Sorg 2005, Kuczyński 2006). Retinol, charakteryzuja˛cy sie˛ pełna˛
aktywnościa˛ witaminy A, wygładza i uelastycznia skóre˛, likwiduje drobne zmarszczki, zmniejsza przebarwienia, pobudza aktywność i zwie˛ksza liczbe˛ fibroblastów,
zwie˛ksza produkcje˛ włókien kolagenowych. W kosmetykach najcze˛ściej stosuje sie˛
retinol w postaci palmitynianu (INCI: Retinyl Palmitate) oraz retinal i β-karoten.
Wykazano, że β-karoten (prowitamina) stosowany zewne˛trznie posiada zdolność
wnikania w gła˛b naskórka, naste˛pnie ulega przekształceniu m.in. do postaci
palmitynianu retinylu, który pełni role˛ prekursora witaminy A (Antille 2004).
Palmitynian retinylu pochłania pasmo promieniowania UV z maksimum absorpcji
przy długości fali 325 nm (Antille 2003). Ester ten dobrze penetruje skóre˛,
normalizuje keratynizacje˛, indukuje aktywność mitotyczna˛ oraz enzymatyczna˛,
stymuluje komórki tuczne do tworzenia nowych naczyń krwionośnych (proces
angiogenezy). Palmitynian retinylu zwie˛ksza intensywność syntezy kolagenu
w skórze właściwej. Ester ten wpływa przede wszystkim na zewne˛trzne warstwy
naskórka. Jest zalecany w szorstkości i suchości skóry. Inne wskazania to:
rogowacieja˛cy, łuszcza˛cy naskórek, zmarszczki, mała elastyczność skóry, a także
słabe paznokcie oraz łamliwe włosy.
Działanie drażnia˛ce i niestabilność to czynniki, które stwarzaja˛ pewne trudności w stosowaniu palmitynianu retinylu w recepturze kosmetycznej i farmaceutycznej (Jenning 2000). Najcze˛ściej efekty niepoża˛dane, takie jak podrażnienie skóry,
suchość i łuszczenie, powoduje kwas retinowy (z uwagi na obecność grupy
karboksylowej).
W ostatnim czasie opublikowano prace, w których zaprezentowano nowe
pochodne witaminy A o skuteczności wie˛kszej niż retinol, natomiast znacznie
lepiej tolerowanych niż kwas retinowy. Jedna˛ z nich jest hybrydowa pochodna
Składniki aktywne kosmetyków...
205
retinolu – galusan retinylu – zwia˛zek o właściwościach przeciwzmarszczkowych
i wybielaja˛cych, który charakteryzuje sie˛ wie˛ksza˛ stabilnościa˛ oraz silnymi właściwościami przeciwnowotworowymi (Kim 2009). Ponadto galusan retinylu wykazuje silne właściwości przeciwrodnikowe oraz zdolność do hamowania elastazy,
inhibicji tyrozynazy i melanogenezy. Kolejnym rozwia˛zaniem jest retinyl retinoate
– ester kwasu all-trans retinowego i all-trans retinolu, który wykazuje wie˛ksza˛
zdolność regeneracji skóry w porównaniu do retinolu. Wykazano, że taki ester
efektywnie redukuje zmarszczki. Toksyczność tego zwia˛zku jest zredukowana
dzie˛ki zablokowaniu grupy karboksylowej (Kim 2010).
Niacynamid (syn. amid kwasu nikotynowego, nikotynamid) oraz kwas nikotynowy (niacyna), nazywane witamina˛ B3 lub PP, sa˛ stosowane w celu zapobiegania
i zmniejszania objawów starzenia sie˛ skóry. Aktywniejsza˛ forma˛ jest nikotynamid
(Broniarczyk-Dyła 2005). Zwia˛zek ten ma właściwości antyoksydacyjne; chroni
skóre˛ przed szkodliwym wpływem promieniowania UV, fotoimmunosupresja˛
i fotokarcynogeneza˛. Jest inhibitorem proteaz, hamuje proliferacje˛ komórek
i wzmaga różnicowanie keratynocytów. Zwie˛ksza spójność warstwy rogowej
poprzez regulacje˛ syntezy protein. Reguluje synteze˛ kolagenu w fibroblastach
(Bisset 2002). Stabilizuje bariere˛ naskórkowa˛; poprawia nawilżenie warstwy
rogowej (zmniejsza TEWL). Powoduje wzrost syntezy ceramidów, glukoceramidów i sfingomieliny (Tanno 2000). Zwie˛ksza także synteze˛ wolnych kwasów
tłuszczowych i cholesterolu. Wykazano, że niacynamid zmniejsza szybkość przechodzenia melaniny z melanocytów do keratynocytów, co prowadzi do redukcji
przebarwień i rozjaśnienia skóry. Obserwowano także spłycenie zmarszczek.
Ponadto wykazano działanie przeciwzapalne niacynamidu (Broniarczyk-Dyła G.,
2005). Należy także podkreślić, że witamina PP działa znacznie bardziej łagodnie
niż retinoidy i może być stosowana na skóre˛ wrażliwa˛.
Witamina C jest stosowana w kosmetykach w postaci czystego kwasu
askorbinowego, fosforanu askorbylu (jako sól magnezowa lub sodowa), najcze˛ściej
jednak w postaci palmitynianu (INCI: Ascorbyl Palmitate) albo glukozydu (Bisset
2009). Wykazuje wielokierunkowa˛ aktywność biologiczna˛. Istotne jest działanie
antyoksydacyjne tej witaminy oraz jej funkcje fizjologiczne, takie jak regulacja
działania enzymów w komórkach, biosynteza hormonów, kolagenu, neuroprzekaźników. Wytwarzany przy udziale kwasu L-askorbinowego kolagen, przyspiesza
gojenie ran, złamań, sińców i utrzymuje je˛drność skóry, a także redukuje zmarszczki. Witamina C poprawia ukrwienie skóry, a w przypadku jej suchości sprzyja
biosyntezie lipidów skórnych (współodpowiedzialnych za nawilżenie skóry). Jako
silny reduktor rozjaśnia przebarwienia. Jest inhibitorem tyrozynazy. Wykazuje
także działanie przeciwzapalne (Bisset 2009, Góra 1998).a˛
Witamina E jest dodawana do kosmetyków w postaci tokoferolu, octanu
tokoferylu lub innych estrów (np. bursztynianu, nikotynianu, linolenianu, fosforanu). Naturalny tokoferol wyste˛puje w postaci izomerów (α, β, γ i δ), które
206
Halina Bojarowicz
różnia˛ sie˛ aktywnościa˛ biologiczna˛. Syntetyczna postać witaminy E – to αtokoferol – stosowany w kosmetykach, suplementach diety i lekach. Jest to silny
antyoksydant, stosowany powszechnie w kosmetykach przeciwzmarszczkowych.
Szczególnie skuteczne jest ła˛czenie α-tokoferolu i palmitynianu L-askorbylu ze
wzgle˛du na synergizm tych zwia˛zków (witamina E jest regenerowana przez
witamine˛ C). Tokoferol zmniejsza przebarwienia skóry. Wykazuje także działanie
przeciwzapalne, ochronne wobec lipidów i lipoprotein błon komórkowych, co
prowadzi do zwie˛kszenia zdolności wia˛zania wody (Bisset 2009, Góra 1998).
Należy dodać, że bogate w witamine˛ E sa˛ oleje roślinne, takie jak olej z kiełków
pszenicy, z wiesiołka, kukurydziany.
D-pantenol (prowitamina B5) przyspiesza synteze˛ lipidów i białek łagodza˛c
uszkodzenia skóry, także zwia˛zane z procesem starzenia. Stymuluje powstawanie
nabłonka na zranionej powierzchni skóry. Wpływa na układ immunologiczny,
działa przeciwzapalnie. Łatwo przenika przez warstwe˛ rogowa˛, wykazuje zdolność
zatrzymywania wody, tym samym nawilża skóre˛, a także powoduje jej wygładzenie. Łagodzi objawy nadmiernej ekspozycji na promieniowanie słoneczne.
Jest świetnie tolerowany przez skóre˛, efektywnie łagodzi podrażnienia. (Bisset
2009, Góra 1998).
Hydroksykwasy, w szczególności α-hydroksykwasy (AHA), takie jak kwas
glikolowy, mlekowy, cytrynowy, winowy, sa˛ szeroko stosowane w kosmetologii
i dermatologii ze wzgle˛du na wyja˛tkowe działanie na skóre˛. Zależnie od zastosowanego rodzaju zwia˛zku, jego ste˛żenia i pH preparatu można modyfikować
działanie tych substancji. Kosmetyczne efekty działania AHA na warstwe˛ rogowa˛
naskórka obejmuja˛ normalizacje˛ procesu złuszczania stratum corneum, co prowadzi do wzrostu plastyczności i rozjaśnienia skóry, naste˛puje także zmniejszenie
TEWL. AHA wia˛ża˛ jony wapnia, co prowadzi do lepszego wygładzenia skóry.
Dłuższe stosowanie α-hydroksykwasów powoduje aktywacje˛ fibroblastów, makrofagów, zwie˛kszenie produkcji kolagenu i elastyny, naste˛puje wie˛c pogrubienie
skóry właściwej (Bisset 2009, Bojarowicz 2004).
Ceramidy (sfingolipidy) stanowia˛ główny składnik spoiwa mie˛dzykomórkowego, które ma specyficzna˛ strukture˛ ciekłych kryształów. Ceramidy zwie˛kszaja˛
zdolność zatrzymywania wody w skórze, normalizuja˛ TEWL, przyspieszaja˛ regeneracje˛ uszkodzeń skóry. Obecność ceramidów, nienasyconych kwasów tłuszczowych i steroli decyduje o prawidłowym nawilżeniu skóry (Bisset 2009, Sikora
1998). Wykazano, że w przypadku suchej skóry, optymalna mieszanina składników
tłuszczowych efektywnych preparatów powinna zawierać: cholesterol, ceramidy,
nasycone kwasy tłuszczowe i nienasycone kwasy tłuszczowe w stosunku ilościowym: 3 : 1 : 1 : 1 (Szmurło 2006).
Cennymi składnikami kosmetyków do piele˛gnacji cery dojrzałej sa˛ także oleje
roślinne stanowia˛ce nie tylko świetne emolienty, ale źródło NNKT; kwasów
tłuszczowych omega-3 (np. kwasu α-linolenowego) i omega-6 (np. kwasu linolo-
Składniki aktywne kosmetyków...
207
wego, γ-linolenowego – GLA, arachidonowego) (Bojarowicz 2008). NNKT wchodza˛ w skład cementu mie˛dzykomórkowego i ceramidów (ceramid 1 zawiera kwas
linolowy) oraz fosfolipidów buduja˛cych błony komórkowe. Deficyt kwasu linolowego i α-linolenowego wia˛że sie˛ z objawami suchej skóry. Wraz z wiekiem
zmniejsza sie˛ także zawartość GLA w skórze. Wykazano, że stosowanie NNKT
prowadzi do znacznej poprawy takich parametrów skóry jak nawilżenie, elastyczność, ge˛stość, szorstkość i odporność na zme˛czenie. Bogate w kwas linolowy sa˛ np.
oleje: słonecznikowy, sojowy, krokoszowy, z pestek winogron. Naturalnym źródłem GLA sa˛ nasiona ogórecznika lekarskiego, czarnej porzeczki, wiesiołka oraz
olej konopny. Kwas α-linolenowy wyste˛puje w niewielkich ilościach w nasionach
lnu, soi, rzepaku, orzechach włoskich, kiełkach pszenicy oraz w glonach i fitoplanktonie morskim. Stosowanie wymienionych naturalnych surowców powinno być
powszechne, tym bardziej że cenny jest powrót do natury.
Coraz bardziej doceniana˛ grupa˛ zwia˛zków charakteryzuja˛cych sie˛ wielokierunkowa˛ aktywnościa˛ biologiczna˛ sa˛ bioflawonoidy. Zwie˛kszaja˛ elastyczność naczyń
krwionośnych, poprawiaja˛ ich fizjologiczna˛ przepuszczalność, co powoduje poprawe˛ ukrwienia i odżywienia tkanek. Flawonoidy sa˛ silnymi antyoksydantami;
hamuja˛ procesy utleniania lipidów, zwłaszcza nienasyconych kwasów tłuszczowych. Zapobiegaja˛ negatywnym zmianom powstaja˛cym w strukturze kolagenu
i elastyny pod wpływem wolnych rodników. Szczególnie cenionymi fitoestrogenami sa˛ izoflawony sojowe: genisteina i daidzeina. Wykazano, że stymuluja˛ one
synteze˛ kolagenu, zwie˛kszaja˛ nawilżenie skóry i redukuja˛ przebarwienia (Levin
2010). Maja˛ również zdolność zmniejszania ubytków tkanki kostnej u kobiet
w okresie menopauzy. Cenne właściwości flawonoidów to także efektywność
przeciwalergiczna oraz ich działanie przeciwwirusowe, przeciwbakteryjne i przeciwgrzybicze.
Należy podkreślić, iż powszechnie stosuje sie˛ w kosmetykach do piele˛gnacji
cery dojrzałej różne ekstrakty roślinne o wielokierunkowym działaniu. Zwraca sie˛
szczególna˛ uwage˛ na właściwości przeciwutleniaja˛ce ich składników – polifenoli
(Kim 2010, Silva 2010). Poza ekstraktami z zielonej herbaty (Camellia sinensis),
Ginkgo biloba i Aloe vera, duże zainteresowanie wzbudzaja˛ ostatnio ekstrakty m.in.
z nasion pistacji, winogron, wiesiołka, migdałów, orzechów. Docenianym składnikiem o silnych właściwościach antyoksydacyjnych jest resveratrol, prezentowany
w ostatnich publikacjach (Fabbrocini 2010, Shah 2010).
Wartościowymi składnikami kosmetyków do cery dojrzałej sa˛ również olejki
eteryczne, które wyróżniaja˛ sie˛ szerokim spektrum działania biologicznego. Moga˛
jednocześnie stanowić kompozycje˛ zapachowa˛ kosmetyku oraz naturalne substancje konserwuja˛ce – z uwagi na silne działanie przeciwdrobnoustrojowe.
Ponadto w preparatach do stosowania na dzień konieczne sa˛ filtry UV
zapewniaja˛ce odpowiednia˛ ochrone˛ przed nadmiarem promieniowania ultrafioletowego.
208
Halina Bojarowicz
Podsumowuja˛c należy podkreślić, że przedstawione w niniejszej pracy dane
nie stanowia˛ wyczerpuja˛cego przedstawienia tematu z uwagi na obszerność tego
zawsze aktualnego zagadnienia. Dlatego – jak wspominano na pocza˛tku – coraz
wie˛cej publikacji, m.in. z zakresu chemii kosmetycznej, biotechnologii i dermatologii estetycznej, dotyczy tak obszernego i cia˛gle otwartego, a dla wielu osób
istotnego problemu.
Piśmiennictwo
1. Antille C., Tran C., Sorg O., Carraux P., Didierjean L., Saurat J.H. Topical beta-carotene converted
to retinyl esters in human skin ex vivo and mouse skin in vivo. Exp. Dermatol., 2004, 13: 558-561.
2. Antille C., Tran C., Sorg O., Carraux P., Didierjean L., Saurat J.H., Vitamin A exerts a photoprotective action in skin by absorbing ultraviolet B radiation. J. Invest., 2003, 121: 1163-1167.
3. dal Belo G., Campos M.M., Skin Penetration of Epigallocatechin-3-Gallate and Quercetin from
Green Tea and Ginkgo bilobaExtracts Vehiculated in Cosmetic Formulations. Skin Pharmacol.
Physiol., 2009, 22: 299-304.
4. Bisset D.L., Common cosmeceuticals. Clin. Dermatol., 2009, 27, 435-445.
5. Bisset D.L., Topical niacynamide and barrier enhancement. Cutis, 2002, 70: 8-12.
6. Bojarowicz H., Woźniak B., Nienasycone kwasy tłuszczowe oraz ich wpływ na skóre˛. Probl. Hig.
Epidemiol., 2008, 89: 471-475.
7. Bojarowicz H., Tomaszewicz V., Właściwości i zastosowanie alfa-hydroksykwasów. Pol J. Cosmetol., 2004: 2, 64-69.
8. Broniarczyk-Dyła G., Wawrzycka-Kaflik A., Prusińska-Bratoś M., Ocena wpływu kremu zawieraja˛cego niacynamid, kompleks witamin i filtry przeciwsłoneczne na zmniejszanie sie˛ objawów starzenia
sie˛ skóry. Dermatol. Estetyczna, 2005, 7: 265-270
9. Draelos Z.D., What Defines Aging? J. Cosmetic Dermatol., 2009, 8: 237-238.
10. Fabbrocini G., Kisslinger A., Iannelli P., Vitale N. et al. Resveratrol regulates p66Shc activation in
HaCaT cells. Exp. Dermatol., 2010, 19: 895-903.
11. Fu J.J., Hillebrand G.G., Raleigh P. et al., A randomized, controlled comparative study of the winkle
reduction benefits of a cosmetics niacinamide/peptide/retinyl propionate product regimen vs.
a prescription 0.02% tretinoin product regimen. Br. J. Dermatol., 2010, 162: 647-654.
12. Góra J., Witaminy w kosmetykach. Cz. I., Biuletyn Kosmetologiczny, 1998, 1: 18-24.
13. Góra J., Witaminy w kosmetykach. Cz. II., Biuletyn Kosmetologiczny, 1998, 2: 56-61.
14. Griffiths T.W., Cosmeceuticals: coming of age. Br. J. Dermatol., 2010, 162: 469-470.
15. Jenning V., Gysler A., Schafer-Korting M., Gohla S.H., Vitamin A loaded solid lipid nanoparticles
for topical use: occlusive properties and drug targeting to the upper skin. Eur. J. Pharm. Biopharm.,
2000, 49: 211-218.
16. Kim H., Kim N., Jung S. et al., Improvement in skin wrinkles from the use of photostable retinyl
retinoate: a randomized controlled trial. Br. J. Dermatol., 2010, 162: 497-502.
17. Kim M-B., Park J-S., Lim S-B., Antioxidant activity and cell toxicity pressurised liquid extracts
from 20 selected plant species in Jeju, Korea. Food Chemistry, 2010, 122: 546-552.
18. Kim S, Kim Y, Kong Y, Kim H, Kang J. Synthesis in vitro biological activity of retinyl
polyhydroxybenzoates, novel hybryd retinoid derivatives. Bioorganic & Medicinal Chem. Lett.,
2009, 19: 508-512.
19. Kuczyński S., Zastosowanie retinoidów w terapii starzeja˛cej sie˛ skóry. Medycyna Estetyczna
i Przeciwstarzeniowa, 2006, 5: 161-167.
20. Levin J., Del Rosso J.Q., Momin S.B., How Much Do We Really Know About Our Favorite
Cosmeceutical Ingredients? J. Clin. Aesthetic Dermatol., 2010, 3: 22-41.
Składniki aktywne kosmetyków...
209
21. Ohr L.M., A Functional Fountain of Youth. Food Technology, 2009, 63: 71-74.
22. Raszeja-Kotelba B., Bohdanowicz D., Problemy dermatologiczne okresu starzenia sie˛. Post.
Dermatol. Alergol., 2002, 3: 161-165.
23. Shah P.K., Patel J.A. Resveratrol and its biological actions. Int. J. Green Pharmacy, 2010, 4: 15-21.
24. Sikora M., Ceramidy w kosmetykach. Biuletyn Kosmetologiczny, 1998, 4: 169-172.
25. Silva A.R., Menezes P.F., Martinello T., Novakovich G.F., Praes C.E., Feferman I.H., Antioxidant
kinetics of plant-derived substances and extracts. Int. J. Cosmetic Sci, 2010, 32: 73-80).
26. Sorg O., Kuenzli S., Kaya G., Saurat J.H., Proposed mechanisms of action for retinoid derivatives in
the treatment of skin aging. J. Cosmetic Dermatol., 2005, 4: 237-244.
27. Szmurło A., Rola lipidów naskórkowych w prawidłowym funkcjonowaniu bariery naskórkowej.
Dermatologica, 2006, 7: 53-56.
28. Tanno O., Ota Y., Kitamura N., Katsube T., Inoue S., Nicotinamide increases biosynthesis of
ceramides as well as other stratum corneum lipids to improve the epidermal permeability barier. Br.
J. Dermatol., 2000, 143: 524-531.
Składniki aktywne kosmetyków do piele˛gnacji cery dojrzałej
Streszczenie
Kosmetyki opóźniaja˛ce starzenie sie˛ skóry powinny zawierać przede wszystkim efektywne antyoksydanty i substancje o działaniu nawilżaja˛cym. Najcze˛ściej stosowane sa˛ takie składniki aktywne jak
witaminy: A (retinoidy), B3 (niacynamid), C, E oraz pantenol, a także hydroksy-kwasy, ceramidy,
kinetyna, izoflawony sojowe oraz ekstrakty: z zielonej herbaty (Camellia sinensis), Ginkgo biloba i Aloe
vera. Ponadto w preparatach do stosowania na dzień konieczne sa˛ filtry UV zapewniaja˛ce odpowiednia˛
ochrone˛ przed nadmiarem promieniowania ultrafioletowego.
Słowa kluczowe: kosmetyki anti-aging, skóra, antyoksydanty, witaminy.
Active ingredients of cosmetics for mature skin
Summary
Anti-aging cosmetics should contain first of all effective antioxidants and moisturizing substances.
Such active ingredients are applied the most often as the vitamins: A (retinoids), B3 (niacinamide), C,
E and panthenol, and also hydro-acids, ceramides, kinetin, soy isoflavones and green tea extract
(Camellia sinensis), Ginkgo Biloba and Aloe vera. Moreover, in cosmetics to be applied during s day,
UV filters are necessary to assure a suitable protection against ultra-violet radiation.
Key words: anti-aging cosmetics, skin, antioxidants, vitamins.
OSW
Szkice Humanistyczne
2010
Tom X
Nr 4
Marta Wilkowska-Trojniel1,2, Iwona Ostaszewska-Puchalska1,3, Sylwia Wolińska2
1
2
3
Ośrodek Diagnostyczno-Badawczy Chorób Przenoszonych Droga˛ Płciowa˛ w Białymstoku
Olsztyńska Szkoła Wyższa im. J. Rusieckiego w Olsztynie
Państwowa Wyższa Szkoła Informatyki i Przedsie˛biorczości w Łomży
Ocena wiedzy klientek solarium na temat wpływu
promieniowania ultrafioletowego na skóre˛
Wste˛p
Już w starożytności słońce było uznawane za boga życia i śmierci (Ra, Re)
i czczone jako najwyższe bóstwo. Obecnie również słońce pełni bardzo ważna˛ role˛
w świecie roślin i zwierza˛t. Wcia˛ż aktualny jest udział promieniowania ultrafioletowego (UV) w wielu aspektach życia i śmierci. Wiadomo, iż uczestniczy
w fotosyntezie roślin czy syntezie witaminy D w skórze. Z drugiej strony istnieje
wiele danych na temat udziału UV w fotokancerogenezie prowadza˛cej do rozwoju
nieczerniakowych raków skóry i czerniaka oraz w fotostarzeniu.
Skóra jest organem najbardziej narażonym na szkodliwe działanie środowiska
zewne˛trznego, m.in. UV, którego naturalnym i najlepiej poznanym źródłem jest
słońce. Wydaje sie˛, że równie niebezpieczne lub nawet groźniejsze jest wystawianie skóry na zakres promieniowania emitowany przez lampy solaryjne.
Wczesne efekty promieniowania UV pojawiaja˛ sie˛ w cia˛gu kilku do kilkudziesie˛ciu
godzin od ekspozycji, a późne po miesia˛cach, a nawet latach (Czyż 1998).
Objawami skórnymi wczesnego działania UV sa˛: zapalenie skóry z towarzysza˛ca˛
reakcja˛ rumieniowa˛ czy opalenizna, be˛da˛ca reakcja˛ obronna˛ oraz posłoneczne
pogrubienie naskórka i zmiany immunologiczne wywołane przez UV określane
mianem fotosupresji. Późne skórne efekty to photoageing (czyli fotostarzenie
– określenie, które weszło już na stałe do słownika dermatologicznego, opisuja˛ce
starzenie sie˛ skóry pod wpływem promieniowania UV), objawiaja˛cy sie˛ zmarszczkami, pobruzdowaniami skóry, suchościa˛, nadmiernym rogowaceniem, żółtym
zabarwieniem (Schaeffer 1999). Ponadto w obre˛bie skóry eksponowanej na słońce
pojawiaja˛ sie˛ zaburzenia barwnikowe: plamy soczewicowate, piegi oraz zmiany
naczyniowe: teleangiektazje, plamica słoneczna, plamica starcza (Cui 2007).
U niektórych pacjentów obserwujemy też skóre˛ romboidalna˛ karku, zespół Favre-
212
Marta Wilkowska-Trojniel i in.
Racouchota, czy zanik pstry skóry twarzy i szyi (poikilodermia Civatte;a). Pierwszym objawem zachodza˛cej w skórze fotokancerogenezy może być złośliwa plama
soczewicowata lub rogowacenie słoneczne, które definiowane sa˛ jako stany
przednowotworowe (Polak-Pacholczyk 2008).
Nie jest wyjaśnione w jakim wieku cze˛ste naświetlania moga˛ wpłyna˛ć na
późniejszy rozwój procesu nowotworowego, jednak potwierdzono, iż nawet pojedynczy epizod poparzenia słonecznego w dzieciństwie może sie˛ przyczynić do
wysta˛pienia w wieku dojrzałym niemelanocytowych raków skóry czy czerniaka
(Brash 1996). Z pewnościa˛ rodzice maja˛ swój udział w kształtowaniu postaw
swoich dzieci, w tym także w racjonalnym korzystaniu ze słońca. Obserwuje sie˛
jednak tendencje˛ do intensywnych urlopów w gora˛cym klimacie z małymi dziećmi,
jak również niepokoja˛ce zjawisko korzystania przez dzieci z solarium przed
uroczystościa˛ I komunii świe˛tej celem poprawy wygla˛du skóry kontrastuja˛cej
z białym strojem. Również wiek dojrzewania jest okresem, w którym cze˛sto bez
nadzoru młodzież korzysta z solarium, co jest szczególnie niebezpieczne w tej
grupie wiekowej, z powodu kulturowego uzależnienia sie˛ od korzystania z solariów
i łatwego ulegania modzie na opalanie. Znajduje to wyraz w zaleceniach dotycza˛cych korzystania z urza˛dzeń opalaja˛cych opracowanych przez Światowa˛ Organizacje˛ Zdrowia (WHO), która wśród przeciwwskazań wymienia mie˛dzy innymi wiek
poniżej 18-tu lat. Ten zakaz respektuje wie˛kszość krajów europejskich, jednak
zgodnie z wiedza˛ autorów pracy, nie jest przestrzegany w Polsce. W naszym kraju
problem dotyczy też braku nadzoru nad jakościa˛ używanego sprze˛tu do opalania.
W kwietniu 2009 roku w krajach Unii Europejskiej weszły w życie dyrektywy
ustalaja˛ce optymalna˛ charakterystyke˛ promieniowania. Jednak nie obejmuja˛ one
urza˛dzeń wyprodukowanych przed wejściem w życie ustawy, które stanowia˛
wie˛kszość rynku. Wydaje sie˛ też, że kompetencja zawodowa personelu obsługuja˛cego urza˛dzenia opalaja˛ce jest niedostateczna. Czynniki te wpływaja˛ na rozwój
działań niepoża˛danych spowodowanych nadmierna˛ ekspozycja˛ na promieniowanie.
W ostatnim czasie niekontrolowane naświetlanie doprowadziło do rozwoju
tanoreksji (tan – opalać sie˛), be˛da˛cej uzależnieniem polegaja˛cym na cia˛głej che˛ci
bycia opalonym (Kiełtyka 2008).
Kolejnym ważnym aspektem jest wykazana zależność pomie˛dzy ekspozycja˛ na
UV, w tym korzystaniem z solarium, a zwie˛kszonym ryzykiem rozwoju raka
podstawnokomórkowego (BCC), raka kolczystokomórkowego (SCC) i czerniaka,
na co wskazuja˛ wyniki licznych badań przeprowadzonych w cia˛gu ostatnich lat
(Karagas 2002, Clough-Gorr 2008, IARC, 2007).
Raki skóry wykrywane u młodych dorosłych sa˛ konsekwencja˛ nadmiernej
ekspozycji na UV, m.in. poprzez uszkodzenie DNA skóry moga˛ce zapocza˛tkować
nowotworzenie. DNA szczególnie silnie pochłania promieniowanie w zakresie
długości fali UVB, prowadza˛c do powstawania dimerów cyklobutanu pirymidyny,
wywołuja˛cych mutacje (Ravanat 2001). UVA może uszkadzać DNA przez tworze-
Ocena wiedzy klientek solarium na temat wpływu promieniowania...
213
nie wyżej wymienionych dimerów (Mouret 2006). Uszkodzenia DNA ulegaja˛
naprawie, dzie˛ki specjalnym „strażnikom genomu”, jednak udowodniono, iż gen
supresorowy nowotworów (tp53) również może zostać uszkodzony przez UV.
Promieniowanie wywiera wie˛c dwukierunkowy wpływ rakotwórczy – poprzez
zapocza˛tkowanie mutacji w genomie oraz utrate˛ funkcji tp53 (Brash 1991, Brash
1996). Ponadto dawki UVA ulegaja˛ kumulacji.
W 2007 roku Mie˛dzynarodowa Agencja Mie˛dzynarodowa Agencja ds. Badań
nad Rakiem (International Agency for Research on Cancer – IARC) potwierdziła,
że opalanie sie˛ w solarium powoduje raka i umieściła opalanie sie˛ w solarium na
liście „rakotwórcze dla człowieka”, co stanowi najwyższy stopień zagrożenia.
(Ghissassi 2009). Stanowisko to oparto na metaanalizie 19 publikowanych doniesień oceniaja˛cych korzystanie z solarium i ryzyko powstania czerniaka złośliwego.
W badaniach tych ła˛cznie wzie˛ło udział 7355 chorych z 3 kontynentów. Na
podstawie analizowanych prac stwierdzono, że korzystanie z solarium w jakimkolwiek okresie życia, zwie˛ksza ryzyko zachorowania na czerniaka. Wśród 19
doniesień – 7 zawierało dane mówia˛ce o wieku chorych w chwili pierwszej wizyty
w solarium. Według badań rozpocze˛cie korzystania z solarium przed 35 r.ż.
zwie˛ksza ryzyko zachorowania na czerniaka o 75%. Nawet niewielka dawka
promieniowania niewystarczaja˛ca do wywołania rumienia (oparzenia) może zapocza˛tkować nowotworzenie (Halliday 2008). Inne badania dotycza˛ce zwia˛zku
pomie˛dzy korzystaniem z solarium a wysta˛pieniem czerniaka wykazały szczególnie
cze˛ste wyste˛powanie czerniaka u kobiet do 45 r.ż., które korzystały z solarium
(Ting 2007). Wiadomo również, że promienie UVA sa˛ główna˛ przyczyna˛ fotostarzenia sie˛ skóry (Dadej 2003). W wyniku działania promieni słonecznych
naste˛puje pogrubienie naskórka i zwie˛kszenie produkcji ochronnego barwnika
skóry – melaniny przez melanocyty (komórki barwnikotwórcze skóry). Ilość tych
komórek jest uwarunkowana genetycznie. Albinosi z powodu zaburzeń w biosyntezie melaniny jak również w bielactwie z powodu braku melanocytów sa˛
szczególne narażeni na oparzenie. Również blondyni i osoby o rudym kolorze
włosów (fototyp I) powinni unikać opalania sie˛.
Solarium jest definiowane jako punkt usługowy udoste˛pniaja˛cy odpłatnie
urza˛dzenia do opalania sie˛, za pomoca˛ promieni UV. Solarium jest to urza˛dzenie
elektryczne, zbudowane z lamp UV, które emituja˛ dawke˛ promieniowania podobna˛
do tej jaka˛ wytwarza słońce (głównie UVA i UVB oraz światło widzialne).
Solarium zostało skonstruowane po raz pierwszy przez niemieckiego naukowca
Jorga Wolff;a w latach 70-tych, w celu leczenia niedoborów witaminy D. Obecnie
w wie˛kszości krajów solaria stanowia˛ zagrożenie dla zdrowia osób z nich
korzystaja˛cych. Właściciele solariów w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej organizuja˛ kampanie społeczne zapewniaja˛ce opinie˛ publiczna˛ o korzyściach
zdrowotnych płyna˛cych z opalania. Z pewnościa˛ nieoceniony jest udział promieniowania UV w powstawaniu witaminy D. Konwersja 7-dehydrocholesterolu do
214
Marta Wilkowska-Trojniel i in.
prowitaminy D pod wpływem UV warunkuje prawidłowy rozwój układu kostnego.
Istnieja˛ też doniesienia o korzystnej roli witaminy D w zmniejszeniu ryzyka
zgonów z powodu nowotworów złośliwych narza˛dów wewne˛trznych (rak okre˛żnicy, gruczołu krokowego, chłoniaki nieziarnicze), a także z powodu chorób układu
sercowo-naczyniowego. Odbywa sie˛ to prawdopodobnie na drodze przekazywania
sygnału przez receptory dla witaminy D, pobudzaja˛ce różnicowanie komórek
i hamuja˛ce proliferacje˛ (Giovannucci 2005). Zgodnie z danymi z piśmiennictwa nie
istnieje przy tym konieczność ekspozycji na promieniowanie UV celem wytworzenia odpowiednich dawek witaminy D, a wystarczy stosowanie odpowiednio
zbilansowanej diety czy rozważnie dobranej suplementacji.
Cel
Celem pracy było przedstawienie doste˛pnej wiedzy na podstawie przegla˛du
piśmiennictwa, dotycza˛cej zagrożeń, jakie niesie ze soba˛ ekspozycja na promieniowanie emitowane w solarium oraz prezentacja wyników badań dotycza˛cych wiedzy
klientek solarium na temat szkodliwości promieniowania ultrafioletowego.
Materiał i metody
Badania przeprowadzono wśród 50 kobiet korzystaja˛cych z solarium w Ke˛trzynie w lutym 2009 roku, przy użyciu arkusza ankiety opracowanego przez
dyplomantke˛ Olsztyńskiej Szkoły Wyższej. Wśród ankietowanych były osoby
w wieku od 18 r.ż. do 60 r.ż. (średnia wieku 28.5 lat), przy czym najliczniejsza˛
grupe˛ stanowiły osoby w przedziale wiekowym 18-25 lat (20 z 50 osób, co stanowi
40% badanych). Wśród badanych tylko 1 osoba była w wieku 60 lat (2%
ankietowanych). Pytania zawarte w ankiecie obejmowały wykształcenie, aktywność zawodowa˛ oraz miejsce zamieszkania badanych. Uwzgle˛dniono też rodzaj
skóry osób korzystaja˛cych z solarium w oparciu o podział zaproponowany przez
Fitzpatricka (6 fototypów) (Fitzpatrick 1988).
Wie˛kszość badanych było mieszkankami miasta (33 z 50 osób, co stanowi
66%), a pozostałe osoby były mieszkankami wsi – 33% (17 z 50). Wśród
ankietowanych 19 z 50 osób – 38% posiadało wykształcenie średnie, 17 z 50 (34%)
miało wykształcenie wyższe, natomiast z wykształceniem podstawowym było 14
osób, co stanowi 28%. Najwie˛cej badanych kobiet wykazywało I fototyp skóry – 22
z 50 osób (44%), 19 z 50 ankietowanych (38%) II fototyp i zaledwie 9 z 50
respondentek (18%) fototyp III.
