Zapożyczenia w XVI-wiecznym słownictwie medycznym i ich

K
OW
E
UM
W
YD
AW
NI
C
TW
O
NA
UK
Linguistica
Copernicana
O
TW
NI
C
AW
YD
W
NA
UK
E
OW
K
UM
K
UM
E
NA
UK
OW
Linguistica
Copernicana
W
YD
AW
NI
C
TW
O
2(4)/2010
K
N A C Z E L N Y:
Maciej Grochowski
UM
R EDA KTOR
Maciej Grochowski, Krystyna Kallas, Irena Sawicka, Piotr Stal-
OW
R E D A K C Y J N E:
KOLEGIUM
maszczyk
E
R A D A R E D A K C Y J N A: Ireneusz Bobrowski (Kraków), Andrzej Bogusławski (Warszawa),
Gerd Hentschel (Niemcy, Oldenburg), Axel Holvoet (Litwa, Wilno), Krystyna Kleszczowa
(Katowice), Roman Laskowski (Kraków), Jarmila Panevová (Czechy, Praha), Jens Nørgård-Sørensen (Dania, Kopenhaga), Zuzanna Topolińska (Macedonia, Skopje), Daniel Weiss
(Szwajcaria, Zurich), Anna Wierzbicka (Australia, Canberra)
SEK R ETA R Z
R E D A K C J I:
NA
UK
O P I N I O W A L I D O D R U K U: Andrzej Bogusławski, Wojciech Chlebda, Jolanta Chojak, Magdalena Danielewiczowa, Adam Dobaczewski, Krystyna Kleszczowa, Krystyna Kowalik, Elżbieta
Mańczak-Wohlfeld, Halina Mieczkowska, Anna Pajdzińska, Jadwiga Puzynina, Jadwiga Waniakowa, Ewa Wolnicz-Pawłowska
Iwona Kaproń-Charzyńska
A D R E S R E D A K C J I: Instytut Języka Polskiego UMK, 87-100 Toruń, ul. Podmurna 74, e-mail:
[email protected], www.linguistica.umk.pl
TW
O K Ł A D K A: Monika Pest
O
R E D A K T O R: Magdalena Rupińska
© Copyright by Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika
NI
C
Toruń 2010
AW
ISSN 2080-1068
YD
WYDAWNICTWO NAUKOWE UNIWERSYTETU MIKOŁAJA KOPERNIKA
Redakcja: ul. Gagarina 5, 87-100 Toruń
tel. (56) 611 42 95, tel./fax 611 47 05
e-mail: [email protected]
W
Dystrybucja: ul. Reja 25, 87-100 Toruń
tel./fax (56) 611 42 38, [email protected]
www.wydawnictwoumk.pl
Wydanie I
Druk: Drukarnia cyfrowa, ul. Gagarina 5, 87-100 Toruń, tel. (56) 611 22 15
K
UM
Spis treści
WSPOMNIENIA
Anna Kałkowska
OW
E
Od redakcji ........................................................................................................ 9
NA
UK
Żegnając Profesor Krystynę Pisarkową (1932–2010) .................................... 15
Krystyna Kleszczowa
O
Życie i twórczość naukowa Profesor Ireny Bajerowej
(13 III 1921 – 30 IV 2010) .............................................................................. 25
Witold Mańczak
TW
ARTYKUŁY
Rzekoma różnica między zaimkami celtyckimi a polskimi ........................... 35
NI
C
Différence prétendue entre les pronoms celtiques et les pronoms polonais
Zuzanna Topolińska
AW
Relacja possessor ~ possessum w językach bałkańskich. Status tzw. zaimków
dzierżawczych ................................................................................................. 43
The relation possessor~possessum in the Balkan languages. The status of so-called
possessive pronouns
YD
Piotr Sobotka
Norwidowska koncepcja nadziei .................................................................... 69
W
Norwid’s concept of hope
K
Anna Kisiel
UM
Zwłaszcza, szczególnie, w szczególności – próby eksplikacyjne .................. 101
Zwłaszcza, szczególnie, w szczególności – towards explications
Marzena Stępień
OW
E
Zniewolone partykuły. Wyrażenia funkcyjne jako narzędzia w semantyce
składnikowej ................................................................................................. 121
‘Enslaved particles’. Functional expressions as tools in the semantics of primitives
Iwona Kosek
NA
UK
Co tam, panie, w koalicji? Między skrzydlatym słowem a jednostką
języka ............................................................................................................ 139
Co tam, panie, w koalicji? – between a catch phrase and a unit of language
Sławomir Werwiński
Czy przyimek ogólnorelacyjny w stosunku do jest równoznaczny
z jednostkami w odniesieniu do i w porównaniu z? ...................................... 157
Paulina Rosalska
TW
O
Is the general-reference preposition w stosunku do equivalent to lexical units
w odniesieniu do and w porównaniu z?
