docRZYM. Kulturowy przewodnik po Wiecznym Mieście
download 
Reklamacja Transkrypt
RZYM. Kulturowy przewodnik po Wiecznym Mieście
4 SS. Luca e Martina i łuk Septymiusza Sewera. Forum Romanum Spis treści Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Watykan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Plac św. Piotra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bazylika św. Piotra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Muzea Watykańskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ogrody Watykańskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zamek św. Anioła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Janikulum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zatybrze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rejon pierwszy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rejon drugi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rejon trzeci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Plac Wenecki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kapitol . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Forum Romanum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Inne fora rzymskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Palatyn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wiminal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kwirynał . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Eskwilin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wzdłuż Tybru na Awentyn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Awentyn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Celio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lateran . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Villa Borghese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Mury Aureliańskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bazylika św. Pawła za Murami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Via Appia Antica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . EUR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rzymskie kalendarium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lista ważniejszych artystów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lista cesarzy rzymskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lista papieży . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Godziny otwarcia ważniejszych muzeów i galerii . . . . . . . . . . . . . Godziny otwarcia ważniejszych kościołów . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 5 6 Rzeźba anioła. Ponte S. Angelo WPROWADZENIE Znakomita większość przewodników po Rzymie umieszcza Watykan w ich końcowej części. Pouczony turystyczną praktyką, postąpiłem odmiennie i wędrówkę po Rzymie rozpoczynam od Watykanu. Taki układ przewodnika jest wynikiem studiowania programów polskich grup turystycznych i pielgrzymkowych, które – jak mogłem zauważyć – w większości podejmują zwiedzanie Wiecznego Miasta właśnie od Bazyliki św. Piotra (Basilica di San Pietro) ewentualnie jeszcze od Muzeów Watykańskich. Będąc już po prawej stronie Tybru, mamy w zasięgu ręki dominujące nad Watykanem wzgórze Janikulum (Gianicolo), a za nim dzielnicę Zatybrze (Trastevere), którą naturalnie można włączyć do zwiedzania w dalszej kolejności. Dla tych, którzy dysponują bardzo ograniczonym czasem, ważniejsza jest wędrówka po Rzymie lewobrzeżnym. Zwykle udajemy się tam po moście św. Anioła (Ponte Sant’Angelo). Rozprzestrzenia się z tego miejsca wspaniały widok na bazylikę Piotrową w prześwicie szerokiej Via della Conciliazione, a tuż obok ciężko dźwiga się Zamek św. Anioła (Castel Sant’Angelo), niestety rzadziej już zwiedzany. I tak oto nasi turyści i pielgrzymi znajdują się na Starym Mieście. Tym bowiem terminem nazywam labirynt średniowiecznych, malowniczych uliczek pomiędzy Tybrem a Placem Weneckim (Piazza Venezia) w kierunku wschodnim i Placem Ludowym (Piazza del Popolo) w kierunku północnym. Jest to obszar nasycony niewyobrażalną liczbą zabytków ze wszystkich epok historycznych, dlatego podzieliłem go na trzy rejony z przeznaczeniem dla tych, którzy w Rzymie pozostają dłużej lub wracają doń częściej. Rejon pierwszy przeznaczony jest dla standardowych turystów lub pielgrzymów, którzy na Rzym mają zaledwie kilka dni, a chcą zwiedzić najbardziej ciekawe zabytki na trasie od mostu św. Anioła do Placu Weneckiego. Spenetrowanie drugiego i trzeciego rejonu wymaga już więcej czasu. Plac Wenecki – serce miasta – pozwala nam zwiedzić przede wszystkim Kapitol z jego wspaniałościami oraz jego najbliższe