Ankietowane odpowiadały też na pytania dotycza˛ce cze˛stotliwości korzystania
z solarium, czasu pierwszej ekspozycji, motywów korzystania z solarium oraz
Ocena wiedzy klientek solarium na temat wpływu promieniowania...
215
znajomości zagrożeń powstaja˛cych pod wpływem UV. Dodatkowo w ankiecie
zawarte było pytanie dotycza˛ce korzystania z innych form opalania.
Uzyskano też dane od właścicielki solarium. Na ich podstawie ustalono, iż
z usług solarium korzysta około 300 osób rocznie opalaja˛c sie˛ regularnie, kilka razy
w tygodniu oraz około 200 osób, które opalaja˛ sie˛ okazjonalnie (kilka razy w roku).
Klientami sa˛ głównie kobiety i osoby pełnoletnie.
Wyniki badań i ich omówienie
Wśród badanych 42% (21 z 50 osób) korzystało z solarium jedynie w okresie
jesienno-zimowym. Raz w miesia˛cu przez cały rok opalało sie˛ w solarium 22% (11
z 50) respondentek. Raz w tygodniu korzystało z solarium 15% (7 z 50)
ankietowanych. Okazjonalnie opalało sie˛ 3% badanych (1 z 50). W 50-cio
osobowej grupie kobiet 34% korzystało z solarium od kilku lat, 33% od kilku
miesie˛cy, 30% od kilku tygodni, 3% pierwszy raz.
W Polsce nie istnieja˛ dane na temat cze˛stotliwości korzystania z solarium.
Dane pochodza˛ce ze Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej wskazuja˛, iż
w 1988 roku zaledwie 1% dorosłych Amerykanów korzystało z solarium, a w 2007
roku odsetek ten zwie˛kszył sie˛ do 27% (Robinson 2008). Inne doniesienia wskazuja˛
na jeszcze wyższe odsetki, zwłaszcza wśród młodych kobiet rasy białej (Heckman
2008, Coups 2010).
U jednej z 50 ankietowanych osób (2%), na podstawie uzyskanych odpowiedzi,
a także obserwacji stanu skóry stwierdzono objawy tanoreksji. W przypadku
tanoreksji pocza˛tkowo wizyty w solarium sa˛ rzadkie, a w kolejnych etapach
powstaje potrzeba chodzenia do solarium przynajmniej raz w tygodniu i systematyczne zwie˛kszanie czasu i cze˛stotliwości opalania. Osoby uzależnione maja˛
uczucie, że ich skóra jest blada, pomimo obecności opalenizny, co wia˛że sie˛
z zaburzeniami postrzegania własnej osoby. Tanoreksja, podobnie jak inne typy
uzależnień, jest choroba˛ podste˛pna˛, na która˛ zapada sie˛ nieświadomie. Myśli sie˛
wtedy tylko o zaletach i przyjemności opalania oraz pie˛knej opaleniźnie, natomiast
nie jest sie˛ świadomym zagrożeń, jakie przynosi opalanie. Kondycja skóry osób,
które niemal przez cały rok cze˛sto opalaja˛ sie˛ na słońcu czy w solarium bardzo sie˛
obniża. Skóra staje sie˛ gruba, szorstka, twarda, mało spre˛żysta, cze˛sto z rozszerzonymi naczynkami (Rogulska 2007).
W badaniu postawiono pytanie „Czy znasz zagrożenia jakie niesie opalanie
w solarium”. Zgodnie z samoocena˛ badanych, 60% (30 z 50) zna zagrożenia, jakie
niesie ze soba˛ opalanie w solarium, z kolei 24% (12 z 50) respondentek jest zdania,
że opalanie w solarium nie jest szkodliwe, jeżeli używa sie˛ odpowiednich
kosmetyków i nie przekracza czasu opalania. Do niewiedzy na temat zagrożeń
przyznaje sie˛ 16% (8 z 50) ankietowanych. Autorki pragna˛ jednak krytycznie
216
Marta Wilkowska-Trojniel i in.
zauważyć, iż pytanie zostało postawione zbyt ogólnie i w przyszłości (w
kolejnym planowanym badaniu ankietowym), powinno zostać doprecyzowane.
Wniosek ten nasuwa sie˛ p analizie pozostałych odpowiedzi ankietowanych,
z których wynika, że klientki nie uświadamiały sobie udziału UV w powstawaniu
raków czy photoageing.
Sformułowano też pytania dotycza˛ce konkretnych powikłań powstaja˛cych po
ekspozycji na promieniowanie UV. Dotyczyły one powstawania raków skóry,
czerniaka oraz starzenia sie˛ skóry. Spośród ankietowanych 46% (23 z 50)
odpowiedziało negatywnie na pytanie „Czy pod wpływem opalania w solarium
skóra starzeje sie˛ szybciej”. 40% (20 z 50 kobiet) nie wiedziało, że „pod
wpływem korzystania z solarium może powstać rak skóry”, a 4% (2 z 50), że
„korzystanie z solarium wpływa na powstanie czerniaka”. 2% ankietowanych (1
z 50) zaznaczyła odpowiedź „nie wiem” na wszystkie zadane pytania.
Chociaż przez wiele lat za proces fotokancerogenezy obwiniano głównie
promieniowanie UVB, to obecnie coraz wie˛cej dowodów przemawia również za
udziałem promieni UVA, które stanowi wie˛kszość promieniowania ultrafioletowego dochodza˛cego na powierzchnie˛ Ziemi podczas całego roku oraz wie˛kszość
zakresu emitowanego przez lampy solarne. Doste˛pne opracowania podaja˛, iż
najbardziej narażone sa˛ na ryzyko powstania nowotworów osoby, które korzystanie z solarium rozpocze˛ły wcześnie (przed ukończeniem 18 r.ż.). W zwia˛zku
z tym w niektórych krajach europejskich wprowadza sie˛ korzystanie z solariów
osób niepełnoletnich wyła˛cznie za zgoda˛ rodziców. W badaniu przeprowadzonym
w 2002 roku wykazano, iż korzystanie z solarium znacza˛co przyczynia sie˛ do
ryzyka rozwoju SCC i BCC. (Karagas 2002) W grupie 603 chorych na BCC i 293
chorych na SCC stwierdzono, że korzystanie z solarium w przeszłości zwie˛kszało
o 50% zagrożenie powstawaniem BCC i ponad 2x zwie˛kszało zagrożenie
zachorowaniem na SCC. Czynnikiem ryzyka był też wiek w chwili pierwszej
wizyty w solarium (przed 20 r.ż. – najwie˛ksze ryzyko).
Wszystkie biora˛ce udział w prezentowanym badaniu kobiety były pełnoletnie, jednak wie˛kszość stanowiły osoby młode.
Klientki solarium, w którym przeprowadzono badania, samodzielnie podejmowały decyzje˛ o czasie ekspozycji na promieniowanie, a osoby obsługuja˛ce nie
przejmowały inicjatywy celem ochrony skóry przed promieniowaniem. Ponadto
wie˛kszość kobiet uczestnicza˛cych w badaniu (66%) poza opalaniem w solarium
korzystała w miesia˛cach letnich ze słońca, kumuluja˛c dawke˛ promieniowania.
Wnioski
1. Wiedza klientek solarium na temat niekorzystnego wpływu promieniowania ultrafioletowego na skóre˛ jest niewielka, co przyczynia sie˛ do dużej cze˛stot-
Ocena wiedzy klientek solarium na temat wpływu promieniowania...
217
liwości korzystania przez nie z tej formy opalania i niesie ze soba˛ ryzyko
wysta˛pienia groźnych działań niepoża˛danych.
2. Istnieje potrzeba ograniczenia korzystania z solarium osób młodych
poniżej 18 r.ż.
3. Konieczne jest podwyższenie kwalifikacji personelu solariów.
Pismiennictwo
1. Brash DE, Rudolph JA, Simon JA, et al., A role for sunlight in skin cancer: UV-induced p53
mutations in squamous cell carcinoma. Proc Natl Acad Sci USA 1991; 88: 10124-10128.
2. Brash DE, Ziegler A., Jonason AS et al., Sunlight and sunburn in human skin cancer: p53,
apoptosis, and tumor promotion. J Investig Dermatol Symp Proc 1996; 1: 136-142.
3. Clough-Gorr KM, Titus-Ernstoff L, Perry AE, Spencer SK, Ernstoff MS., Exposure to sunlamps,
tanning beds, and melanoma risk. Cancer Causes Control, 2008, 19, 659-669.
4. Coups EJ, Geller AC, Weinstock MA, Heckman CJ, Manne SL., Prevalence and correlates of skin
cancer screening among middle-aged and older white adults in the United States, Am J Med., 2010,
123, 439-445.
5. Cui R, Widlund HR, Feige E, et al., Central role of p53 in the suntan response and pathologic
hyperpigmentation. Cell 2007; 128: 853-864.
6. Czyż P., Dobrska-Drobnik G., Trznadel-Budźko E., Kozłowska M., Proces starzenia sie˛ skóry pod
wpływem UVR. Klinika, 1998, 5: 741-746.
7. Dadej I., Wołowiec J., Rola UVA w patologii skóry. Poste˛py Dermatologii i Alergologii, 2003, 3: 4.
8. Fitzpatrick TB., The validity and practicality of sun-reactive skin types I through VI. Arch Dermatol,
1988, 124: 869-871.
9. Ghissassi F.,El., Baan R., Straif K., Grosse Y., et al., A review of human carcinogens-part D:
radiation. Lancet Oncol, 2009, 14: 751-752
10. Giovannucci E., The epidemiology of vitamin D and cancer incidence and mortality: a review
(United States). Cancer Causes Control, 2005, 16: 83-95.
11. Halliday GM, Lyons JG., Inflammatory doses of UV may not be necessary for skin carcinogenesis.
Photochem Photobiol, 2008, 84: 272-283.
12. Heckman CJ, Coups EJ, Manne SL., Prevalence and correlates of indoor tanning among US adults.
J Am Acad Dermatol, 2008, 58: 769-780.
13. International Agency for Research on Cancer Working Group on artificial ultraviolet light and skin
cancer. The association of use of sunbeds with cutaneous malignant melanoma and other skin
cancers: a systematic review. Int J Cancer 2007, 120: 1116-1122.
14. Karagas MR, Stannard VA, Mott LA, Slattery MJ, Spencer SK, Weinstock MA., Use of tanning
devices and risk of basal cell and squamous cell skin cancers. J Natl Cancer Inst. 2002, 6, 94:
224-226.
15. Kiełtyka K., Tanoreksja – nowe zagrożenie zdrowotne. Dermatologia estetyczna 2008, 8: 174-181.
16. Mouret S., Baudoin C, Charveron M., et al., Cyclobutane pyrimidine dimmers are predominant DNA
lesions in whole human skin exposed to UVA radiation. Proc Natl Acad Sci USA 2006, 103:
13765-13770.
17. Polak-Pacholczyk I., Lassota-Falczewska M., Kaszuba A., Zegarska B.: Fototerapia chorób skóry
[w:] Dermatologia dla kosmetologów. Adamski Z. i Kaszuba A. (red.) Uniwersytet Medyczny,
Poznań 2008, 353-358.
18. Ravanat JL, Douki T., Cadet J. Direct and indirect effects of UV radiation on DNA and its
components. J Photochem Photobiol B 2001, 63: 88-102.
218
Marta Wilkowska-Trojniel i in.
19. Robinson JK, Kim J, Rosenbaum S, Ortiz S., Indoor tanning knowledge, attitudes, and behavior
among young adults from 1988-2007. Arch Dermatol, 2008, 144: 484-488.
20. Rogulska A., Arct J., Aktywatory melanogenezy – możliwości zastosowania w kosmetykach.
Dermatologia estetyczna, 2007, 4: 11.
21. Schaeffer H., Moyal D., Fourtanier A., Najnowsze osia˛gnie˛cia w dziedzinie ochrony przeciwsłonecznej. Poste˛py Dermatologii, 1999, 16, 341.
22. Ting W, Schultz K, Cac NN, Peterson M, Walling HW., Tanning bed exposure increases the risk of
malignant melanoma. Int J Dermatol. 2007, 46: 1253-1257.
Ocena wiedzy klientek solarium na temat wpływu promieniowania ultrafioletowego
na skóre˛
Streszczenie
Promieniowanie ultrafioletowe (UV) jest jednym z lepiej poznanych czynników, prowadza˛cych do
rozwoju nowotworów skóry. Wiadomo również, że ekspozycja na UV powoduje wiele niekorzystnych
zmian struktury, funkcji i wygla˛du skóry, określanych jako starzenie skóry spowodowane promieniowaniem, czyli photoaging. Pomimo tych doniesień obserwuje sie˛ coraz liczniejsza˛ grupe˛ zwolenników
opalenizny oraz osób korzystaja˛cych z duża˛ cze˛stotliwościa˛ z solarium, co przybiera niekiedy forme˛
uzależnienia.
Celem pracy była ocena wiedzy klientek korzystaja˛cych z solarium na temat zagrożeń, jakie niesie
ze soba˛ ekspozycja na promieniowanie ultrafioletowe na tle doste˛pnych danych literaturowych
dotycza˛cych szkodliwości UV.
Badaniami obje˛to 50 kobiet w wieku 18-60 lat, korzystaja˛cych z solarium w Ke˛trzynie. Badania
zostały przeprowadzone w dniach 6-10.02.2009 przez studentke˛ III roku Wydziału Zdrowia Publicznego
Olsztyńskiej Szkoły Wyższej im. Józefa Rusieckiego na podstawie kwestionariusza ankiety. Dane
uzyskane w badaniu, przy użyciu ankiety zawieraja˛cej 10 pytań dotycza˛cych bezpieczeństwa korzystania z solarium, poddano obróbce statystycznej. Dodatkowo określono fototyp skóry wszystkich
ankietowanych osób zgodnie z klasyfikacja˛ Fitzpatricka oraz oceniono ich skóre˛ pod ka˛tem obecności
objawów starzenia.
Na podstawie przeprowadzonego badania stwierdzono, że z solarium korzystaja˛ młode kobiety, nie
znaja˛ce zagrożeń, jakie przynosi opalanie w solarium. W kilku przypadkach stwierdzono, że badane
dotknie˛te sa˛ tanoreksja˛. U tych osób wyraźne były oznaki przedwczesnego słonecznego starzenia skóry,
pod postacia˛ zmarszczek w obre˛bie skóry twarzy, suchości i obecności przebarwień.
Wiedza klientek solarium na temat niekorzystnego wpływu promieniowania ultrafioletowego na
skóre˛ jest niewielka, co przyczynia sie˛ do dużej cze˛stotliwości korzystania przez nie z tej formy opalania
i niesie ze soba˛ ryzyko wysta˛pienia groźnych działań niepoża˛danych.
Słowa kluczowe: solarium, promieniowanie ultrafioletowe, rak skóry, fotostarzenie.
Ocena wiedzy klientek solarium na temat wpływu promieniowania...
219
The assessment of clients’ knowledge on the effects of solarium ultraviolet
radiation on skin
Summary
The ultraviolet radiation (UV) is one of the well known factors leading to the development of skin
cancer. It is also known that exposure to UV radiation causes many adverse changes in the structure,
function and the look of skin, known as the aging caused by radiation, that is photoaging. Despite these
reports the group of protagonists of tanning is growing and the group regularly going to solaria has
increased. Moreover, frequent tanning can even lead to addiction.
The purpose of this study was to assess the knowledge of customers using a solarium on the risks
posed by exposure to ultraviolet radiation on the background of the available literature data concerning
the dangers of UV.
The study involved 50 women aged 18-60, going to a solarium in Ke˛trzyn. The tests were conducted
on 6-10.02.2009 by a third-year student of the Faculty of Public Health at Józef Rusiecki University
College in Olsztyn. The study was based on a questionnaire. The data obtained in the study with the
questionnaire containing 10 questions on the the safety of tanning has been treated statistically.
Additionally, the determined skin phototypes of all respondents in accordance with the classification of
Fitzpatrick were assessed in relation to the signs of aging.
On the basis of the test, it has been stated that young women going to the solarium do not know the
risks caused by tanning. In several cases it was found that the examined are affected by tanning
addiction. These people;s skin showed signs of premature skin aging in form of wrinkles in the face,
dryness and discoloration of the skin.
The knowledge of solarium customers about the adverse effects of ultraviolet radiation on the skin is
low, which contributes to the high frequency of the use of this form of sun, which carries a risk of serious
side effects.
Key words: solarium, ultraviolet radiation, skin cancer, photoaging.
OSW
Szkice Humanistyczne
2010
Tom X
Nr 4
FIZJOTERAPIA
Leonard Januszko, Barbara Juśkiewicz-Swaczyna
Olsztyńska Szkoła Wyższa im. Józefa Rusieckiego
Co stymuluje rozwój fizjoterapii?
Od pocza˛tku XX wieku obserwuje sie˛ dynamiczny rozwój medycyny klinicznej, w tym również fizjoterapii. Wpłyne˛ły nań dwa główne czynniki – rozwój nauk
podstawowych oraz biotechnologii. Niewa˛tpliwie najwie˛kszy wpływ na rozwój
rehabilitacji wywarło poznanie mechanizmów plastyczności mózgu. Do końca XIX
wieku obowia˛zywał pogla˛d wygłaszany przez Wirhoffa (1902) i Cajala (1906), iż
ośrodkowy układ nerwowy ulega jedynie degeneracji, nigdy regeneracji. Badania
neurofizjologiczne, w których znamienity udział maja˛ polscy neurofizjolodzy, m.in.
Konorski (1903-1973) potwierdziły, że mózg posiada własna˛ pobudliwość i plastyczność. Do głe˛bszego poznania mechanizmów plastyczności przyczyniła sie˛ tzw.
Dekada Mózgu (1990-2000). Dziś wiemy, że plastyczność mózgu realizuje sie˛
poprzez trzy mechanizmy:
– efekt angiogenny (tworzenie nowych poła˛czeń naczyniowych),
– wzmocnienie poła˛czeń synaptycznych,
– neurogeneza (rozwój komórkowy).
Plastyczność mózgu odnosi sie˛ do trzech poznanych procesów:
1. uczenia sie˛ i pamie˛ci (plastyczność pamie˛ciowa);
2. rozwoju pod wpływem stymulacji sensorycznej (plastyczność rozwojowa);
3. zdolności biologicznej mikrostruktur do reagowania procesami naprawczymi (plastyczność kompensacyjna, czyli restoratywna).
Zjawisko plastyczności stanowi wie˛c podstawe˛ uczenia sie˛ i pamie˛ci zmian
rozwojowych i kompensacyjnych po uszkodzeniu mózgu, niezależnie od wieku
i etiologii uszkodzenia. Dzie˛ki Profesorowi Kinalskiemu [1], poje˛cie neurorehabilitacji odtwórczej na stałe weszło do słownictwa fizjoterapii. Podkreśla on, iż
współczesne metody neurofizjologiczne oparte na wielokrotnym powtarzaniu
wzorca ruchu pozwalaja˛ na ich odtworzenie. To samo odnosi sie˛ do wielozmysłowych i czuciowych wzorców (engramów) pamie˛ci. W celu ich utrwalenia
konieczna jest znajomość i stosowanie w praktyce zasad kompensacji. Niewa˛tpliwie najważniejsza z nich zasada cia˛głości powtarzania wzorców może być
w polskich warunkach zaburzona z powodów ekonomicznych. Wytworzony już
korzystny wzorzec może ulec wygaszeniu.
222
Leonard Januszko, Barbara Juśkiewicz-Swaczyna
Proces starzenia sie˛ organizmu tłumacza˛ teorie deterministyczne zakładaja˛ce,
że jest to proces celowy i zdeterminowany genetycznie i teorie stochastyczne
przyjmuja˛ce, że starzenie sie˛ naste˛puje w wyniku kumulowania sie˛ przez całe życie
szkodliwych substancji powoduja˛cych uszkodzenia [2]. Do teorii deterministycznych należy m.in. teoria ograniczonej liczby podziałów komórki [3]. Według tego
autora komórki wyizolowane i hodowane in vitro obumieraja˛ po około 50
podziałach. Przyczyna˛ tego stanu rzeczy jest skracanie sie˛ telomerów. Chronia˛ one
DNA w zakończeniach chromosomów w trakcie podziałów, zapobiegaja˛ utracie
informacji genetycznej. Skracaniu sie˛ telomerów przeciwdziała enzym telomeraza
odkryty w 1984 r., przez C. Greiner, E. Blackborn i J. Szostaka, za które to odkrycie
naukowcy ci otrzymali nagrode˛ Nobla w 2009 roku. Telomeraza jest w wie˛kszości
komórek somatycznych nieaktywna, natomiast enzym ten funkcjonuje w komórkach macierzystych oraz w 85% komórek nowotworowych. W ostatnich latach,
dzie˛ki lepszemu poznaniu budowy i funkcji telomeru i telomerazy wzrosło ich
znaczenie w zrozumieniu procesu nowotworzenia. W onkogenezie telomer działa
jako supresor nowotworowy. Zaburzenie jego funkcji i deregulacja aktywności
telomerazy może być istotnym czynnikiem dla nowotworzenia. Obecnie dzie˛ki
zdobytej wiedzy dotycza˛cej telomeru i telomerazy możliwe staje sie˛ projektowanie
różnych leków i schematów terapii [4].
Poprawny przebieg cyklu komórkowego zapewnia układ kontroli sprawowany
przez cyklicznie aktywowanie i hamowanie kluczowych białek reguluja˛cych
replikacje˛ DNA, mitoze˛ i cytokineze˛. Jednym z lepiej poznanych mechanizmów
kontrolnych jest zatrzymanie cyklu komórkowego po uszkodzeniu DNA. W wyniku
ekspresji genu koduja˛cego białko p53 naste˛puje zatrzymanie cyklu komórkowego,
co daje czas na naprawe˛ uszkodzonego DNA. Jeśli w komórce brak jest białka p53
lub jest ono nieaktywne, zachodzi nieograniczona replikacja uszkodzonego DNA,
co zwie˛ksza cze˛stość mutacji i pojawianie sie˛ komórek nowotworowych. Mutacje
genu p53 wykrywane sa˛ w około połowie przypadków ludzkich nowotworów [5].
Rozwój genetyki pozwolił także na poznanie zjawiska apoptozy jako programowanej śmierci komórki. U zdrowego człowieka w każdej godzinie gina˛
miliardy komórek. Ta masowa śmierć pozwala na kształtowanie sie˛ narza˛dów
w czasie rozwoju zarodkowego, pomaga w utrzymaniu stałej liczby komórek,
równoważa˛c proliferacje˛, co przeciwdziała nadmiernemu rozrostowi, ba˛dź kurczeniu sie˛ narza˛dów [5].
Dla wytłumaczenia biofizycznych podstaw wielu procesów fizjoterapeutycznych istotne okazało sie˛ poznanie jonowych mechanizmów funkcjonowania błony
komórkowej.
Istnieje ponad sto typów białkowych kanałów jonowych umożliwiaja˛cych
szybki transport jonów (ok. 1 mln jonów/s) – sa˛ to kanały jonowo selektywne
(zależne od średnicy i kształtu kanału) oraz bramkowane (moga˛ przeła˛czać sie˛
mie˛dzy stanem otwartym i zamknie˛tym pod wpływem specyficznych czynników,
Co stymuluje rozwój fizjoterapii?
223
które powoduja˛ zmiany konformacji białek). Kanały bramkowane napie˛ciem (Na+,
K+) odgrywaja˛ główna˛ role˛ w przekazywaniu sygnałów elektrycznych przez komórki
nerwowe, natomiast kanały Ca2+ w zakończeniach nerwowych uczestnicza˛ w zamianie sygnału elektrycznego na chemiczny i powoduja˛ uruchomienie fuzji pe˛cherzyków
synaptycznych z błona˛ komórkowa˛. Istnieja˛ też kanały błonowe bramkowane
neuroprzekaźnikami – sa˛ one głównym celem działania leków psychotropowych
stosowanych w terapii le˛ku, bezsenności, depresji, schizofrenii [5].
Nowoczesne procedury, takie jak ultradźwie˛ki, terapia polem magnetycznym,
laseroterapia, głe˛boko ingeruja˛ w metabolizm komórki i jej potencjał czynnościowy.
Głe˛bsze poznanie patologii wielu schorzeń układu nerwowego stało sie˛
możliwe dzie˛ki poznaniu roli neuroprzekaźników (biochemii mózgu). Wie˛kszość
z nich należy do zwia˛zków aminowych (katecholamin). Podstawowe znaczenie dla
funkcjonowania organizmu maja˛ adrenalina i noradrenalina odgrywaja˛ce decyduja˛ca˛ role˛ w mechanizmie stresu. Wydajność pracy mózgu zwie˛kszaja˛ cztery substancje: acetylocholina – wspomaga pamie˛ć sensoryczna˛, serotonina wpływa na pamie˛ć
wizualna˛ i czas reakcji oraz poprawia nastrój człowieka, dopamina – wpływa na
pamie˛ć robocza˛, wspomaga tworzenie pamie˛ci trwałej, oddziaływuje na nastrój
i poziom agresji oraz GABA (kwas gamma 4-aminobutanowy) – zwia˛zek istotny
dla pamie˛ci werbalnej oraz wspomagaja˛cy produkcje˛ ednorfin. Znajomość wpływu
różnych procedur fizjoterapeutycznych na neurosekrecje˛ jest konieczna dla ich
celowego stosowania w praktyce klinicznej.
W klinice korzystamy z rozwia˛zań inżynierii tkankowej. Metode˛ hodowli
tkankowej wykorzystuje sie˛ w leczeniu uszkodzonej chrza˛stki stawowej, kości,
mie˛śni itp. Przeszczepione komórki różnicuja˛ sie˛, naste˛puje ich wzrost oraz
działanie metaboliczne. Dowodem życia przeszczepionych komórek i tkanek jest
pojawienie sie˛ w nich tzw. czynników wzrostu (GF – Growth Factor) oraz cytokin
– zwia˛zków, które moga˛ wybiórczo pobudzać odpowiedź komórkowa˛ ba˛dź humoralna˛. Oczywiście inżynieria tkankowa wykorzystuje tylko komórki maja˛ce przydatny fenotyp i posiadaja˛ce potencjał do różnicowania.
Komórki macierzyste (ESC – Embryonic Stem Cells) sa˛ to komórki zarodkowe
oraz pochodza˛ce z dorosłego organizmu, które posiadaja˛ pluripotencjalna˛ możliwość rozwoju i różnicowania. Obecnie powszechnie stosowane źródła tych
komórek, to: szpik kostny, krew obwodowa i pe˛powinowa, nabłonek skóry a nawet
komórki tkanki tłuszczowej. W praktyce komórki macierzyste uzyskuje sie˛ z hodowli heterogennych zawiesin komórkowych. Stosuja˛c odpowiednie przeciwciała
monoklonalne identyfikuje sie˛ pochodza˛ce z ciała człowieka komórki, a naste˛pnie
sterylnie rozdziela sie˛ je na odpowiednie populacje do ich namnożenia. Komórki
takie jako zawiesine˛ wprowadza sie˛ w uszkodzone miejsce, np. martwice˛ pozawałowa˛ mie˛śnia sercowego lub osadza sie˛ je na fragmentach odpowiednio przygotowanej kości lub chrza˛stki (jako bioimplanty).
224
Leonard Januszko, Barbara Juśkiewicz-Swaczyna
Wskazaniami do terapii komórkami ESC sa˛: nabyte i wrodzone choroby
układu krwiotwórczego, choroby nowotworowe (guzy lite), niektóre choroby
dziedziczne, niedobory układu odpornościowego, choroby z autoagresji (autoimmunologiczne) i nienowotworowe choroby hematologiczne [6]. Od roku 1999
opisano co najmniej kilkanaście przypadków pomyślnego przeszczepienia autologicznej krwi pe˛powinowej u małych dzieci. W 2007 roku po raz pierwszy na
świecie użyto przeprowadzono procedure˛ transplantacji komórek macierzystych
u dziecka z białaczka˛, natomiast w 2008 roku po raz pierwszy w Polsce użyto tej
metody w leczeniu dziecka z poważna˛ choroba˛ neurologiczna˛ [7]. Eksperci
pokładaja˛ wielkie nadzieje w wykorzystaniu komórek macierzystych w chorobach
mózgu, dotychczas najbardziej zaawansowane sa˛ badania w zastosowaniu tej
metody w leczeniu choroby Parkinsona. Terapia z wykorzystaniem komórek
macierzystych jest nowym wyzwaniem również dla fizjoterapii. Wie˛kszość pacjentów poddawanych tej nowatorskiej terapii musi być obje˛ta indywidualnym programem fizjoterapii.
Przełom wieków przyniósł olbrzymi poste˛p bioinżynierii medycznej. Opracowanie technologii nowych materiałów (głównie stopów), które nie wchodza˛
w reakcje˛ z krwia˛ i płynami ustrojowymi a odznaczaja˛ sie˛ wielka˛ wytrzymałościa˛,
pozwoliło na wdrożenie do praktyki endoprotez nowej generacji oraz materiałów
do osteosyntezy. Nowoczesne protezy kończyn umożliwiaja˛ niepełnosprawnym
normalne funkcjonowanie, podje˛cie pracy, uprawianie rekreacji a nawet sportu
wyczynowego [8].
Implantacja stymulatorów wielu narza˛dów (serca, narza˛dów zmysłu, mózgu)
przynosi cze˛sto zaskakuja˛ce efekty kompensacyjne. Sa˛ to procedury wysoko
specjalistyczne, obcia˛żone dużym kosztem ekonomicznym. Nieodzownym elementem kompleksowej terapii jest cze˛sto długotrwały, kosztowny program rehabilitacji.
Dlatego skuteczność wszystkich procedur fizjoterapeutycznych jako integralnej
cze˛ści terapii musi być weryfikowana i oceniana zgodnie z zasadami EBM
– medycyny opartej na dowodach.
Bibliografia
1. Kinalski R.: Neurofizjologia kliniczna dla neurorehabilitacji. MedPharm Polska, 2009, Wrocław.
2. Herman W.A., Ła˛cka K.: Współczesne pogla˛dy na etiopatogeneze˛ procesu starzenia. Polski
Merkuriusz Lekarski, 2005, 18: 96-100.
3. Hayflick L.: The limited in vitro lifetime of human diploid cell strains. Exp. Cell. Res. 1965, 37:
614-636.
4. Kowalska A., Kowalik A.: Telomer i telomeraza w onkogenezie. Współczesna Onkologia, 2006, 10:
485-496.
5. Alberts B. (ed.): Podstawy biologii komórki. Wyd. Nauk. PWN, 2007, Warszawa.
6. Klapczyński M.: Przyszłość komórek macierzystych w medycynie. http://psr.racjonalista.pl/kk.php/
s,3443 (16.06.2010).
Co stymuluje rozwój fizjoterapii?
225
7. Czym sa˛ komórki macierzyste? Polski Bank Komórek Macierzystych http://www.pbkm.pl/372/p3/
(10.05.2010).
8. Brotzman B. i wsp.: Rehabilitacja ortopedyczna. Urban & Partner, 2007, Wrocław.
Co stymuluje rozwój fizjoterapii?
Streszczenie
Praca przedstawia wybrane aspekty wpływu rozwoju nauk podstawowych oraz biotechnologii na
poste˛py rehabilitacji. Szczególna˛ uwage˛ zwrócono na poznanie mechanizmów plastyczności mózgu,
leża˛cych u podstaw neurorehabilitacji odtwórczej. Omówiono także teorie tłumacza˛ce proces starzenia
sie˛ organizmu, możliwości wykorzystania komórek macierzystych (ESC – Embryonic Stem Cells) oraz
możliwości zastosowania endoprotez nowej generacji.
Słowa kluczowe: metody neurofizjologiczne, inżynieria tkankowa, telomeraza, apoptoza.
What stimulates the development of physiotherapy?
Summary
The work presents selected aspects of the influence of development of basic studies and
biotechnology on progress of rehabilitation. Special attention waspaid to the mechanisms of the
plasticity of the brain, being the basis for imitative neurorehabilitation. Theories explaining the ageing
process of the organism were discussed, possibilities of using embryonic stem cells and possibilities of
the application artificial limb of new generation.
Key words: neurophysiological methods, tissue engineering, telomerasis, apoptosis.
OSW
Szkice Humanistyczne
Tom X
2010
Nr 4
Tomasz Boraczyński, Michał Boraczyński, Agnieszka Oponowicz,
Radosław Koczkodan
Olsztyńska Szkoła Wyższa im. Józefa Rusieckiego
Ocena równowagi statycznej dorosłych kobiet i me˛żczyzn
Wste˛p
W rozwoju filogenetycznym człowiek stał sie˛ istota˛ o pionowej postawie,
a kończyny dolne przystosowały sie˛ do utrzymywania równowagi i przemieszczania cie˛żaru ciała (funkcja podporowa i lokomocyjna) (Charzewski i Lewandowska 2004, Wolański 2006).
Równowaga ciała definiowana jest jako zdolność organizmu do utrzymania
pozycji ciała bez pomocy drugiej osoby, kontrolowanie/przywrócenie położenia
ciała i jego cze˛ści w trakcie wykonywania określonych czynności oraz po ich
zakończeniu (Greenwald 2001, Starosta 2003).
Zdolność zachowania równowagi ciała, postrzegana jest jako jedna z fundamentalnych koordynacyjnych zdolności motorycznych, wyste˛puje zawsze równocześnie z innymi zdolnościami koordynacyjnymi: orientacja˛ przestrzenna˛,różnicowaniem ruchu oraz szybkościa˛ reakcji (Starosta 2003, Raczek 2010).
Poziom zdolności zachowania równowagi zależy zarówno od genetycznych,
jak i środowiskowych uwarunkowań.
Zdolność do orientowania sie˛ w przestrzeni, w rozumieniu odczuwania
położenia swojego ciała i/lub jego cze˛ści w stosunku do kierunku przycia˛gania
ziemskiego i odczuwanie przyspieszenia w ruchu prostoliniowym i obrotowym,
oraz zachowanie równowagi fizycznej w spoczynku (równowaga statyczna) i w ruchu (równowaga dynamiczna) zapewnia nam układ równowagi.
Na układ równowagi składa sie˛ współdziałanie kilku narza˛dów i zmysłów:
– narza˛d równowagi, określany jako narza˛d przedsionkowy lub błe˛dnik,
którego wyspecjalizowane receptory znajduja˛ sie˛ w uchu wewne˛trznym (labiryncie), w jego cze˛ści środkowej, czyli w przedsionku (narza˛d otolitowy woreczka
i łagiewki) oraz w cze˛ści tylnej – w bańkach kanałów półkolistych (narza˛d
bańkowy);
– narza˛d wzroku;
228
Tomasz Boraczyński i in.
– narza˛d zmysłu czucia głe˛bokiego, którego receptory (proprioceptory) wrażliwe na ucisk, rozcia˛ganie, napie˛cie znajduja˛ sie˛ w mie˛śniach, ście˛gnach, powie˛ziach, torebkach stawowych, naczyniach i narza˛dach wewne˛trznych.
Do układu równowagi docieraja˛ bodźce z receptorów narza˛du wzroku,
narza˛du przedsionkowego i proprioreceptorów. Bodźce te sa˛ analizowane i integrowane przez ośrodkowy układ nerwowy. Naste˛pnie impulsy nerwowe docieraja˛
do narza˛dów efektorowych, tzn. gałek ocznych oraz mie˛śni tułowia i kończyn,
wywołuja˛c ich odruchowe reakcje koordynuja˛ce postawe˛ ciała.
Utrzymanie równowagi uzależnione jest od adekwatnych reakcji kontroluja˛cych postawe˛ ciała. Ze wzgle˛du na to, że nie ma specyficznego narza˛du czuciowego
reaguja˛cego na zmiany położenia środka cie˛żkości ciała, informacje o tych
zmianach odbierane sa˛ przez trzy narza˛dy: wzrok, układ proprioreceptorów oraz
obwodowy narza˛d przedsionkowy.
