2.4 Historia

2.4 HISTORIA
Jak każdy skrawek ziemi, nadwiślańskie pogranicze mazowiecko-kujawskie ma
niezmiernie ciekawą historię, którą w tym opracowaniu przedstawiono w możliwie
największym skrócie.
Tereny dzisiejszych Kujaw były 4500 lat p.n.e. jednym z najważniejszych ośrodków
osadnictwa na ziemiach polskich. To między innymi stąd kolejne fale kolonistów
kultury naddunajskiej rozprzestrzeniły się na inne regiony kraju. W ciągu następnych
trzech tysiącleci obszar opracowania był ojczyzną ludów kultury łużyckiej, kultury
lateńskiej, Gotów, Gepidów i Wandalów. Prawdopodobnie w V w n.e. dotarli tutaj
Słowianie, przy czym granica terytoriów plemiennych Polan i Mazowszan
prawdopodobnie przebiegała tak, jak dzisiejsza etnograficzna granica między
Mazowszem a Kujawami. Podboje Polan sprawiły, że już w momencie pojawienia się
państwa polskiego na kartach historii cały region znajdował się w jego granicach.
Badania archeologiczne wskazują, że już wówczas istniały jako ważne grody i osady
między innymi Kowal, Gąbin i Gostynin.
Pierwszą odnotowaną w historii wojnę przeżył region w latach 1039-1047, kiedy po
pogańskim powstaniu w państwie Polan mazowiecki możnowładca Miecław podjął
próbę oderwania Mazowsza, zakończoną konfliktem zbrojnym i śmiercią buntownika.
W latach 1076-1138 region znalazł się w politycznym centrum państwa polskiego
w wyniku wydźwignięcia sąsiedniego Płocka do rangi siedziby dworów Władysława
Hermana i Bolesława Krzywoustego, których grobowce do dziś znajdują się
w płockiej katedrze.
Pod koniec rozbicia dzielnicowego o wielkiej roli regionu jako widowni kluczowych
wydarzeń politycznych zdecydował talent Władysława Łokietka, księcia kujawskiego,
któremu jednak nie udało się przyłączyć do swojego państwa Mazowsza, co utrwaliło
starą plemienną granicę przecinającą lasy pod Nowym Duninowem. Region w tych
czasach był widownią zmagań z Krzyżakami, których przez pewien czas popierał
książę mazowiecki Wacław, a za przejście na stronę Łokietka został przez wojska
krzyżacko-czeskie zmuszony do hołdu lennego. Z kolei Łokietek utracił na rzecz
Zakonu ojczyste Kujawy, w efekcie czego granica kujawsko-mazowiecka przez
jedenaście lat była granicą między państwem zakonnym a lennem czeskim.
W tych burzliwych czasach, w 1301 r., na książęcym zamku w Kowalu przyszedł na
świat jeden z najwybitniejszych polskich władców, Kazimierz III Wielki.
W 1414 r. w czasie tak zwanej wojny głodowej z Zakonem Krzyżackim region był
świadkiem przeprawy dowodzonych przez Władysława Jagiełłę wojsk koronnych
przez Wisłę pod Duninowem. Jagiełło pojawił się w regionie także w 1420 r., kiedy to
na zamku w Kowalu przyjął delegację czeskich Husytów, lecz w wyniku perswazji
biskupa Zbigniewa Oleśnickiego odmówił im wsparcia, co być może przesądziło
o klęsce tego słowiańskiego ruchu reformatorskiego a tym samym i o losach Europy,
która reformację zawdzięcza o sto lat późniejszym wydarzeniom w Niemczech.
Za panowania syna Jagiełły, Władysława Jagiellończyka, wygasła rawska linia książąt
mazowieckich i tym samym Księstwo Rawskie, obejmujące mazowiecką część
regionu, mogło zostać wcielone do Korony. Nastąpiło to w 1462 r., a w dwa lata
później król pojawił się w tych stronach, by osobiście odebrać przysięgę wierności od
mieszkańców Gostynina i Gąbina.
Od czasów walk Łokietka z Krzyżakami aż do potopu szwedzkiego w 1655 r. region
praktycznie nie zaznał wojny mimo, że w tym okresie Rzeczpospolita wojowała wiele
razy i na wielu frontach, w tym z Zakonem (1454-1466 i 1519-1521, Szwecją (1605,
1629), Turcją (1621), Kozakami Chmielnickiego (1648-1654) i dwunastokrotnie
z potężniejącym państwem rosyjskim. Dla regionu były to przede wszystkim czasy,
w którym odgrywał on dużą rolę jako część wiślanego szlaku handlowego. Echem
wojen prowadzonych przez państwo polsko-litewskie była obecność na zamku
w Gostyninie prawowitego cara Rosji, Wasyla Szujskiego, który, pojmany
w Moskwie, tutaj zmarł jako więzień.