okolice, jak Piazza della Bocca. Stąd już krok na Forum Romanum i na Palatyn z kłębowiskiem antycznych ruin. I najczęściej nasi turyści i pielgrzymi kończą zwiedzanie przy Koloseum, bo przecież są jeszcze do nawiedzenia trzy większe bazyliki patriarchalne: św. Jana na Lateranie (Basilica S. Giovanni in Laterano), Matki Boskiej Większej (Santa Maria Maggiore) i św. Pawła za Murami (San Paolo 7 WPROWADZENIE fuori le Mura). Ten pośpiech w zwiedzaniu i ta powierzchowność dyktowane są koniecznością zobaczenia innych jeszcze cudów w zorganizowanej podróży po cudownej Italii. Ci natomiast, którzy indywidualnie lądują na lotnisku Fiumicino, biorą często szybki pociąg Leonardo da Vinci i w 30 minut znajdują się na Termini, także w sercu miasta – ile ten Rzym ma serc! I pędzą do hotelu, pieszo bądź taksówką, tuż obok Term Dioklecjana, często nie wiedząc, że w te starożytne mury Michał Anioł Buonarroti wkomponował jedno ze swoich najwspanialszych dzieł, bazylikę Santa Maria degli Angeli. Ale taki jest Rzym. Zaskakuje na każdym kroku. I Rzymu nie da się zwiedzić. Jest to miasto do ciągłego odkrywania. Zapewne znana jest powszechnie anegdota o Amerykaninie, który przyjechawszy do Wiecznego Miasta na krótko, zagadnął witającego go na lotnisku przyjaciela: Ile czasu potrzeba na zwiedzenie miasta? Ten z bezradną szczerością miał odpowiedzieć, że nie wie, bo mieszku tu zaledwie piętnaście lat… Dalej od centrum położonym dzielnicom – zgódźmy się, że centrum to Plac Wenecki z przyległościami – nadałem ich starożytne nazwy, bo tak też występują na planie miasta. Mamy więc Wiminal, Kwirynał, Eskwilin, Awentyn, Celio, Lateran. Poza pierścieniem murów rzymskich znajdują się: 8 Villa Borghese, EUR, Via Appia Antica, katakumby, a zatem miejsca godne największej uwagi. Dla lepszej orientacji w dziejach Rzymu zamieszone zostało kalendarium. Ambicją tego skromnego przewodnika jest zachęcenie zwiedzających do oddalenia się od wyznaczonych przez tradycję tras wycieczkowych i pielgrzymkowych na rzecz poświęcenia chociażby chwili innym jeszcze zabytkom aniżeli te, które koniecznie należy zobaczyć. Wystarczy odejść 300 metrów od Koloseum, by znaleźć się z dala od tłumów w oazie ciszy, gdzie znajdziemy wspaniałe dzieła ludzkiego geniuszu. Spośród pokaźnej kolekcji zdjęć autorskich wybrałem z rozmysłem rzadziej reprodukowane w powszechnie dostępnych przewodnikach. Chodziło mi o to, by zachęcić turystę i pielgrzyma do odkrywania Rzymu na własną rękę również w dziedzinie fotografii. Aby poszukiwać własnych ujęć, skupiając uwagę na detalu fotografowanego obiektu, bo wtedy można ujrzeć to miasto i jego wspaniałości w zupełnie nowej odsłonie, bogatszej i pełniejszej. O Rzymie napisano tony książek. Kto nie wierzy, niech zajrzy do katalogów którejkolwiek z rzymskich bibliotek, najlepiej do Vallicelliana lub do Biblioteca Nazionale di Archeologia e Storia dell’Arte. Przecież samych zabyt- WPROWADZENIE kowych kościołów liczy się na setki, a każdy z nich posiada obszerną monografię i w każdym znajdują się bezcenne dzieła sztuki, którym też poświęcono osobne studia. Ufam zatem, że i ten z konieczności ograniczony objętościowo przewodnik pozwoli turyście i pielgrzymowi znaleźć dla siebie interesujące i ważne zabytki w mieście, które liczy sobie już 27 stuleci mierzonych wspaniałymi dziełami architektury i sztuki. Kolumna Marka Aureliusza 9 10 Plac św. Piotra BAZYLIKA ŚW. PIOTRA Bazylika znajduje się w obrębie Watykanu na prawym brzegu Tybru. Jej budowę rozpoczęto z inicjatywy cesarza Konstantyna Wielkiego na prośbę Sylwestra I i kontynuowano w latach 319– 322, a konsekrowano 18 listopada 326 r. Wzniesiona na planie antycznej bazyliki jako gmachu publicznego, liczyła 120 m długości i 65 m szerokości. Posiadała pięć naw przedzielonych rzędami 86 kolumn z marmuru, z których niektóre pochodziły z budowli Palatynu, głównie z Septizonium – wzniesionego tam przez Septymiusza Sewera zespołu pałacowego. Przed wejściem założono kolumnowy portyk na planie kwadratu. Kościół posadowiono częściowo na miejscu cyrku Nerona i częściowo na miejscu starożytnego cmentarza pogańskiego, ale w taki sposób, by jego główny ołtarz stanął dokładnie ponad znajdującym się tam grobem św. Piotra. W samym kościele, również w jego podziemiach, wieczny spoczynek znalazło wielu papieży, ale i kilku cesarzy. Ściany w nawach ozdobiono mozaikami, a w późniejszych wiekach także freskami. Ta starożytna bazylika, odwiedzana przez rzesze pielgrzymów, wymagała w XV w. natychmiastowych prac ratunkowych, do czego przymierzał się Mikołaj V (1447– 1455). Zdążył