Zadaniem narza˛du wzroku jest ocena ustawienia oczu i głowy w odniesieniu do
otoczenia.
Proprioreceptory informuja˛ o ustawieniu poszczególnych cze˛ści ciała wzgle˛dem siebie i wzgle˛dem podłoża poprzez rejestracje˛ stopnia napie˛cia mie˛śni
kontroluja˛cych ruchy w poszczególnych stawach całego ciała (wrzeciona mie˛śniowe, aparaty Golgiego w ście˛gnach, receptory stawowe) oraz rejestracje˛ nacisku stóp
na podłoże (somatoreceptory skórne).
Układ przedsionkowy informuje natomiast o relacji głowy wzgle˛dem działaja˛cych sił, tzn. grawitacji oraz przyspieszeń ka˛towych i liniowych. Układ ten nie
różnicuje jednak zmian położenia głowy od wychyleń całego ciała, ani nie
informuje o orientacji głowy i ciała wzgle˛dem otoczenia (Baloh i Honrubia 1990;
Allum i Shepard 1999).
Reasumuja˛c, zadaniem układu równowagi jest:
1. dostarczenie aktualnych danych o pozycji ciała w przestrzeni, o kierunku
i pre˛dkości jego ruchu;
2. szybka, zapobiegaja˛ca upadkowi reakcja, koryguja˛ca każde odchylenie
środka cie˛żkości ciała od pozycji równowagi w obre˛bie pola podstawy;
3. kontrola ruchu gałek ocznych w celu utrzymania prawidłowego obrazu
otaczaja˛cej przestrzeni, podczas ruchu danej osoby, jej otoczenia lub obu jednocześnie (Shepard i Telian 1992).
W złożonym systemie mechanizmów odpowiedzialnych za kontrole˛ równowagi można wyszczególnić dwa odre˛bne, jednak uzależnione od siebie układy.
Pierwszy to układ stabilizuja˛cy spojrzenie, na który składa sie˛ kontrola kierunku
i ostrości widzenia podczas czynności zwia˛zanych z ruchami głowy i całego ciała.
Drugi to układ stabilizuja˛cy postawe˛, który utrzymuje ciało w równowadze
w spoczynku i w ruchu. Oba układy, stabilizuja˛cy spojrzenie i stabilizuja˛cy postawe˛
ciała, różnia˛ sie˛ źródłem informacji receptorowych, informacji o reakcjach ruchowych różnych cze˛ści ciała oraz zaangażowaniem odmiennych szlaków w ośrod-
Ocena równowagi statycznej dorosłych kobiet i me˛żczyzn
229
kowym układzie nerwowym. Sa˛ przy tym ściśle od siebie uzależnione, ponieważ
stabilizacja spojrzenia nie jest możliwa dopóki ciało i głowa wraz z gałkami
ocznymi także nie sa˛ stabilne. Natomiast prawidłowe widzenie, które zależy od
stabilnego spojrzenia, jest jednym z podstawowych zmysłów umożliwiaja˛cych
kontrole˛ i stabilizacje˛ postawy (Held-Ziółkowska 2006).
Stabilizacja spojrzenia jest złożonym procesem, obejmuja˛cym różne mechanizmy, takie jak:
– odruch przedsionkowo-okoruchowy (ang. vestibulo-ocular reflex – VOR);
– mechanizmy dowolnego śledzenia;
– ruchy kaskadowe gałek ocznych (skokowe ruchy gałek ocznych o wysokiej
cze˛stotliwości);
– odruch fiksacyjny.
Fundamentalna˛ role˛ w generowaniu odruchowych odpowiedzi okoruchowych
oraz posturalnych pełni obwodowy narza˛d przedsionkowy. Stanowi on błoniasta˛
strukture˛ umieszczona˛ w sa˛siedztwie ślimaka, w piramidzie kości skroniowej.
Składa sie˛ on z dwóch grup wyspecjalizowanych receptorów czuciowych: 1. trzech
kanałów półkolistych – bocznego (poziomego), tylnego i górnego, które rozszerzaja˛
sie˛ na końcach, tworza˛c tzw. bańke˛ zawieraja˛ca˛ narza˛d osklepkowy, 2. woreczka
i łagiewki, które zawieraja˛ narza˛dy otolitowe. Podstawowym elementem narza˛dów
osklepkowych i otolitowych sa˛ wyspecjalizowane komórki zmysłowe. Komórki te
nie reaguja˛ na siłe˛ cie˛żkości i na wolne zmiany położenia głowy, a jedynie na
szybkie ruchy wywoływane przez ka˛towe (narza˛dy osklepkowe) i liniowe (narza˛dy
otolitowe) przyspieszenia głowy (Baloh i Honrubia 1990). W narza˛dzie bańkowym
i otolitowym naste˛puje przemiana energii mechanicznej w impulsy bioelektryczne
(Baloh i Honrubia 1990, Janczewski 1995). Bodźce nerwowe przesyłane przez
narza˛d przedsionkowy do ośrodkowego układu nerwowego, interpretowane sa˛ jako
przyspieszenia ka˛towe i/lub liniowe i skutkuje to wywołaniem kompensacyjnego
odruchu gałek ocznych ( w płaszczyźnie położenia stymulowanych kanałów (I
prawo Ewalda) (Ewald 1892 cyt. za Bochenek i Morawiec-Bajda 1998). Ta
kompensacyjna zmiana położenia gałek ocznych wywołana jest odruchem przedsionkowo-okoruchowym (ang. vestibulo-ocular reflex – VOR), którego głównym
celem jest kontrola ustawienia gałek ocznych podczas szybkich ruchów głowy
w celu utrzymania stabilnego obrazu otoczenia. Reakcja ta skierowana jest
przeciwnie do kierunku działania przyspieszenia (Held-Ziółkowska 2006).
Zadaniem układu stabilizuja˛cego postawe˛, jest przeciwdziałanie siłom przycia˛gania ziemskiego poprzez kontrole˛ napie˛cia mie˛śni posturalnych w spoczynku
oraz wywoływanie takich reakcji mie˛śniowych, aby zapewnić utrzymanie ciała
w równowadze podczas ruchu (Baloh i Honrubia 1990). W realizacji tych zadań
ważna˛ funkcje˛ pełni obwodowy narza˛d przedsionkowy, który wpływa na czynność
mie˛śni szkieletowych poprzez odruchy przedsionkowo-rdzeniowe (ang. vestibulo-spinal reflexes – VSR). Impulsy płyna˛ce z narza˛dów otolitowych docieraja˛
230
Tomasz Boraczyński i in.
do „antygrawitacyjnych” mie˛śni szkieletowych (prostowniki szyi, tułowia i kończyn), utrzymuja˛c ich napie˛cie na poża˛danym poziomie. W mniejszym stopniu na
napie˛cie tych mie˛śni maja˛ wpływ także narza˛dy osklepkowe (Baloh i Honrubia
1990).
Wykonanie nawet najprostszego ruchu wymaga sprawnego współdziałania
wielu mie˛śni działaja˛cych agonistycznie i antagonistycznie. Odruchowe reakcje
mie˛śni szkieletowych be˛da˛ce efektem pobudzenia narza˛du przedsionkowego, dodatkowo podlegaja˛ kontroli móżdżku. Móżdżek, uważany za ośrodek koordynacji
ruchów, zbiera informacje ze wszystkich somatoreceptorów głowy, tułowia i kończyn i wpływa na jakość odpowiedzi ruchowych poprzez regulacje˛ napie˛ć mie˛śniowych (Schwarz i Tomlinson 1994).
Warunkiem zachowania równowagi jest utrzymywanie środka cie˛żkości ciała
(ang. center of gravity – COG) w granicach stabilności (ang. limits of stability
– LOS). Granice stabilności wychyleń określone sa˛ przez dwuwymiarowa˛ przestrzeń, w której zawieraja˛ sie˛ maksymalne wychylenia środka cie˛żkości, przy
określonej powierzchni podparcia ciała podczas stania, chodu lub siedzenia
(Nashner 1993). Zakres granic stabilności uzależniona jest od pre˛dkości ka˛towej
wychyleń środka cie˛żkości. Przy niewielkich pre˛dkościach odchyleń środka cie˛żkości od osi siły grawitacji, może sie˛ on przemieszczać w pełnym zakresie granic
stabilności. W przypadku wychyleń o dużej pre˛dkości ka˛towej, granice stabilności
ulegaja˛ zmniejszeniu. Z tego wzgle˛du szybkie ruchy ciała wymagaja˛ zwie˛kszenia
zakresu granic stabilności poprzez zwie˛kszenie powierzchni pola podparcia (np.
przez rozstawienie stóp lub wykonanie dodatkowego kroku).
Wyróżnia sie˛ trzy rodzaje reakcji posturalnych. Najwcześniej wyste˛puje
odruch rozcia˛gania mie˛śnia (ang. myotatic stretch reflex), wywoływany przez
zmiane˛ ka˛ta ustawienia stawów skokowych, rejestrowana˛ w mie˛śniach trójgłowych łydek. Latencja tej reakcji wynosi 50 ms (Gottlieb i Agarwal 1979,
Diener i in. 1983, Allum i Mauritz 1984). Reakcja odruchowa inicjowana jest
przez pobudzenie wrzecion mie˛śniowych, proprioreceptorów wrażliwych na
rozcia˛ganie zlokalizowanych pomie˛dzy włóknami mie˛śniowymi. W efekcie
pobudzone zostaja˛ jednostki motoryczne (ruchowe) położone w sa˛siedztwie
pobudzonych wrzecion (Houk 1979). Przyjmuje sie˛, że odruch wywołany rozcia˛gnie˛ciem mie˛śnia wpływa na powstanie jego skurczu, co wywołuje usztywnienie
okolicznych stawów, jako odpowiedź na bodziec zaburzaja˛cy równowage˛ (Houk
1979). Wzrost napiecia mie˛śni zapobiega nadmiernej ruchomości stawów i stabilizuje sylwetke˛.
Drugim rodzajem reakcji posturalnych sa˛ reakcje koryguja˛ce postawe˛ (ang.
balance-correcting responses). Wyste˛puja˛ w czasie od 90 do 120 ms w odpowiedzi
na silne destabilizuja˛ce bodźce. (Keshner i in. 1988, Allum i in. 1993). Reakcje te,
koordynowane centralnie, obejmuja˛ wiele grup mie˛śniowych kończyn dolnych,
tułowia i szyi (Forssberg i Hirschfeld 1994, Horak i Naschner 1986).
Ocena równowagi statycznej dorosłych kobiet i me˛żczyzn
231
Trzecim rodzajem reakcji mie˛śniowych sa˛ reakcje stabilizuja˛ce postawe˛
(ang. balance-stabilizing responses), pojawiaja˛ce sie˛ po 240 ms (Diener i in.
1984).
W przypadku powolnego zaburzenia równowagi, zmiany położenia sylwetki
sa˛ kontrolowane głównie przez reakcje stabilizuja˛ce, a odruch rozcia˛gania
i reakcje koryguja˛ce odgrywaja˛ niewielka˛ role˛. Natomiast przy nagłych zaburzeniach równowagi jako pierwszy pojawia sie˛ odruch rozcia˛gania oraz reakcje
koryguja˛ce postawe˛, przeciwdziałaja˛ce upadkowi. Naste˛puja˛ce po nich odpowiedzi stabilizuja˛ce umożliwiaja˛ powrót sylwetki do stanu równowagi (Allum i in.
1989).
Tak wie˛c kontrola równowagi ciała przez ośrodkowy układ nerwowy,
odbywa sie˛ przy wykorzystaniu kilka rodzajów reakcji odruchowych inicjowanych i sterowanych przez narza˛d wzroku, narza˛d przedsionkowy oraz proprioreceptory, w zależności od tego, czy zmiany postawy sa˛ kontrolowane przez
reakcje koryguja˛ce, czy też stabilizuja˛ce postawe˛ ciała (Allum i Honegger 1998).
Ze wzgle˛du na zaangażowanie wielu narza˛dów i złożonych mechanizmów
odpowiedzialnych za zachowanie równowagi, ocena sprawności układu równowagi nie jest prosta. W naukach o kulturze fizycznej, do oceny sprawności
fizycznej dzieci i młodzieży szkolnej, wykorzystuje sie˛ różne baterie testów.
Jedna˛ z najpopularniejszych baterii takich testów jest EUROFIT (Council of
Europe 1993). Jednym z jej testów, służa˛cym do oceny równowagi statycznej jest
stanie w postawie flaminga na listwie o szerokości 3 cm (ang. flamingo balance
– FLB).
Obecnie do kompleksowej oceny sprawności układu równowagi wykorzystuje sie˛ badanie posturograficzne z wykorzystaniem platformy dynamometrycznej. Platforma wykorzystywana w badaniach posturografii statycznej składa sie˛ ze
sztywnej płyty podpartej w czterech rogach przez niezależne mierniki tensometryczne, rejestruja˛cych siłe˛ nacisku stóp na platforme˛. Dzie˛ki specjalistycznemu
oprogramowaniu oraz sprze˛żeniu platformy z komputerem, wyznaczany jest rzut
środka cie˛żkości ciała wzgle˛dem płaszczyzny platformy (statokinezjogram).
Rejestracja wychyleń środka cie˛żkości ciała, umożliwia bieża˛ca˛ obserwacje˛
i pomiar wychyleń całego ciała w formie krzywych tzw. stabilogramów na osi
współrze˛dnych. Wykorzystanie platformy dynamometrycznej umożliwia precyzyjna˛, ilościowa˛ rejestracje˛ reakcji posturalnych. Najcze˛ściej obliczane sa˛ takie
parametry, jak: średni i maksymalny promień wychyleń ciała, pre˛dkość wychyleń, długość linii stabilogramu, pole powierzchni rozwinie˛tej.
Klasycznym testem do oceny równowagi statycznej, wykonywanym na
platformie dynamometrycznej jest próba Romberga z licznymi modyfikacjami
(Black i Wall 1982).
232
Tomasz Boraczyński i in.
Cel pracy
Celem podje˛tych badań była ocena przydatności testu flaminga w obiektywnej
diagnostyce zdolności zachowania równowagi statycznej u młodych, zdrowych,
dorosłych osób.
Materiał i metody badań
Badaniom poddano 100 studentek i 73 studentów Wydziału Fizjoterapii
Olsztyńskiej Szkoły Wyższej im. Józefa Rusieckiego. Żadna z badanych osób nie
uprawiała wyczynowo sportu, w okresie ostatnich 12 miesie˛cy. W ramach realizacji
programu studiów, studenci uczestniczyli w obligatoryjnych zaje˛ciach ruchowych
w średnim wymiarze 2,1 godzin tygodniowo.
Pomiary wysokości i masy ciała były wykonywane zgodnie z mie˛dzynarodowymi standardowymi procedurami (ISAK). Pomiary komponentów tkankowych
ciała wykonywane były za pomoca˛ elektronicznego analizatora Tanita BC 418 MA
(Tanita Corporation Co., Japonia).
Poziom podstawowych wskaźników antropometrycznych przedstawiono w tabeli 1.
Do oceny równowagi statycznej zastosowano dwa testy. Pierwszym z nich był
test flaminga, polegaja˛cy na utrzymaniu równowagi przez 1 minute˛, stoja˛c na
listwie o szerokości 3 cm wzdłuż jej osi, z uchwytem za stope˛ drugiej nogi ugie˛tej
w stawie kolanowym. Wynikiem testu była liczba wejść na listwe˛, potrzebna do
utrzymania równowagi przez jedna˛ minute˛ (Council of Europe 1993). Badane
osoby wykonywały test stoja˛c na listwie bosa˛ stopa˛ wybranej przez siebie
kończyny.
Drugim testem była klasyczna próba Romberga wykonywana w wariancie
sprze˛żenia zwrotnego. Badana osoba stała na środku platformy dynamometrycznej
ze zła˛czonymi stopami, obserwuja˛c położenie środka cie˛żkości ciała na ekranie
monitora. Jej zadaniem było utrzymanie ciała w pozycji wyprostowanej, tj.
utrzymanie kursora (środka cie˛żkości ciała) w punkcie zerowym stabilogramu
(przecie˛cie osi X i Y widoczne na ekranie monitora. Test trwał 30 sekund
i wykonywany był trzykrotnie, z jednominutowymi przerwami.
Przykładowy zapis wychyleń środka cie˛żkości ciała zarejestrowany w formie
krzywej tzw. stabilogramu na osi współrze˛dnych, przedstawiony został na ryc. 1.
Rejestrowano wartości trzech wskaźników:
– promień wychyleń (PW) – średnia odległość od punktu zerowego stabilogramu,
– długość linii stabilogramu (DL)
– pole rozwinie˛te (PR) – wartość pola powierzchni obliczonego jako suma pól
Ocena równowagi statycznej dorosłych kobiet i me˛żczyzn
233
Ryc. 1. Przykładowy zapis wychyleń środka cie˛żkości ciała zarejestrowany w formie krzywej tzw.
stabilogramu na osi współrze˛dnych
trójka˛tów, w których wierzchołkami sa˛ punkt pocza˛tkowy (zerowy) stabilogramu
i punkty linii stabilogramu zmierzone w kolejnych próbkach pomiarowych stabilogramu.
Badania wykonywano na platformie dynamometrycznej PLA2-4P, zintegrowanej ze wzmacniaczem tensometrycznym WTM5 oraz programem komputerowym KKD v. 1.1 (JBA – Zbigniew Staniak, Polska).
Uzyskane wyniki pomiarów poddano analizie statystycznej. Obliczono średnie arytmetyczne, standardowe odchylenia (SD), współczynniki zmienności
(CV), wykreślono histogramy wyników i sprawdzono rozkład wyników pod
wzgle˛dem normalności testami Shapiro-Wilka i Kołmogorowa-Smirnowa, istotność różnic mie˛dzy grupa˛ kobiet i grupa˛ me˛żczyzn badano testem t-Studenta dla
zmiennych niezależnych, obliczono korelacje liniowe r Pearsona. Wszystkie
obliczenia wykonano za pomoca˛ programu komputerowego STATISTICA vs. 7.1
(StatSoft, USA).
234
Tomasz Boraczyński i in.
Wyniki badań
W tabeli 1 przedstawiono wartości podstawowych wskaźników antropometrycznych badanych grup – kobiet i me˛żczyzn. Wysokość ciała grupy kobiet,
oceniana na podstawie siatek centylowych dla populacji polskiej (Stupnicki i wsp.
2003), mieściła sie˛ na poziomie około 55 centyla (c), a grupy me˛żczyzn około 60
centyla. Natomiast masa ciała w obu badanych grupach była wyraźnie wyższa
w porównaniu do norm (około 75c). Wysoka masa ciała w obu badanych grupach
najprawdopodobniej wynikała ze zwie˛kszonej zawartości tkanki tłuszczowej, bowiem niski poziom aktywności fizycznej wykluczał ponadprzecie˛tny rozwój masy
mie˛śniowej.
Tabela 1
Charakterystyka antropometryczna badanych grup – kobiet (K) i me˛żczyzn (M)
Grupa
Wiek
(lata)
BM
(kg)
BH
(cm)
BF
(%)
BMI
(kg/m2)
K
n=100
M
SD
21,8
2,4
60,9
9,0
166,5
5,4
26,7
5,6
22,0
3,1
M
n=73
M
SD
22,0
2,3
77,9
10,9
180,8
7,7
14,7
5,0
23,9
3,1
Objaśnienia: BH – wysokość ciała, BM – masa ciała, BF – procentowa zawartość tkanki tłuszczowej,
BMI – wskaźnik masy ciała
Tabela 2
Wartości zmiennych charakteryzuja˛cych poziom równowagi statycznej dorosłych kobiet (n=100)
i me˛żczyzn (n=73)
Grupa
FLB
PW
(mm)
DL
(mm)
PR
(mm2)
K
n=100
M
SD
CV %
9,9
4,7
47,5
4,8
1,1
22,0
308,2
56,7
18,4
472,4
171,4
36,3
M
n=73
M
SD
9,0
4,0
44,0
5,1
1,2
23,4
300,5
55,9
18,6
504,2
178,9
35,5
K+M
n=173
M
SD
CV %
9,5
4,4
46,4
4,9
1,1
22,7
305,0
56,3
18,5
485,8
174,8
36,0
Objaśnienia: PW – promień wychyleń, średnia odległość od punktu zerowego stabilogramu,
DL – długość linii stabilogramu, PR – pole rozwinie˛te
235
Ocena równowagi statycznej dorosłych kobiet i me˛żczyzn
W tabeli 2 przedstawiono wartości zmiennych charakteryzuja˛cych poziom
równowagi statycznej uzyskanych w teście flaminga i próbie Romberga. Uzyskane
wyniki przedstawiono oddzielnie dla poszczególnych grup oraz sumarycznie, do
czego upoważniły wyniki analizy statystycznej. Histogramy poszczególnych
zmiennych wykazały, że rozkłady wyników wszystkich zmiennych w obu grupach
były normalne. Ilustruje to przykładowy histogram dla długości linii stabilogramu
(ryc. 2). Wyniki testu t-Studenta dla zmiennych niezależnych, wykonane dla
wszystkich czterech zmiennych nie wykazały istotnych różnic mie˛dzy grupami
(p>0,05).
60
SW-W = 0,9896; p = 0,2399; D = 0,0553; p < n.i.; p-Lillieforsa < 1
50
liczba obs.
40
30
20
10
0
2,25
2,30
2,35
2,40
2,45
2,50
2,55
2,60
2,65
2,70
2,75
DL (mm)
Ryc. 2. Histogram wyników długości linii – DL (po transformacji logarytmicznej) w próbie Romberga
w grupie dorosłych kobiet i me˛żczyzn (n=173)
W tabeli 3 przedstawiono wartości współczynników korelacji liniowej Pearsona (r) mie˛dzy poszczególnymi zmiennymi charakteryzuja˛cymi poziom równowagi statycznej dla wszystkich badanych osób (kobiet i me˛żczyzn, (n=173),
uzyskanymi w teście flaminga oraz próbie Romberga. W tabeli widoczny jest brak
istotnych korelacji mie˛dzy wynikami testu flaminga i pozostałymi wskaźnikami
zarejestrowanymi w próbie Romberga. Zwraca natomiast uwage˛ fakt bardzo
wysokich wskaźników korelacji miedzy poszczególnymi wskaźnikami zarejestrowanymi w próbie Romberga (p<0,001). Poziom tych korelacji przykładowo
przedstawiono na ryc. 3, w postaci równania i linii regresji mie˛dzy promieniem
wychyleń (PW) i polem rozwinie˛tym (PR).
236
Tomasz Boraczyński i in.
Tabela 3
Wartości współczynników korelacji liniowej Pearsona (r) mie˛dzy wskaźnikami charakteryzuja˛cymi
poziom równowagi statycznej dorosłych kobiet i me˛żczyzn (n=173) zarejestrowanymi w teście flaminga
i próbie Romberga
Zmienne
FLB
PW
DL
PR
FLB
1
0,116
0,017
0,092
PW
0,116
1
0,439***
0,842***
DL
0,017
0,439***
1
0,809***
PR
0,092
0,842***
0,809***
1
y = -146,5658+128,3812*x
1200
PR (mm2)
1000
800
600
400
200
0
2
3
4
5
6
7
8
9
PW (mm)
Ryc. 3. Równanie i linia regresji mie˛dzy promieniem wychyleń (PW) i polem rozwinie˛tym (PR)
w próbie Romberga u dorosłych kobiet i me˛żczyzn (n=173)
Dyskusja
W zależności od uwarunkowań zewne˛trznych reakcje posturalne na ten sam
bodziec moga˛ być różne (Horak i Nashner 1986). Niewa˛tpliwie dowodzi to
elastyczności układu kontroluja˛cego postawe˛ ciała. Z drugiej jednak strony świadczy o schematycznym działaniu be˛da˛cym efektem uczenia sie˛, ponieważ przy
nagłej zmianie warunków zewne˛trznych wyste˛puje zwykle odpowiedź, która˛ układ
ostatnio prezentował. Dopiero przy kolejnych próbach stabilizacja postawy jest
Ocena równowagi statycznej dorosłych kobiet i me˛żczyzn
237
dokonywana z zastosowaniem strategii be˛da˛cych kombinacja˛ dwóch zasadniczych,
aż do momentu dobrania odpowiedzi optymalnej w danych warunkach (HeldZiółkowska 2006). Dowodzi to istnienia „ośrodkowego oprogramowania” organizacji odpowiedzi ruchowych. Dzie˛ki temu układ nerwowy reaguje szybko
i adekwatnie do działaja˛cego bodźca, niezależnie od reakcji wywołanych na
zasadzie sprze˛żenia zwrotnego (Horak i Nashner 1986). Fundamentalne znaczenie
w kontroli tego mechanizmu maja˛ móżdżek oraz narza˛d przedsionkowy i ja˛dra
przedsionkowe w pniu mózgu. Kora móżdżku „programuje” czas pobudzenia
poszczególnych grup mie˛śniowych, w nagłych sytuacjach, w których z uwagi na
szybkość i precyzje˛ ruchu nie jest możliwa odruchowa korekta zwrotna. Natomiast
narza˛d przedsionkowy koordynuje te odpowiedzi, wpływaja˛c na ich zakres (Baloh
i Honrubia 1990).
Równolegle działa wie˛c kilka mechanizmów uwarunkowanych od wyższych
ośrodków nerwowych i/lub zależnych od reakcji odruchowych, które zapewniaja˛
prawidłowe funkcjonowanie układu równowagi. Zaburzenia informacji docieraja˛cych z narza˛dów receptorowych, ich nieprawidłowa integracja ośrodkowa skutkować moga˛ zawrotami głowy, oczopla˛sem i nieadekwatnymi reakcjami motorycznymi prowadza˛cymi do utraty stabilności i upadków. Już od pia˛tej dekady życia
naste˛puje spowolnienie czynności kognitywno-motorycznych, co w istotnym stopniu wpływa na pogorszenie orientacji w przestrzeni i utrzymanie równowagi
(Sheldon 1963 cyt. za Held-Ziółkowska 2006). Wraz z wiekiem obniża sie˛ również
sprawność układu somatosensorycznego z podeszwy stóp, be˛da˛ca mie˛dzy innymi
wynikiem obniżenia wrażliwości receptorów dotykowych z podeszwy stopy (Dmitruk i wsp. 2006, Lord i wsp. 1991). Ponadto wraz z wiekiem pogorszeniu ulega
czucie pozycji stawu i propriocepcji (Lord i wsp. 1991), obniża sie˛ siła mie˛śni
piszczelowych przednich i zginaczy podeszwowych stopy (Whipple i wsp.1987).
W konsekwencji prowadzi to do wie˛kszych wychwiań ciała u osób starszych.
Pogorszenie orientacji w przestrzeni i równowagi ciała u osób starszych jest
wynikiem szeregu zmian anatomicznych i fizjologicznych, takich jak: zmniejszenie
liczby neuronów, zwłaszcza korowych, zmniejszenie przepływu krwi przez mózg,
zmiany organizacji synaptycznej mózgu, spadek liczby miocytów i innych. Poznanie tych mechanizmów leży u podstaw diagnostyki zaburzeń równowagi
i sposobów ich leczenia.
Badania posturograficzne wymagaja˛ skomplikowanej i drogiej aparatury badawczej, co czyni te˛ metode˛ oceny sprawności układu równowagi mało doste˛pna˛.
Poszukiwane sa˛ zatem metody oparte na prostych testach motorycznych, możliwe
do szerokiego zastosowania. Jednym z takich testów, powszechnie wykorzystywanych w szkolnictwie, jest test flaminga. Został on pozytywnie zweryfikowany
pod ka˛tem trafności i rzetelności (Council of Europe 1993). Brak istotnych korelacji
mie˛dzy wynikami testu flaminga (FLB) i trzema wskaźnikami równowagi statycznej zmierzonymi w badaniu na platformie posturograficznej wskazuje jednak na
238
Tomasz Boraczyński i in.
odmienność mechanizmów kontroluja˛cych równowage˛ w obu testach i niemożność
zasta˛pienia jednej metody, druga˛. W próbie Romberga, badana osoba stoi na
dwóch, wyprostowanych kończynach, a powierzchnia podparcia jest relatywnie
duża. W teście flaminga pozycja badanej osoby jest bardzo odmienna i zdecydowanie mniej stabilna, bowiem stoi ona na jednej, ugie˛tej kończynie, na cienkiej listwie
o szerokości 3 cm. W takich warunkach udział mechanoreceptorów skórnych
podeszwy stopy, receptorów stawowych oraz wrzecion mie˛śniowych w mechanizmie sprze˛żenia zwrotnego i kontroli równowagi musi być zdecydowanie wie˛kszy.
Zdecydowanie wie˛ksza˛ role˛ odgrywa również sprawność układu mie˛śniowego
kończyn dolnych i tułowia.
Bardzo wysokie wartości współczynników korelacji liniowej Pearsona mie˛dzy
trzema wskaźnikami posturografii wskazuja˛ na wysoka˛ wartość diagnostyczna˛
w ocenie równowagi statycznej każdego z nich. Najwyższe korelacje mie˛dzy
wartościa˛ pola rozwinie˛tego (PR), a pozostałymi dwoma wskaźnikami upoważniaja˛
do rekomendowania tego wskaźnika jako podstawowego, do obiektywnej oceny
równowagi statycznej u młodych, dorosłych osób.
Wnioski
1. Brak istotnych korelacji mie˛dzy wynikami testu flaminga (FLB) i trzema
wskaźnikami równowagi statycznej zmierzonymi w badaniu na platformie posturograficznej wskazuje na odmienność mechanizmów kontroluja˛cych równowage˛
w obu testach oraz niemożność zasta˛pienia jednej metody, druga˛.
2. Bardzo wysokie wartości współczynników korelacji liniowej Pearsona
mie˛dzy trzema wskaźnikami posturografii wskazuja˛ na wysoka˛ wartość diagnostyczna˛ w ocenie równowagi statycznej każdego z nich.
3. Najwyższe korelacje mie˛dzy wartościa˛ pola rozwinie˛tego (PR), a pozostałymi dwoma wskaźnikami upoważniaja˛ do rekomendowania tego wskaźnika
jako podstawowego, do obiektywnej oceny równowagi statycznej u młodych,
dorosłych osób.
Piśmiennictwo
1. Allum JHJ, Mauritz KH. Compensation for intrinsic muscle stiffness by short-latency reflexes in
human triceps surae muscles. J Neurophysiol 1984, 52: 797-818.
2. Allum JHJ, Honegger F, Pfaltz CR. The role of stretch and vestibulo-spinal reflexes in the
generation of human equilibrating reactions. Prog Brain Res 1989, 80: 399-409.
3. Allum JHJ, Honegger F, Schichs H. Vestibular and proprioceptive modulation of postural synergies
in normal subjects. J Vestib Res 1993, 3: 59-85.
4. Allum JHJ, Honegger F. Interactions between vestibular and proprioceptive inputs triggering and
modulating human balance-correcting responses differ across muscles. Exp Brain Res 1998, 121:
478-494.
Ocena równowagi statycznej dorosłych kobiet i me˛żczyzn
239
5. Allum JHJ, Shepard NT. An overview of the c1inical use of dynamic posturography in the
differential diagnosis of balance disorders. J Vest. Res 1999, 9(4): 223-252.
6. Baloh R W, Honrubia V. Clinical neurophysiology of the vestibular system. F.A. Davis Company,
Philadelphia 1990.
7. Black FO, Wall C III. Normal subject postural sway during the Romberg test. Am J Otolaryngol
1982, 3: 309-318.
8. Bochenek Z, Morawiec-Ba˛jda A. Fizjologia narza˛du przedsionkowego. (w:) Janczewski G,
Latkowski B. (red.) Otoneurologia. Bel Co rp, Warszawa 1998, 91-120.
9. Charzewski J, Lewandowska J. Pochodzenie człowieka – Antropogeneza. (w:) Charzewski J (red).
Antropologia. AWF, Warszawa 2004.
10. Council of Europe. Committee of experts on sport research – EUROFIT. Handbook for the
EUROFIT test on physical fitness. Strasbourg 1993.
11. Diener HC, Bootz F, Dichgans J, Bruzek W. Variability of postural reflexes in humans. Exp Brain
Res 1983, 52: 423-428.
12. Diener HC, Dichgans J, Bootz F, Bacher M. Early stabilization of human posture after a sudden
disturbance: influence of rate and amplitude of displacement. Exp Brain Res 1984, 56: 126-134.
13. Dmitruk K, Sikorski W, Adamczyk W, Złomańczuk P, Zegarski T, Milczarek B, Rakowski A,
Tafil-Klawe M., Che˛sy G. Wpływ regularnej aktywności ruchowej na sprawność układu kontroli
posturalnej. Medicina Sportiva 2006, Tom 7, Nr 2: 18-21.
14. Forssberg H, Hirschteld H. Postural adjustments in sitting humans following external perturbations:
muscle activity and kinematics. Exp Brain Res 1994, 97: 515-527.
15. Gottlieb GL, Agarwal GC. Response to sudden torques about ankle in man: myotatic reflex.
J Neurophysiol 1979, 42: 91-106.
16. Greenwald BD, Cifu DX, Marwitz JH., Enders LJ, Brown AW, Englander JS et al. Factors
associated with balance deficits on admission to rehabilitation after traumatic brain injury:
a multicenter analysis. J. Head Trauma Rehabil 2001, 16 (3): 238-252.
17. Held-Ziółkowska M. Równowaga statyczna i dynamiczna ciała. Magazyn Otolaryngologiczny 2006,
IV -VI, tom V, zeszyt 2, no 18: 39-57.
18. Horak FB, Nashner LM. Central programming of postural movements: adaptation to altered
support-surface configurations. J Neurophysiol 1986, 55: 1369-1381.
19. Houk JC. Regulation of stiffness by skeletomotor reflexes. Annu Rev Physiol 1979, 41: 99-114.
20. Janczewski G. Zawroty głowy – kompendium lekarza praktyka. Solvay Pharma, Warszawa 1995.
21. Keshner EA, Woollacott MH, Debu B. Neck, trunk and limb muscle responses during postural
perturbations in human. Exp Brain Res 1988, 71: 455-466.
22. Lord SR, Clark RD, Webster J. Postural stability and associated physiological factors in
a population of aged persons. J Gerontol 1991, 46: 69-76.
23. Nashner LM. Practical biomechanics and physiology of balance. (w:) Jacobson GP, Newman CW,
Kartush JM (red.). Handbook of balance function testing. Mosby Year Book. St. Louis 1993,
261-279.
24. Raczek J. Antropomotoryka. Teoria motoryczności człowieka w zarysie. PZWL, Warszawa 2010.
25. Schwarz DWF, Tomlinson RD. Physiology of the vestibular system. (w:) Jackler RK, Brackmann
DE (red.) Nerotology. Mosby Year Book, St. Louis 1994, 59-98.
26. Shepard NT, Telian SA. Balance system function. AJA 1992, Nov. 45-51.
27. Starosta W. Motoryczne zdolności koordynacyjne. Mie˛dzynarodowe Stowarzyszenie Motoryki
Sportowej, Warszawa 2003.
28. Stupnicki R, Przewe˛da R, Milde K. Centylowe siatki sprawności fizycznej polskiej młodzieży wg
testów EUROFIT. AWF, Studia i Monografie nr 91, Warszawa 2003.
29. Whipple RH, Wolfson L, Amerman PM. The relationship of knee and ankle weakness to falls
nursing home residents an isokinetic study. J Am Geriatr Soc 1987, 35: 13-20.
30. Wolański N. Rozwój biologiczny człowieka. Podstawy auksologii, gerontologii i promocji zdrowia.
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006.
240
Tomasz Boraczyński i in.