Okres pokoju zakończył się wraz z najazdem szwedzkim (1655-1660), który niemal
zupełnie zrównał z ziemią miasta regionu a ludność zdziesiątkował. Przed rozbiorami
żadne z miast nie odzyskało dawnej świetności, nie tylko z powodu coraz bardziej
anachronicznego systemu społecznego, dławiącego rozwój mieszczaństwa, ale także
z powodu wyniszczającej wojny północnej między mocarstwami (1700-1721) oraz
walk w czasie Konfederacji Barskiej (1768-1772), kiedy mocno ucierpiał m.in.
szturmowany przez Rosjan zamek w Gostyninie.
W ostatnich latach przed utratą niepodległości mieszkańcy regionu dali się ponieść fali
nastrojów patriotycznych i reformatorskich, uczestnicząc m.in. w Czarnej Procesji
(1790). Podczas powstania kościuszkowskiego (1794) pogranicze mazowieckokujawskie było terenem działań wojsk polskich pod wodzą Jana Henryka
Dąbrowskiego, któremu towarzyszył Józef Wybicki. Ten sam dowódca pojawił się tu
kilkanaście lat później, w 1809 r. walcząc pod Gąbinem z Austriakami w obronie
Księstwa Warszawskiego. Epopeja napoleońska skończyła się dla regionu
przyłączeniem do Królestwa Polskiego, którego królami tytułowali się aż do 1916 r.
carowie rosyjscy, mimo, że odrębność terytorialną Królestwa zniesiono w 1867 r.
Okres zaborów to z jednej strony czas powstań narodowych 1830-31 i 1863-64,
w których mieszkańcy regionu brali czynny udział i które przyniosły mu represje
w postaci wyroków śmierci, zesłań i konfiskat, a drugiej strony okres szybkiej
industrializacji i wielkich przemian społecznych, które w latach 1905-1907
doprowadziły do rewolucyjnego wrzenia w carstwie rosyjskim, w tym także na
pograniczu mazowiecko-kujawskim.
W czasie pierwszej wojny światowej w regionie działały komórki Polskiej Organizacji
Wojskowej a w dniu niepodległości doszło tu do krwawych starć z rozbrajanymi
niemieckimi oddziałami. W międzywojniu wywodzące się z POW elity sanacyjne
upodobały sobie region, a zwłaszcza okolice Łącka, gdzie często bawili wysocy
dygnitarze, w tym marszałek Rydz-Śmigły.
We wrześniu 1939 r. region był z jednej strony widownią zaciekłych walk
o powstrzymanie Niemców nacierających od północy, zza Wisły, a z drugiej strony
miejscem koncentracji wojsk polskich przed Bitwą nad Bzurą - największą polską
akcją zaczepną wojny obronnej. Tutaj też, w dniach 17-18 września między
Gostyninem a Iłowem, nastąpił tragiczny finał bitwy i unicestwienie armii „Poznań”
oraz „Pomorze”.
Okupacja i przyłączenie do tzw. Wartelandu oznaczało dla mieszkańców regionu
śmierć, wysiedlenia i wywózki na przymusowe roboty, wszystko po to, by
w opustoszałym
„kraju
nad
Wartą”
mogli
osiedlić
się
Niemcy
z wschodnioeuropejskiej diaspory. W 1945 r. ludność Gąbina stanowiła zaledwie 6%
ludności z 1939 r.
Okres powojenny to z jednej strony czas wielkiego skoku cywilizacyjnego, w tym
walki z analfabetyzmem, elektryfikacji, uprzemysłowienia i budowy Zalewu
Włocławskiego, a z drugiej strony wielopłaszczyznowa walka o odzyskanie pełnej
suwerenności i zniesienie narzuconego siłą ustroju. Jednym z tragicznych momentów
tej walki była śmierć ks. Jerzego Popiełuszki nad Zalewem Włocławskim w 1984 r.
Od 1989 r. region wraz z resztą kraju uczestniczył w radykalnych, lecz pokojowych
przemianach ustrojowych, dzięki którym możliwa stała się organiczna praca na rzecz
dojrzałego społeczeństwa obywatelskiego. Przejawem tej pracy było powstanie
w 1996 r. Stowarzyszenia Gmin Turystycznych Pojezierza Gostynińskiego
a następnie, w 2006 r. – Fundacji AKTYWNI RAZEM.