zgodzić do prac wybitnych architektów epoki renesansu – Bernarda Rosselliniego, Leona Albertiego, Giuliana da Sangallo – w nadziei, że ta czcigodna świątynia stanie się ozdobą świata chrześcijańskiego, a przez swą wspaniałość zdoła wzmocnić wiarę wiernych. Przedwczesna śmierć papieża położyła kres ambitnym planom, do których po pół wieku powrócił dopiero Juliusz II (1503–1513). Ten energiczny papież nie zamierzał ratować staro- Nawa główna. Bazylika św. Piotra 15 BAZYLIKA ŚW. PIOTRA BASILICA DI SAN PIETRO IN VATICANO BAZYLIKA ŚW. PIOTRA żytnej bazyliki; przeciwnie, na jej miejscu umyślił wznieść nową od podstaw, najwspanialszy kościół świata chrześcijańskiego. Kamień węgielny poświęcił w 1506 r., prace zaś powierzył Donato Bramantemu, który ze względu na ogrom projektu nie mógł go zrealizować, za to wsławił się rozbiórką starego kościoła, zyskując przez to uszczypliwe przezwisko Bramante Ruinante. Nowa bazylika miała być wzniesiona na planie równoramiennego krzyża greckiego z ogromną kopułą na przecięciu naw i z czterema mniejszymi kopułami mniejszymi na końcu ich ramion. Architekt, który przeżył papieża o rok, zdążył przed śmiercią (zm. 1514) wznieść cztery fila- 16 Kopuła Bazyliki św. Piotra ry pod kopułę i spiąć je łukami. Następca Juliusza II, Leon X (1513–1521), najął jako architekta młodego Rafaela Sanzio (zm. 1520), przydając mu do pomocy Fra Gioconda i Giuliana da Sangallo, z których nie było większego pożytku na skutek ich przedwczesnej śmierci. Pod wpływem sugestii Rafaela papież zrezygnował z planu krzyża greckiego na rzecz łacińskiego. Do pierwotnego planu greckiego powrócił jednak kolejny architekt po śmierci poprzednika, Baldassarre Peruzzi. Kolejni papieże, Hadrian VI (1522–1523) i Klemens VII (1523– 534), z różnych powodów wstrzymali rozpoczęte prace budowlane. Powrócił do nich dopiero Paweł III (1534–1549), prawdziwy książę renesansu, zlecając budowę Antonio da Sangallo Młodszemu, który podjął prace od wykonania ogromnego drewnianego modelu przyszłej bazyliki, powróciwszy do planu krzyża łacińskiego, czyli do wydłużenia nawy głównej. (Ten model zachował się i po jego restaurowaniu w roku 1994 jest udostępniony zwiedzającym). Po śmierci głównego architekta papież zlecił nadzór budowlany 72-letniemu podówczas Michałowi Aniołowi Buonarrotiemu. Wielki malarz i rzeźbiarz, ale i utalentowany poeta, tym razem wcielił się w rolę architekta. Zarzucił plan krzyża łacińskiego na rzecz greckiego, widząc kościół zwień- BAZYLIKA ŚW. PIOTRA czony potężną kopułą na wzór kopuły Brunelleschiego, rozpiętej nad katedrą swej rodzinnej Florencji. Dla fasady zaś upatrzył wzór w pobliskim Panteonie. Zamysł mistrza uszanowali po jego śmierci kolejni architekci: Giacomo Vignola, Pirro Ligorio, Giacomo della Porta, Domenico Fontana. Ten ostatni w 1590 r. doprowadził do szczęśliwego końca budowę gigantycznej kopuły. W 1605 r. Paweł V (1605–1621) zlecił Carlo Madernie wyburzenie pozostałych jeszcze wszystkich elementów bazyliki konstancjańskiej i nakazał maksymalnie wydłużyć główną nawę budowanego kościoła. Architekt zakończył bieg tej nawy przedsionkiem i aktualną fasadą, ostatecznie przydając kościołowi plan krzyża łacińskiego. W 1300-letnią rocznicę wzniesienia pierwszej bazyliki, nową konsekrował Urban VIII (1623–1644) 18 listopada 1626 r. Kolejny architekt, wybitny rzeźbiarz Giovanni Lorenzo Bernini, zgodzony do dekorowania głównie wnętrza kościoła, zabrał się za budowę wieży dzwonnej, którą zaraz należało rozebrać na skutek pęknięć spowodowanych wadliwymi obliczeniami. Tymczasem ambitny architekt opasał plac przed bazyliką imponującą kolumnadą, niemającą sobie równej. Tym sposobem w roku 1656 ukończono prace budowlane wokół bazyliki, przydając jej ostatecznie postać triumfalnego baroku. Architektura zewnętrzna. Długość kościoła po linii zewnętrznej: 211,5 m, po linii wewnętrznej: 186 m, szerokość: 137 m w transepcie, 60 m w nawach i 115 m w fasadzie, krzyż na kopule osadzono na wysokości 136,5 m, sklepienie nawy zawieszone jest nad posadzką 44 m. Licząca 42 m średnica kopuły jest o 1,5 m krótsza od średnicy kopuły Panteonu. Fasadę tworzą cztery gigantyczne pilastry i osiem równie potężnych kolumn, pomiędzy którymi znajdują się wejścia i symetrycznie rozłożone otwory okienne w liczbie dziewięciu, ozdobione płytkimi balkonikami. Ze środkowego okna kardynał Figura św. Piotra z brązu. Bazylika św. Piotra 17 BAZYLIKA ŚW. PIOTRA protodiakon ogłasza imię nowo wybranego papieża: Habemus Papam, a papieże udzielają stamtąd błogosławieństwa urbi et orbi, czyli miastu i światu. Pod balkonem