Ocena równowagi statycznej dorosłych kobiet i me˛żczyzn
Streszczenie
Wste˛p. Zdolność zachowania równowagi ciała warunkuje utrzymanie pionowej pozycji ciała
w pozycji stoja˛cej i podczas ruchów lokomocyjnych oraz przywrócenie położenia ciała i jego cze˛ści
w trakcie wykonywania różnych czynności motorycznych.
Celem pracy była ocena przydatności testu flaminga w obiektywnej diagnostyce zdolności
zachowania równowagi statycznej u młodych, zdrowych, dorosłych osób.
Materiał i metody badań. Badaniom poddano 100 studentek i 73 studentów Wydziału Fizjoterapii
Olsztyńskiej Szkoły Wyższej im. Józefa Rusieckiego. Do oceny równowagi statycznej zastosowano dwa
testy. Pierwszym z nich był test flaminga, polegaja˛cy na utrzymaniu równowagi przez 1 minute˛, stoja˛c
na listwie o szerokości 3 cm wzdłuż jej osi, z uchwytem za stope˛ drugiej nogi ugie˛tej w stawie
kolanowym. Drugim testem była klasyczna próba Romberga wykonywana w wariancie sprze˛żenia
zwrotnego.
Wyniki i wnioski. Badania wykazały brak istotnych korelacji mie˛dzy wynikami testu flaminga
(FLB) i trzema wskaźnikami równowagi statycznej zmierzonymi w badaniu na platformie posturograficznej, co wskazuje na odmienność mechanizmów kontroluja˛cych równowage˛ w obu testach oraz
niemożność zasta˛pienia jednej metody, druga˛. Stwierdzono również bardzo wysokie wartości współczynników korelacji liniowej Pearsona mie˛dzy trzema wskaźnikami posturografii, co wskazuje na
wysoka˛ wartość diagnostyczna˛ w ocenie równowagi statycznej każdego z nich. Najwyższe korelacje
mie˛dzy wartościa˛ pola rozwinie˛tego (PR), a pozostałymi dwoma wskaźnikami upoważniaja˛ do
rekomendowania tego wskaźnika jako podstawowego, do obiektywnej oceny równowagi statycznej
u młodych, dorosłych osób.
Słowa kluczowe: równowaga ciała, test flaminga, próba Romberga.
Assessment of static balance of adult men and women
Summary
Introduction. The ability to maintain body balance determines maintenance of upright posture˛ in
stance and during locomotion movements and to regain the position of the body and its parts during
a various motor activities performance.
The aim of this study was to evaluate the usefulness of flamingo balance test in the objective
diagnosis of maintenance the static balance abilities in young, healthy adults.
Materiał and methods. The study involved healthy adults – 100 women and 73 men. To assess
static balance two tests were used. The first of these was a flamingo balance test, in which one had to
maintain balance for 1 minute˛, standing on a strip with a width of 3 cm along its axis, grasping the other
leg bent at the knee. The second test was a classic Romberg test performed in the feedback variant.
Results and conclusions. The study has shown no significant correlations between flamingo
balance test (FLB) results and three indicators measured in the static balance test on posturographic
platform, what indicates the difference of mechanisms controlling the balance in both tests and the
inability to replace one method by the second. There were also a very high correlation coefficients
between the three posturography indicators, what indicates a high diagnostic value of these tests in the
static balance assessment. The highest correlations between the value of developed area (PR), and the
other two indicators authorizes us to give a recommendation of this index as a basic for an objective
assessment of static balance in young adults.
Key words: static balance, flamingo balance test, Romberg test.
OSW
Szkice Humanistyczne
2010
Tom X
Nr 4
Justyna Leszczewska, Anna Ge˛bicka, Dariusz Czaprowski
Olsztyńska Szkoła Wyższa im. Józefa Rusieckiego
Możliwości wykorzystania systemu BTS Smart-D
jako nowoczesnego narze˛dzia diagnostycznego w fizjoterapii
Badanie układu ruchu jako całości jest najistotniejsze w fizjoterapii, a zarazem
najbardziej skomplikowane, ponieważ nakazuje ła˛czne postrzeganie układu kostnostawowego, mie˛śniowego oraz nerwowego [1]. W badaniu statycznym ocenia sie˛
budowe˛, proporcje i symetrie˛ ciała. Badanie dynamiczne natomiast dotyczy ogólnego
sposobu poruszania sie˛ osoby badanej, przede wszystkim jednak jej chodu [1, 2].
Uzupełnieniem standardowego badania klinicznego postawy ciała jest ilościowa, obiektywna analiza ruchu, która w praktyce klinicznej znajduje coraz
szersze zastosowanie. Polega ona na pomiarze, opisie i interpretacji parametrów
charakteryzuja˛cych lokomocje˛ [3]. Za ojców współczesnej analizy chodu uważani
sa˛ działaja˛cy pod koniec XIX wieku w Niemczech Braun i Fisher, jednak jej
burzliwy rozwój nasta˛pił w latach 80-tych i 90-tych ubiegłego wieku. Do obiektywnych, ale starszych sposobów oceny chodu należa˛ m.in. cyklografia i metoda
kinematograficzna. Obecnie jednak coraz cze˛ściej stosuje sie˛ urza˛dzenia do
automatycznej analizy chodu, zwykle w uje˛ciu trójpłaszczyznowym [1]. Wykorzystuje sie˛ w tym celu nowoczesne systemy optoelektroniczne. Za pomoca˛ obiektywnej, ilościowej analizy chodu wyznacza sie˛ naste˛puja˛ce parametry:
– czasowo-przestrzenne (pre˛dkość chodu, długość i szerokość kroku, cze˛stość
kroków, czas trwania poszczególnych faz cyklu chodu),
– kinematyczne (trajektorie wybranych punktów ciała pacjenta w przestrzeni,
ka˛ty pomie˛dzy segmentami ciała, pre˛dkości i przyspieszenia),
– kinetyczne (siły i momenty sił wyste˛puja˛ce podczas chodu) [4].
Rozszerzaja˛c badanie lokomocji o pomiar sEMG uzyskuje sie˛ pełny obraz
pracy mie˛śni w poszczególnych fazach cyklu chodu [1, 5]. Poza niezwykła˛
dokładnościa˛ i możliwościa˛ wyeliminowania błe˛dów wynikaja˛cych z obserwacji
subiektywnej, obiektywna analiza chodu pozwala lepiej zrozumieć mechanizmy
sterowania ruchem oraz ocenić stan funkcjonalny pacjenta. Pomaga zatem nie tylko
stwierdzić j obecność patologii, ale także precyzyjnie ustalić przyczyny nieprawidłowości oraz indywidualnie i trafnie dobrać program usprawniania, a także
kontrolować jego przebieg [6].
242
Justyna Leszczewska i in.
System BTS Smart-D jest nowoczesnym, cyfrowym narze˛dziem do wieloczynnikowej, obiektywnej analizy wszystkich typów ruchu, charakteryzuja˛cy sie˛ niespotykana˛ dota˛d precyzja˛ i dokładnościa˛.
Należy podkreślić jego szerokie zastosowanie w fizjoterapii. Umożliwia on
ocene˛ czynności układu ruchu zarówno u dzieci, młodzieży jak i dorosłych.
Pozwala m.in. precyzyjnie i ilościowo ocenić ogólna˛ postawe˛ ciała oraz wpływ
asymetrii długości i deformacji kończyn dolnych na ustawienie miednicy i parametry chodu. Umożliwia także obiektywna˛ ocene˛ wpływu zaopatrzenia ortopedycznego w postaci np. wkładek do butów, na zmiane˛ parametrów kinematycznych.
Stosowany jest ponadto w ocenie lokomocji dzieci z porażeniem mózgowym oraz
osób z zespołem bólowym kre˛gosłupa. W sporcie wykorzystywany jest m.in. do
analizy ruchów specyficznych dla danej dyscypliny.
W skład systemu wchodza˛:
– Zestaw pasywnych markerów.
– 6 kamer na podczerwień, które rejestruja˛ położenie w przestrzeni pomiarowej
markerów, umieszczonych w ściśle zdefiniowanych punktach ciała pacjenta.
– 2 kamery cyfrowe śledza˛ce ruch pacjenta w płaszczyźnie czołowej i strzałkowej.
– 2 platformy dynamograficzne umożliwiaja˛ce pomiar 3 składowych reakcji
podłoża.
– Bezprzewodowe powierzchowne EMG (sEMG).
– Komputer z oprogramowaniem umożliwiaja˛cym analize˛ uzyskanych pomiarów.
Rozmieszczenie poszczególnych komponentów systemu BTS Smart-D przedstawiono na rycinie 1.
Ryc. 1. Schemat stanowiska pomiarowego
Możliwości wykorzystania systemu BTS Smart-D...
243
Metodyka pomiaru
Przed przysta˛pieniem do badania konieczne jest wykonanie niezbe˛dnych
pomiarów antropometrycznych oraz kalibracji, czyli wyznaczenie przestrzeni
pomiarowej, w której śledzony be˛dzie ruch pacjenta. Naste˛pnie na ciele pacjenta,
w ściśle określonych punktach anatomicznych, nakleja sie˛ specjalne znaczniki
(markery) oraz elektrody do pomiaru sEMG (zgodnie z wytycznymi odpowiednich,
wystandaryzowanych protokołów). Bardzo istotne jest również precyzyjne naklejenie markerów. Błe˛dne ich umieszczenie jest prawdopodobnie jednym z najważniejszych czynników wpływaja˛cych na zmienność pomiarów [6].W dalszej
kolejności wykonuje sie˛ pomiar statyczny, z którego uzyskuje sie˛ obraz w przestrzeni trójwymiarowej, poddawany naste˛pnie obróbce, polegaja˛cej na nazwaniu
poszczególnych markerów i poła˛czeniu ich ze soba˛. (ryc. 2, ryc.3).
Ryc. 2. Obraz markerów w badaniu statycznym
Ryc. 3. Obraz markerów w badaniu statycznym
po wste˛pnej obróbce
Pomiar dynamiczny polega na zarejestrowaniu od kilku do kilkunastu chodów
pacjenta, które podczas dalszej analizy ulegaja˛ uśrednieniu.
Badanie jest bezpieczne i nieinwazyjne, nie obcia˛ża pacjentów fizycznie
i psychicznie, co jest szczególnie istotne w przypadku badania dzieci. Na podstawie
otrzymanych wyników uzyskuje sie˛ kompleksowy obraz zjawisk zachodza˛cych
w układzie mie˛śniowo-szkieletowym [7].
244
Justyna Leszczewska i in.
Jako podstawowa˛ jednostke˛ funkcjonalna˛ do analizy przyjmuje sie˛ cykl chodu,
czyli okres od kontaktu z podłożem jednej kończyny dolnej do momentu zetknie˛cia
sie˛ z podłożem tej samej kończyny dolnej [3, 8, 9].
Przykładowy raport badania pacjenta przedstawiaja˛ ryciny 4, 5 i 6.
Ryc. 4. Pierwsza strona raportu badania przedstawiaja˛ca parametry czasowo-przestrzenne
Możliwości wykorzystania systemu BTS Smart-D...
245
Ryc. 5. Druga strona raportu badania przedstawiaja˛ca parametry kinematyczne i wartości ka˛towe
w statyce
246
Justyna Leszczewska i in.
Ryc. 6. Trzecia strona raportu przedstawiaja˛ca parametry kinetyczne i siły reakcji podłoża
Możliwości wykorzystania systemu BTS Smart-D...
247
Pierwsza strona raportu zawiera podstawowe dane zwia˛zane z chodem pacjenta
oddzielnie dla prawej (RT) i lewej (LT) kończyny dolnej. Dotycza˛ one takich
parametrów jak:
– faza podporu (%) (Stance Phase)
– faza przenoszenia (%) (Swing Phase)
– faza podwójnego podparcia (%) (Double Support)
– czas trwania fazy podporu i przenoszenia (s) (Stance Phase, Swing Phase)
– czas trwania cyklu (s) (Stride Time)
– liczba kroków w jednostce czasu (Cadence step/min)
– długość kroku (m) (Step Length)
– pre˛dkość (m/s) (Velocity)
– pre˛dkość przenoszenia (m/s) (Swing Velocity)
– szerokość kroku (m) (Step Width)
– średnia pre˛dkość chodu (m/s) (Mean Velocity)
Raport daje możliwość bezpośredniego porównania uzyskanych danych z wartościami normatywnymi (Normal Values), które znajduja˛ sie˛ po jego prawej
stronie.
Druga strona raportu zawiera wykresy parametrów kinematycznych chodu
pacjenta (ryc. 5). Na osi poziomej zaznaczone sa˛ wartości od 0 do 100%, które
oznaczaja˛ jeden pełny cykl chodu, oznaczany od kontaktu kończyny z podłożem, aż
do ponownego zetknie˛cia sie˛ z podłożem tej samej kończyny dolnej. Na osi
pionowej oznaczono wartości ka˛towe. Wykresy obrazuja˛ ruch miednicy, stawów
biodrowych, stawów kolanowych oraz stóp, w trzech płaszczyznach:
– skośność miednicy (Pelvic Obliquity)
– pochylenie miednicy w płaszczyźnie strzałkowej (Pelvic Tilt)
– rotacja miednicy (Pelvic Rotation)
– przywodzenie-odwodzenie stawów biodrowych (Hip Abd-Adduction)
– zgie˛cie-wyprost stawów biodrowych (Hip Fex-Extension)
– rotacja wewne˛trzna-zewne˛trzna stawów biodrowych (Hip Intr-Extrarotation)
– zgie˛cie-wyprost stawów kolanowych (Knee Flex-Extension)
– zgie˛cie grzbietowe-podeszwowe stóp (Ankle Dors-Plantarflexion)
– inwersja/ewersja stóp (Foot Progression)
Naniesione na wykres wartości normatywne (kolor szary) umożliwiaja˛ szybkie
odniesienie uzyskanych wyników do stworzonych przez producenta norm[18].
W lewym dolnym rogu tej strony raportu zamieszczone sa˛ wartości uzyskane
z pomiaru statycznego, dotycza˛ce ustawień ka˛towych w poszczególnych stawach
(Offset Angles), osobno dla strony prawej (RT) i lewej (LT).
Kolejne dane, umieszczone na trzeciej stronie raportu, dotycza˛ parametrów
kinetycznych (siły i momenty sił) w stawach biodrowych, kolanowych i skokowych), a także 3 składowych sił reakcji podłoża (Ground Reaction Force):
248
Justyna Leszczewska i in.
– wychylenie wektora siły w kierunku przednio-tylnym (Fore-Aft Shear),
– wychylenie wektora siły w kierunku przyśrodkowo-bocznym (Med-Lat Shear),
– wychylenie wektora siły w kierunku górno-dolnym (Vertical Shear).
Dyskusja
System BTS Smart jest nowoczesnym, obiektywnym narze˛dziem do oceny
układu ruchu człowieka. Dzie˛ki możliwości tworzenia własnych protokołów
badawczych pozwala zarejestrować i przeanalizować dowolny typ ruchu. Znajduje
przez to szerokie zastosowanie w fizjoterapii, neurologii, ortopedii, biomechanice
i sporcie. Liczne badania naukowe potwierdzaja˛ skuteczność wykorzystania systemu zarówno do oceny parametrów kinematycznych m.in. chodu, przysiadu,
wyskoku jak również towarzysza˛cej im czynności mie˛śni. Przykładem wykorzystania systemu BTS w poła˛czeniu z elektromiografia˛ powierzchowna˛ jest praca
Mahaudensa i wsp. (2005). Autorzy badaja˛c wpływ zaburzeń strukturalnych
w obre˛bie miednicy na parametry chodu oraz statyke˛ stwierdzili, że pomimo
znacznych różnic w obrazie radiologicznym miednicy pacjentów ze skolioza˛
idiopatyczna˛ (SI) w porównaniu do osób z grupy kontrolnej, jej parametry
kinematyczne podczas chodu oraz w statyce w obu badanych grupach sa˛ podobne.
Nie stwierdzono zmian w pre˛dkości chodu, czasie trwania fazy podporu i cze˛stości
kroków, a jedynie skrócenie długości kroku u pacjentów z SI w porównaniu z grupa˛
kontrolna˛. Jednocześnie zaobserwowali wydłużenie czasu aktywności mie˛śnia
prostownika grzbietu w odcinku le˛dźwiowym w grupie pacjentów z deformacja˛
kre˛gosłupa. W badaniu stwierdzono także brak różnic w czasie aktywności mie˛śni
po wkle˛słej i wypukłej stronie skrzywienia kre˛gosłupa. W innej pracy Mahaudens
i wsp. (2009), analizuja˛c chód dziewcza˛t z bocznymi skrzywieniami kre˛gosłupa,
stwierdzili istotne skrócenie długości kroku oraz fazy podporu u pacjentów ze
skolioza˛ idiopatyczna˛ w porównaniu do grupy kontrolnej. Przeprowadzona analiza
pozwoliła także na określenie zaburzeń ruchomości obre˛czy barkowej, miednicy,
stawów biodrowych oraz kolanowych u dziewcza˛t z deformacja˛ kre˛gosłupa.
W kolejnej pracy ci sami autorzy (Mahaudens i wsp. 2009) [10] poddali ocenie
koszt energetyczny zwia˛zany z chodem pacjentów ze skolioza˛ idiopatyczna˛.
Wykorzystanie Systemu BTS w poła˛czeniu z gazometria˛ umożliwiło zauważenie
istotnego zwie˛kszenia kosztu energetycznego jaki towarzyszy lokomocji u dziewcza˛t z SI w porównaniu do dziewcza˛t zdrowych. Innym przykładem wykorzystania
analizy chodu jest praca Aminian i wsp. (2004). Autorzy analizowali parametry
kinematyczne chodu osób z jednostronnymi zmianami zwyrodnieniowymi stawu
biodrowego oraz osób z jednostronna˛ całkowita˛ endoproteza˛ tego stawu. W badaniu
stwierdzono zmniejszenie długości kroku oraz pre˛dkości chodu u pacjentów
z jednostronna˛ koksartroza˛ w porównaniu zarówno do osób zdrowych z grupy
Możliwości wykorzystania systemu BTS Smart-D...
249
kontrolnej, jak i pacjentów z endoproteza˛ stawu biodrowego. W grupach tych nie
stwierdzono natomiast znacza˛cych różnic w procentowym udziale fazy podwójnego
podparcia w całym cyklu chodu. Angin i wsp. (2007) ocenili chód pacjentów
z endoproteza˛ obu stawów biodrowych, przy czym w każdym z nich zastosowany
był różny sposób mocowania protezy. W jednym z nich zastosowano mocowanie
wewna˛trzszpikowe w kości udowej za pomoca˛ metalowego trzpienia (ISP), drugi
staw biodrowy zaopatrzono w proteze˛ TPP, w której głowe˛ kości udowej mocowano za pomoca˛ instrumentarium w bliższej cze˛ści kości udowej. Porównanie
parametrów czasowo-przestrzennych obu kończyn dolnych ze soba˛ nie wykazało
istotnych różnic. W statyce zaobserwowano jedynie nieznacznie mniejsze odwiedzenie i wyprost w stawie biodrowym oraz wyprost w stawie kolanowym
w kończynie zaopatrzonej w endoproteze˛ TPP.
Istotne zalecenia i jednocześnie wskazówki co do wykorzystania analizy ruchu
podaje Engsberg i wsp. (2009). Wg autorów analiza ruchu jest wysoce przydatnym
narze˛dziem wspomagaja˛cym podje˛cie decyzji leczniczej a naste˛pnie kontrole˛
efektów terapii zarówno u pacjentów z zaburzeniami w obre˛bie biernego jak
i czynnego układu ruchu. Engsberg i wsp. rekomenduja˛ przeprowadzenie analizy
lokomocji także u pacjentów z chorobami ośrodkowego układu nerwowego (m.in.
w porażeniu mózgowym). W Polsce wioda˛cym ośrodkiem analizy ruchu w chorobach układu nerwowego jest Instytut „Pomnik – Centrum Zdrowia Dziecka”
w Warszawie. Pracownia Diagnostyki Narza˛du Ruchu, kierowana przez dr Małgorzate˛ Syczewska˛, wykorzystuje do obiektywnej oceny narza˛du ruchu system
VICON 460. System BTS Smart może być również wykorzystywany w ocenie
lokomocji dzieci z zespołem Downa (ang. Down Syndrome – DS). Galli i wsp.
(2008) porównali parametry kinematyczne i kinetyczne chodu dzieci z DS oraz
dzieci zdrowych, stanowia˛cych grupe˛ kontrolna˛. Badania wykazały istotnie mniejsza˛ pre˛dkość chodu oraz długość kroku u pacjentów z zespołem Downa w porównaniu do dzieci z grupy kontrolnej. U pacjentów z DS zaobserwowano zwie˛kszone
zgie˛cie w stawach biodrowych oraz zmniejszony wyprost w fazie podporu.
Stwierdzono również istotnie wie˛ksze zgie˛cie w stawach kolanowych w pocza˛tkowej fazie kontaktu (ang. Initial Contact), środkowej fazie podparcia (ang. Mid
Stance), a także ograniczenie zgie˛cia podeszwowego stóp w fazie propulsji,
w porównaniu z grupa˛ kontrolna˛.
Zintegrowane działanie elementów składowych systemu pozwala ocenić jednocześnie wiele parametrów. Możliwe jest jednak selektywne wykorzystanie
poszczególnych urza˛dzeń, np. użycie wyła˛cznie platform do pomiaru sił reakcji
podłoża, ba˛dź wykonanie pomiaru sEMG bez oceny kinematyki ruchu. Jednym
z przykładów jest praca White i wsp. (1999), w której do oceny sił reakcji podłoża
wykorzystano platforme˛ Kistler. Za jej pomoca˛ autorzy ocenili zmiany oraz
symetrie˛ parametrów uzyskanych dla obu kończyn dolnych w grupie dzieci
z porażeniem mózgowym (ang. Cerebral Plasy) w porównaniu do dzieci zdrowych.
250
Justyna Leszczewska i in.
Analiza wykazała znaczna˛ asymetrie˛ sił reakcji podłoża we wszystkich trzech
kierunkach u pacjentów z porażeniem mózgowym w stosunku do wyników
pacjentów z grupy kontrolnej, u których nie stwierdzono istotnych różnic dla
prawej i lewej kończyny dolnej.
Wykorzystanie nowoczesnych, optoelektronicznych systemów do automatycznej analizy ruchu jest bardzo przydatne w ocenie funkcjonalnej stanu pacjenta.
Pozwala bowiem na stwierdzenie zmian nieuchwytnych w czasie standardowego
badania klinicznego. Jakkolwiek samo badanie nie jest skomplikowane, wymaga
bardzo dokładnego przygotowania i wykonania. Niezwykle istotne dla uzyskania
wiarygodnych pomiarów jest precyzyjne umieszczenie markerów na ciele pacjenta.
Ponadto dla zapewnienia powtarzalności badań, powinna je wykonywać ta sama
osoba. Uzyskane wyniki badań moga˛ być punktem wyjściowym do zaplanowania
programów fizjoterapii i oceny skuteczności prowadzonego usprawniania.
Liczne publikacje potwierdzaja˛ szerokie zastosowanie systemu BTS w wielu
dziedzinach medycyny i fizjoterapii. Uniwersalność zastosowań, możliwość różnorodnych konfiguracji oraz tworzenia własnych protokołów badawczych, pozwala
na zaspokojenie rosna˛cych wymagań klinicystów i naukowców.
Piśmiennictwo
1. Nowotny J.: Podstawy Fizjoterapii. Podstawy teoretyczne i wybrane aspekty praktyczne, Kraków,
2004.
2. Marciniak W., Szulc A.: Wiktora Degi ortopedia i rehabilitacja, Warszawa, 2003.
3. Syczewska M.: Chód w obrazie analizy laboratoryjnej, Ortopedia Traumatologia Rehabilitacja,
2001, vol. 3, nr 4.
4. Syczewska M.: Diagnostyka rehabilitacyjna narza˛du ruchu dziecka, Standardy Medyczne, 2003, t.
5, nr 9.
5. Perry J., Burnfield J.M.: Gait Analysis. Normal and Pathological Function, New Jork, 2010.
6. Kania E., Głowacka-Kwiecień A., Jochymczyk K., Jureczko P.: Badania doświadczalne chodu
dzieci zdrowych. Majówka Młodych Biomechaników, Ustroń, 2008.
7. Głowacka A.: Model matematyczny do analizy chodu dziecka niepełnosprawnego, Majówka
Młodych Biomechaników, Szczyrk, 2007.
8. Bronstein A.M., Brandt T., Woollacott M.H., Nutt J.G.: Clinical Disorders of Balance, Posture and
Gait, London, 2004.
9. Neumann DA.: Kinesiology of the Musculoskeletal System. Foundations for Rehabilitation, London,
2010.
10. Mahaudens P., Detrembleur C., Mousny M., Banse X.: Gait in adolescent idiopathic scoliosis:
energy cost analysis, Eur Spine J, 2009, 18:1160-1168.
11. Mahaudens P., Banse X., Mousny M., Detrembleur C.: Gait in adolescent idiopathic scoliosis:
kinematics and electromyography analysis, Eur Spine J, 2009, 18:512-521.
12. Mahaudens P., Thonnard JL., Detrembleur C.: Influence of structural pelvic disorders during
standing and walking in adolescents with idiopathic scoliosis, The Spine Journal, 2005, 5:427-433.
13. Aminian K., Trevisan C., Najafi B., Dejnabadi H., Frigo C., Pavan C., Felonio A., Cerati F.,
Możliwości wykorzystania systemu BTS Smart-D...
14.
15.
16.
17.
18.
251
Marinoni EC., Robert Ph., Leyvraz PF.: Evaluation of an ambulatory system for gait analysis in hip
osteoarthritis and after total hip replacement, Gait & Posture, 2004, 20:102-107.
Angin S., Karatosun V., Unver B., Gunal I.: Gait assessment in patients with trust plate prosthesis
and intramedullary stemmed prosthesis implanted to each hip, Arch Orthop Trauma Surg, 2007,
127:91-96.
Engsberg JR., Tucker C., Ounpuu S., Wren TA., Sisto SA., Kaufman KR.: Gait and clinical
movement analysis research prorities: 2007 Update from the research committee of the gait and
clinical movement analysis society, Gait & Posture, 2009, 29:169-171.
Galli M., Rigoldi C., Brunner R., Virji-Babul N., Giorgio A.: Joint stiffness and gait pattern
evaluation in children with Down syndrome, Gait & Posture, 2008, 28:502-506.
White R., Agouris I., Selbie RD., Kirkpatrick M.: The variability of force platform data in normal
and cerebral palsy gait, Clinical Biomechanics, 1999, 14:185-192.
www.technomex.pl doste˛p: 22.06.2010.
Możliwości wykorzystania systemu BTS Smart-D jako nowoczesnego narze˛dzia diagnostycznego
w fizjoterapii
Streszczenie
Badanie układu ruchu jako całości jest najistotniejsze w fizjoterapii, a zarazem najbardziej
skomplikowane, ponieważ nakazuje ła˛czne postrzeganie układu kostno-stawowego, mie˛śniowego oraz
nerwowego. Uzupełnieniem standardowego badania klinicznego postawy ciała jest ilościowa, obiektywna analiza ruchu, która w praktyce klinicznej znajduje coraz szersze zastosowanie. Za jej pomoca˛
wyznacza sie˛ parametry czasowo-przestrzenne, kinematyczne i kinetyczne. Rozszerzaja˛c badanie
o pomiar sEMG uzyskuje sie˛ pełny obraz pracy mie˛śni w poszczególnych fazach ruchu.
System BTS Smart-D jest nowoczesnym, cyfrowym narze˛dziem do wieloczynnikowej, obiektywnej
analizy wszystkich typów ruchu. Charakteryzuje sie˛ niespotykana˛ dota˛d precyzja˛ i dokładnościa˛. Poza
możliwościa˛ wyeliminowania błe˛dów wynikaja˛cych z obserwacji subiektywnej, pozwala na stwierdzenie zmian nieuchwytnych w czasie standardowego badania klinicznego. Badanie jest bezpieczne
i nieinwazyjne, nie obcia˛ża pacjentów fizycznie i psychicznie. Uzyskane wyniki moga˛ być punktem
wyjściowym do zaplanowania programów fizjoterapii oraz oceny skuteczności prowadzonego usprawniania.
Liczne publikacje potwierdzaja˛ szerokie zastosowanie systemu BTS w wielu dziedzinach medycyny
i fizjoterapii. Uniwersalność zastosowań, możliwość różnorodnych konfiguracji oraz tworzenia własnych protokołów badawczych, pozwala na zaspokojenie rosna˛cych wymagań klinicystów i naukowców.
Słowa kluczowe: analiza chodu, ruch, BTS Smart.
The possibility of using the BTS SMART-D as a modern diagnostic
tool in physiotherapy
Summary
The examination of the musculoskeletal system as a whole is most important in physiotherapy, yet
the most complicated, due to the necessity of treating the osteoarticular, muscular and nervous system as
integrated systems.
252
Justyna Leszczewska i in.
What complements the standard clinical examination of body posture is a quantitative, objective
analysis of the motion, which in clinical practice is increasingly implemented. Spatio-temporal,
kinematic and kinetic parameters are designated with the use of that method. Expanding research to the
measurement of sEMG, a complete picture of muscles in different phases of motion is obtained.
The BTS Smart System-D is a modern, digital tool for multifactorial objective analysis of all types of
motion. Its precision and accuracy is unique. The tool allows for exclusion of mistakes made during
subjective observations and changes impossible for identification at standard clinical testing can be
traced. The testing is safe and non-invasive without physical or psychological discomfort on the side of
a patient. The results are basis for planning physiotherapy programs and make the treatment more
efficient.
Many publications prove wide application of the BTS in various fields of medicine and physiotherapy. Universality of the BTS use in many configurations, as well as the possibility of creation of own
research protokoles allow for meeting the expectations of clinicists and scientists.
Key words: motion analysis, movement, BTS Smart.
OSW
Szkice Humanistyczne
2010
Tom X
Nr 4
Aleksandra Kolwicz, Anna Afeltowicz-Mich, Dariusz Czaprowski
Olsztyńska Szkoła Wyższa im. Józefa Rusieckiego
Wykorzystanie współczynnika zgie˛cie-wyprost mierzonego
metoda˛ sEMG w diagnostyce zaburzeń układu ruchu u dzieci
– doniesienie wste˛pne
Wste˛p
Elektromiografia powierzchniowa (sEMG) jest nieinwazyjna˛ metoda˛
oceny pracy mie˛śni zarówno w warunkach dynamicznych, jak i statycznych. Za
pomoca˛ umieszczonych na ciele elektrod rejestruje sie˛ sygnały elektryczne
pochodza˛ce z mie˛śni. Uzyskany w ten sposób elektromiogram określa sie˛ jako
globalny, ponieważ jest suma˛ potencjałów czynnościowych pojedynczych jednostek ruchowych mie˛śnia, nad którym znajduja˛ sie˛ elektrody [Piotrkiewicz, Wit
1999].
Oprogramowanie urza˛dzenia pozwala na tworzenie protokołów badawczych
zależnie od indywidualnych potrzeb badacza. Moga˛ one zawierać zapisy pracy
mie˛śni w statyce lub dynamice. Najbardziej złożona˛ forma˛ protokołu badania sa˛
testy sekwencyjne. Stanowia˛ one serie˛ procedur umożliwiaja˛cych systematyczna˛
i obiektywna˛ ocene˛ pracy mie˛śni podczas sekwencji ruchów wykonywanych
przez badanego w określonej kolejności i w ściśle określonym czasie [Mika i wsp.
2004].
Wykorzystywany w badaniach własnych test sekwencyjny sEMG mie˛śnia
prostownika grzbietu w odcinku le˛dźwiowym zawierał naste˛puja˛ce fazy:
1. Test postawy (ryc. 1),
2. Skłon tułowia w przód i powrót do pozycji wyjściowej (ryc. 2),
3. Przeprost tułowia i powrót do pozycji wyjściowej (ryc. 3),
4. Rotacja tułowia w prawo i powrót do pozycji wyjściowej (ryc. 4),
5. Rotacja tułowia w lewo i powrót do pozycji wyjściowej (ryc. 5),
6. Skłon boczny tułowia w prawo i powrót do pozycji wyjściowej (ryc. 6),
7. Skłon boczny tułowia w lewo i powrót do pozycji wyjściowej (ryc. 7).
254
Aleksandra Kolwicz i in.
Ryc. 1. Faza I – Test postawy
Ryc. 2. Faza II – Skłon tułowia
w przód i powrót do pozycji
wyjściowej
Ryc. 3. Faza III – Przeprost
tułowia i powrót do pozycji
wyjściowej
Ryc. 4. Faza IV – Rotacja
tułowia w prawo i powrót
do pozycji wyjściowej
Ryc. 5. Faza V – Rotacja
tułowia w lewo i powrót
do pozycji wyjściowej
Ryc. 6. Faza VI – Skłon boczny
tułowia w prawo i powrót
do pozycji wyjściowej
Wykorzystanie współczynnika zgie˛cie-wyprost...
255
Ryc.7. Faza VII – Skłon boczny tułowia w lewo i powrót
do pozycji wyjściowej
Analiza sygnału sEMG podczas fazy skłonu w przód i powrotu do pozycji
wyjściowej pozwala na obliczenie współczynnika zgie˛cie-wyprost. Stanowi on
iloraz szczytowej wartości amplitudy sygnału podczas ruchu powrotu ze zgie˛cia do
pozycji neutralnej (praca koncentryczna) oraz szczytowej wartości amplitudy
podczas fazy zgie˛cia (praca ekscentryczna) (Ryc. 8) [Mika i wsp. 2009].
Ryc. 8. Zapis sygnału sEMG podczas fazy skłonu w przód i powrotu do pozycji wyjściowej. Strzałka˛
zaznaczono maksymalne wartości napie˛cia służa˛ce do obliczania współczynnika zgie˛cie-wyprost
256
Aleksandra Kolwicz i in.
Współczynnik zgie˛cie-wyprost jest przydatnym narze˛dziem wykorzystywanym
w diagnostyce osób z dolegliwościami bólowymi w odcinku le˛dźwiowym kre˛gosłupa. Wartość normatywna współczynnika dla zdrowych osób dorosłych wynosi
2,5 [Sihvonen 1997]. U osób z dolegliwościami bólowymi w zapisie sygnału sEMG
obserwuje sie˛ zmiany w amplitudzie oraz symetrii napie˛cia badanych mie˛śni
[Gombatto i wsp. 2008, Descarreaux i wsp. 2008].
Według wiedzy autorów w literaturze brak jest danych na temat wykorzystania
opisywanego współczynnika w diagnostyce układu ruchu u dzieci oraz możliwości
prognozowania na jego podstawie ewentualnych zaburzeń czynnościowych w obre˛bie mie˛śnia prostownika grzbietu moga˛cych wysta˛pić w przyszłości.
Cel badań
Celem badań była próba oceny przydatności współczynnika zgie˛cie-wyprost
w diagnostyce układu ruchu u dzieci.
Metoda badawcza
U wszystkich badanych przeprowadzono funkcjonalne sekwencyjne
testy sEMG mie˛śnia prostownika grzbietu w odcinku le˛dźwiowym. Metodyka
badania sEMG była zgodna z wytycznymi projektu SENIAM [Hermens i wsp.
1996]. Do badania wykorzystano urza˛dzenie MyoTrace 400 firmy Noraxon.
Naste˛pnie dokonano obróbki surowego sygnału oraz normalizacji za pomoca˛
MVC (Maximum Voluntary Conraction) zgodnie z zaleceniami producenta
[Konrad 2007]. Na podstawie maksymalnej wartości napie˛cia mie˛śnia podczas
skłonu w przód oraz powrotu do pozycji wyjściowej obliczono współczynnik
zgie˛cie-wyprost.
W celu sprawdzenia obiektywności współczynnika zgie˛cie-wyprost zbadano,
czy koreluje on z wielkościa˛ lordozy le˛dźwiowej lub z ewentualnym skróceniem
badanego mie˛śnia.