O wyrażeniach na krok i o krok. Przyczynek składniowo-semantyczny ...... 175
NI
C
Syntactic and semantic analysis of the expressions o krok and na krok
Bogdan Walczak
AW
Swoistość zapożyczeń z języków blisko spokrewnionych (na przykładzie
zapożyczeń czeskich i wschodniosłowiańskich w języku polskim) ............. 189
Specific character of loanwords from cognate languages (a case study of Czech
and East-Slavonic loanwords in Polish language)
YD
Lucyna Agnieszka Jankowiak
Zapożyczenia w XVI-wiecznym słownictwie medycznym i ich dzisiejsze
losy (na materiale zielnika Stefana Falimirza) .............................................. 201
W
Borrowings in medical vocabulary in the 16th century and their presence in contemporary
Polish (a case study of Stefan Falimirz’s herbarium)
K
Michał Szczyszek
UM
Przejawy internacjonalizacji we współczesnej polszczyźnie na przykładzie
zjawisk słowotwórczych .............................................................................. 215
Internationalisation processes in modern Polish: word-formation phenomena
E
Iwona Burkacka
Word-formation classification of more recent borrowings
Małgorzata Urban
OW
Klasyfikacja słowotwórcza nowszych zapożyczeń ....................................... 229
NA
UK
Wahania budowy słowotwórczej neologizmów rzeczownikowych
od podstaw zapożyczonych ........................................................................... 241
Changes in the derivational structure of nominal neologisms formed from adopted bases
Martin Ološtiak
Cudzie propriá v slovenčine z pohľadu teórie motivácie v lexikálnej
zásobe ............................................................................................................ 251
TW
O
Foreign proper names and the theory of lexical motivation
Aleksandra Wieluniecka
Ekspansja anglicyzmów w języku reklamy prasowej ................................... 263
NI
C
The expansion of Anglicisms in Polish press advertising
Anna Budziak
Zapożyczenia polskie w materiale ukraińskim XIX-wiecznego ukraińsko-polskiego słownika frazeologicznego Iwana Wahylewycza ........................ 273
AW
Польские заимствования в украинском материале украинско-польского
фразеологического словаря XIX в. Ивана Вагилевича
YD
Tatiana Kołodyńska
Kalki językowe w ukraińskich gwarach nadsańskich ................................... 287
W
Linguistic calques in the Ukrainian dialects of the San region in Poland
K
Walentyna Mieszkowska
Старые новые заимствования в русской экономической терминологии
Elena Słobodian
UM
Stare nowe zapożyczenia w rosyjskiej terminologii ekonomicznej ............. 297
OW
E
Graficzne przyswajanie zapożyczeń z języka angielskiego w języku
rosyjskim początku XXI wieku i moda językowa ........................................ 311
NA
UK
Графическое освоение заимствований из английского языка в русском языке начала
XXI века и языковая мода
W
YD
AW
NI
C
TW
O
Informacje dla autorów ................................................................................. 323
K
LINGUISTICA COPERNICANA
LUCYNA AGNIESZKA JANKOWIAK
OW
Polska Akademia Nauk
Instytut Slawistyki
E
UM
Nr 2 (4) / 2010
NA
UK
Zapożyczenia w XVI-wiecznym
słownictwie medycznym i ich dzisiejsze losy
(na materiale zielnika Stefana Falimirza)
TW
O
Słowa k lucze: język polski, historia języka, leksyka XVI wieku, terminologia medyczna
YD
AW
NI
C
Zapożyczenia (łącznie 873 jednostki znaczeniowe) w leksyce medycznej
zielnika Stefana Falimirza O ziołach i mocy ich z 1534 roku to zaledwie 27%
całego zasobu tej terminologii u Falimirza (Jankowiak 2005). Nie stanowi to
wyjątku na tle innych grup słownictwa specjalistycznego epoki. W innych
terminologiach udział słownictwa obcego w XVI wieku jest również niski.
Na przykład udział zapożyczeń w słownictwie morskim sięga zaledwie 18%
(Łuczyński 1986). Nieco wyższy – ok. 30% – jest np. w terminologii technicznej (Biniewicz 1994, 1997) oraz matematycznej (Biniewicz 1992)1.
Badania nad zapożyczeniami w słownictwie medycznym Falimirza pokazały, że nie zachowują się one jednakowo w XVI wieku. Wyraźnie rozpadają się na dwie grupy: 1) zapożyczenia poświadczone w XVI stuleciu tylko
w pracach medycznych2 (609), które nazwałam zapożyczeniami terminolo-
W
1
W innym opracowaniu – Biniewicz (2002: 23–24) – podaje wyższy (39,6 – 49,3%)
udział zapożyczeń w terminologii matematycznej.