centralnym relief Ambrogia Bonvicino (zm. 1554), przedstawiający Chrystusa wręczającego św. Piotrowi klucze. Powyżej linii okien biegnie fryz z inskrypcją dedykacyjną, datą – 1612 r. – i imieniem papieża Pawła V. Fasadę wieńczy balustrada z figurą Chrystusa pośrodku w towarzystwie Jana Chrzciciela i jedenastu apostołów. Dwa zegary rozbijają monotonię attyki. Pod nimi w prześwitach widnieją dzwony od 1931 r. wprawiane w ruch elektrycznie, z których najstarszy pochodzi z 1288 r., 18 największy z roku 1786 waży 9,75 tony (ten pod lewym zegarem). Portyk bazyliki. Po piramidalnie wymodelowanych schodach o trzech poziomach wchodzi się z Placu św. Piotra do obszernego portyku z marmurową posadzką projektu Berniniego. Zachwycają wspaniałe plafony ze sztukaterią Martina Ferrabosco (zm. 1623). W lunetach 32 posągi kanonizowanych papieży. Po prawej stronie zamurowany portal to Porta Santa – Święte Drzwi (Święte Wrota) otwierane uroczyście na jubileusz Roku Świętego, obchodzony od 1300 r., współcześnie co 25 lat. Wielki Jubileusz roku 2000 był 26. jubileuszem. Współczesną okładzinę portalu wykonał w 1950 r. Vico Consorti. Centralne drzwi wiodące do nawy pochodzą ze starej, konstancjańskiej bazyliki i zostały udekorowane w latach 1439–1445 przez brązownika Filareta reliefami przedstawiającymi Chrystusa, Maryję, męczeństwo św. Piotra i św. Pawła oraz epizody z pontyfikatu Eugeniusza IV (1431–1447). Drzwi na prawo od centralnych dekorował Venozio Crocetti w 1968 r., na lewo – Giacomo Manzù w 1963 r., a jeszcze dalej na lewo – Luciano Minguzzi w 1977 r. Ponad centralnym portalem, wychodzącym z przedsionka na plac, widnieje mozaika ze sceną Chrystusa kroczącego po Jeziorze Galilejskim, sławna Navi- Spiżowa Brama. Pałac papieski BAZYLIKA ŚW. PIOTRA cella, pierwotnie dzieło Giotta w starej bazylice, obecnie replika. Po prawej stronie portyku Bernini ustawił posąg Konstantyna Wielkiego. Po lewej stronie w portyku nawiązał doń Agostino Cornacchini, stawiając konny posąg króla Franków, Karola Wielkiego, którego Leon III (795–816) koronował na cesarza w starej bazylice w Boże Narodzenie 800 r. Ponad portalami w portyku trzy łacińskie inskrypcje w ramach. Pierwsza po prawej stronie upamiętnia wydanie bulli Bonifacego VIII (1294– 1303), ustalającej pierwszy rok jubileuszowy w 1300 r. Centralna to epitafium Hadriana I (772–795) ze starej bazyliki. Inskrypcja po lewej stronie upamiętnia papieża Grzegorza II (715–731), który ustanowił dar oliwy tłoczonej z drzew oliwkowych na potrzeby wiecznie płonących lampek przy grobie św. Piotra. sadzkę z podaną długością głównych kościołów katolickich świata. Na wprost centralnego portalu, pochodząca ze starej bazyliki i wmurowana w aktualną posadzkę okrągła płyta z porfiru oznaczała miejsce, w którym klękali cesarze do koronacji. Pod baldachimem – cyborium – znajduje się główny ołtarz, przy którym msze święte celebruje papież lub wyznaczony przezeń dostojnik. Konsekrowany przez Klemensa VIII (1592–1605) 26 czerwca 1594 r., został złożony z bloku marmuru greckiego, pochodzącego z forum cesarza Nerwy. Pod nim znajduje się starszy ołtarz Kaliksta II (1119–1124), Wnętrze bazyliki. Po przekroczeniu progu bazyliki warto w nawie na chwilę zatrzymać się w miejscu, by móc przeżyć jedyne w swoim rodzaju doświadczenie potęgi, majestatu, harmonii, piękna i geniuszu pokoleń artystów, wpisanych w architekturę wnętrza, w jego dostojeństwo i dekorację. W pierwszej chwili uwagę przykuwa ogromnych rozmiarów baldachim, ustawiony centralnie pod kopułą. Zbliżając się doń, mija się metalowe linie wtopione w po- Środkowa część fasady. Bazylika św. Piotra 19 BAZYLIKA ŚW. PIOTRA a jeszcze głębiej – Grzegorza Wielkiego (590–604). Głęboko pod posadzką, w miejscu ustawiania kolejnych ołtarzy, czci się grób św. Piotra, poddany badaniom archeologicznym w 1940 r. i w kolejnych latach. W wyniku tych badań Paweł VI (1963–1978) oznajmił w 1968 r., że relikwie św. Piotra zostały zidentyfikowane w sposób, który możemy uznać za przekonujący. Miejsce to, tzw. Konfesja św. Piotra, obwiedzione jest balustradą roboty Stefano Maderny z palącymi się na czerwono wiecznymi lampkami. Do grobu Apostoła można zejść za pozwoleniem otrzymanym w biurze Ufficio Scavi, znajdującym się na zewnątrz bazyliki, po jej lewej stronie, pod Arco della Campana. W podziemiach można zobaczyć pozostałości pogańskiego cmentarza. To na tym cmentarzu w sekcji z I w. zidentyfikowano niewielką niszę z cegły, tzw. Tropaion Gajusa, miejsce złożenia kości św. Piotra. Jakimś pomnikiem nagrobnym wyróżnił je papież Anicet (155– 