Ka˛t lordozy le˛dźwiowej określono za pomoca˛ pochyłomierza cyfrowego
Saundersa (ryc. 9). Brano pod uwage˛ wartość zmierzona˛ w swobodnej pozycji
stoja˛cej (ryc. 10-11). Jako prawidłowa˛ wielkość lordozy le˛dźwiowej przyje˛to
wartość 30-40o. Wyniki poniżej 30o uznano za hypolordoze˛, natomiast powyżej 40o
za hyperlordoze˛ [Saur i wsp. 1996].
Wykorzystanie współczynnika zgie˛cie-wyprost...
257
Ryc. 9. Pochyłomierz cyfrowy Saundersa
Ryc. 10. Pomiar ka˛ta lordozy le˛dźwiowej
za pomoca˛ pochyłomierza cyfrowego Saundersa
– pozycja wyjściowa
Ryc. 11. Pomiar ka˛ta lordozy le˛dźwiowej
za pomoca˛ pochyłomierza cyfrowego Saundersa
– pozycja końcowa
258
Aleksandra Kolwicz i in.
Skrócenie mie˛śnia prostownika grzbietu oceniano w pozycji siedza˛cej. Badaja˛cy stabilizował miednice˛ w neutralnym ustawieniu. Zadaniem badanego było
wykonanie skłonu w przód (zbliżenie głowy do kolan) [Lewit 2001].
Ryc. 12. Test mie˛śnia prostownika grzbietu
Uzyskane wyniki poddano analizie statystycznej, w ramach której wykonano
statystyke˛ opisowa˛, test Shapiro-Wilka oraz testy korelacji. Jako poziom istotności
przyje˛to wartość p<0,05.
Materiał badawczy
Badaniem obje˛to 31 dzieci w wieku 8-9 lat, w tym 14 chłopców i 17
dziewczynek (ryc. 13). Dobór grupy badanej miał charakter losowy.
259
Wykorzystanie współczynnika zgie˛cie-wyprost...
Ryc. 13. Ilustracja rozkładu procentowego zmiennej płci w grupie badanej
Tabela 1
Parametry demograficzne grupy badanej
Liczba badanych n=31
Zmienna
średnia
min.
maks.
SD
Wiek (lata)
8,3
8
9
0,48
Wysokość ciała (m)
1,33
1,23
1,50
0,05
Masa ciała (kg)
31
20,5
50
7,17
BMI
17
12
24
3,05
Na przeprowadzenie badań uzyskano zgode˛ Komisji Etycznej oraz pisemne
zgody rodziców.
Wyniki
W pracy podje˛to próbe˛ oceny przydatności współczynnika zgie˛cie-wyprost
w diagnostyce układu ruchu u dzieci. W tym celu określono średnia˛ wartość
opisanego współczynnika. W grupie badanej wyniosła ona dla prawego
mie˛śnia prostownika grzbietu 1.80 (SD=0,76), natomiast dla lewego 1.80
(SD=0,84). Różnice mie˛dzy wynikami uzyskanymi dla obu stron nie były istotne
statystycznie.
Zaobserwowano, że istnieje różnica w uzyskanych wartościach mie˛dzy populacja˛ dzieci i dorosłych. Średni współczynnik u dzieci wyniósł 72% wartości uznanej
za normatywna˛ u dorosłych.
Średnia wartość ka˛ta lordozy le˛dźwiowej w badanej grupie wyniosła 28o
(SD=8,25). U 8 dzieci zaobserwowano skrócenie mie˛śnia prostownika grzbietu
(tab. 2).
260
Aleksandra Kolwicz i in.
Tabela 2
Rozkład wielkości lordozy le˛dźwiowej oraz skrócenia mie˛śnia prostownika grzbietu w grupie badanej
Liczba dzieci
Udział procentowy (%)
Hypolordoza le˛dźwiowa
17
55
Prawidłowa lordoza le˛dźwiowa
12
39
Hyperlordoza le˛dźwiowa
2
6
Skrócenie mie˛śnia prostownika grzbietu
8
26
Naste˛pnie sprawdzono czy wartość współczynnika koreluje z wielkościa˛
lordozy le˛dźwiowej mierzonej pochyłomierzem cyfrowym Saundersa oraz ewentualnym skróceniem mie˛śnia prostownika grzbietu.
Stwierdzono brak istotnej korelacji badanego współczynnika z wielkościa˛
lordozy le˛dźwiowej (tab. 3).
Tabela 3
Korelacja mie˛dzy wartościa˛ współczynnika zgie˛cie-wyprost a ka˛tem lordozy le˛dźwiowej
Wartość korelacji mie˛dzy wartościa˛ współczynnika
zgie˛cie-wyprost a ka˛tem lordozy le˛dźwiowej
p
Strona prawa
0,06
0,74
Strona lewa
0,08
0,67
Zaobserwowano ponadto brak istotnych statystycznie różnic mie˛dzy średnia˛
wartościa˛ współczynnika zgie˛cie-wyprost uzyskiwana˛ przez dzieci z hypolordoza˛
i prawidłowa˛ wielkościa˛ lordozy le˛dźwiowej (tab. 4). Ze wzgle˛du na mała˛
liczebność grupy z hyperlordoza˛ le˛dźwiowa˛ nie uwzgle˛dniono jej w analizie
statystycznej.
Tabela 4
Porównanie średniej wartości współczynnika zgie˛cie-wyprost mie˛dzy grupa˛ dzieci z hypolordoza˛
i z prawidłowa˛ wielkościa˛ lordozy le˛dźwiowej
Grupa dzieci z hypolordoza˛
le˛dźwiowa˛
Grupa dzieci z prawidłowa˛
wielkościa˛ lordozy
le˛dźwiowej
p
Średnia wartość współczynnika
zgie˛cie-wyprost dla strony
prawej
1,89
1,72
0,54
Średnia wartość współczynnika
zgie˛cie-wyprost dla strony lewej
1,82
1,70
0,69
261
Wykorzystanie współczynnika zgie˛cie-wyprost...
Stwierdzono także brak istotnej korelacji mie˛dzy badanym współczynnikiem
a przykurczem mie˛śnia prostownika grzbietu (tab. 5).
Tabela 5
Korelacja mie˛dzy wartościa˛ współczynnika zgie˛cie-wyprost a skróceniem mie˛śnia prostownika grzbietu
Wartość korelacji mie˛dzy wartościa˛ współczynnika
zgie˛cie-wyprost a przykurczem mie˛śnia prostownika grzbietu
p
Strona prawa
0,16
0,39
Strona lewa
0,10
0,59
Dyskusja
Elektromiografia powierzchniowa jest wiarygodnym i obiektywnym narze˛dziem wykorzystywanym w diagnostyce zaburzeń układu ruchu u dorosłych [Reaz
i wsp. 2006]. Współcześnie stała sie˛ ona popularna˛ metoda˛ wykrywania nieprawidłowości w pracy mie˛śni grzbietu, które towarzysza˛ dolegliwościom bólowym
odcinka le˛dźwiowego kre˛gosłupa [Lariviere i wsp. 2000]. Sekwencyjne testy
mie˛śnia prostownika grzbietu umożliwiaja˛ obserwacje˛ napie˛cia badanego mie˛śnia
podczas serii czynnych ruchów tułowia we wszystkich płaszczyznach. Na podstawie wartości maksymalnego napie˛cia badanego mie˛śnia podczas skłonu (praca
ekscentryczna) i wyprostu (praca koncentryczna) w płaszczyźnie strzałkowej,
oblicza sie˛ współczynnik zgie˛cie-wyprost. Wyznaczony empirycznie przez Sihvonena przedział wartości normatywnych opisanego współczynnika oscyluje mie˛dzy 1,5 a 3,5. Wynik wykraczaja˛cy poza te normy wskazuje na patologiczny
dysbalans napie˛cia badanego mie˛śnia podczas pracy o charakterze koncentrycznym
i ekscentrycznym [Sihvonen 1997].
Opisywany przez wielu autorów współczynnik zgie˛cie-wyprost pozwala na
potwierdzenie wyste˛powania nieprawidłowości u osób, u których proces patologiczny jest już zaawansowany, jednak obecnie coraz popularniejsze staje sie˛
podejście akcentuja˛ce role˛ profilaktyki w systemie ochrony zdrowia. Wyrazem
tego jest da˛żenie do poszukiwania obiektywnych metod badawczych, pozwalaja˛cych na przewidzenie możliwości rozwoju patologicznych zmian jeszcze w stanie
subklinicznym. W zapobieganiu dolegliwościom bólowym odcinka le˛dźwiowego
kre˛gosłupa pomocne moga˛ być przesiewowe badania dzieci i młodzieży
pod ka˛tem nieprawidłowości w obre˛bie kompleksu le˛dźwiowo-miedniczno-biodrowego.
Według wiedzy autorów, w literaturze brak jest doniesień na temat wykorzystania sekwencyjnych testów sEMG w diagnostyce fizjoterapeutycznej dzieci.
262
Aleksandra Kolwicz i in.
Fakt ten stał sie˛ motywacja˛ do podje˛cia badań, których celem była ocena
obiektywności opisywanej metody w diagnostyce pediatrycznej. Ze wzgle˛du na
stosunkowo niewielka˛ liczebność grupy badanej wnioski należy wycia˛gać niezwykle ostrożnie, jednak wyniki uzyskane na podstawie dotychczasowych badań
zdaja˛ sie˛ być bardzo obiecuja˛ce. Brak zależności pomie˛dzy wielkościa˛ lordozy
le˛dźwiowej oraz ewentualnym skróceniem mie˛śnia prostownika grzbietu w odcinku le˛dźwiowym a wartościa˛ współczynnika zgie˛cie-wyprost, potwierdza jego
obiektywność i wiarygodność. Nieinwazyjny charakter sekwencyjnych testów
sEMG oraz stosunkowo prosty sposób obsługi sprze˛tu pozwala stwierdzić, że
elektromiografia może stać sie˛ skutecznym i efektywnym narze˛dziem diagnostycznym, wykorzystywanym w profilaktycznych badaniach przesiewowych dzieci i młodzieży.
Wnioski
1. Na wartość współczynnika zgie˛cie-wyprost nie wpływa wielkość lordozy
le˛dźwiowej.
2. Wartość współczynnika zgie˛cie-wyprost jest niezależna od skrócenia
mie˛śnia prostownika grzbietu.
3. Średnia wartość współczynnika zgie˛cie-wyprost uzyskiwana u dzieci
w wieku 8-9 lat stanowi 72% wartości normatywnej dla dorosłych.
4. Współczynnik zgie˛cie-wyprost może być obiektywnym narze˛dziem wykorzystywanym w diagnostyce zaburzeń czynnościowych mie˛śnia prostownika
grzbietu u dzieci.
Piśmiennictwo
1. Descarreaux M., Lafond D., Jeffrey-Gauthier R., Centomo H., Cantin V., Changes in the flexionrelaxation response induced by lumbar muscle fatigue, BMC Musculoskeletal Disorders 2008, 9,
10.
2. Gombatto S.P., Norton B.J., Scholtes S.A., Van Dillen L.R., Differences in symmetry of lumbar
region passive tissue characteristics between people with and people without low back pain, Clin
Biomech 2008, 23, 8.
3. Hermens i wsp., European Activities on Surface Electromyography, Torino 1996.
4. Kankaanpaa M., Taimela S., Airaksinen O., Reference change of the paraspinal spectral EMG in
evaluation of low back pain rehabilitation, Pathophysiology 1998, 5.
5. Konrad P., ABC EMG, Gliwice 2007.
6. Lariviere Ch., Gagnon D., Loisel P., The comparison of trunk muscles EMG activation between
subjects with and without chronic low back pain during flexion-extension and lateral bending
tasks, Journal of Electromyography and Kinesiology 2000, 10.
7. Lewit K., Terapia manualna w rehabilitacji chorób narza˛du ruchu, Kielce 2001.
Wykorzystanie współczynnika zgie˛cie-wyprost...
263
8. Mika A. i wsp., Ocena wpływu obuwia na niskich i na wysokich obcasach na aktywność
bioelektryczna˛ mie˛śnia prostownika kre˛gosłupa oceniana˛ w spoczynku i podczas ruchu, Rehabilitacja Medyczna 2009, 13, 3.
9. Piotrkiewicz M., Wit A., Elektromiografia i elektroneurografia, [w:] Traczyk W.Z., Diagnostyka
czynnościowa człowieka, Warszawa 1999.
10. Preuss R., Fung J., Musculature and biomechanics of the trunk in the maintance of upright posture,
Journal of Electromyography and Kinesiology 2008, 18.
11. Saur P.M. i wsp., Lumbar range of motion: Reliability and validity of the inclinometer technique in
the clinical measurement of trunk flexibility, Spine 1996, 21, 11.
12. Sihvonen T., Flexion Relaxation of the Hamstring Muscles During Lumbar-Pelvic Rhythm,
Arch.Phys Med. Rehabil. 1997, 78.
13. Reaz M.B.I., Hussain M.S., Mohd-Yasin F., Techniques of EMG signal analysis: detection,
processing, classification and applications, Biol.Proced.Online 2006, 8, 1.
14. Wykorzystanie sekwencyjnych testów klinicznych w powierzchniowym EMG (materiały edukacyjne firmy TECHNOMEX).
Wykorzystanie współczynnika zgie˛cie-wyprost mierzonego metoda˛ sEMG w diagnostyce zaburzeń
układu ruchu u dzieci – doniesienie wste˛pne
Streszczenie
Sekwencyjne testy mie˛śnia prostownika grzbietu w odcinku le˛dźwiowym kre˛gosłupa z zastosowaniem elektromiografii powierzchniowej (sEMG) pozwalaja˛ na wyznaczenie współczynnika zgie˛ciewyprost. Stanowi on przydatne narze˛dzie wykorzystywane w diagnostyce zaburzeń układu ruchu u osób
cierpia˛cych na dolegliwości bólowe kre˛gosłupa. Współcześnie poszukuje sie˛ obiektywnych i wiarygodnych metod umożliwiaja˛cych zaobserwowanie nieprawidłowości jeszcze w stanie subklinicznym.
Celem badań była ocena przydatności współczynnika zgie˛cie-wyprost w diagnostyce zaburzeń
w obre˛bie układu ruchu u dzieci. Badaniem obje˛to 31 dzieci w wieku 8-9 lat, w tym 14 chłopców i 17
dziewczynek. U wszystkich badanych przeprowadzono funkcjonalne sekwencyjne testy sEMG mie˛śnia
prostownika grzbietu w odcinku le˛dźwiowym, na podstawie których obliczono wartość współczynnika
zgie˛cie-wyprost. Naste˛pnie zbadano, czy koreluje on z wielkościa˛ lordozy le˛dźwiowej, mierzonej za
pomoca˛ pochyłomierza cyfrowego Saundersa lub z ewentualnym skróceniem badanego mie˛śnia.
Badania wykazały brak zależności pomie˛dzy wielkościa˛ lordozy le˛dźwiowej oraz ewentualnym
skróceniem mie˛śnia prostownika grzbietu w odcinku le˛dźwiowym a wartościa˛ współczynnika zgie˛ciewyprost, co potwierdza jego obiektywność i wiarygodność.
Słowa kluczowe: elektromiografia powierzchniowa, współczynnik zgie˛cie-wyprost.
The use of flexion-extension factor as measured by sEMG in the diagnosis
of movement disorders among children. Preliminary report
Summary
Sequential tests of the back extensor muscle in the lumbar segment of the spine with the use of
surface electromyography (sEMG) allows determination of the flexion-extension phenomenon. It is
a useful tool for the diagnosis of disorders of the musculoskeletal system among people suffering from
264
Aleksandra Kolwicz i in.
spinal pain. Currently, objective and reliable mehods enabling the observation of irregularities still in ite
subclinical state are searched for.
The aim of the study was to evaluate the usefulness of flexion-extension factor in the diagnosis of
disorders within the respiratory system concerning children. The study included 31 children aged 8-9
years, 14 boys and 17 girls. All children underwent functional sequence tests sEMG of extensor muscle
in the lumbar spine. On this basis, the flextion-extension factor was valued. Then it was tested whether it
correlates with the size of lumbar lordosis, measured by Saunder’s digital iclinometer or the shortening
of the examined muscle.
Studies have shown no correlation between the size of lumbar lordosis or possible shortening of the
extensor muscle in the lumbar spine and the value of the flexion-extension phenomenon, which confirms
its objectivity and credibility.
Key words: surface electromyography, the flexion-extension phenomenon.
OSW
Szkice Humanistyczne
2010
Tom X
Nr 4
Jacek Aptowicz, Grzegorz Lemiesz, Paweł Ciesiun, Ryszard Biernat,
Agnieszka Mrozowska
Olsztyńska Szkoła Wyższa im. Józefa Rusieckiego
Zastosowanie FMS (Functional Movement Screen)
do oceny ruchomości funkcjonalnej na przykładzie zawodników
uprawiaja˛cych taekwondo olimpijskie
Wste˛p
Dotychczasowa ocena zdolności motorycznych koncentrowała sie˛ na ocenie
mocy, siły mie˛śniowej, wytrzymałości, zwinności. Wyniki te były odnoszone do
danych normatywnych lub porównane dla tego samego zawodnika w jednostce
czasu. Ocena ta nie pozwała jednoznacznie zweryfikować zdolności ruchowych,
które daja˛ podstawe˛ do rozwijania prawidłowych wzorców ruchowych w sporcie.
Dlatego istotne jest poddanie ocenie podstawowych wzorców ruchowych, które
powinny być przeprowadzane przed podje˛ciem aktywności fizycznej, traktowane
jako podstawowy sprawdzian sprawności fizycznej, określaja˛cy zaburzenia, które
mogły zostać pominie˛te podczas oceny medycznej. U osób maja˛cych problemy
z wykonaniem testów, może dochodzić podczas aktywności ruchowej do powstania
kompensacyjnych wzorców, które ograniczaja˛ maksymalne możliwości fizyczne,
prowadza˛c do zaburzeń biomechanicznych i w konsekwencji do wysta˛pienia urazu
[1, 7].
System FMS został stworzony przez amerykańskiego fizjoterapeute˛ Graya
Cooka. Celem funkcjonalnej oceny motorycznej jest zmniejszenie ryzyka wysta˛pienia kontuzji oraz podniesienie poziomu sportowego. Składa sie˛ z: podstawy
5x15x150 cm, 2 poprzeczek, gumy i dra˛żka. Do oceny wykorzystuje sie˛ 7 podstawowych testów oceniaja˛cych wzorce ruchowe pacjenta, sportowca podczas
wykonywania prostych, podstawowych czynności ruchowych, które dostarczaja˛
informacji niezbe˛dnych do tworzenia programów treningowych lub prowadzenia
ćwiczeń. Testy wykonywane sa˛ w ekstremalnych pozycjach, pozwalaja˛ wychwycić
najsłabsze ogniwo łańcucha kinematycznego, wymagaja˛c od ćwicza˛cego zachowania balansu, mobilności, elastyczności oraz stabilizacji. Ocena wymaga obserwacji
266
Jacek Aptowicz i in.
ruchu badanego w płaszczyźnie strzałkowej i czołowej. Każdy test oceniany jest od
0 do III:
III – uzyskuje sie˛ przy perfekcyjnie wykonanym teście bez kompensacyjnych
wzorców ruchowych,
II – uzyskuje sie˛ przy prawidłowo wykonanym teście, z koniecznościa˛ użycia
kompensacyjnych wzorców ruchowych,
I – przy niemożności wykonania testu przez badanego,
0 – gdy podczas wykonywania testu badany odczuwa ból.
W przypadku uzyskania wyniku poniżej 3 należy zidentyfikować przyczyne˛
ograniczenia, poprzez szczegółowe testy diagnostyczne. W niektórych testach
wykonuje sie˛ pre-test, pomimo że badany uzyskał 3 punkty.
TESTY [3]
Test 1: Głe˛boki przysiad (Deep Squat)
a) głe˛boki przysiad jest testem pozwalaja˛cym na ocene˛ ogólnej mechaniki ciała,
b) pozwala on na ocene˛ obustronnej, symetrycznej i funkcjonalnej ruchomości
w stawach biodrowych, kolanowych oraz skokowych,
c) dra˛żek trzymany ponad głowa˛ pozwala na funkcjonalna˛ ocene˛ mobilności
obre˛czy barkowej i odcinka piersiowego kre˛gosłupa.
Fot. 1
Fot. 2
Fot. 3
Fot. 1, 2, 3. Przedstawia test głe˛bokiego przysiadu w płaszczyźnie czołowej 1/3 i strzałkowej 2
Zastosowanie FMS (Functional Movement Screen) do oceny ruchomości...
267
Punktacja
III punkty
– tułów ułożony równolegle w stosunku do piszczeli lub w kierunku pionowym,
– kość udowa poniżej linii poziomej,
– kolana ustawione w osi kończyny dolnej,
– dra˛żek ustawiony nad stopami,
– ramiona sa˛ przedłużeniem tułowia,
– pie˛ty sa˛ w kontakcie z podłożem.
II punkty
– gdy badany wykona poprawnie przysiad z podstawa˛ pod pie˛tami.
I punkt
– gdy badany nie jest w stanie wykonać przysiadu z podparciem.
0 punktów
– jeśli w trakcie wykonywania testu, badany zgłosił ból.
Test 2: Przeniesienie nogi nad płotkiem (Hurdle Step)
a) test HS jest opracowany w celu oceny mobilności i stabilności całego łańcucha
kinematycznego kończyny dolnej i tułowia,
b) ocenia on obustronna˛ funkcjonalna˛ ruchomość i stabilizacje˛ w stawach biodrowych, kolanowych skokowych, jak również jest sprawdzianem balansu
i dynamicznej stabilizacji.
Fot. 4
Fot. 5
Fot. 4, 5. Przedstawia test przeniesienia nogi nad płotkiem
268
Jacek Aptowicz i in.
Punktacja
III punkty
– stawy biodrowe, kolanowe i skokowe ustawione w płaszczyźnie strzałkowej,
– minimalny ruch w odcinku le˛dźwiowym kre˛gosłupa,
– dra˛żek w stosunku do poprzeczki pozostaje równoległy,
– symetryczna ruchomość w stawach biodrowych.
II punkty
– brak ustawienia w płaszczyźnie strzałkowej pomie˛dzy stawami biodrowymi
kolanowymi i skokowymi,
– ruch w odcinku le˛dźwiowym kre˛gosłupa,
– brak równoległego ustawienia pomie˛dzy dra˛żkiemi poprzeczka˛.
I punkt
– stopy w kontakcie z poprzeczka˛,
– zaburzenie równowagi.
0 punktów
– jeśli w trakcie wykonywania testu, badany zgłosił ból.
Test 3: Przysiad w wykroku (In-Line Lunge)
a) test ten ocenia mobilność i stabilizacje˛ tułowia, miednicy, bioder, kolan
i stawów skokowych,
b) ocenia również zdolność tułowia do przeciwdziałania siłom rotacyjnym, z jednoczesnym zachowaniem prawidłowego ustawienia.
Fot. 6
Fot. 7
Fot. 6, 7. Przedstawia test przysiadu w wykroku
Zastosowanie FMS (Functional Movement Screen) do oceny ruchomości...
269
Punktacja
III punkty
– minimalny ruch tułowia (lub bez ruchu),
– stopy ułożone w linii na desce,
– kolano kończyny zakrocznej dotyka deske˛ za pie˛ta˛ kończyny wykrocznej.
II punkty
– brak kontaktu dra˛żka z krzywiznami kre˛gosłupa,
– wyste˛puje ruch tułowia,
– dra˛żek i stopy nie pozostaja˛ w płaszczyźnie strzałkowej,
– kolano kończyny zakrocznej nie dotyka deski za pie˛ta˛ kończyny wykrocznej.
I punkt
– utrata równowagi podczas wykonywania testu.
0 punktów
– jeśli w trakcie wykonywania testu, badany zgłosił ból.
Test 4: Ruchomość obre˛czy barkowej (Shoulder Mobility)
a) ocenia obustronna˛, funkcjonalna˛ ruchomość obre˛czy barkowej, ła˛cza˛c rotacje˛
wewne˛trzna˛ z przywiedzeniem oraz rotacje zewne˛trzna z odwiedzeniem,
b) prawidłowa ruchomość wymaga również mobilności w stawie ramienno-łopatkowym oraz w odcinku piersiowym kre˛gosłupa.
Fot. 8
Fot. 9
Fot. 10
Fot. 8. Przedstawia test ruchomości obre˛czy barkowej
Fot. 9, 10. Pre-test oceniaja˛cy konflikt w stawie podbarkowym
270
Jacek Aptowicz i in.
Punktacja
III punkty
– odległość pomie˛dzy lewa˛ a prawa˛ pie˛ścia˛ powinna być mniejsza lub równa
długości dłoni.
II punkty
– odległość pomie˛dzy lewa˛ a prawa˛ pie˛ścia˛ nie może przekraczać 1,5 odległości
dłoni.
I punkt
– odległość pomie˛dzy lewa˛ a prawa˛ pie˛ścia˛ przekracza 1,5 odległości dłoni.
0 punktów
– jeśli w trakcie wykonywania testu, badany zgłosił ból.
Test 5: Aktywne uniesienie wyprostowanej nogi (Active Straight-Leg Raise)
– test ten ocenia zdolność do uniesienia kończyny dolnej przy ustabilizowanym
tułowiu,
– ocenia również elastyczność i rozcia˛gnie˛cie grupy tylnej mie˛śni uda oraz mie˛śnia
brzuchatego łydki podczas utrzymywania aktywnego wyprostu przeciwnej kończyny,
– oceniamy funkcjonalna˛ elastyczność grupy tylnej mie˛śni uda, jak również
pasywna˛ elastyczność mie˛śnia le˛dźwiowego kończyny przeciwnej.
Fot. 11
Fot. 12
Fot. 11, 12. Przedstawia test aktywnego uniesienia wyprostowanej nogi
Punktacja
III punkty
– dolna cze˛ść dra˛żka znajduje sie˛ pomie˛dzy ASIS i połowa˛ uda,
Zastosowanie FMS (Functional Movement Screen) do oceny ruchomości...
271
– jeśli miejsce padania dra˛żka mieści sie˛ pomie˛dzy miednica˛ a punktem odpowiadaja˛cym połowie długości uda.
II punkty
– jeśli miejsce padania dra˛żka od kostki przyśrodkowej mieści sie˛ pomie˛dzy
połowa˛ uda, a środkiem rzepki kończyny spoczywaja˛cej na podstawie.
I punkt
– jeśli miejsce padania dra˛żka od kostki przyśrodkowej mieści sie˛ poniżej środka
rzepki kończyny spoczywaja˛cej na podstawie.
0 punktów
– jeśli w trakcie wykonywania testu, badany zgłosił ból.
Test 6: Ugie˛cie ramion w podporze (Trunk Stability Push-up)
– celem testu jest ocena stabilności tułowia w płaszczyźnie strzałkowej podczas
symetrycznej pracy ramion,
– wahania tułowia (góra-dół) podczas wykonywania ćwiczenia świadcza˛ o rozproszeniu energii i zwie˛kszonym ryzyku odniesienia kontuzji.
Fot. 13. Pre-test przeprostu w odcinku le˛dźwiowym kre˛gosłupa
Fot. 14
Fot. 15
Fot. 14, 15. Przedstawia test ugie˛cia ramion w podporze
272
Jacek Aptowicz i in.
Punktacja
III punkty
– me˛żczyźni wykonuja˛ jedno powtórzenie z kciukami ułożonymi w linii szczytu
czoła,
– kobiety wykonuja˛ jedno powtórzenie z kciukami ułożonymi w linii brody.
II punkty
– me˛żczyźni wykonuja˛ jedno powtórzenie z kciukami ułożonymi w linii brody,
– kobiety wykonuja˛ jedno powtórzenie z kciukami ułożonymi w linii obojczyka.
I punkty
– me˛żczyźni nie sa˛ w stanie wykonać jednego powtórzenia z dłońmi ustawionymi
na wysokości brody,
– kobiety nie sa˛ w stanie wykonać jednego powtórzenia z kciukami ułożonymi
w linii obojczyka.
0 punktów
– jeśli w trakcie wykonywania testu, badany zgłosił ból.
Test 7: Stabilność rotacyjna tułowia (Rotational Stability)
– celem testu jest ocena stabilności tułowia w poła˛czeniu z niezależnymi ruchami
kończyn dolnych i górnych,
– wiele czynności ruchowych w sporcie wymaga aktywnej stabilizacji tułowia
w trzech płaszczyznach celem efektywnego transferu sił z kończyn dolnych na
górne partie ciała.
Fot. 16. Pre-test wyprostu odcinka piersiowego z kle˛ku podpartego
Zastosowanie FMS (Functional Movement Screen) do oceny ruchomości...
273
Fot. 17
Fot. 18
Fot. 17, 18. Przedstawia test stabilności rotacyjnej tułowia
Punktacja
III punkty
– wykonanie testu z zachowaniem równoległej linii tułowia do podłoża, bez
przechylania na boki i utraty równowagi.
II punkty
– jeżeli badany nie jest w stanie unieść re˛ki i nogi po tej samej stronie to wykonuje
uniesienie przeciwnych kończyn.
I punkt
– niezdolność do wykonania ruchu przeciwstawnymi kończynami.
0 punktów
– jeśli w trakcie wykonywania testu, badany zgłosił ból.
Metodologia badań
Badania zostały przeprowadzone w Szkole Mistrzostwa Sportowego
im. Mariana Bublewicza w Olsztynie. Badaniom obje˛to grupe˛ 15 me˛żczyzn
w wieku (średnia wieku wynosiła 20 lat ± 2,5) uprawiaja˛cych taekwondo
olimpijskie minimum 10 lat. Badani Zostali poddani badaniu funkcjonalnej oceny
motorycznej za pomoca˛ urza˛dzenia FMS. Każdy z nich wykonał siedem testów
przesiewowych.
274
Jacek Aptowicz i in.
Tabela 1
Wyniki 7 testów przesiewowych zawodników uprawiaja˛cych taekwondo olimpijskie
Wynik
Testy
1. DEEP SQUAT
III
II
I
0
6
6
3
–
–
Średnia
2,2
2. HURDLE STEP
Lewa
2
6
7
–
1,66
Prawa
3
7
5
–
1,86
3. IN-LINE LUNGE
Lewa
7
8
–
–
2,5
Prawa
9
5
1
–
2,5
Lewa
4
7
4
–
2
Prawa
7
5
3
–
4. SHOULDER MOBILITY
2,3
Impingement Syndrome Lewa
15
Impingement Syndrome Prawa
15
5. ASLR
Lewa
4
6
5
–
1,93
Prawa
5
6
4
–
2,26
6. TRUNK STABILITY PUSH-UP
10
4
1
–
2,6
Przeprost odc. le˛dźwiowego
15
7. ROTATIONAL STABILITY
Lewa
–
3
12
–
1,2
Prawa
–
4
11
–
1,26
Wyprost odc. piersiowego
15
Wyniki
– Średnio najwie˛ksze zaburzenia wykazywał test stabilności rotacyjnej tułowia
strony lewej (1,2 pkt na 3 pkt),
– Średnio najmniejsze zaburzenia wykazywał test ugie˛cia ramion w podporze (2,6
pkt na 3 pkt),
– U żadnego z badanych nie wysta˛pił ból podczas testów,
– Z wyja˛tkiem testu przysiad w wykroku reszta testów jednokończynowych
wykazała asymetrie˛ ruchowa˛.
Zastosowanie FMS (Functional Movement Screen) do oceny ruchomości...
275
Wnioski
1. Proste narze˛dzie do badań przesiewowych do wykorzystania wśród zdrowych,
aktywnych ruchowo populacji jak również sportowców,
2. Pozwala ustalić ogólne zasady planowania poste˛powania fizjoterapeutycznego,
3. Pozwala na porównanie zdolności i umieje˛tności motorycznych zawodników,
4. Pozwala na zidentyfikowanie wielopłaszczyznowych zaburzeń asymetrii ruchowej pomie˛dzy segmentami ciała.
Dyskusja
Kontrola ruchu jest mechanizmem leża˛cym u podstaw zachowań ruchowych
człowieka, na które składaja˛ sie˛ postawa ciała i ruchy, be˛da˛ce stanami przejściowymi jednej postawy ciała w druga˛ [4, 5].
Funkcjonalna ocena na poziomie motoryczności powinna integrować fundamentalne elementy zdolności motorycznych oraz zachowania balansu, mobilności, elastyczności, koordynacji, kontroli nerwowo-mie˛śniowej oraz stabilizacji do
wykonania podstawowych czynności ruchowych wspólnych dla różnorodnych
dyscyplin sportowych. Zależność, czy też wpływ wielu komponentów różnych
systemów ciała dobrze ilustruje model kinezjologiczny zaproponowany przez S.
Sharmann 2002 [6].
Ciało traktujemy jako jeden łańcuch, poddawany wielopłaszczyznowym działaniom wymagaja˛cym przyspieszenia, hamowania i stabilizacji segmentów ciała.
Kiedy z tego łańcucha wypada jedno ogniwo na skutek urazu naste˛puje zaburzenie
i ograniczenie funkcji (przecia˛żenie, zaburzenie prawidłowej relacji pomie˛dzy
segmentami ciała, powstanie ruchów kompensacyjnych). Działanie tego łańcucha
jest kluczowe do utrzymania prawidłowych wzorców ruchu. Pierwotne lub wtórne
zaburzenie ich funkcjonowania prowadzi w konsekwencji do kompensacyjnej
aktywności mie˛śni synergistycznych, które zaczynaja˛ odgrywać dominuja˛ca˛ role˛.
Functional Movement Screen pozwala na zrównoważona˛ ocene˛, która˛ przed nami
stawia współczesny sport.
Piśmiennictwo
1. Cook G., Burton L., Kiesel K., Van Allen J.: The Functional Movement Screen, Upper and Lower
Quarter Applications, March 14-15, Sioux Falls, South Dakota 1999.
2. Cook G: Athletic body inbalance, Human Kinetics 2003.
3. Cook G.: The Functinal Movement Screen & Corrective Exercise Progressions, DVD 2009.
4. Henriksson M., Ledin T., Good L., Postural Control after Interior Cruciate Ligament Reconstruction
and Functional Rehabilitation, The American Journal of Sports Medicine, 29, 2001.
276
Jacek Aptowicz i in.
5. Stolarczyk A., Śmigielski R., Adamczyk G., Propriocepcja w aspekcie medycyny sportowej.
Medycyna Sportowa, 107, 2000.
6. Sharmann S.A. ed. Diagnosis and Ttreatment of Movement Impaired Syndromem. St. Louise, MO,
Mosby 2002.
7. Zaja˛c W., Wilk M., Poprze˛cki S., Bacik B.: Współczesny trening siły mie˛śniowej, 271-307, Katowice
2009.
8. www.functionalmovement.com
Zastosowanie FMS (Functional Movement Screen) do oceny ruchomości funcjonalnej
na przykładzie zawodników uprawiaja˛cych taekwondo olimpijskie
Streszczenie
Celem pracy jest przedstawienie zastosowania FMS do oceny wzorców ruchowych. Badania zostały
przeprowadzone w Szkole Mistrzostwa Sportowego im. Mariana Bublewicza w Olsztynie. Badaniom
systemem FMS obje˛to grupe˛ 15 me˛żczyzn w wieku (średnia wieku wynosiła 20 lat ± 2,5) uprawiaja˛cych
taekwondo olimpijskie minimum 10 lat.
U żadnego z badanych nie wysta˛pił ból podczas testów. Średnio najwie˛ksze zaburzenia wykazywał
test stabilności rotacyjnej tułowia strony lewej (1,2 pkt na 3 pkt), Średnio najmniejsze zaburzenia
wykazywał test ugie˛cia ramion w podporze (2,6 pkt na 3 pkt), Z wyja˛tkiem testu przysiad w wykroku
reszta testów jednokończynowych wykazała asymetrie˛ ruchowa˛.
Proste narze˛dzie do badań przesiewowych do wykorzystania wśród zdrowych, aktywnych ruchowo
populacji jak również sportowców.
Słowa kluczowe: funkcjonalna ocean motoryczna, testy przesiewowe, sport wyczynowy.
The application of the FMS (Functional Movement Screen) for evaluation
of functional movement on the example of olympic taekwondo athletes
Summary
The aim of the article is presentation of the application of FMS for evaluation of movement patterns.
The tests took place in Marian Bublewicz Sports School in Olsztyn. The group of 15 men, where the
average age was 20 +/- 2,5), training the olympic taekwondo for at least 10 years.
None of the tested felt pain during the procedure. On the average, the greatest disorder was fuond in
the rotation stability of the left side of the trunk (1,2 points out of 3), the average lowest disorder
regarded the test based on bending the arms in support (2,6 points out of 3). Except from the knee bend
test, all other one-limb exercises proved motion asymetry.
A simple tool for screening tests to be used among healthy, physically active populations, as well as
sportspeople.
Key words: Functional motor evaluation, screening tests, advanced sport.
OSW
Szkice Humanistyczne
2010
Tom X
Nr 4
Sławomir Przewłocki
Olsztyńska Szkoła Wyższa im. Józefa Rusieckiego
Fizjoterapia w obliczu śmierci.
Mowa ciała ludzi umieraja˛cych
Bycie wobec cierpienia i śmierci drugiego człowieka jest czymś niezwykle
trudnym, wielu twierdzi, że nadmierne angażowanie sie˛ w cierpienie pacjenta
sprawia, że mniej jesteśmy zdolni poświecić sie˛ choremu. Człowiek umieraja˛cy
może nas nauczyć przede wszystkim jak żyć, a uczestnictwo w cierpieniach
umieraja˛cego może być wielka˛ lekcja˛.
Potrzeba „edukacji ku śmierci” lekarzy, fizjoterapeutów i personelu medycznego jest oczywista. Co w takim razie z innymi, z nami wszystkimi, którzy
nierzadko odsuwamy myśl o śmierci lub wre˛cz uciekamy przed nia˛? Czy towarzyszenia umieraja˛cym można w ogóle sie˛ nauczyć? Każdy chory ma prawo do
godnego umierania, do przeżywania w zgodzie z własnym sumieniem własnego
„testamentu śmierci”.
Przedłużanie życia dzie˛ki kolosalnemu poste˛powi medycyny, sprawiło, że
fizjoterapeuta czy lekarz stane˛li wobec dylematu bliskości śmierci i jej godnego
przyje˛cia. Praca bezpośrednio czy pacjencie wymusza, czy inaczej, narzuca pewne
wzorce zachowań, Inne w opiece szpitalnej, inne natomiast w opiece paliatywnej
czy terminalnej. Całość złożoności opieki fizjoterapeutycznej tej drugiej rozbija sie˛
w zasadzie o jeden aspekt. Pacjent musi chcieć i powinna to być tylko i wyła˛cznie
jego decyzja. Opieka terminalna wymaga specyfiki piele˛gnacji, dobrze funkcjonuja˛cego zaplecza medycznego, oddanego personelu, bezkompromisowego
podejścia do pacjenta. Od całego zespołu opiekuńczo- terapeutycznego tak naprawde˛ zależy kształt tej opieki.
Bez zgody, zaufania i aprobaty pacjenta nie jesteśmy w stanie nic zrobić,
a jakakolwiek interwencja wbrew tym zasadom doprowadzi do tego, że efektów nie
osia˛gniemy żadnych, a przy okazji nasz podopieczny serdecznie znienawidzi Nasza˛
osobe˛. Uświadomienie sobie tej prawdy pozwoli Nam unikna˛ć niepotrzebnych
zaostrzeń, czy nawet otwartego konfliktu z pacjentem. Nasza dbałość o formy
kontaktu z Nimi, o zachowanie jego godności i godności jego umierania, przyniesie
o wiele wie˛cej efektów pozytywnych, niż szarpanie sie˛ nieche˛tnym do ćwiczeń
278
Sławomir Przewłocki
umieraja˛cym człowiekiem. Należy niezwykle ostrożnie i z olbrzymi taktem
traktować swoje powołanie, bo praca z pacjentem terminalnym wymaga takich
zachowań, wobec których ani pacjent, ani tym bardziej Jego rodzina nie be˛da˛ mieli
najmniejszych zastrzeżeń. Nie należy w żadnym przypadku przekraczać tej cienkiej
granicy. Kres życia to uwieńczenie długiej grogi ludzkiej egzystencji. Jakiekolwiek
zawirowania na Jej końcu, jakakolwiek ingerencja w misterium śmierci to dla nas
fizjoterapeutów (ale przecież nie tylko), osobista kle˛ska nieudolności, niemocy,
zwykłego braku ludzkich odruchów.
Traktowanie człowieka umieraja˛cego jako jeszcze jeden medyczny przypadek
godzi w sens Naszej pracy. W którym momencie powinnyśmy odejść od łóżka
pacjenta, ale odejść od człowieka pogodzonego ze swoim życiem, wyciszonego,
przygotowanego na ostatni krok? Odejść jako przyjaciel i powiernik, a nie jako kat
i dre˛czyciel. Rozpatrzenie tego we własnym sumieniu i zrozumieniu, to dla rzeszy
pracuja˛cych koleżanek i kolegów w opiece terminalnej priorytet. Priorytet to tyle
ważny, że daja˛cy Nam możliwość godnego reprezentowania własnych przekonań
i własnych wartości. Kreowanie takich zachowań może przynieść Nam jedynie
pozytywny skutek, szacunek ludzi z którymi pracujemy, szacunek do pacjenta
i Jego rodziny. Nie zapominajmy o tym. Dawajmy świadectwo swych umieje˛tności
i kompetencji nie w przypadkach prostych i oczywistych, ale właśnie w przypadkach skrajnie stresuja˛cych. Udowadniamy, że lata cie˛żkich studiów nie poszły na
marne, że Nasze otwarte serca na cierpienie innych tylko mobilizuja˛ Nas do jeszcze
wytrwalszej pracy, bo każdy kiedyś do końca tej drogi dojdzie. I może nagle sie˛
okazać, że jesteśmy po drugiej stronie bariery nie jako fizjoterapeuci, ale jako
pacjenci. I wtedy My również staniemy wobec wyboru.
Pamie˛tajmy, żeby słuchać Naszych pacjentów. Oni naprawde˛ chca˛ przekazać
Nam wiele cennych wskazówek i uwag. Nie zacierajmy tego obrazu. Pacjent,
a zwłaszcza pacjent terminalny najlepiej wie, czego tak naprawde˛ potrzebuje.
Ba˛dźmy dobrymi pośrednikami w przekazie tych informacji. Nie walczmy z pacjentem.
W miare˛ poste˛pu choroby świat chorego zawe˛ża sie˛, jego zainteresowania
ograniczaja˛ sie˛ do najbliższego otoczenia, w końcu jego osoby. W obliczu
nadchodza˛cej śmierci nie przecenienia staja˛ sie˛ takie potrzeby chorego jak:
– poczucie oparcia w bliskich,
– zaspokojenie duchowych i religijnych potrzeb chorego,
– uniknie˛cie cierpienia,
– kontakt fizyczny z najbliższymi.
Zrozumienie miłości i oddania staja˛ sie˛ sprawa˛ priorytetowa˛, tak jak zrozumienie, że jakość życia,(czytaj jakość umierania) jest ważniejsza od jego
długości.
Stosowanie ucia˛żliwych zabiegów fizjoterapeutycznych czy medycznych
wbrew woli pacjenta, odbieranie choremu możliwości godnej śmierci musi budzić
279
Fizjoterapia w obliczu śmierci......
szereg wa˛tpliwości. Czy powstrzymywanie sie˛ od działań, które nie przywróca˛
zdrowia, a jedynie odsuna˛ w czasie nieunikniona˛ śmierć, 1 na trwaniu w cierpieniu,
jest zgodne z naszym sumieniem? Dylematy moralne i etyczne wobec umierania,
czy wobec samej śmierci i problemów bliskości jej oddziaływania na sumienie osób
bliskich, stanowia˛ z jednej strony próbe˛ odsuwania sie˛ od Niej, z drugiej zaś strony
do potrzeb zrozumienia sie˛ ogromem jej wszechobecności. Problem ten dotyczy
również personelu medyczno-opiekuńczego z reguły bezpośrednio zaangażowanego w komunikacje˛ z chorym terminalnym.
Właściwe „odczytywanie” znaków, „mowy ciała ludzi umieraja˛cych” to dar
człowieczeństwa. Dar o tyle ważny, że daja˛cy możliwość doboru takich procedur
fizjoterapeutycznych lub medycznych, które nie godza˛ bezpośrednio w chorego
i w przeżywanie jego śmierci.
Symptomy umierania dla osób, które je potrafia˛ zrozumieć, daja˛ również
podstawe˛ do urzeczywistniania odpowiedzialnych i adekwatnych do stanu chorego
zachowań.
Mowa ciała ludzi umieraja˛cych jest mało 2 chociaż jej ranga i znaczenie nie
podlega dyskusji.
Pacjent świadomie lub nieświadomie, poprzez je˛zyk swojego ciała przekazuje
swoja˛ dezaprobate˛ wykonywania na swojej osobie ucia˛żliwych zabiegów fizjoterapeutycznych czy medycznych.
Test mowy ciała ludzi umieraja˛cych
Lp.
Objawy
I
II
III
1
2
3
4
5
1
Zaprzestanie wszelkiej aktywności
społecznej, interpersonalnej
nie- 3
cze˛ściowe- 2
całkowite- 1
2
Akineza – bezruch powyżej 4 m-cy nie- 3
cze˛ściowe -2
całkowite- 1
3
Krótkotrwałe odwracalne okresy
bezdechu
brak- 3
rzadkie- 2
cze˛ste- 1
4
Nerwowe przemieszczanie
sie˛ w łóżku
brak- 3
rzadkie- 2
cze˛ste- 1
5
Sinienie – miejscowe, ogólne
brak- 3
rzadkie- 2
cze˛ste- 1
6
Mówienie o strachu przed śmierci brak- 3
rzadkie- 2
cze˛ste- 1
7
Mówienie o bólu, uduszeniu
brak- 3
rzadkie- 2
cze˛ste- 1
8
Próby załatwiania spraw
doczesnych
brak- 3
rzadkie- 2
cze˛ste- 1
9
Widzenie osób zmarłych
brak- 3
rzadkie – 2
cze˛ste- 1
10
Spanie
w normie -3
sporadyczne- 2
cia˛głe- 1
11
Apetyt
w normie- 3
zaburzony- 2
brak- 1
280
Sławomir Przewłocki
1
2
3
4
5
12
Zaostrzone rysy twarzy
brak- 3
13
Żegnanie sie˛ z najbliższymi
brak sygnałów- 3 rzadkie- 2
14
Pergaminowa skóra
brak objawów- 3 delikatna zmiana- 2 wyraźne zmiany- 1
15
Majaczenie
brak- 3
rzadkie- 2
cze˛ste- 1
16
Labilność emocjonalna
brak- 3
rzadko- 2
cze˛sta- 1
17
Krótkotrwała gwałtowna
aktywność psychoruchowa
brak- 3
rzadka- 2
zauważalna- 1
18
Stoicyzm- całkowite zoboje˛tnienie brak- 3
rzadko- 2
cze˛ste- 1
19
Wiara pacjenta w możliwość
poprawy stanu zdrowia
tak- 3
tak/nie- 2
nie- 1
Nadzieja pacjenta na możliwość
poprawy stanu zdrowia
tak- 3
tak/nie- 2
nie- 1
20
lekko zarysowane- 2 zaostrzone- 1
cze˛ste- 1
ad 1. Zaprzestanie wszelkiej aktywności interpersonalnej, społecznej
Tempo obniżania sie˛ sprawności psychicznej człowieka zależy przede wszystkim od ogólnego stanu organizmu, warunków bytowych i prowadzonego trybu
życia, ale również do stosunku człowieka do dokonuja˛cych sie˛ w jego życiu
przemian.
W aspekcie psychicznym właściwa starość zaczyna sie˛ od czasu zaostrzenia
dotychczasowych działań, znacznego ograniczania kontaktów społecznych, a wie˛c
od momentu wycofania sie˛ z aktywnego życia. Sytuacja socjalna człowieka starego,
jego środowisko, warunki życia i mieszkania cze˛sto powoduja˛ odizolowanie,
samotność i co za tym idzie długotrwały stres.
Starość 3 jest do stanu nieprzytomności zawodowej i stwarzania obcia˛żenie dla
społeczeństwa (duże koszty opieki medycznej, emerytury), a cze˛sto tez dla rodziny
(pozostawienie bez opieki).
Spowolnienie, upośledzenie sprawności ruchowej i zaburzona percepcja otoczenia sa˛ cze˛sto przyczynami niemożności decydowania o sobie. Osoby stare
zachowuja˛ sie˛ biernie, ponieważ panuja˛ce normy społeczne pozwalaja˛ im tylko na
ograniczona˛ sprawność (brak celu w życiu, brak zainteresowania). Uzależnienie sie˛
od pomocy innych (rodzina, jednostki i placówki pomocy społecznej). Przerwanie
pracy zawodowej oznacza wycofanie sie˛ z kontaktów społecznych oraz wia˛że sie˛
z poczuciem starego człowieka jako wyalienowanego i odsunie˛tego od społeczeństwa (utrata ról społecznych, prestiżu w środowisku, ważnej roli w rodzinie). Ludzi
starszych zwłaszcza gdy sa˛ schorowani i słabi, otacza chłód uczuciowy. I ten brak
oczekiwanego zainteresowania, ciepła, zrozumienia ma skutki chorobotwórcze
zarówno natury psychicznej, jak i somatycznej. W miare˛ starzenia sie˛ człowieka
zmniejsza sie˛ jego zakres interakcji społecznej, co jest wynikiem procesu wzajem-
Fizjoterapia w obliczu śmierci......
281
nego wycofanie sie˛ zarówno społeczeństwa jak i osób starzeja˛cych sie˛. Konsekwencja˛ zmniejszania aktywności interpersonalnej osób starszych jest zwie˛kszenie
zainteresowania dla własnej jaźni i zmniejszenie emocjonalnej wie˛zi ze światem
zewne˛trznym.
ad 2. Przerwy w oddychaniu nocne i dzienne
Oddychanie jest czynnościa˛ regulowana˛ przez ośrodki nerwowe (poziom
korowy, podwzgórzy, opuszkowy) bez udział woli i świadomości. Ośrodki oddechowe koordynuja˛ akcje˛ oddechowa˛ na drodze odruchowej.
Starcze zmiany narza˛dów oddychania i klatki piersiowej odbijaja˛ sie˛ na
czynności tego układu. Stwierdza sie˛ zmniejszenie ilości powietrza wymienianego,
a zwie˛kszenie ilości powietrza zalegaja˛cego w płucach, wie˛c jest on bardziej
zanieczyszczony. W płucach osób starszych naste˛puje zanik ścian pe˛cherzyków,
a powierzchnia oddechowa ulega zmniejszeniu (jest to rozedma starcza). Płuco
starcze traci różowo-żółtawe zabarwienie, zmniejsza sie˛ jego spre˛żystość, wyste˛puje w nim ognisko niedodmy, czyli miejsca bezpowietrzne. Niedodma powstaje, gdy oskrzele doprowadzaja˛ce staje sie˛ niedrożne, np. przy zwiotczeniu
i zapadnie˛ciu, przy nagromadzeniu wydzieliny zapalnej. W starości upośledzone sa˛
mechanizmy samooczyszczenia, polegaja˛ce na fizycznej ochronie przed wniknie˛ciem czynnika szkodliwego do płuc przez wywołanie bezdechu, skurczu
oskrzeli. Proces oczyszczania śluzowo- rze˛skowego dróg oddechowych uzupełnia
odruch kaszlowy, kichnie˛cia (z wiekiem podwyższa sie˛ próg tego odruchu, potrzeba
silniejszego bodźca do wywołania kaszlu). Klatka piersiowa z wiekiem zmienia
swa˛ ruchomość, rozmiary i ustawienia. Zmiany starcze powoduja˛ tendencje˛ do
ustawienia wdechowego, klatka piersiowa staje sie˛ krótsza i bardziej okra˛gła,
ruchomość stawów kre˛gowo-żebrowych zmniejsza sie˛, a zanikowe zmiany mie˛śni
mie˛dzyżebrowych i przepony upośledzaja˛ ruchomość i rozszerzalność klatki
piersiowej. Spada pojemność oddechowa życiowa (ilość powietrza, która może być
wcia˛gnie˛ta do płuc od maksymalnego wydechu do maksymalnego wdechu) do ok.
1.68 l (czyli o połowe˛), a ilościa˛ powietrza zalegaja˛cego o wzrost do 1,7 l wie˛cej
(pojemność życiowa u młodych ludzi wynosi 3,5 l, ilość powietrza zalegaja˛cego
1,5 l). Znaczne zmniejszenie pojemności życiowej oznacza również proces chorobowy(duszność restrykcyjna). Przy takim ograniczeniu możliwości wymiany gazowej organizmu stara sie˛ nadrobić to przyspieszeniu oddechów.
Wyste˛powanie bezdechów trwaja˛cych dłużej niż 10 sek. I wyste˛puja˛cych
cze˛ściej niż 10 razy/min. Określa sie˛ bezdechem zespołu sennego (bezdech
– chwilowe zatrzymanie oddechu, zwykle podczas snu, cze˛sto wyste˛puja˛cy u osób
starszych). Najcze˛stsza˛ postacia˛ zaburzeń oddychania w czasie snu jest bezdech
obturacyjny (ze współistnieniu hipowentylacji). Przejawia sie˛ cyklicznie powtarzaja˛cym sie˛ bezdechem w czasie snu, z zachowaniem, a nawet wzmożeniem
aktywności wdechowej przepony i mie˛śni oddechowych. Bezdech jest wywołany
282
Sławomir Przewłocki
przerwaniem przepływu powietrza w górnym odcinku gardła na skutek wdechowego zapadnia sie˛ mie˛kkich ścian dróg oddechowych. Odkładanie sie˛ tkanki
tłuszczowej, uszkodzenia mechanizmów odruchowych, zapewniaja˛cych dostateczne napie˛cie ścian gardła oraz dodatkowe zwiotczenie mie˛śni pra˛żkowych
w czasie snu predysponuja˛ do zmniejszenia światła dróg oddechowych. Obserwuje sie˛ patologiczny oddech Cheyne;a i Stakesa, który jest ważnym objawem
niewydolności lewokomorowej i wyste˛puje przeważnie w czasie snu. Cechuje go
stopniowe narastanie i naste˛pnie zanikanie faz oddychania aż do bezdechu, który
pojawia sie˛ okresowo. Ten typ oddechu wyste˛puje cze˛ściej u chorych w skojarzeniu z choroba˛ ośrodkowego układu nerwowego (miażdżyca te˛tnic mózgowych).
W niewydolności serca wyste˛puje najcze˛ściej z powodu upośledzonego kra˛żenia
mózgowego.
ad 3. Sinienie zwia˛zane z bezdechami (wargi, płatki uszu, paznokcie, dystalne
odcinki kończyn).
Sinica jest ważnym objawem niewydolności oddychania (sinica skóry, warg,
płatów uszu, paznokci i błon śluzowych).
Może być spowodowana:
1. Niedostatecznym wysyceniem tlenem krwi te˛tniczej na skutek niewydolności mechanizmów wymiany gazowej tzw. sinica centralna.
2. Nadmiernym odtlenowaniem krwi żylnej w przebiegu nie wydolności
kra˛żenia, tzw. sinica obwodowa.
U osób z niewydolnościa˛ sine zabarwienie skóry i błon śluzowych może być
znikome, u osób z czerwienica˛, nawet bez cech niewydolności oddychania, sinica
może być wyraźnie widoczna. W zespole pochodzenia ośrodkowego (bezdech
centralny) przerwy oddechowe sa˛ wywołane pierwotnym zakłóceniem rytmicznej
aktywności ośrodka oddechowego. Wydłużenie przerw oddechowych, ich zwielokrotnienie, a zwłaszcza pojawienie sie˛ ich w okresie snu głe˛bokiego, brak skurczu
mie˛śni wdechowych oraz brak ruchów klatki piersiowej jest patologia˛. Wste˛puja˛
także objawy wtórne w postaci sinicy, czerwienicy, nadciśnieniem w te˛tnicy
płucnej. Pojawiaja˛ sie˛ dolegliwości bólowe w obre˛bie mie˛śni i kości, ochłodzenie
kończyn, ich zasinienie z zaburzeniem kra˛żenie obwodowego.
ad 4. Nerwowe przemieszczanie sie˛ w łóżku
Naturalny sen dobowy jest stanem czynnościowym, niezbe˛dnym do życia,
chroni organizm i układ nerwowy przed wyczerpaniem.
U osób starszych wraz z wiekiem skraca sie˛, by znikna˛ć zupełnie faza snu
NREM 3 i 4 (sen wolnofalowy), w której sen jest najbardziej wartościowy. Kłopoty
z zasypianiem, cze˛ste budzenie sie˛ w środku nocy, trudności z ponownym
zaśnie˛ciem, nerwowe przemieszczanie sie˛ w łóżku maja˛ swoje źródło w psychice.
Podczas snu wyste˛puje zwolnienie akcji serca, obniża sie˛ pojemność wyrzutowa
Fizjoterapia w obliczu śmierci......
283
serca, zużycie tlenu, obniża sie˛ temperatura ciała, wyste˛puja˛ bezdechy. Powodów
bezsenności może być wiele:
– choroba (przewlekła choroba układu oddechowego i towarzysza˛ce jej
trudności z oddychaniem),
– artretyzm (zwia˛zany zawsze z bólem),
– problemy natury emocjonalnej (samotność, śmierć kogoś bliskiego, rezygnacja towarzysza˛ca cze˛sto starości),
– bezczynność i nuda zwia˛zana z brakiem aktywności fizycznej i intelektualnej (brak nadziei i motywacji),
– nadmierne obcia˛żenie psychiczne (przewlekły stres, le˛k).
Problemy z zasypianiem i brakiem głe˛bokiego, koja˛cego snu rujnuje kontakty
z otoczeniem, odbiera radość życia ludziom starym powoduja˛ rozpacz.
ad 5. Widzenie osób zmarłych (zwia˛zane ze zmianami biochemicznymi mózgu
np. obumieranie tkanki mózgowej, niedotlenienie)
Zmiany inwolucyjne pojawiaja˛ce sie˛ w ośrodkowym układzie nerwowym
podczas starzenia sie˛ organizmu polegaja˛ na stopniowym zmniejszaniu sie˛ masy
mózgu, zanikami istnieja˛cych poła˛czeń synaptycznych, zwłaszcza przy zmniejszonej aktywności ruchowej i intelektualnej, wskutek czego neurony niepobudzone
zaczynaja˛ stopniowo obumierać. Zwie˛ksza sie˛ liczba Neronów dotknie˛tych zmianami zwyrodnieniowymi oraz tworza˛ sie˛ pozakomórkowe, rozsiane, ogniskowe białka
amyloidowe, które odkładaja˛ sie˛ w tkance nerwowej i ścianach naczyń mózgowych
w postaci złogów (blaszki starcze).
Najbardziej niebezpieczne jest umiejscowienie blaszek w hipokampie i jego
najbliższej okolicy. Blaszki amyloidowe powstaja˛ce w tej okolicy moga˛ zaburzyć
pamie˛ć i funkcje poznawcze mózgu (ote˛pienie umysłowe – dementia).
Wynikiem patologicznych zmian w kra˛żeniu lub urazu mózgu jest uszkodzenie
tkanki nerwowej ośrodkowego układu nerwowego.
Tkanka nerwowa charakteryzuje sie˛ ogromna˛ wrażliwościa˛ na niedotlenienie
mózgu, wyste˛puja˛ ogniska nieodwracalnej martwicy, które wypełnia blizna˛ tkanke˛
glejowa˛. Jako naste˛pstwo niedotlenienia i zmian biochemicznych obszar kory
mózgowej- okolica tylna (pograniczne okolice skroniowej, ciemieniowej, potylicznej), która odpowiedzialna jest za funkcje czuciowe i wzrokowe, nie zapewnia
prawidłowej orientacji przestrzennej, pojawiaja˛ sie˛ złudzenia, czyli zniekształcenia
w percepcji.
ad 6. Zaburzenie apetytu (brak apetytu)
Zmiany starcze przełyku, żoła˛dka i jelit ida˛ w dwóch kierunkach:
1. Zaniki w zakresie błony śluzowej i utkania gruczołowego, co odbija sie˛ na
produkcji soków trawiennych.
Starcza błona śluzowa żoła˛dka słabnie w wydzielaniu kwasu solnego, obniża
284
Sławomir Przewłocki
sie˛ kwaśność soku żoła˛dkowego, co ma niekorzystny wpływ na flore˛ jelitowa˛ (brak
ochrony przed zakwaszeniem jelita cienkiego). Sta˛d skłonność starców do niestrawności i zaburzeń jelitowych. Dochodzi do rozwoju bakterii gnilnych, co wzmaga
samozatrucie, czyli uszkodzenie organizmu przez pewne szkodliwe substancje
powstaja˛ce nim samym oraz nagromadzenie sie˛ w tkankach złogów, czyli substancji, które na skutek obniżenia przemiany materii staja˛ sie˛ cze˛ściowo bezużyteczne
i zalegaja˛. Przyczyna˛ może być nieprawidłowe odżywianie, zaburzenia przemiany
materii w przebiegu różnych przewlekłych chorób, wzmożone procesy gnilne
w jelicie grubym.
2. Zaniki dotycza˛ce włókien mie˛śniowych i spre˛żystych powoduja˛ce zwiotczenie i zmniejszenie ruchliwości przewodu pokarmowego. Zmiany zanikowe
warstwy mie˛śniowej ułatwiaja˛ powstawanie uchyłków i uchyłkowatości, zaniki
w obre˛bie wie˛zadeł brzusznych i mie˛śni sprzyjaja˛ tworzeniu sie˛ przepuklin.
Obniżone napie˛cie w jelitach powoduje zaparcia oraz upośledzenie wchłaniania
pokarmów. Poste˛puja˛cymi zanikowi ulegaja˛ wa˛troba i trzustka. Im starszy wiek,
tym wie˛kszy odsetek osób ote˛piałych i niedołe˛żnych, u których duże znaczenie
maja˛ niedobory pokarmowe, co ma zwia˛zek z brakiem opieki. Pragnienie i głód
moga˛ słabiej dochodzić do świadomości, stary człowiek zapomina o piciu, co
w konsekwencji powoduje przewlekłe odwodnienie.
Przy braku opieki może cze˛sto dochodzić także do przewlekłych niedoborów
białkowo-witaminowych na tle jednostronnego odżywiania (herbata i bułka).
Mówi sie˛, że nadzieje umiera ostatnia . Dajmy te˛ nadzieje Swoim pacjentom,
ale nie za wszelka˛ cene˛, wbrew ich woli i oczekiwaniom. Hipokryzja˛ byłoby
mówić, że póki tli sie˛ iskierka życia, póty warto coś robić. A może właśnie o te coś
chodzi najbardziej. To coś nie jako sensum stricte czysta medycyna, tylko to coś
łamia˛ce lody, daja˛ce komfort umierania, daja˛ce, czy raczej zachowuja˛ce godność
człowieka. Do końca.
Literatura
Comfort A. 1968. Dlaczego sie˛ starzejemy, Warszawa: PWN, s. 162.
Czerniawska O. 2000. Drogi i bezdroża andragogiki i gerontologii, Łódź, Wydaw.
Dawidowicz A. 1971. Gdy sie˛ człowiek robi starszy, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich,
s. 152.
Górecki M. 2000. Hospicjum w służbie umieraja˛cych, Warszawa, Wydaw.”Żak”,
Janik J. 2000. Aktywność kulturalna i społeczna pensjonariuszy domu „Złota jesień” w Opolu,
„Edukacja Dorosłych”. nr 4, s. 31.
Katowice. Wydaw. „Śla˛sk”, s. 162.
Katowice. Wydaw. „Śla˛sk”, s. 163.
Klonowicz S. 1979. Oblicza starości: wybrane zagadnienia gerontologii społecznej, Warszawa, Wiedza
Powszechna, s. 253.
Fizjoterapia w obliczu śmierci......
285
Krawczyk A. (opr.) 1982. Ludzie starzy: materiały z sesji UMCS Lublin, Warszawa, Ludowa
Spółdzielnia Wydawnicza, s. 255.
Pitt B. 1986. Psychogeriatria: wprowadzenie do psychiatrii wieku podeszłego, Warszawa, Państwowy
Zakład Wydawnictw Lekarskich, s. 219.
Roszkowska-Wiśniewska K. 1978. Nowe życie po sześćdziesia˛tce, Warszawa, Instytut Wydaw. CRZZ, s.
214.
Szarota Z. 2004. Gerontologia społeczna i oświatowa: zarys problematyki, Kraków,
Szatura-Jaworska B., Błe˛dowski P., Dzie˛gielewska M. 2006. Podstawy gerontologii społecznej,
Warszawa, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, s. 322.
Tokaj A. 2005. Codzienność, bezradność, pomoc. Trzy kategorie opisu sytuacji życiowej człowieka
starszego, „Auxilium Sociale”. 3/4, s. 80-95.
Trafiałek E. 2003. Człowiek stary w środowisku lokalnym, „Praca Socjalna”, nr 4, s. 17-24.
Wydaw. Naukowe Akademii Pedagogicznej, s. 106.
Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi, s. 206.
Zych A.A. 1999. Człowiek wobec starości: szkice z gerontologii społecznej,
Zych A.A. 1999. Człowiek wobec starości: szkice z gerontologii społecznej,
Fizjoterapia w obliczu śmierci. Mowa ciała ludzi umieraja˛cych
Streszczenie
Umieranie to nie choroba. To naturalny komponent naszego człowieczeństwa. Bliskość wobec
majestatu śmierci, możliwość jej przewidywania, to dla opieki terminalnej, a zarazem jej pacjentów
sprawa priorytetowa. Zaprzestanie stosowania ucia˛żliwych procedur fizjoterapeutycznych czy medycznych czyni ta˛ opieke˛ ludzka˛. Daje możliwość i czas na przeżywanie przez pacjenta, w zgodzie
z własnym sumieniem, swojego testamentu śmierci.
Słowa kluczowe: opieka terminalna, umieranie, mowa ciała, testament śmierci.
Physiotherapy and death. Body talk of dying people
Summary
Dying is not a disease. It’s a natural component of our humanity. Closeness in the presence of death
and the possibility of its prediction is a priority for terminal care and especially its patients. Cease of the
use of strenuous physiotherapeutic or medical procedures makes the care humane. It gives the possibility
and time for the patient to experience the testament of his/her death according to his/her own
consciousness.
Key words: terminal care, dying, body language, testament of death.
OSW
Szkice Humanistyczne
2010
Tom X
Nr 4
Agnieszka Mrozowska, Urszula Biernat, Ryszard Biernat, Jacek Aptowicz,
Grzegorz Lemiesz, Paweł Ciesiun
Olsztyńska Szkoła Wyższa im. Józefa Rusieckiego
Poste˛powanie rehabilitacyjne w przypadku bólu przedniego
przedziału kolana
Wste˛p
Ból przedniego przedziału kolana jest to termin opisuja˛cy ból którego źródło
pochodzi ze stawu rzepkowo-udowego lub struktur otaczaja˛cych. Wg Witvrouw
i wsp. [48] zespół bólowy przedniego przedziału kolana jest wcia˛ż „terminemśmietnikiem”, jednostka˛ chorobowa˛, która prawdopodobnie składa sie˛ z kilku
różnych jednostek.
Od 1930 do 1970 roku synonimem zespołu bólowego przedniego przedziału
kolana był termin chondromalacja rzepki [6]. Chondromalacja odnosi sie˛ do zmian
degeneracyjnych w obre˛bie chrza˛stki stawowej. W literaturze brakuje jednomyślnego określenia dotycza˛cego terminologii zespołu bólowego przedniego przedziału
kolana [26, 30]. Obecnie w używanych jest kilka terminów zespołu bólowego
przedniego przedziału kolana, tj. patellofemoral syndrom, patellofemoral pain
syndrome, patellofemoral joint syndrom, anterior knee pain, extensor mechanism
disorder [6].
Omawiany zespól bólowy stanowi wg Boilinga [2], Dixitt [14] 25-30% oraz
Piva [36] 25-40% wszystkich leczonych problemów stawu kolanowego. Dotyczy
on 15-33% populacji dorosłych oraz 21-45% młodych ludzi, wśród młodych ludzi
cze˛stość wyste˛powania jest wyższa u dziewcza˛t [30]. Dotyczy głównie osób
młodszych (18-40 lat) [3,16] choć spotyka sie˛ też przypadki tego zespołu u osób
starszych [2]. Około 9% młodych aktywnych osób ma bóle wokół rzepki [40]. To sa˛
zarówno sportowcy jak i osoby nieaktywne [2, 14, 16, 40]. Zespół ten dotyczy
zarówno kobiet jak i me˛żczyzn [2, 30], niemniej jednak znacznie bardziej narażone
sa˛ kobiety [12, 17, 30, 38] ze wzgle˛du na budowe˛ anatomiczna˛ (szersza miednica),
warunki socjologiczne [12], chodzenie na wysokich obcasach, siedzenie z przywiedzionymi kończynami dolnymi [40].
288
Agnieszka Mrozowska i in.
Zespół bólowy przedniego przedziału kolana to jedna z cze˛ściej przedstawianych jednostek klinicznych w medycynie sportowej [6, 7, 14]. Jest jednym
z najcze˛stszych zaburzeń mie˛śniowo-szkieletowych [1, 7, 12, 30], które stanowi
25% wszystkich urazów sportowych [1, 38]. 11% sportowców uskarża sie˛ na ból
w obre˛bie układu mie˛śniowo-szkieletowego ( co może być skutkiem zespołu
bólowego przedniego przedziału kolana). Sportowcy ci trafiaja˛ do gabinetów
lekarskich z powodu ostrego bólu kolana. Wg Dixit;a [14] może on być w 16-25%
efektem kontuzji doznanych podczas biegania. Badania profilaktyczne wykazały,
że u około 10% aktywnych osób w przyszłości wysta˛pi zespół bólowy przedniego
przedziału kolana [11]. W retrospektywnym badaniu z pośród 2002 biegaczy aż
u 19% stwierdzono zespół bólowy przedniego przedziału kolana, podczas gdy
dwuletnie prospektywne badania reprezentatywnej grupy wykazały pierwsze objawy u 9% z 282 studentów wychowania fizycznego w wieku 17-21 lat [7].
Anatomia funkcjonalna stawu rzepkowo-udowego
Staw rzepkowo-udowy pod wzgle˛dem anatomicznym stanowi przedni przedział stawu kolanowego. Jest utworzony przez powierzchnie˛ stawowa˛ rzepki
położona˛ na jej tylnej powierzchni oraz powierzchnie˛ stawowa˛ rzepkowa˛ kości
udowej położona˛ na przedniej powierzchni końca dalszego kości udowej [28]
. Staw ten odgrywa bardzo ważna˛ role˛ w mechanizmie wyprostnym kolana [47].