165), chociaż niektórzy przypisują tę czynność już papieżowi Anakletowi I (ok. 78–92), bowiem miejsce męczeństwa Apostoła w cyrku Nerona w 67 r. oraz miejsce jego pochówku było odwiedzane i czczone przez miejscowych chrześcijan, pomimo szalejących co jakiś czas prześladowań. To właśnie lokalizacja tego grobu spowodowała, że architekci Kon- 20 stantyna Wielkiego w taki sposób narysowali plan pierwszej bazyliki, by grób mógł się znaleźć dokładnie pod ołtarzem w zgodzie z założeniem martyrium, czyli kościołów wznoszonych w IV w. na grobach ważnych męczenników. Aby temu sprostać, należało pokonać ogromne trudności techniczne przy niwelowaniu terenu, bowiem ta część antycznego cmentarza znajdowała się na skarpie, w bezpośrednim sąsiedztwie cyrku Nerona. W trakcie badań archeologicznych odkryto zamurowane w niszy fragmenty kości mężczyzny postawnej budowy, który zmarł w podeszłym już wieku. Wokół tego grobu zidentyfikowano liczne inne groby, które posadowiono w taki sposób, by mogły być w pobliżu tego najważniejszego, ale bez jego naruszania. Zachowało się sporo greckich graffiti odnoszących się do osoby św. Piotra, a jedna z nich – zachowana w bardzo złym stanie – głosi wprost: Peter eni – tu [jest] Piotr. To czcigodne miejsce nakrywa we wnętrzu bazyliki ogromny baldachim – cyborium – poświęcony w 1633 r. przez papieża Urbana VIII, dzieło Berniniego. Do odlania dekoracji z brązu i czterech spiralnych kolumn salomonowych, miejscami wyzłoconych gałązkami, artysta posłużył się zdartymi z Panteonu starożytnymi płytami. Wszędzie widnieją herby Urbana VIII, sławne pszczółki ro- BAZYLIKA ŚW. PIOTRA du Barberinich, z którego pochodził papież. Cztery potężne filary dźwigają kopułę wypełnioną światłem dziennym. W głębokich niszach filarów umieszczono gigantyczne posągi czterech świętych: Longina, rzymskiego setnika, który przebił bok Chrystusa na Kalwarii, dzieło Berniniego; Andrzeja, brata św. Piotra, dzieło François Duquesnoya; Weroniki, która otarła twarz Jezusowi w drodze na Kalwarię, dzieło Francesca Moschi; Heleny, matki Konstantyna Wielkiego, dzieło Andrei Bolgi. Aby rozbić monotonię filarów, Bernini zaprojektował w nich balkoniki, z których każdy ozdobiony jest parą kolumienek ze starej bazyliki. Przechowuje się tam najświętsze relikwie chrześcijaństwa, wystawiane do adoracji w Wielkim Tygodniu: lancę Longina, chustę Weroniki, fragment Krzyża Świętego i czaszkę Andrzeja Apostoła. Ta ostatnia, podarowana Piusowi II w 1462 r. przez despotę Morei Tomasza Paleologa, została zwrócona katedrze w Patras na Peloponezie, gdzie od wieków była czczona. Cztery pendentywy pod bębnem kopuły ozdobione są mozaikami czterech ewangelistów: Mateusza, Marka, Łukasza i Jana. Powyżej w pierścieniu bębna biegnie dookoła fryz, który głosi po łacinie: Tu es Petrus et super hanc petram aedificabo ecclesiam meam et tibi dabo claves regni coelorum [Ty jesteś Piotr – Opoka – a na tej opoce zbuduję Kościół mój i tobie dam klucze królestwa niebieskiego]. Przez 16 okien przenika do środka obfitość światła. Czaszę kopuły zdobią mozaiki świętych i aniołów, dzieło Cavaliera d’Arpino. Latarnię wieńczącą kopułę wypełnia mozaika Chrystusa. W najgłębszej, czyli w zachodniej części bazyliki, znajduje się prezbiterium, wypełnione w roku 1665 kompozycją Berniniego, której centralnym akcentem jest Tron św. Piotra (Cattedra di S. Pietro). Wymodelowany w brązie tron skrywa wewnątrz drewniany antyczny fotel ozdobiony kością słoniową, legendarnie przypisywany Apostołowi. Całą tę teatral- Figura św. Heleny. Bazylika św. Piotra 21 BAZYLIKA ŚW. PIOTRA ną kompozycję współtworzą marmurowe postaci czterech Ojców Kościoła, dwóch zachodnich: Augustyna i Ambrożego – ci w mitrach – i dwóch wschodnich: Atanazego i Jana Chryzostoma – ci bez nakryć na głowach. Przez owalne okno przeszklone na miodowo przenika do środka miękkie światło, aluzja do tchnienia Ducha Świętego, reprezentowanego przez symbol gołębicy. Po prawej stronie w prezbiterium widzimy pomnik Urbana VIII (1623–1644) w towarzystwie alegorycznych postaci Sprawiedliwości i Miłosierdzia, wybitne dzieło Berniniego. Po przeciwległej, lewej stronie Guglielmo della Porta umieścił mniej artystycznie udany pomnik Pawła III (1534–1549). Kaplice boczne. Pielgrzymi i turyści rozpoczynają zwiedzanie kaplic bocznych zwykle od prawej, czyli pólnocnej nawy. Ponad zamurowanymi Świętymi Drzwiami widnieje mozaika przedstawiająca św. Piotra, dzieło Cira Ferriego z 1675 r. Pierwsza kaplica, Cappella della Pieta, przechowuje za szybą pancerną sławną Pietę Michała Anioła, wymodelowaną w marmurze przez artystę w 1499 r. z przeznaczeniem dla francuskiego ambasadora, kardynała Villiers de la Groslaya, uszkodzoną młotkiem przez szaleńca w roku 1972. 