Mechanizm wyprostny złożony jest z mie˛śnia czworogłowego uda wraz z jego
przyczepami do rzepki, rzepki i stawu rzepkowo-udowego oraz wie˛zadła rzepki
z przyczepami do rzepki i guzowatości kości piszczelowej. Rzepka jest najwie˛ksza˛
trzeszczkowata˛ kościa˛ ciała i posiada najgrubsza˛ chrza˛stke˛ stawowa˛ sie˛gaja˛ca˛ do
6,5 mm [13]. Jej tylna powierzchnia ma 5 ścian, które ła˛cza˛ sie˛ z kościa˛ udowa˛;
górna˛, dolna˛, boczna˛, przyśrodkowa˛ i nieparzysta˛ [22].
Ryc. 1. Anatomia stawu kolanowego [14]
Poste˛powanie rehabilitacyjne w przypadku bólu przedniego przedziału kolana
289
Stabilność stawu rzepkowo-udowego zależy od ustawienia rzepki, ukształtowania powierzchni stawowych oraz od stanu otaczaja˛cych go tkanek mie˛kkich,
które sa˛ statycznymi i dynamicznymi stabilizatorami. Do stabilizatorów statycznych zaliczamy wie˛zadło rzepki, torebke˛ stawowa˛ wzmocniona˛ troczkami: bocznym i przyśrodkowym. Prawidłowy balans troczków bocznego i przyśrodkowego
odgrywa główna˛ role˛ w stabilizacji statycznej.
Troczek boczny składa sie˛ z dwóch warstw: powierzchownej i głe˛bokiej.
Warstwa powierzchowna, stosunkowo cienka o skośnym przebiegu włókien zawiera włókna końcowe ście˛gna mie˛śnia obszernego bocznego. Warstwa głe˛boka jest
znacznie grubsza o poprzecznym układzie włókien, składa sie˛ z trzech pasm:
kłykciowo-rzepkowego, rzepkowo-piszczelowego i cze˛ści pośredniej ła˛cza˛cej rzepke˛ z pasmem biodrowo-piszczelowym [28]. Troczek przyśrodkowy również składa
sie˛ z dwóch warstw: powierzchownej cieńszej i głe˛bokiej grubszej, która˛ tworza˛
w 2/3 górnych wie˛zadło rzepkowo-udowe przyśrodkowe i 1/3dolnej wie˛zadło
ła˛kotkowo-rzepkowe.
Stabilizacje˛ dynamiczna˛ zapewnia w głównej mierze prawidłowa koordynacja
i siła skurczów wszystkich głów mie˛śnia czworogłowego uda. Dodatkowo w stabilizacji uczestnicza˛ mie˛śnie „ge˛siej stopki” oraz pasmo biodrowo-piszczelowe [34].
Mie˛sień czworogłowy jest jednym z głównych stabilizatorów stawu kolanowego
i całej kończyny dolnej w ruchu, działaja˛cym przeciw sile cie˛żkości [28]. Mie˛sień
obszerny przyśrodkowy jest najmłodszy filogenetycznie, najszybciej ulega zanikowi, a pełni wioda˛ca˛ role˛ w przyśrodkowej stabilizacji stawu rzepkowo-udowego
[18]. Można wyróżnić dwie funkcjonalne cze˛ści tego mie˛śnia. Sa˛ to: mie˛sień
obszerny przyśrodkowy długi (VML) i mie˛sień obszerny przyśrodkowy skośny
(VMO), który jest głównym przyśrodkowym stabilizatorem czynnym rzepki.
Mie˛sień obszerny przyśrodkowy skośny różni sie˛ od pozostałej cze˛ści tego mie˛śnia
bezpośrednim przyczepem do górno-przyśrodkowego kwadrantu rzepki [34].
Ryc. 2. Ułożenie włókien mie˛śniowych mie˛śnia obszernego bocznego i przyśrodkowego [34]
290
Agnieszka Mrozowska i in.
Biomechanika
Prawidłowy ruch stawu rzepkowo-udowego konieczny jest dla prawidłowego
funkcjonowania stawu udowo-piszczelowego. W wyproście stawu kolanowego,
rzepka styka sie˛ z kościa˛ udowa˛ w bardzo niewielkim stopniu lub wcale. W efekcie
ma zapewniona˛ dowolność ruchu. Rzepka może przesuwać sie˛ na boki o kilka
centymetrów przyśrodkowo, w bok i w dół, przy pełnym wyproście stawu i przy
rozluźnionym mie˛śniu czworogłowym. Ruchy rzepki przy wyprostowanym stawie
kolanowym sa˛ ograniczone przez siły troczków, przy zgie˛tym stawie rzepka
przesuwa sie˛ do bruzdy mie˛dzykłykciowej, a kontakt mie˛dzy kośćmi znacznie
obniża jej ruchomość.
Ruch rzepki wzgle˛dem kości udowej przypomina swym przebiegiem znak
zapytania. W pełnym wyproście stawu kolanowego powierzchnie stawowe rzepki
i kości udowej nie kontaktuja˛ sie˛. W prawidłowym stawie kolanowym w momencie
zgie˛cia od 0o do 30o środek rzepki leży nieznacznie bocznie w stosunku do linii
bloczka, w tej fazie rzepka wste˛puje pomie˛dzy ściany bloczka udowego. W trakcie
dalszego zgie˛cia (pomie˛dzy 30o a 60o) rzepka centralizuje sie˛ by w zgie˛ciu ponad
90o oprzeć sie˛ o kłykieć przyśrodkowy [34]. Ściana nieparzysta rzepki ma kontakt
z kłykciem tylko w głe˛bokim zgie˛ciu, gdzie boczne i nieparzysta ściany osobno sie˛
kontaktuja˛ z kłykciami udowymi [13]. W czasie ruchu zachodza˛ duże zmiany
położenia i wielkości powierzchni stycznej, co powoduje duże zmiany nacisku.
Ryc. 3. Obszary kontaktu rzepki z kłykciami kości udowej w zależności od ka˛ta zgie˛cia stawu
kolanowego [3]
Ruch rzepki odbywa sie˛ wokół 3 osi:
– w płaszczyźnie strzałkowej – przednie i tylne pochylenie
– w płaszczyźnie czołowej – boczne i przyśrodkowe pochylenie
– w płaszczyźnie poprzecznej – rotacja
Poste˛powanie rehabilitacyjne w przypadku bólu przedniego przedziału kolana
291
Ryc. 4. Ruch rzepki [33]
Na rzepke˛ działa kilka sił:
– Bocznie – troczki boczne, głowa boczna mie˛śnia czworogłowego, pasmo
biodrowo piszczelowe
– Przyśrodkowo – troczki przyśrodkowe, mie˛sień obszerny przyśrodkowy
– Ku górze – mie˛sień czworogłowy
– Ku dołowi – wie˛zadło rzepki
Dodatkowo działaja˛ siły:
– Tarcia
– Kompresyjne
– Momenty sił
– Siły przesuwu
– Siły wewne˛trzne z tkanek mie˛kkich
Etiologia
Pomimo kilkuletnich badań naukowych przyczyny zespołu bólowego przedniego przedziału kolana sa˛ nadal niejasne i kontrowersyjne. Scott, Dye [2001]
opisuja˛ zespół bólowy przedniego przedziału kolana jako ortopedyczna˛ „zagadke˛”,
ponieważ przyczyny sa˛ w dalszym cia˛gu niezrozumiałe [3]. Literatura wskazuje na
nieobecność bezpośredniego urazu, przyczyny sa˛ wieloczynnikowe [40, 21, 32,
23, 3].
Ogólnie mówia˛c za przyczyny uważa sie˛ zaburzenie w [6, 23]:
– stawie biodrowym:
– słabione rotatory zewne˛trzne
– osłabione włókna tylne mie˛śnia pośladkowego średniego
– przykurczone rotatory wewne˛trzne
– przykurczone przednie struktury stawu biodrowego
– antewersja kości udowej
292
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
Agnieszka Mrozowska i in.
stawie kolanowym:
rzepka wysoko położona
rzepka nisko położona-osłabiony VMO
brak równowagi pomie˛dzy VL a VM
przecia˛żenie stawu rzepkowo-udowego (błe˛dy treningowe)
przykurczony mie˛sień brzuchaty łydki-przykurczona grupa tylna mie˛śni uda
(cze˛ść zewne˛trzna)-przykurczone pasmo biodrowo-piszczelowe
przykurczony mie˛sień prosty uda-zwie˛kszenie ka˛ta Q-kolana koślawe-zrosty
i/lub przykurcz bocznych struktur rzepki (troczki)
stawie skokowym:
zwie˛kszona pronacja stopy
wysoki łuk podłużny przyśrodkowy stopy – płaskostopie
Objawy
Standardowym objawem omawianego zespołu jest ból zgłaszany podczas chodzenia po schodach, głównie podczas schodzenia za schodów, podczas przysiadu,
dłuższego biegania, jak również sztywność oraz ból podczas wydłużonego siedzenia ze zgie˛tym stawem kolanowym tak zwanym objawem kinomana [14, 40].
Różne objawy u chorych z zespołem bólowym przedniego przedziału kolana sa˛
cze˛sto zwia˛zane ze sportem i zwykle nasilaja˛ sie˛ podczas aktywności fizycznej przy
obcia˛żonym stawie kolanowym [14, 40]. Ból jest trudny do precyzyjnego zlokalizowania przez chorego. Chory proszony o wskazanie miejsce bólu, pokazuje na
przednia˛ cze˛ść stawu kolanowego, wokół rzepki.
Wg. Dixit’a [14], Witvrouw [48] zespół bólowy przedniego przedziału kolana
należy różnicować m.in. z:
– Chondromalacja˛ rzepki
– Zespołem pasma biodrowo-piszczelowego
– Choroba˛ Osgood-Schlatter;a
– Choroba˛ Sindig-Larsen-Johansson;a
– Jałowa˛ martwica˛ chrze˛stno-kostna˛ rzepki
– Niestabilnościa˛ rzepki
– Stanem zapalnym ciała Hoffy
– Zapaleniem kaletki przedrzepkowej
– Uszkodzeniem ła˛kotek
– Przewlekłym zespołem bólowym wie˛zadła rzepki
Poste˛powanie rehabilitacyjne w przypadku bólu przedniego przedziału kolana
293
Testy kliniczne
Powinny być również wykonane testy kliniczne do oceny mobilności, pozycji
rzepki i testy prowokacji bólu. Test ślizgu rzepki, test próby pochylenia rzepki i test
nacisku rzepki powinny być wykonywane jako cze˛ść rutynowej oceny pacjentów
z zespołem bólowym przedniego przedziału kolana. Pozytywne wyniki tych testów
sa˛ zgodne z diagnoza˛ zespołu bólowego przedniego przedziału kolana. Test obawy
rzepki jest użyty do oceny bocznej niestabilności i jest pozytywny kiedy ból
i dyskomfort wyste˛puja˛ z bocznym przemieszczeniem rzepki [14].
Test ślizgu rzepki (patellar glide test), wykonujemy przy zgie˛tym stawie
kolanowym do około 30o oraz luźnym mie˛śniu czworogłowym. Rzepka dzieli sie˛ na
4 podłużne ćwiartki. Badaja˛cy chwyta ja˛ od strony bocznej i przyśrodkowej
i przesuwa w dane strony. Prawidłowo powinna przesuwać sie˛ w obu kierunkach
o 2/4 jej szerokości. Rzepka przesunie˛ta w kierunku przyśrodkowym o mniej niż
jedna˛ ćwiartke˛ sugeruje o nadmiernym napie˛ciu troczków bocznych. Test ten
ocenia ciasnote˛ troczków bocznych. Zwie˛kszony ślizg w obie strony wskazuje na
hypermobilność rzepki. Zwie˛kszony ślizg w strone˛ boczna˛ z towarzysza˛cym
dyskomfortem i obawa˛ wskazuje na niestabilność rzepki. Test ten może wywołać
ból w okolicy troczka bocznego.
Ryc. 5. Test ślizgu rzepki [40]
Ryc. 6. Test ślizgu rzepki [materiał własny]
Naste˛pnym testem jest test próby pochylenia rzepki (patellar tilt test), polega
na ściśnie˛ciu przyśrodkowej krawe˛dzi rzepki i podniesieniu bocznej. Prawidłowo
boczna krawe˛dź rzepki unosi sie˛ nieznacznie ponad poziom, w przeciwnym
wypadku świadczyć to może o napie˛ciu troczka bocznego.
294
Agnieszka Mrozowska i in.
Ryc. 7. Test pochylenia rzepki [40]
Ryc. 8. Test pochylenia [materiał własny]
Kolejnym testem jest test nacisku rzepki (patellar grind), wykonywany jest
u chorego leża˛cego na plecach z wyprostowanym stawem kolanowym. Badaja˛cy
przemieszcza rzepke˛ w dół do bloczka. Wówczas chory jest proszony o napie˛cie
czworogłowego, podczas gdy terapeuta kontynuuje uciskanie rzepki i zapewnia
delikatny opór ruchowi rzepki. Test jest pozytywny jeśli ból sie˛ ujawnia, porównanie wyniku do drugiego stawu kolanowego jest potrzebne do interpretacji
rezultatu [14].
Poste˛powanie rehabilitacyjne
Postepowanie rehabilitacyjne zespołu bólowego przedniego przedziału kolana
rozpoczyna sie˛ od kompleksowej oceny funkcjonalnej pacjenta. Polega ono na
wychwyceniu zaburzeń biomechanicznych i ich eliminacji oraz reedukacji wzorców ruchowych. Poste˛powanie rehabilitacyjne dzieli sie˛ na 4 fazy.
Program rehabilitacyjny – faza I
– Chłodzenie stawu kolanowego po ćwiczeniach fizycznych oraz codziennej
aktywności [40]
– Mobilizacja rzepki w strone˛ przyśrodkowa˛
– Nauka fizjologicznego mechanizmu chodu [40]
– Instrukcje co do zmiany postawy ciała podczas pozycji pionowej [40]
– Plastrowanie rzepki [11]
– Zmniejszenie aktywności codziennej w celu redukcji obcia˛żeń na staw rzepkowo-udowy [40]
– Automasaż na rolce (stability foam roll) pasma biodrowo-piszczelowego, mie˛śnia obszernego bocznego, mie˛sni grupy tylnej uda [5]
Poste˛powanie rehabilitacyjne w przypadku bólu przedniego przedziału kolana
295
Ryc. 9. Automasaż pasma biodrowo-piszczelowego [materiał własny]
– Masaż tkanek mie˛kkich (STM), z uwzgle˛dnieniem punktów spustowych oraz
zrostów powie˛ziowych na paśmie biodrowo-piszczelowym, grupie tylnej mie˛śni
uda.
Ryc. 10. Technika masażu pasma biodrowo-piszczelowego [materiał własny]
– Ćwiczenia rozcia˛gaja˛ce napie˛te struktury mie˛śniowe: napre˛żacz powie˛zi szerokiej i pasma biodrowo-piszczelowego, głowy prostej mie˛śnia czworogłowego
uda, grupy tylnej uda, brzuchatego łydki [40]
– Przed wprowadzeniem dynamicznego programu wzmacniania stabilizatorów
mie˛śni stawu biodrowego pacjenta należy nauczyć wykonywania ćwiczeń
izometrycznych mie˛śni stabilizatorów tułowia, pośladkowego średniego, wielkiego [26]
– Ćwiczenia izometryczne mie˛śnia czworogłowego w otwartym łańcuchu kinematycznym w bezbolesnym zakresie ruchu (60-90o)
296
Agnieszka Mrozowska i in.
Ryc. 11. Ćwiczenie rozcia˛gaja˛ce pasmo biodrowo-piszczelowe [materiał własny]
– Trening dynamiczny mie˛śnia czworogłowego w zamknie˛tym łańcuchu kinematycznym w zakresie 0-30o [40] z jednoczesna˛ rotacja˛ zewne˛trzna˛ w stawach
biodrowych
Ryc. 12. Przysiad obunóż w zakresie 0-30o [materiał własny]
Poste˛powanie rehabilitacyjne w przypadku bólu przedniego przedziału kolana
297
– Ćwiczenia wzmacniaja˛ce mie˛sień pośladkowy wielki
– Wzmacnianie rotatorów zewne˛trznych stawu biodrowego, głównie mie˛śnia
gruszkowatego
– Wła˛czenie „zawiasów” ćwiczenia zgie˛cia tułowia z osia˛ obrotu w stawach
biodrowych w celu maksymalnego angażowania stawów biodrowych a oszcze˛dzenia stawów kolanowych i kre˛gosłupa [28]
Ryc. 13. Ćwiczenie zgie˛cia tułowia z osia˛ obrotu w stawach biodrowych [materiał własny]
– Wzmacnianie mie˛śnia pośladkowego średniego z wła˛czeniem mie˛śnia poprzecznego brzucha [26]
Ryc. 14. Ćwiczenie wzmacniaja˛ce mie˛sień pośladkowy średni [materiał własny]
298
Agnieszka Mrozowska i in.
– Przy zwie˛kszonej pronacji stopy zaleca sie˛ zastosowanie supinujacych wkładek
ortopedycznych lub tapingu dla korekty prawidłowego ustawienia stopy [40]
– Ćwiczenia wzmacniaja˛ce mie˛śnie piszczelowe przedni i tylny
Ryc. 15. Ćwiczenie wzmacniaja˛ce mie˛sień piszczelowy tylny w pozycji stoja˛cej w zamknie˛tym
łańcuchu kinematycznym [materiał własny]
Ryc. 16. Ćwiczenie wzmacniaja˛ce mie˛sień piszczelowy tylny w pozycji siedza˛cej w otwartym łańcuchu
kinematycznym [materiał własny]
Poste˛powanie rehabilitacyjne w przypadku bólu przedniego przedziału kolana
299
Poste˛powanie rehabilitacyjne – faza II
– Kontynuowanie wcześniejszego poste˛powania ze zwie˛kszeniem intensywności
– Trening balansu i koordynacji ze stopniowym zwie˛kszaniem trudności i obcia˛żenia na staw rzepkowo-udowy [40]
– Trening na rowerze stacjonarnym należy wykonywać z wysoko ustawionym
siodełkiem dla redukcji dużego zgie˛cia a tym samym zmniejszenie sił kompresji
działaja˛cych w stawie rzepkowo-udowym [40]
Ryc. 17. Trening na rowerze stacjonarnym [materiał własny]
– Trening dynamiczny mie˛śnia czworogłowego w otwartym łańcuchu kinematycznym w ka˛cie 90-40o [40]
– Trening aerobowy
– Ćwiczenia wzmacniaja˛ce tylna˛ grupe˛ mie˛śni uda z naciskiem na prace˛ ekscentryczna˛
300
Agnieszka Mrozowska i in.
Ryc. 18. Ćwiczenie wzmacniaja˛ce grupe˛ tylna˛ mie˛śni uda [materiał własny]
Poste˛powanie rehabilitacyjne- faza III
– Trening interwałowy, hybrydowy
– Trening funkcjonalny [40]
– Rozpocze˛cie programu biegowego [40]
– Ćwiczenia wzmacniaja˛ce mie˛sień pośladkowy średni [40]
Ryc.19. Ćwiczenie wzmacniaja˛ce mie˛sień pośladkowy średni w otwartym łańcuchu kinematycznym
[materiał własny]
Poste˛powanie rehabilitacyjne w przypadku bólu przedniego przedziału kolana
301
Ryc. 20. Ćwiczenie wzmacniaja˛ce mie˛sień pośladkowy średni w zamknie˛tym łańcuchu kinematycznym
[materiał własny]
– Trening propriocepcji na niestabilnym podłożu
– Intensywne ćwiczenia stabilizatorów czynnych stawu kolanowego
Ryc. 21. Przysiad jednonóż wymuszaja˛cy rotacje˛ zewne˛trzna˛ w stawie biodrowym [materiał własny]
302
Agnieszka Mrozowska i in.
Ryc. 22. Przysiad jednonóż wymuszaja˛cy ustawienie stawu skokowego w odwróceniu [materiał własny]
Ryc. 23. Przysiad jednonóż na skrzyni z dzwonami [materiał własny]
Poste˛powanie rehabilitacyjne w przypadku bólu przedniego przedziału kolana
303
Poste˛powanie rehabilitacyjne – faza IV
Zaleca sie˛ kontynuowanie poste˛powania rehabilitacyjnego przez 6-12 miesie˛cy
w celu wyuczenia wzorców ruchowych.
Materiał badawczy
W badaniach uczestniczyło 15 kobiet (12 do 25 lat) z zespołem bólowym
przedniego przedziału kolana w obu stawach kolanowych usprawnianych w CRR
w latach 2008-2010. Dla każdej pacjentki był opracowany indywidualny program
rehabilitacyjny na podstawie oceny zaburzeń. Podstawowy okres rehabilitacyjny
trwał 12 tygodni. W celu oceny skuteczności zindywidualizowanego programu
rehabilitacyjnego wykorzystano ankiete˛ autorska˛
Cel pracy
1. Ocena skuteczności 12 tygodniowego poste˛powania rehabilitacyjnego
w zmniejszeniu bólu w zespole bólowym przedniego przedziału kolana.
2. Ocena wpływu nieprawidłowego ustawienia miednicy, dolnego odcinka
kre˛gosłupa na powstanie zespołu bólowego przedniego przedziału kolana.
3. Określenie wpływu czynników zewne˛trznych w odniesieniu do stawu
kolanowego na nieprawidłowy ruch rzepki co może być pośrednia˛ przyczyna˛
zespołu bólowego przedniego przedziału kolana.
Wyniki
– Nasze badania wykazały, że najwie˛ksza˛ liczbe˛ chorych z zespołem bólowym
przedniego przedziału kolana notuje sie˛ w przedziale wiekowym 12-18 lat, co
stanowi 73% badanych kobiet
– Odczucia bólu podczas chodu zmniejszyły sie˛ o 33% w porównaniu do okresu
sprzed rehabilitacji
– Ból odczuwany w trakcie lub po biegu wyste˛pował u 20% badanych przed
rehabilitacja˛ i całkowicie usta˛pił po rehabilitacji
– Po okresie rehabilitacji dolegliwości bólowe podczas wchodzenia oraz schodzenia ze schodów usta˛piły u ponad 40% badanych w stosunku do okresu sprzed
rehabilitacji
– Przysiad jednonóż nie wywoływał dolegliwości bólowych u 13% badanych przed
rehabilitacja˛ po rehabilitacji odsetek ten wzrósł do 53%
– Utykanie wyste˛powało u 33% badanych przed rehabilitacja˛, po rehabilitacji
żadna chora nie zgłaszała tego objawu
304
Agnieszka Mrozowska i in.
Wnioski
1. Odpowiednio wcześnie wdrożone 12 tygodniowe poste˛powanie rehabilitacyjne znamiennie obniża poziom bólu w zespole bólowym przedniego przedziału
kolana.
2. Nieprawidłowe ustawienie miednicy i dolnego odcinka kre˛gosłupa w formie
pośredniej przyczynia sie˛ do powstania zespołu bólowego przedniego przedziału
kolana i przedłuża leczenie.
3. 12 tygodniowy okres leczenia rehabilitacyjnego wpływa korzystnie na
poprawe˛ ustawienie miednicy i dolnego odcinka kre˛gosłupa.
4. Czynniki zewne˛trzne w odniesieniu od stawu kolanowego tj. nieprawidłowe
ustawienie stopy czy nierównowaga mie˛śniowa w obre˛bie stawu biodrowego
determinuja˛ nieprawidłowy ruch rzepki co jest pośrednia˛ przyczyna˛ zespołu
bólowego przedniego przedziału kolana.
Bibliografia
1. Besier T. F. i wsp. (2009): Knee muscle forces during walking and running in patellofemoral pain
patients and pain-free controls. Journal of Biomechanics. 42: 898-905.
2. Boiling M. C. i wsp. (2006): Outcomes of a Weight-Bearing Rehabilitation Program for Patients
Diagnosed With Patellofemoral Pain Syndrome. Archives of Physical Medicine and Rehabilitation.
87: 1428-1435.
3. Bolgla L.A. i wsp. (2008): Hip Strength and Hip and Knee Kinematics During Stair Descent in
Females With and Without Patellofemoral Pain Syndrome. Journal of Orthopaedic and Sports
Physical Therapy. 38 (1): 12-18.
4. Bolgla L.A. i wsp. (2008): Reliability of electromyographic metods used for assessing hip and knee
neuromuscular activity in females diagnosed with patellofemoral pain syndrome. Journal of
Electromyography and Kinesiology. 20:142-147.
5. Bolgla L.A. i wsp. (2008): Vastus Medialis Activation During Knee Extension Exercises: Evidence
for Exercise Prescription. Journal of Sport Rehabilitation. 16: 1-10.
6. Brukner P., Khan K. (2007): Clinical Sports Medicine, 3-rd edition, Mc Graw-Hill,22
7. Collins N. i wsp. (2008): Foot orthoses and physiotherapy in the treatment of patellofemoral pain
syndrome: randomised clinical trial. British Medical Journal. 337:a1735.
8. Crossley K. i wsp. (2002): Physical Therapy for Patellofemoral Pain A Randomized, DoubleBlinded, Placebo-Controlled Trial. American Journal of Sports Medicine. 30 (6): 857-865.
9. Crossley K.M. i wsp. (2004): Analysis of Outcome Measures for Persons With Patellofemoral Pain:
Which Are Reliable and Valid? Archives Physical Medicine and Rehabilitation. 85: 815-822.
10. Crossley K.M. i wsp. (2004): Knee flexion during stair ambulation is altered in individuals with
patellofemoral pain. Journal of Orthopaedic Research. 22: 267-274.
11. Crossley K.M. i wsp. (2005): Physical Therapy Improves Knee Flexion during Stair Ambulation in
Patellofemoral Pain. Medicine and Science in Sports and Exercise. 37 (2):176-183.
12. de Marche Baldon R. i wsp. (2009): Eccentric Hip Muscle Function in Females With and Without
Patellofemoral Pain Syndrome. Journal of Athletic Training. 44 (5): 490-496.
13. DeLee J., Drez’s D. (2009): Orthopaedic Sports Medicine. Hardcover.
14. Dixit S. i wsp. (2007): Management of Patellofemoral Pain Syndrome. American Family
Physican.15(2): 194-201.
Poste˛powanie rehabilitacyjne w przypadku bólu przedniego przedziału kolana
305
15. Escamilla R.E. i wsp. (2008): Patellofemoral compressive force and stress during the forward and
side lunges with and without a stride. Clinical Biomechanics. 23: 1026-1037.
16. Escamilla R.E. i wsp. (2009): Patellofemoral Joint Force and Stress during the Wall Squat and
One-Leg Squat. Medicine and Science in Sports and Exercise. 41 (4): 879-888.
17. Fulkerson J. P. (2002): Diagnosis and Treatment of Patients with Patellofemoral Pain. American
Journal of Sports Medicine. 30 (3):447-456.
18. Getka A. Srokosz J. (2004): Program rehabilitacji u pacjentów z nawykowym bocznym zwichnie˛ciem rzepki w ramach przygotowania do planowanej rekonstrukcji wie˛zadła rzepkowo-udowego
przyśrodkowego. Acta Clinica. 3: 323-331.
19. Górecki A. (2002): Uszkodzenia stawu kolanowego. Wydanie II. Warszawa. Wydawnictwo PZWL.
20. Gross M. T., Foxworth J.L. (2003): The Role of Foot Orthoses as an Intervention for Patellofemoral
Pain. Journal of Orthopaedic and Sports Physical Therapy. 33 (11): 661-670.
21. Ireland M.L. i wsp. (2003): Hip Strength in Females With and Without Patellofemoral Pain. Journal
of Orthopaedic and Sports Physical Therapy. 33:671-676.
22. Kolt S. G., Synder-Mackler L. (2003): Physical Therapies in Sport and Exercise. Elsevier Science
Limited.
23. LaBotz M. (2004): Patellofemoral Syndrome. The Physican and Sportsmedicine. 32 (7).
24. Lee T.Q. i wsp. (2003): The Influence of Tibial and Femoral Rotation on Patellofemoral Contact
Area and Pressure. Journal of Orthopaedic and Sports Physical Therapy. 33(11): 686-693.
25. Lesher J.D. i wsp. (2006): Development of a Clinical Prediction Rule for Classifying Patients With
Patellofemoral Pain Syndrome Who Respond to Patellar Taping. Journal of Orthopaedic and Sports
Physical Therapy. 36 (11): 854-866.
26. Mascal, C. i wsp. (2003): Management of Patellofemoral Pain Targeting Hip, Pelvis, and Trunk
Muscle. Journal of Orthopaedic and Sports Physical Therapy. (33):647-660.
27. McConnell J. (2001): Management of Patellofemoral Pain: Where Are We Now? International
SportMed. 2 (1).
28. Mrozowska A. (2010): Wpływ poste˛powania rehabilitacyjnego na przebieg leczenia chondromalacji
stawu rzepkowo-udowego po zabiegu mikrozłamania. Szkice Humanistyczne. OSW Olsztyn.
W druku.
29. Mrozowska A., Lemiesz G. (2010): Zastosowanie stability foam roll w doskonaleniu umieje˛tności
sportowych. W druku.
30. Naslund J. E. i wsp. (2005): Diffusely increased bone scintigraphic uptake in patellofemoral pain
syndrome. British Journal of Sports Medicine. 39: 162-165.
31. Ng G. YF., Cheng J. MF. (2002): The effects of patellar taping and pain on neuromuscular
performance in subjects with patellofemoral pain syndrome. Clinical Rehabilitation. 16: 821-827.
32. O’Sullivan S.P., Popelas C.A. (2005): Activation of Vastus Medialis Obliquus Among Individuals
With Patellofemoral Pain Syndrome. Journal of Strength and Conditioning Research. 19(2):
302-304.
33. Oatis C. A. (2004): Kinesiology. The Mechanics & Patomechanics of Human Movement. Lippincott
Williams & Wilkins.
34. Pala A., Widuchowski J. (2006): Nawracaja˛ce zwichnie˛cie rzepki – przegla˛d aktualnych pogla˛dów.
Chirurgia kolana, Artroskopia, Traumatologia Sportowa. 3(2):53-67
35. Pia˛tkowski M. (2005): Fizjoterapia w zespole bocznego przyparcia stawu rzepkowo-udowego
– doświadczenia własne. Fizjoterapia Polska. 5 (1): 65-71
36. Piva S. R. (2005): Strength Around the Hip and Flexibility of Soft Tissues in Individuals With and
Without Patellofemoral Pain Syndrome. Journal of Orthopaedic and Sports Physical Therapy. 35
(12):793-801.
37. Powers C. M. (2003): The Influence of Altered Lower- Extremity Kinematics on Patellofemoral Joint
Dysfunction: A Theoretical Perspective. Journal of Orthopaedic and Sports Physical Therapy. 33
(11): 639-646.
306
Agnieszka Mrozowska i in.
38. Robinson R. L., Nee R.J. (2007): Analysis of Hip Strength in Females Seeking Physical Therapy
Treatment for Unilateral Patellofemoral Pain Syndrome. Journal of Orthopaedic and Sports
Physical Therapy. 37 (5): 232-238.
39. Salsich G. B. i wsp. (2002): The Effects of Pattelar Taping on Knee Kinetics, Kinematics, and Vastus
Lateralis Muscle Activity During Stair Ambulation in Individuals With Patellofemoral Pain. Journal
of Orthopaedic and Sports Physical Therapy. 32 (1):1-10.
40. Sanchis-Alfonso V. (2006): Anterior Knee Pain and Patellar Patellar Instability. Springer.
41. Scott F., Dye M. D. (2001): Patellofemoral Pain. Current Concepts: An Overview. Sports Medicine
and Arthroscopy Review.9: 264-272.
42. Smith T.O. i wsp. (2009): Can vastus medialis oblique be preferentially activated? A systematic
review of electromyographic studies. Physiotherapy Theory and Practice. 25: 69-98.
43. van Linschoten R. i wsp. (2009): Supervised exercise therapy versus usual care for patellofemoral
pain syndrome: an open label randomised controlled trial. British Medical Journal. 339:b4074.
44. van Middelkoop M. i wsp. (2008): Knee complaints see in general practice: active sport
participants versus non-sport participants. BioMedCentral Musculoskeletal Disorders. 9 (36).
45. Waryasz G. R., McDermott A.Y. (2008): Patellofemoral pain syndrome: a systematic review of
anatomy and potential risk factors. Dynamic medicine. 7 (9).
46. Widuchowski J. (1997): Kolano. Artroskopia. Wydanie I. Katowice.
47. Widuchowski J. (1997): Kolano. Urazy i obrażenia sportowe. Wydanie I. Katowice.
48. Witvrouw E. i wsp. (2005): Clinical classification of patellofemoral pain syndrome: guidelines for
non-operative treatment. Knee Surgery Sports Traumatology Arthroscopy. 13: 122-130.
Poste˛powanie rehabilitacyjne w przypadku bólu przedniego
przedziału kolana
Streszczenie
Celami niniejszej pracy była ocena skuteczności 12-tygodniowego poste˛powania rehabilitacyjnego
w zmniejszeniu bólu u pacjentów z zespołem bólowym przedniego przedziału kolana jak również, ocena
wpływu nieprawidłowego ustawienia miednicy, dolnego odcinka kre˛gosłupa na powstanie zespołu
bólowego oraz określenie wpływu czynników zewne˛trznych w odniesieniu do stawu kolanowego na
nieprawidłowy ruch rzepki co mogło być pośrednia˛ przyczyna˛ zespołu bólowego przedniego przedziału
kolana.
W pracy przedstawiono i omówiono wyniki ankiety autorskiej. W badaniach uczestniczyło 15
kobiet z zespołem bólowym przedniego przedziału kolana w obu stawach kolanowych. Badane kobiety
wypełniły ankiete˛ przed i po 12-tygodniowym poste˛powaniu rehabilitacyjnym.
Wyniki przeprowadzonych badań pozwoliły na stwierdzenie, że odpowiednio wcześnie wdrożone
12 tygodniowe poste˛powanie rehabilitacyjne znamiennie obniża poziom bólu. Wykazano również, że
nieprawidłowe ustawienie miednicy i dolnego odcinka kre˛gosłupa w formie pośredniej przyczynia sie˛ do
powstania zespołu bólowego przedniego przedziału kolana i przedłuża leczenie jak również, że 12
tygodniowy okres leczenia rehabilitacyjnego wpływa korzystnie na poprawe˛ ustawienie miednicy
i dolnego odcinka kre˛gosłupa. Jak również stwierdzono, że czynniki zewne˛trzne w odniesieniu od stawu
kolanowego tj. nieprawidłowe ustawienie stopy czy nierównowaga mie˛śniowa w obre˛bie stawu
biodrowego determinuja˛ nieprawidłowy ruch rzepki co jest pośrednia˛ przyczyna˛ zespołu bólowego
przedniego przedziału kolana.
Słowa kluczowe: ból pryedniego przedziału kolana, rehabilitacja, lateralizacja rzepki.
Poste˛powanie rehabilitacyjne w przypadku bólu przedniego przedziału kolana
307
Rehabilitation protokol in case of painful frontal segment of the knee
Summary
The aim of the work was the evaluation of efficiency of a 12-week rehabilitation protocol in
lowering the pain among patients suffering from pain syndrome in the frontal segment of the knee, as
well as the evaluation of the infuence of incorrect innominate bone and lower spine position on the
progress of pain syndrome. Another objective was to determine the influence of external factors in
reference to the knee joint on the invalid movement of the patella, which might have caused the pain
syndrome.
The work presents and discusses the results of the author’s questionnaire. 15 women with the frontal
knee pain syndrome in both limbs participated in the tests. The women filled the questionnaires in before
and after a 12-week rehabilitation protocol.
The results of the tests allowed to formulate the statement that early implementation of the 12-week
rehabilitation portocolsignificantly lowers the pain. It has been observed that incorrect innominate bone
and lower spine position affect the pain syndrome indirectly and the factors prolong the treatment. The
12-week rehabilitation protocol positively influences the positioning of innominate bone and the lower
spine. It has also been stated that external factors in reference to the knee joint, that is: invalid position of
the foot or muscular imbalance within the hip joint determine incorrect movement of the patella, which
leads to the pain syndrome within the frontal segment of the knee.