25-letni podówczas rzeźbiarz sygnował swe dzieło na szarfie opasu- 22 jącej ramię Matki Boskiej. Kopułę kaplicy ozdabiali mozaikami Męki Pańskiej Pietro da Cortona i Ciro Ferri, a triumf Krzyża wykonał Giovanni Lafranco. Kolejna, niewielka Cappella del Crocifisso, przechowuje sławny krucyfiks, przypisywany Pietro Cavalliniemu. Ponad wejściem do kaplicy umieszczono figurę Leona XIII (1878–1903), dzieło Giuseppe de Fabrisa. Naprzeciwko, na filarze jest grobowy monument królowej szwedzkiej, zmarłej w Rzymie Krystyny, dzieło Carla Fontany z 1689 r. W kolejnej kaplicy Męczeństwo św. Sebastiana stanowi temat dla gigantycznego obrazu wykonanego techniką mozaiki w nawiązaniu do obrazu Domenichina. Po prawej stronie pomnik Piusa XI (1922–1939), którego autorem jest Francesco Nagni, po lewej stronie pomnik Piusa XII (1939–1958), dzieło Francesca da Messina. Przechodząc do największej Kaplicy Najświętszego Sakramentu, mijamy przytwierdzony do ściany pomnik Innocentego XII (1691–1700), dzieło Filippa della Valle. Naprzeciwko, na filarze, widzimy rzeźbę Berniniego, upamiętniającą zmarłą w 1115 r. księżnę Matyldę z Toskanii, której prochy przeniesiono z Mantui do bazyliki w 1635 r. Wydzieloną do modlitwy Kaplicę Najświętszego Sakramentu, od- BAZYLIKA ŚW. PIOTRA dzieloną od nawy metalową kratą, zaprojektował Francesco Borromini. Wyzłocone cyborium z brązu wykonał Bernini, zaś Ekstazę św. Franciszka ułożono w mozaikę według obrazu Domenichina. Idąc dalej, mijamy dwa grobowce papieży, na ścianie z postacią Grzegorza XIII (1572–1585), reformatora kalendarza, dzieło Camilla Rusconiego z 1723 r., oraz naprzeciwko na filarze sam sarkofag Grzegorza XIV (1590–1591). Na wprost, na filarze dźwigającym kopułę, widzimy kolejny obraz mozaikowy w nawiązaniu do oryginału Domenichina: Ostatnia Komunia św. Hieronima. Pod mensą ołtarza w kryształowym sarkofagu spoczywa w nienaruszonym stanie zachowane ciało Jana XXIII (1958–1963). Przestrzenna kaplica po prawej stronie to Cappella Gregoriana, ufundowana przez Grzegorza XIII, który nakazał ar- chitektom nawiązać do projektu Michała Anioła. W ołtarzu czci się obraz Matki Boskiej w konwencji Madonna del Soccorso, wyobrażenie odmalowane na fragmencie kolumny ze starej bazyliki. Pod ołtarzem grobowiec Grzegorza z Nazjanzu, jednego ze starożytnych Ojców Kościoła wschodniego. Po prawej stronie grobowiec Grzegorza XVI (1831–1846), dzieło Luigiego Amici, po lewej zaś – grobowiec Benedykta XIV (1740– 1758) wykonał Pietro Bracci. Obraz mozaikowy na filarze dźwigającym kopułę przedstawia Mszę św. Bazylego. W wydzielonym dla spowiadających się prawym ramieniu transeptu odbywały się obrady Soboru Watykańskiego I (1869–1870). Są tam trzy ołtarze z obrazami: Św. Wacław w wykonaniu Angelo Carosellego, Męczeństwo św. Procesu- Fragment grobowca Leona XI. Bazylika św. Piotra 23 BAZYLIKA ŚW. PIOTRA sa i św. Martyniana oraz Męczeństwo św. Erazma w wykonaniu Nicolasa Poussina w 1629 r. W przejściu do kolejnej kaplicy widzimy mocno rozbudowany na ścianie grobowiec Klemensa XIII (1758– 1769), dzieło Antonia Canovy. Naprzeciwko, na filarze z posągiem św. Heleny, mozaika nad jednym z ołtarzy przedstawia Navicellę, Chrystusa w łodzi. Głębiej znajduje się Kaplica Michała Archanioła z dwoma ołtarzami ozdobionymi obrazami mozaikowymi: Michał Archanioł i Św. Petronela. Przechodzimy teraz do lewej, czyli południowej nawy. Po drodze, na wprost, po prawej stronie prezbiterium, znajduje się grobowiec Klemensa X (1670–1676), dzieło Angelo de Rossiego. Na filarze z posągiem św. Heleny widnieje mozaikowy obraz Św. Piotr wskrzeszający Tabitę. Symetrycznie, na filarze z posągiem św. Weroniki, widzimy mozaikowy obraz Św. Piotr uzdrawiający paralityka. I zaraz na wprost, czyli po lewej stronie od prezbiterium, grobowiec Aleksandra VIII (1689– 1691), zbiorowe dzieło Arrigo di San Martina, Giuseppe Bertosiego i Angelo de Rossiego. Cappella della Colonna, pierwsza kaplica w tej części bazyliki, została udekorowana figurkami aniołków w 1757 r. Pod ołtarzem relikwie św. Leona Wielkiego (440–461), a nad nim relief roboty Alessan- 24 dra Algardiego z 1650 r., ukazujący św. Leona powstrzymującego Attylę w marszu na Rzym. Pod posadzką kaplicy grobowiec Leona XII (1823–1829); posąg papieża wykonał Giuseppe de Fabris. W drugim ołtarzu kolejny wizerunek Matki Boskiej malowany na fragmencie kolumny dawnej bazyliki. Idąc dalej, widzimy gigantycznych rozmiarów, ogromnie