Key words: anterior knee pain, rehabilitation protocol, patella lateralization.
OSW
Szkice Humanistyczne
Tom X
2010
Nr 4
TOKSYKOLOGIA
Marek Kowalczyk
Wojskowy Instytut Higieny i Epidemiologii im. gen. Karola Kaczkowskiego w Warszawie
Wydział Rehabilitacji, Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie
Skażenie środowiska a zdrowie człowieka
Toksykologia współczesna bada oprócz leków coraz liczniejsze substancje
szkodliwe dla zdrowia, wyste˛puja˛ce lub stosowane w środowisku człowieka.
O poste˛pach tej nauki decyduje rozwój biologii, fizjologii i patologii, biochemii
i genetyki, a w tym badań na poziomie struktur molekularnych oraz badań
szybkości procesów wchłaniania zwia˛zków chemicznych w organizmie, ich rozmieszczenia, metabolizmu i wydalania. Szczególnym stymulatorem w badaniu tych
procesów stał sie˛ rozwój przemysłu chemicznego, do którego corocznie wprowadza
sie˛ kilkaset nowych zwia˛zków chemicznych o mało znanym działaniu biologicznym. Chemizacja wszelkiej działalności człowieka powoduje pojawienie sie˛ tych
substancji w elementach środowiska, takich jak woda, gleba, powietrze. Na liście
środków chemicznych Mie˛dzynarodowego Centrum Rejestracji Chemikaliów znajduje sie˛ wiele milionów substancji chemicznych wyprodukowanych przez przemysł, z których każda może zagrażać zdrowiu ludzi i równowadze środowiska.
W konsekwencji powstaje potrzeba oceny toksyczności tych zwia˛zków w doświadczeniu na zwierze˛tach, wypracowanie metod oznaczania ich w środowisku życia
i pracy i w materiale biologicznym ludzi narażonych, dokonywanie obserwacji
medycznej populacji eksponowanych i doskonalenie metod diagnostyki i leczenia
[1, 3].
Problematyka toksykologii środowiska obejmuje: źródła, ilość, jakość, postać
i miejsca wytwarzania substancji skażaja˛cych środowisko, jej transport, drogi
przenoszenia i przemiany w środowisku oraz szkodliwość substancji i produktów
przemian dla populacji. Różni ja˛ od toksykologii klasycznej niepełna znajomość
dawki szkodliwej i trudność jej ustalenia, toteż posługuje sie˛ ona głównie efektem
działania szkodliwego. To, że celem toksykologii współczesnej jest głównie
zapobieganie chorobom i ochrona zdrowia ludzi, nie oznacza, że nie wia˛że sie˛ ona
z zagadnieniami zoo- i fitotoksykologii. Współzależności ekologiczne pomie˛dzy
człowiekiem, zwierze˛ciem a roślina˛ sa˛ tak ścisłe, że nie jest możliwe oddzielenie
tych zagadnień od ochrony zdrowia ludzi. Sta˛d toksykologia środowiskowa jest
obszarem interdyscyplinarnym, w którym poste˛p jest uwarunkowany współpraca˛
310
Marek Kowalczyk
różnych specjalistów, lekarzy, biologów, biochemików, chemików, analityków
medycznych. Jednocześnie, ze wzgle˛du na stała˛ presje˛ nowych problemów,
toksykologia środowiskowa jest w poważnym stopniu obszarem badawczym,
wymagaja˛cym zaangażowania wyspecjalizowanych pracowni naukowych. Szkodliwość działania w środowisku zwia˛zków chemicznych oznacza zdolność ich do
uszkadzania prawidłowych czynności organizmu i wynika z interakcji tych zwia˛zków z białkami ustrojowymi, DNA albo z enzymami organelli komórkowych.
Spowodowane zaburzenia życiowych procesów biochemicznych wpływaja˛ na
zmiane˛ odpowiedzi ze strony organizmu, wywołuja˛c odchylenia od stanu prawidłowego. Odpowiedź organizmu na wniknie˛cie zwia˛zków obcych zależy wprawdzie
od ich właściwości biologicznych, drogi wnikania, szybkości wchłaniania, przemian i wydalania, ale oprócz wieku nie bez znaczenia jest płeć, stan endokrynologiczny, immunologiczny i genetyczny oraz ogólny stan zdrowia i wpływ
wielu innych czynników zewne˛trznych, szczególnie reakcji zwia˛zanych z przewlekłym stresem [4, 6].
O swoistej środowiskowej toksyczności przewlekłej i odległych skutkach
działania czynników biologicznych, chemicznych lub fizycznych moga˛ świadczyć
choroby nowotworowe i genetyczne oraz inne choroby niezakaźne, do których
coraz cze˛ściej zalicza sie˛ uszkodzenia immunologiczne oraz zaburzenia psychiczne. Do nich należa˛ także wady rozwojowe (wrodzone), których etiologia ła˛czy sie˛
z embriotoksycznościa˛ i teratogeneza˛. Z tych wzgle˛dów dokonywanie ocen
sytuacji, wywołuja˛cych ekspozycje˛ środowiskowa˛ człowieka jest procesem trudnym, w którym obok bezpośrednich pomiarów i obserwacji znaczna˛ role˛ odgrywa
prognozowanie oparte na danych toksykologii doświadczalnej oraz przemysłowej
(środowiskowej). Istnieje również zagrożenie ła˛cznego działania wynikaja˛ce ze
stosowania preparatów wieloskładnikowych jak np. w rolnictwie przy stosowaniu
pestycydów. O ile ocena narażenia na pojedyncze substancje znajduje dostateczne
podstawy toksykologiczne, o tyle ocena narażenia przy ła˛cznym działaniu substancji jest problemem trudnym i nie do końca rozwia˛zanym. Nie ma substancji, które
sa˛ całkowicie oboje˛tne dla organizmu człowieka. W stosunku do człowieka
skażenia środowiska powoduja˛ zatrucia ostre, wyste˛puja˛ce np. w czasie katastrofy
ekologicznej skutkiem czego może być trwałe uszkodzenie organizmu, a nawet
śmierć, natomiast zatrucia przewlekłe moga˛ powodować objawy o różnej symptomatologii obejmuja˛ce różne narza˛dy i układy. Efekty te zależa˛ mie˛dzy innymi
od formy fizycznej wyste˛powania zanieczyszczenia (gaz/para, ciecz, ciało stałe),
decyduja˛cej o drodze wchłaniania i warunków ekspozycji [2, 4, 5].
Toksyczne środki chemiczne moga˛ dostać sie˛ do organizmu wieloma drogami,
poprzez kontakt ze skóra˛, inhalacje˛, połknie˛cie lub inny. Niektóre substancje
chemiczne wywieraja˛ bezpośredni toksyczny wpływ na komórki, podczas gdy inne
powoduja˛ uszkodzenia pośrednio, działaja˛c jako antygeny i inicjuja˛c reakcje˛
immunologiczna˛. Przykładowo środki owadobójcze i herbicydy sa˛ cze˛sto przy-
Skażenie środowiska a zdrowie człowieka
311
czyna˛ chorób. Zainteresowanie ochrona˛ środowiska doprowadziło do badań nad
potencjalna˛ rola˛ chemikaliów stosowanych w rolnictwie w powstawaniu chorób.
Okazało sie˛, że pewne zwia˛zki akumuluja˛ sie˛ w łańcuchu pokarmowym, ale ich
udział w wywoływaniu chorób u człowieka nie jest do końca poznany. Na przykład
przewlekły kontakt z chlorowanymi we˛glowodorami (DDT, dieldryna) stosowanymi jako insektycydy prowadzi do ich akumulacji w wa˛trobie. Chociaż wiadomo, że
sa˛ one toksyczne dla niektórych gatunków ptaków i karcynogenne dla szczurów,
istnieje mało dowodów na ich toksyczność dla człowieka, pomimo szeroko
zakrojonych badań epidemiologicznych i cze˛stego kontaktu ludzi z tymi chemikaliami. Niedawno odkryto, że niektóre zwia˛zki gromadza˛ce sie˛ w środowisku moga˛
mieć działanie estrogenne. Należy także pamie˛tać o wysoce toksycznych środkach
naturalnych wytwarzanych w roślinach w wyniku ich zanieczyszczeń insektami
i grzybami. Wiele toksyn spotykanych naturalnie w środowisku to potwierdzone
karcynogeny, np. aflatoksyny to silne karcynogenne substancje wytwarzane przez
grzyby w magazynowanych produktach roślinnych, np. orzechach. Niektóre z substancji szkodliwych sa˛ zanieczyszczeniem tylko jednego elementu środowiska,
wiele jednak wyste˛puje zarówno w powietrzu, wodzie, glebie, jak i w organizmach
roślin i zwierza˛t. Szkodliwe działanie danego zwia˛zku chemicznego na środowisko
człowieka zależy od takich czynników, jak wielkość produkcji danego zwia˛zku
chemicznego, obecność substancji towarzysza˛cych (zanieczyszczeń), które chociaż
wyste˛puja˛c nieraz w śladowych ilościach, sa˛ bardzo poważnym zagrożeniem dla
zdrowia (np. dioksyny), trwałość substancji w środowisku, zdolność do nagromadzania w środowisku oraz miejsce w łańcuchu pokarmowym, wielkość narażonej
populacji, toksyczność danego zwia˛zku chemicznego dla różnych gatunków oraz
wpływ na różne czynniki fizyczne i chemiczne środowiska (np. pH gleby) [4, 6].
Szczególna˛ uwage˛ w ocenie ryzyka zdrowotnego zwracaja˛ obecnie substancje
o właściwościach rakotwórczych, powoduja˛ce uszkodzenie DNA, zaburzaja˛ce
procesy reprodukcji i zaburzaja˛ce gospodarke˛ hormonalna˛, jak też ulegaja˛ce
kumulacji w naszym organizmie. Jest wiele zwia˛zków chemicznych, które powoduja˛ uszkodzenie materiału genetycznego komórek wówczas, gdy ich ste˛żenie
w tkankach jest wystarczaja˛co wysokie. Równocześnie jednak powstaje wówczas
uszkodzenie wielu innych elementów komórkowych, które ła˛cznie prowadza˛ do
śmierci komórki. Toksyczność genetyczna jest natomiast właściwościa˛ niewielkiej
liczby zwia˛zków chemicznych o specyficznym powinowactwie do kwasów nukleinowych. Oddziałuja˛ one szkodliwie na materiał genetyczny w ste˛żeniach
subtoksycznych dla pozostałych elementów komórkowych. Zaburzenia genetyczne
moga˛ zachodzić nawet wtedy, gdy ste˛żenia zwia˛zków genotoksycznych w tkankach
sa˛ zbyt niskie, aby doprowadzić do zatrucia. Kontakt człowieka z substancjami, co,
do których nie wykazano działania rakotwórczego również może sprzyjać procesom, które pośrednio doprowadza˛ do powstania nowotworu. Zwia˛zki te to prokarcynogeny i kokarcynogeny [4, 5].
312
Marek Kowalczyk
Badania na zwierze˛tach laboratoryjnych dostarczaja˛ wie˛kszości danych dla
ustalenia ryzyka niekorzystnego wpływu środowiska na stan zdrowia człowieka.
Prowadzenie badań toksykologicznych na zwierze˛tach opiera sie˛ na podstawowym
założeniu, że ich wyniki moga˛ być przenoszone na człowieka. Bazuje ono na
podobieństwie anatomicznym i fizjologicznym różnych gatunków ssaków, w tym
i człowieka. Dla wie˛kszości substancji patogeneza zatruć jest taka sama u ludzi
i innych ssaków, jak również analogiczne sa˛ objawy zatrucia. Dlatego jakościowe
skutki działania toksycznego zwia˛zków chemicznych u ludzi moga˛ być zazwyczaj
przeje˛te z badań na zwierze˛tach z dużym stopniem prawdopodobieństwa. Jakościowe różnice wrażliwości ludzi i zwierza˛t wyste˛puja˛ stosunkowo rzadko. Nie
znamy trucizny, która działałaby selektywnie tylko na człowieka. Trudno jest
natomiast mierzyć u zwierza˛t laboratoryjnych subtelne zmiany behawioralne, nie
można również w eksperymencie zwierze˛cym uwzgle˛dnić czynników socjalnych,
odgrywaja˛cych ważna˛ role˛ u ludzi. Najtrudniejszym problemem w ekstrapolacji
wyników ze zwierza˛t na człowieka sa˛ ilościowe różnice reakcji toksycznych
pomie˛dzy człowiekiem i zwierze˛tami jak i mie˛dzy różnymi gatunkami zwierza˛t.
W ocenie toksyczności ostrej człowiek jest na ogół bardziej wrażliwy niż gatunki
zwierza˛t, stosowane w doświadczeniach. Znane sa˛ jednak przypadki, gdzie zwierze˛ta sa˛ bardziej wrażliwe niż człowiek. Najwie˛ksze różnice we wrażliwości
mie˛dzy człowiekiem a zwierze˛tami zaobserwowano w przypadku alkaloidów [2, 4].
Środowisko naturalne, w którym żyje człowiek i jaki be˛dzie stan jego zdrowia
zależy od ogółu czynników ekologicznych, maja˛cych bezpośrednie znaczenie dla
życia i rozwoju. Coraz wie˛cej nowych, syntetycznych zwia˛zków chemicznych
(detergentów, pestycydów, tworzyw sztucznych) wprowadza sie˛ do gospodarstwa
domowego, budownictwa, przemysłu.
Bibliografia
1. Ochrona środowiska i zasobów naturalnych, praca zbiorowa nr 41, 2009, Instytut Ochrony
Środowiska Warszawa.
2. Podstawy toksykologii, red. J.K. Piotrowski, Wydawnictwo Naukowo Techniczne Warszawa 2006.
3. Obieg pierwiastków w przyrodzie, red B. Gworek, Instytut Ochrony Środowiska, Warszawa 2005.
4. Toksykologia współczesna, red. W. Semczuk, PZWL warszawa 2005.
5. Toksykologia wybrane zagadnienia, red. J. Brandys, Wydawnictwo UJ Kraków 1999.
6. Codzienne życie z chemia˛, praca zbiorowa, Fundacja „Życie w zdrowiu” Białystok 2005.
Skażenie środowiska a zdrowie człowieka
313
Skażenie środowiska a zdrowie człowieka
Streszczenie
Rozwój chemii w ostatnich 50 latach spowodował, że wiele nowych substancji trafiło do
bezpośredniego otoczenia człowieka. Po pocza˛tkowej fascynacji możliwościami zastosowań nowych
zwia˛zków, przeszła refleksja, że nadmierna chemizacja niesie ze soba˛ negatywne skutki. Nie ma
substancji, które sa˛ całkowicie oboje˛tne dla organizmu człowieka. Ksenobiotyk może w różnym zakresie
oddziaływać toksycznie na organizm, a stopień tego oddziaływania i jego siła, zależa˛ od dawki lub
ste˛żenia i czasu ekspozycji. Skażenia i zanieczyszczenia moga˛ wyste˛pować w powietrzu którym
oddychamy, jak i w glebie, czy w wodzie i niestety również w produktach spożywczych które
spożywamy. W środowisku pojawiły sie˛ zmiany zagrażaja˛ce bezpośrednio zdrowiu i życiu człowieka.
Słowa kluczowe: ksenobiotyk, zdrowie, człowiek.
The environmental contamination and the health of the man
Summary
The development of chemistry over last 50 years caused, that many new substances had hit to the
precinct of the man. After the initial fascination with the possibilities of applications of new compounds,
a reflection got through that the exaggerated chemisation was bringing negative effects. There are no
substances which are completely indifferent to man. The xenobiotic can in different scope have a toxic
influence on an organism, but a degree of this influence and its power depends on the dose or the
concentration and exposure time. Contamination and pollution can appear in air which we are breathing
in, as well as in the soil, or water and unfortunately also in food products which we are eating. Changes
threatening directly the health and the life of the man appeared in the environment.
Key words: xenobiotic, health, man.
OSW
Szkice Humanistyczne
Tom X
2010
Nr 4
Jakub Jabłoński1, Marek Łuczaj2
1
2
Zakład Toksykologii, Uniwersytet Medyczny w Białymstoku,
Uniwersytecki Szpital Kliniczny w Białymstoku, Szpitalny Oddział Ratunkowy
Spektrometryczna analiza alkoholu etylowego nielegalnie
wprowadzonego do obrotu*
Wste˛p
Kontrole celne i doniesienia prasowe w ostatnich latach wskazuja˛ na znaczny
wzrost obrotu skażonym spirytusem. Produkcja skażonego alkoholu etylowego
wzrosła w latach 2004-2005 o 4 mln litrów [7].
Cena etanolu skażonego przy zakupie wie˛kszych ilości waha sie˛ od 0.8 do 1.1
$ za litr (spirytus importowany), cena jednego litra u producenta w Polsce wynosi
około 3 zł. Natomiast wartość akcyzy na wyroby spirytusowe od 2009 roku wynosi
około 50 zł [10]. Te uwarunkowania sprawiaja˛, że poka˛tny, nielegalny obrót
skażonym alkoholem na rynku spożywczym przynosi bardzo duże zyski. O skali
problemu może świadczyć historia rozpuszczalnika RFG-2 (96% alkohol etylowy
skażony metanolem i formalina˛), służa˛cego do wyrobu i renowacji instrumentów
muzycznych i mebli politurowanych. Ponieważ meble politurowane to przede
wszystkim meble zabytkowe zbyt tego rozpuszczalnika w sklepach jest znikomy.
Mimo to producent pomie˛dzy październikiem 2001 a majem 2002 r. wyprodukował
i sprzedał prawie milion litrów rozcieńczalnika RFG-2, a wśród odbiorców nie było
nikogo działaja˛cego w przemyśle meblarskim [11].
Skażenie alkoholu etylowego powinno być istotna˛ bariera˛ rozdzielaja˛ca˛ alkohol spożywczy od alkoholu do zastosowań spożywczych. Skażalnik dodawany
do alkoholu powinien wyraźnie zmieniać właściwości organoleptyczne wyrobu
a jego ewentualne usunie˛cie powinno być trudne i kosztowne. W prawodawstwie
polskim rodzaj środków dopuszczonych do skażania alkoholu etylowego reguluje
Rozporza˛dzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 25.06.2008 [5]. Na liście
tej znajduje sie˛ m.in. benzoesan denatonium o nazwie handlowej Bitrex.
*
Praca prezentowana na I Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej „Środowisko, odżywianie,
kosmetyki a zdrowie i uroda” Olsztyn, 14 maja 2010.
316
Jakub Jabłoński, Marek Łuczaj
CH3
C2H5
NHCOCH2N+
CH3
CH2
(C6H5COO)-
C2H5
Bitrex [9]
Bitrex został zsyntetyzowany w roku 1958 [3]. Jest to substancja charakteryzuja˛ca sie˛ niezwykle gorzkim smakiem, dodawana m.in. do niektórych produktów spożywczych, repelentów i kosmetyków. Bezpośrednia toksyczność Bitrexu
jest niewielka. Dane z piśmiennictwa wskazuja˛, wg różnych źródeł, że LD50
Bitrexu dla szczura wynosi od 485 do 820 mg/kg m.c. [8, 14]. Nie zaobserwowano
także toksyczności Bitrexu podawanego z sokiem pomarańczowym w dawce 10
ppm u dzieci [15].
Według Rozporza˛dzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z 07.08.2008
minimalna ilość Bitrexu dodawanego do 100 l alkoholu etylowego 100% nie może
być mniejsza niż 2g [13].
Istnieje kilka metod oznaczania Bitrexu w wyrobach spirytusowych [2, 4, 17]
i ocene˛ ste˛żenia tego zwia˛zku stosuje sie˛ przy kontroli prawidłowości skażania
etanolu.
Ze wzgle˛du na akcyze˛ dla etanolu spożywczego w ostatnim czasie spotyka sie˛
na rynku duże ilości etanolu uzdatnianego, przeznaczonego pocza˛tkowo do zastosowań przemysłowych. Usunie˛cie niektórych skażalników etanolu jest skomplikowane i kosztowne, inaczej wygla˛da uzdatnienie etanolu skażonego Bitrexem,
albowiem zwia˛zek ten rozkłada sie˛ pod wpływem silnych utleniaczy. W tym celu
powszechnie stosowany jest podchloryn sodu (NaClO) [16]. Istnieje wie˛c potrzeba
wykrywania w odkażanym etanolu pozostałości wskazuja˛cych na jego pierwotne
zastosowanie.
Matyjasek [12] w swojej pracy opisał metode˛ oznaczania N,N-dietylobenzyloaminy i innych produktów powstaja˛cych w wyniku utleniania Bitrexu. Jednakże, na co zwraca również uwage˛ autor, skład oznaczanych próbek zależy w znacznym stopniu od czasu przeprowadzenia analizy po reakcji utlenienia. W zwia˛zku
z tym postanowiono poszukać innych charakterystycznych zwia˛zków wskazuja˛cych na uzdatnianie skażonego etanolu.
317
Spektrometryczna analiza alkoholu etylowego...
Materiały i metody
Do analizy alkoholu zastosowano metode˛ chromatografii gazowej poła˛czona˛
ze spektrometria masowa˛. Oznaczenia przeprowadzono na 26 próbkach spirytusu
nie pochodza˛cego ze sprzedaży w koncesjonowanych placówkach, uzyskanych
z alkoholu pochodza˛cego z targowisk w Białymstoku.
Warunki pracy chromatografu gazowego i spektrometru masowego
Do oznaczeń zastosowano chromatograf gazowy Perkin-Elmer AutoSystem
XL sprze˛żony ze spektrometrem masowym Perkin-Elmer TurboMass. Analize˛
prowadzono na kolumnie Elite 5MS, 30 m/0.250 μm/1 mm. Temperatura termostatu wynosiła 50oC przez 0.5 min. z narostem 25oC/min. do 250oC przez 6.5 min.
Całkowity czas analizy wynosił 15 minut. Temperatura dozownika wynosiła 230oC,
przepływ gazu nośnego (hel) 1.5 ml/min. Na kolumne˛ podawano 1 ml próbki.
W spektrometrze stosowano jonizacje˛ elektronowa˛. Temperatura linii transferowej
wynosiła 250oC a temperatura źródła jonów 200oC. Widmo skanowano w zakresie
28 – 400 m/z.
Wyniki
Wszystkie analizowane próbki zawierały w swoim składzie zwia˛zki nie
wyste˛puja˛ce w spirytusie przeznaczonym do konsumpcji. Wykryto m.in. glikol
propylenowy i zwia˛zki wskazuja˛ce na pierwotne skażenie badanego alkoholu
Bitrexem.
Na rycinie 1 przedstawiono chromatogram uzyskany z ocenianej próbki
etanolu. Wykazano obecność N,N dietylobenzylaminy oraz innych zwia˛zków
zawieraja˛cych w cza˛steczce pierścień benzenowy. Skanowanie prowadzono metoda˛
SIR (Selected Ion Research) poszukuja˛c jonów o masie 91 m/z.
1: Scan EI+
91
7.58e6
6.24
100
6.24 - N,N DIETYLOBENZYLAMINA
5.31 - ETOKSYMETYLOBENZEN
5.31
%
2.93
5.07 - CHLOREKBENZYLU
5.56 - 2-METYLOBENZALDEHYD
5.07
5.56
1.97
2.61
3.18
3.88
4.08
6.09
6.45
7.29
7.49 7.92 8.28 8.60 9.08
9.25 9.569.83
10.64
0
10.94
Time
2.35
3.35
4.35
5.35
6.35
7.35
8.35
9.35
10.35
Ryc. 1. Chromatogram uzyskany z ocenianej próbki etanolu (SIR m/z=91)
318
Jakub Jabłoński, Marek Łuczaj
Na rycinie 2 przedstawiono chromatogram uzyskany z tej samej próby
wykonanej po 3 miesia˛cach. W próbie stwierdzono jedynie śladowe ilości etoksymetylobenzenu. Nie stwierdzono obecności N,N dietylobenzylaminy.
bitre4
Scan EI+
91
2.18e6
5.32
100
ETOKSYMETYLOBENZEN – 5.32
2.90
%
1.91
2.19
0
2.33
3.163.563.94
3.33
4.33
5.06
5.56
4.99
5.98 6.64 6.93 7.948.17 8.86 9.199.43
5.33
6.33
7.33
8.33
9.33
10.58 11.0211.80 12.44
12.77 13.74
10.33
11.33
12.33
13.33
14.33
Time
Ryc. 2. Chromatogram uzyskany z próby ocenianej po 90 dniach od otrzymania (SIR m/z=91)
ewa1 Sm (Mn, 2x2)
Area
%
2.14 - CHLOROFORM
3
0
ewa2 Sm (Mn, 2x2)
2.14 - CHLOROFORM
2
0
ewa3 Sm (Mn, 2x2)
1.831.88
1.78
1.97 2.06
64046389
13744
2442 1020
%
0
2.232.28
51663613
2.61
74
Scan EI+
83
2.61e7
2.14 - CHLOROFORM
1
1.73 1.79
5955 6898
1.59
2.43 2.49
2.38
2184 1762
3091
2.14;1025915
100
Area
Scan EI+
83
5.41e7
2.14;2092291
100
%
2.97
2.87
3.01
2.76
4530
7795
22905 11447
2.49
2.25 2.34
2.45
2.61
5281
17966 14980 10125
12013
1.71 1.77 1.86 1.95 2.02
12516
30296 15152 106357675
Area
Scan EI+
83
2.37e8
2.15;9247327
100
1.69
1.79
1.93
4704
1.89
2.03
2366
1.99
2.09
2.26 2.34 2.42 2.49
4852 3855 4469 6957
2.19
2.29
2.39
2.49
2.61 2.68
4044 7507
2.59
2.69
2.80 2.89 2.95 3.02
2416 66831737 1580
2.79
2.89
2.99
Time
1 – próba wykonana bezpośrednio po uzyskaniu (pole powierzchni piku 1025915), 2 – próba wykonana
po upływie 30 dni (pole powierzchni piku 2094661), 3 – próba wykonana po upływie 90 dni (pole
powierzchni piku 9247327)
Ryc. 3. Chromatogram uzyskany z ocenianej próbki etanolu (SIR m/z=83)
Poszukuja˛c charakterystycznych zwia˛zków wskazuja˛cych na pierwotna obecność Bitrexu oraz podchlorynu sodu w próbkach odkażanego etanolu zwrócono
uwage˛ na proste poła˛czenia chloru. Analiza badanych prób wykazała obecność
chloroformu. Zwia˛zek ten zidentyfikowano metoda˛ SIR dla jonu o masie 83 m/z.
Spektrometryczna analiza alkoholu etylowego...
319
Wykazano również, że w miare˛ upływu czasu od pierwszego badania próbki
ilość chloroformu w etanolu znacza˛co wzrasta, co odzwierciedla pole powierzchni
piku dla tego zwia˛zku.
Uzyskane wyniki przedstawiono na rycinie 3.
Omówienie wyników
Matyjasek [12] analizuja˛c próbki etanolu skażonego Bitrexem i odkażanego
naste˛pnie NaClO wykazał obecność m.in. N,N dietylobenzyloaminy oraz innych
zwia˛zków zawieraja˛cych w cza˛steczce pierścień benzenowy. Przeprowadzone
przez nas badania potwierdziły te wyniki, wskazuja˛c równocześnie na wie˛ksze
i zależne od czasu przeprowadzenia analizy zróżnicowanie powstaja˛cych w wyniku
reakcji Bitrexu z NaClO produktów. Charakterystyczny jest także fakt dalszego
rozkładu powstałych produktów reakcji, poniżej progu wykrywalności, dotyczy to
przede wszystkim N,N dietylobenzyloaminy, podstawowego markera wskazuja˛cego na pierwotna˛ obecność Bitrexu w etanolu.
We wszystkich ocenianych próbkach wykryto obecność chloroformu. Jest to
zwia˛zek nie wyste˛puja˛cy w spirytusie rektyfikowanym przeznaczonym do konsumpcji.
Chloroform, obecny w ocenianych próbkach etanolu może powstawać m.in.
w wyniku reakcji z chlorem poła˛czeń ketonowych lub enolowych powstaja˛cych
w wyniku utleniania Bitrexu podchlorynem sodu [1]. Wzrastaja˛ce w miare˛ upływu
czasu ste˛żenie chloroformu w ocenianych próbkach etanolu, przy jednoczesnym
obniżeniu ste˛żenia innych produktów degradacji Bitrexu powoduje, że chloroform
może być dobrym wskaźnikiem służa˛cym do identyfikacji odkażanego alkoholu
nielegalnie wprowadzonego do obrotu.
Podsumowuja˛c, należy także wspomnieć, że spożywanie uzdatnianego za
pomoca˛ podchlorynu sodu skażonego Bitrexem etanolu może mieć groźne dla
zdrowia konsekwencje. Abstrahuja˛c od potencjalnie toksycznego działania produktów degradacji Bitrexu, np. N,N dibenzyloaminy, należy pamie˛tać, że chloroform
jest substancja˛ rakotwórcza˛ [6].
Piśmiennictwo
1. Blathley E.R., Margetas D., Duggirala R. 2003. Copper catalysis in chloroform formation during
water chlorination. Water Res. 37: 4385-4394.
2. Bucci R., Balestrieri F., Magri A.D., Magri A.L., Marini F. 2006. UV-vis spectrophotometric method
for the quantitation of all the components of Italian general denaturant and its application to chek
the conformity of alcohol samples. Talanta. 68: 781-790.
3. Budvari S. 1989. The Merck Index (Eleventh Edition) Merck and Co., Inc. Rahway, NJ: 454.
320
Jakub Jabłoński, Marek Łuczaj
4. Buszewicz G., Bańka K., Ma˛dro R. 2005. Determination of denatonium benzoate (Bitrex) in
alcoholic products by LC-APCI-MS. Problems Forensic Sci. 63: 270-274.
5. Ehrmann R., Kucharczyk J., Kundzicz A., Matus A. 2008. Laboratoria Celne – nowoczesne
narze˛dzie wykonywania kontroli podatkowej, Wiadomości Celne. 12: 3-6.
6. Fawell J. 2000. Risk/Assessment case study – chloroform and related substances. Food Chem.
Toxicol. 38: 91-95.
7. Gargas A., Gajek M. luty 2006. OZON.
8. Hansen S.R., Janssen C., Beasley V.R. 1993. Denatonium benzoate as a deterrent to ingestion of
toxic substances: toxicity and efficacy. Vet. Hum. Toxicol. 35: 234-236.
9. Henderson N.C., Neumant C.M., Buchler D.R. 1998. Analysis of denatonium benzoate in Oregon
consumer products by HPLC. Chemosphere. 36: 203-210.
10. Koordynator Krajowej Grupy Zadaniowej ds. Wyrobów Alkoholowych w Izbie Celnej w Krakowie.
Opracowanie. styczeń 2009.
11. Liwarowski P., Frankowski A., Michałowski J., Baranowski K., Dubis E. 2006. Etanol skażony
formaldehydem w nielegalnym obrocie napojami alkoholowymi – wykrywanie i oznaczanie.
Problemy Kryminalistyki. 252: 46- 51.
12. Matyjasek M. 2008. N,N-dietylobenzyloamina – produkt utleniania benzoesanu denatonium podchlorynem sodu. Problemy Kryminalistyki. 259: 49-57.
13. Nowe Rozporzadzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi w sprawie środków dopuszczonych do
skażania alkoholu etylowego. Dz. U. nr 120, poz. 776. 25 czerwca 2008.
14. Randolph W.P. 1980. Nail biting and thumbsucking deterrent drug products for over-the-counter
human use: establishment of a monograph. Federal Register 405: 69122-69128
15. Sibert J.R., Frude N. 1991. Bittering agents in the prevention of accidental poisoning: hildren’s
reactions to denatonium benzoate (Bitrex). Arch. Emerg. Med. 8: 1-7.
16. Zuba D., Świegoda C., Byrska B., Lechowicz W. 2005. Assessment of the efectiveness of
denatonium benzoate (Bitrex) removal from denatured spirit preparations Rusing sodium hypohlorite. Problems Forensic Sci. 63: 288-298.
17. Zuba D., Świegoda C., Byrska B., Lechowicz W. 2005. Oznaczanie benzoesanu denatonium
(Bitrexu) w skażonych wyrobach spirytusowych. Z Zagadnień Nauk Sa˛dowych. 63: 275-287.
Spektrometryczna analiza alkoholu etylowego nielegalnie wprowadzonego do obrotu
Streszczenie
Kontrole celne i doniesienia prasowe w ostatnich latach wskazuja˛ na znaczny wzrost obrotu
skażonym spirytusem. Skażenie alkoholu etylowego powinno być istotna˛ bariera˛ rozdzielaja˛ca˛ alkohol
spożywczy od alkoholu do zastosowań spożywczych. Skażalnik dodawany do alkoholu powinien
wyraźnie zmieniać właściwości organoleptyczne wyrobu a jego ewentualne usunie˛cie powinno być
trudne i kosztowne. W prawodawstwie polskim rodzaj środków dopuszczonych do skażania alkoholu
etylowego reguluje Rozporza˛dzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 25.06.2008. Na liście tej
znajduje sie˛ m.in. benzoesan denatonium o nazwie handlowej Bitrex. Ze wzgle˛du na duża˛ akcyze˛ dla
etanolu spożywczego w ostatnim czasie spotyka sie˛ na rynku duże ilości etanolu uzdatnianego,
przeznaczonego pocza˛tkowo do zastosowań przemysłowych. Uzdatnienie etanolu skażonego Bitrexem
jest proste, albowiem zwia˛zek ten rozkłada sie˛ pod wpływem silnych utleniaczy. W tym celu
powszechnie stosowany jest podchloryn sodu (NaClO). Istnieje wie˛c potrzeba wykrywania w odkażanym etanolu pozostałości wskazuja˛cych na jego pierwotne zastosowanie. Do analizy alkoholu
zastosowano metode˛ chromatografii gazowej poła˛czona˛ ze spektrometria masowa˛. Oznaczenia przeprowadzono na 26 próbkach spirytusu nie pochodza˛cego ze sprzedaży w koncesjonowanych placów-
Spektrometryczna analiza alkoholu etylowego...
321
kach. W badanych próbkach, obok innych produktów degradacji Bitrexu, wykazano obecność chloroformu. Ste˛żenie chloroformu w ocenianych próbkach wzrastało wraz z czasem przechowywania próbek.
Słowa kluczowe: skażony etanol, Bitrex, chloroform.
Spectrometric analysis of illegally marketed ethanol
Summary
In the last few years customs controls and press information have been indicating a major increase in
the trade of contaminated grain alcohol. Contaminating the ethanol should constitute a clear barrier
between the consumable alcohol and alcohol used in the food industry. The contaminating agent added
to the alcohol should significantly change the organoleptic features of the product and its removal should
be both difficult and costly. In Polish legal system the types of agents approved for contaminating
ethanol are set forth in the Ordinance of the Minister of Agriculture and Rural Development of 25 June
2008. The list of contaminating agents includes among others the denatonium benzoate, under the trade
name of Bitrex. Due to the high excise duty for consumable alcohol, the market has recently witnessed
large quantities of treated ethanol, primarily intended for industrial purposes. Treating the Bitrexcontaminated ethanol is a simple procedure, since this compound decomposes in the presence of strong
oxidants. This is commonly carried out with the use of sodium hypochlorite (NaClO). Therefore, there is
a need for identification of residual compounds in the treated ethanol, indicating its primary application.
The alcohol was analyzed with the use of gas chromatography, combined with mass spectrometry.
Markings were carried out on 26 samples of grain alcohol sold in licensed establishments. Aside from
Bitrex’s degradation products, the analysis also revealed the presence of chloroform. The concentration
of chloroform increased with time of storage of the samples.
Key words: denatured ethanol, Bitrex, chloroform.