pretensjonalny monument Aleksandra VII (1655–1667), ostatnie dzieło Berniniego w obrębie bazyliki. Na wprost, na filarze św. Weroniki, widnieje mozaikowe malowidło przedstawiające wizjonerkę św. Małgorzatę, obraz umieszczony nad ołtarzem w 1922 r. Lewe, czyli południowe skrzydło transeptu posiada rozmieszczone symetrycznie trzy ołtarze z trzema Grobowiec Innocentego VIII. Bazylika św. Piotra BAZYLIKA ŚW. PIOTRA obrazami mozaikowymi: Wątpiący Tomasz, Ukrzyżowanie św. Piotra i Św. Józef. Przed ołtarzem środkowym znajduje się grób zmarłego w 1594 r. włoskiego kompozytora Giovanniego Palestriny, dzieło Achilla Funi. Mijamy zakrystię z posągiem Piusa VIII (1829–1830), umieszczonym nad jej wejściem przez Pietra Teneraniego. Naprzeciwko wejścia do zakrystii, na filarze z posągiem św. Andrzeja, mozaikowy obraz Ananiasz i Safira według oryginału Pomarancia. Wchodzimy do kolejnej kaplicy, Cappella Clementina, ostatniej z czterech narożnych kaplic symetrycznie rozmieszczonych przy czterech filarach dźwigających kopułę bazyliki. Zlecenie na ozdobienie kaplicy otrzymał od papieża Klemensa VIII (1592– 1605) Giacomo della Porta. Jak pozostałe trzy, tak i ta przesklepiona jest półkopułą, której czaszę i pendentywy ozdabiają mozaiki z wyobrażeniami czterech Ojców Kościoła, również według oryginału Pomarancia. Pod ołtarzem grób i relikwie Grzegorza Wielkiego (590–604), ponad nim zaś mozaikowy obraz Cud św. Grzegorza. Po lewej stronie pomnik Piusa VII (1800–1823), klasycystyczne dzieło Bertela Thorvaldsena. Na filarze z posągiem św. Andrzeja mozaikowy obraz Przemienienie na górze Tabor według oryginału Rafaela. W przejściu pod łukiem po lewej stronie pomnik Leona XI (1605), panującego zaledwie 27 dni, a po prawej – pomnik Innocentego XI (1676–1689) z urną grobową, na której widnieje relief obrazujący wyzwolenie Wiednia w 1683 r. przez Jana III Sobieskiego, dzieło Étienne Monnota. Przez finezyjnie kutą kratę z herbami Klemensa XIII można zajrzeć do środka zamkniętej Złotej Kaplicy, Cappella del Oro, wyposażonej w organy i w stalle wykonane według projektu Berniniego i ozdobionej piękną sztukaterią przez Giovanniego B. Ricciego według projektu Giacoma della Porta. W ołtarzu obraz Matka Boska Niepokalanie Poczęta, dzieło Pietra Bianchiego. Na posadzce prosta płyta nagrobna Klemensa XI (1700–1721). Przechodząc pod łukiem, widzimy na filarze renesan- Fragment grobowca Stuartów. Bazylika św. Piotra 25 BAZYLIKA ŚW. PIOTRA sowy nagrobek Innocentego VIII (1484–1492) zaprojektowany i odlany w brązie przez Antonia Pollaiuolo, przeniesiony w to miejsce ze starej bazyliki. Na reliefie widoczna postać papieża w pozycji siedzącej, trzymającego w lewej dłoni włócznię, którą na Kalwarii przebito bok Chrystusa, a którą to relikwię otrzymał papież w darze od sułtana Bajazyta II. Naprzeciwko pomnik Piusa X (1903–1914), dzieło Piera Enrico Astorri. Grób papieża, kanonizowanego w roku 1954, znajduje się w sąsiedniej kaplicy – Cappella della Presentazione, z obrazem Ofiarowanie Maryi w Świątyni, dziełem Francesca Romanellego. Chwałę Maryi podkreśla treść mozaiki w misie kopuły. Po prawej stronie pomnik Jana XXIII wykonany przez Emilia Greco, po lewej – pomnik Benedykta XV (1914–1922), dzieło Pietra Canonica. Na posadzce przed wejściem do kaplicy widnieje dużych rozmiarów herb Jana Pawła II – Totus Tuus. Nad wejściem do owalnego pomieszczenia widzimy pomnik zmarłej w 1735 r. wnuczki Jana III Sobieskiego, żony Jakuba Stuarta, noszącej po mężu tytuł królowej Brytanii i Irlandii, dzieło Filippa Barigioniego. Naprzeciwko, na filarze, popiersia ostatnich Stuartów, zmarłych na emigracji w Rzymie odpowiednio w 1766 i 1788 r., pretendentów do tronu angielskiego, dzieło Antonia Canovy. Ostatnią kaplicą jest bap- 26 tysterium z basenem chrzcielnym, stanowiącym pokrycie porfirowego sarkofagu cesarza Ottona II (973–983), którego prochy spoczywają w podziemiach bazyliki. Carlo Fontana dorobił do odwróconej pokrywy metalową obudowę, Carlo Maratta zaś ozdobił ściany baptysterium mozaikami przedstawiającymi Chrzest Chrystusa w Jordanie i Św. Piotra udzielającego chrztu Korneliuszowi. Skarbiec – Museo Storico Artistico. Wejście do skarbca znajduje się w lewej, czyli południowej nawie na wprost filaru św. Andrzeja pod pomnikiem Piusa VIII. Spośród nieprzebranych bogactw przysyłanych i przywożonych z całego świata do grobu św. Piotra i darowanych papieżom, zachowała się ich znikoma część na skutek grabieży dokonanych najpierw przez Saracenów w 846 r., później przez niemieckich lancknechtów podczas sacco di Roma w 1527 r., wreszcie przez wojska Napoleona w 1797 r. (traktat w Tolentino). W kilku salach wystawowych można podziwiać najwyższej klasy precjoza, szaty, paramenty, księgi liturgiczne, ikony, manuskrypty, relikwiarze, osobiste pamiątki papieży, kardynałów, królów i cesarzy, przedmioty wykonane z kości słoniowej, złota, srebra, drogich kamieni. Jest tu też kilka obrazów dawnych mistrzów. Na uwagę zasługuje Crux Vaticana, wspaniały BAZYLIKA ŚW. PIOTRA krzyż bizantyński, dar cesarza Justyniana II. Jest tu należące do starej bazyliki cyborium Donatella z 1432 r. Jest pomnik Sykstusa IV z 1493 r., wybitne dzieło Antonia Pollaiuola. Tu trafił znaleziony w XVI w. wspaniale rzeźbiony sarkofag prefekta Rzymu z 359 r., Juniusa Bassusa. Zakrystia przylega do skarbca, ale wstęp zarezerwowany jest dla duchowieństwa. W przedsionku zakrystii, dostępnym dla wszystkich, na marmurowej płycie umieszczone są imiona wszystkich papieży pochowanych w Bazylice św. Piotra od początku aż do Jana Pawła II. Ośmioboczne pomieszczenie zaprojektował Carlo Marchionni i budował je w latach 1776–1784 dla Piusa VI. Kopuła wspiera się na kolumnach, z których te w ko- lorze szarym pochodzą z willi Hadriana w Tivoli. Podziemia bazyliki, tzw. Groty, udostępnione są dla pielgrzymów i zwiedzających. Dobrze oznakowane wejście prowadzi prosto z Placu św. Piotra, po prawej stronie, natomiast na zewnątrz wychodzi się po przeciwległej stronie bazyliki. Podziemia, czyli groty watykańskie, powstały w wyniku podniesienia posadzki nowej bazyliki (30 m n.p.m.) w stosunku do starej (27 m n.p.m.). Tym sposobem renesansowi architekci otrzymali znaczną przestrzeń pod obecną bazyliką, przeznaczoną na kaplice i groby papieży. Fragmenty starożytnej kamieniarki, znalezione w trakcie prac ziemnych i wykopalisk archeologicznych prowadzonych w latach 1940– 1957, zostały wmurowane w ściany. Grobowa kaplica z relikwiami św. Piotra, znajdująca się pod głównym ołtarzem bazyliki, stanowi centralny punkt odniesienia w podziemiach. Samo zaś miejsce pochówku Apostoła znajduje się jeszcze głębiej, pod posadzką starej bazyliki, w sekcji dostępnej do zwiedzania w grupach 15-osobowych po otrzymaniu odpowiedniej przepustki (w biurze pod łukiem Arco della Campana – Ufficio Scavi, po lewej stronie bazyliki). W sekcji tej można ujrzeć pozostałości rzymskiego cmentarza pogańskiego z I w., wśród nich Epitafium Klementyny Sobieskiej. Bazylika św. Piotra 27 BAZYLIKA ŚW. PIOTRA niewielką niszę, wspomniany Tropaion Gajusa. Rzymski cmentarz pozostawał w użyciu do pierwszych dekad IV w., czyli do chwili rozpoczęcia budowy na tym miejscu bazyliki. W grotach spoczywają papieże, których groby są wyraźnie opisane. Z ostatnich papieży widzimy skromne grobowce Benedykta XV, Pawła VI, Jana Pawła I, Jana Pawła II, pochowanego na miejscu grobu Jana XXIII, którego ciało po ekshumacji zostało przeniesione do bazyliki. Kopuła bazyliki jest udostępniona do zwiedzania za opłatą – wejście po prawej stronie z Placu św. Piotra, dobrze oznakowane. Winda zawozi do poziomu dachu, ponad nim szczyt kopuły zwieńczonej krzyżem wznosi się jeszcze na wysokość 92 m. Na dachu znajdują się pomieszczenia techniczne 28 dla pracowników i konserwatorów. Wąskim, spiralnym korytarzem, dokąd dochodzi się po schodach, można przedostać się na galerię, biegnącą wewnątrz bazyliki dookoła bębna kopuły. Wyższa galeria jest niedostępna dla zwiedzających. Po schodach wchodzi się jeszcze wyżej do poziomu latarni. Z tej wysokości roztacza się niezapomniany widok na zabudowania i ogrody Watykanu, na miasto Rzym i na odległe pasmo Apenin. O rozmiarach kopuły niech świadczy jeden tylko jej element: miedziana kula zwieńczona krzyżem, w której wnętrzu może się pomieścić ok. 15 osób. Budowę kopuły doprowadził do jej bębna Michał Anioł, przesklepił ją zaś i zaopatrzył w latarnię Giacomo della Porta w latach 1588–1590. Żebrowanie z brązu i jej ołowiane pokrycie kazał wykonać Klemens VII (1523–1534). Ukrzyżowanie św. Piotra. Drzwi z brązu. Bazylika św. Piotra © Wydawnictwo WAM, 2010 Redakcja Barbara Cabała Projekt okładki Jadwiga Mączka Zdjęcie na okładce Franciszek Mróz Zdjęcia Jan Gać Skład i opracowanie graficzne Sławomir Onyszko ISBN 978-83-7505-525-2 W Y DAW N IC T WO WA M ul. Kopernika 26 • 31-501 Kraków tel. 12 62 93 200 • faks 12 42 95 003 e-mail: [email protected] www.wydawnictwowam.pl DZ IA Ł HA N DLOW Y tel. 12 62 93 254-256 • faks 12 43 03 210 e-mail: [email protected] KSIĘG A R N IA I N T E R N E TOWA tel. 12 62 93 260, 12 62 93 446-447 faks 12 62 93 261 e.wydawnictwowam.pl Druk i oprawa: Drukarnia Edica, Poznań