2
Teksty medyczne w SPXVI: A. Glaber, Problemata Aristotelis. Gadki z pisma
wielkiego philosopha Aristotela... (1535 r.); Szymon z Łowicza, Enchiridion medicinae
Lucyna Agnieszka Jankowiak
K
202
OW
E
UM
gicznymi (Jankowiak 2008), ewentualnie także w słownikach (65)3; 2) zapożyczenia znane w tym okresie także poza tekstami medycznymi (199), czyli
mogące pojawić się w każdym typie tekstów; nazwałam je zapożyczeniami
nieterminologicznymi (Jankowiak 2009).
Celem niniejszego artykułu będzie porównanie zachowania się zapożyczeń terminologicznych (609) i nieterminologicznych (199) w XVI stuleciu
oraz – dochowanych do dziś zapożyczeń z obu grup – we współczesnej polszczyźnie.
XVI wiek
AW
NI
C
TW
O
NA
UK
Pierwsza i zasadnicza różnica pomiędzy zapożyczeniami terminologicznymi i nieterminologicznymi wynika ze wspomnianego już kryterium wyróżnienia obu grup, a więc miejsca ich występowania. Zapożyczenia terminologiczne (609) wystąpiły jedynie w pracach medycznych tego stulecia
i uznać je można za polskie terminy medyczne tego okresu. Natomiast zapożyczenia nieterminologiczne (199) pojawiły się w różnych dziełach XVI wieku: naukowych, artystycznych (prozatorskich, wierszowanych), itp.
Kolejna różnica ma źródło w liczebności obu grup zapożyczeń. Szesnasto wieczne terminy medyczne są liczniejsze i stanowią niemal 70% słownictwa medycznego pochodzenia obcego wyekscerpowanego z herbarza Falimirza, podczas gdy zapożyczenia nieterminologiczne, a więc o większym
stopniu rozpowszechnienia, stanowią w tym zielniku jedynie 22,8%.
W
YD
(1537 r.); H. Spiczyński, O ziołach tutecznych i zamorskich i o mocy ich (1542 r.); M. Siennik, Lekarstwa doświadczone (1564 r.), Herbarz to jest zioł tutecznych, postronnych i zamorskich opisanie (1568 r.); W. Oczko, Cieplice (1578 r.), Przymiot (1581 r.); Marcin
z Urzędowa, Herbarz polski (1595 r.).
Wymienione dzieła wyzyskane są w SPXVI w niejednakowym stopniu. W kanonie
źródeł podstawowych, a więc objętych statystyką, w 100% wykorzystane zostały prace:
A. Glabera, M. Siennika, Lekarstwa doświadczone, W. Oczki, Cieplice. Pozostałe dzieła: Szymona z Łowicza, H. Spiczyńskiego, M. Siennika Herbarz, W. Oczki Przymiot,
Marcina z Urzędowa, są w źródłach dodatkowych, cytowanych w SPXVI tylko sporadycznie.
3
Grupa ta nie będzie przedmiotem analiz w niniejszym artykule.
203
K
Zapożyczenia w XVI-wiecznym słownictwie medycznym…
UM
Tabela 1. Geneza zapożyczeń
Zapożyczenia
terminologiczne
Zapożyczenia
nieterminologiczne
548 (90,1%), np.: aucyja alerandryna, enorema, gramen, herba fortys,
kokonidyjon, mirabolani belleryci,
oleum de been, rob de nucybus, sorbus, teodorykon
125 (62,8%), np.: ambra, czarna
kolera, gumi, kontryfał, melis, pleura,
rema, tercyjana, urynał, werbena
Nm.
11 (1,8%): cytwar, flejtuch, forta,
galsztyn, gałgan, glasgal, glejt, glitwasser, gruca, hak, wajnsztan
38 (19,1%), np.: fijołek, hałun,
imbier, krokos, ług, małż, nyrka 2*,
oddalać, polej, szlak
Czes.
15 (2,5%), np.: anielski trank, gruszczyczka, hajdyński trank, jeleni trunk,
kuklik, miesiączek, miesięcznik 2,
mirzyk, szwestka
6 (3%): krzyż, nagła śmierć, piżmo,
rumn, trzemdała, twarz
Wł.
1 (0,2%): memita
3 (1,5%): agrest 2, facelet, lawenda
Fr.
1 (0,2%): realgar
O
609
TW
Liczba
–
OW
NA
UK
1 (0,5%): piwonija
Nieustal.** 35 (5,7%), np.: brusci sparag, gallas,
gloryjert, jelenie języczki, lastrak,
nawodzić, olesznik, sumak, trogija,
wronie oko
Tur.
E
Łac.
25 (12,6%), np.: barwierz, franca,
granatum, limunija, muszkat, opich,
pasternak, roża, starczek, szarłat
1 (0,5%): subet
199
NI
C
* Liczba przy nazwie oznacza numer znaczenia.
** Grupa ta gromadzi zapożyczenia o nieustalonej (w literaturze przedmiotu) genezie.
Wszystkie te przykłady omówiłam w: Jankowiak 2005.
AW
Źródło: opracowanie własne.
W
YD
W obu typach mamy do czynienia z pożyczkami z różnych – choć dla obu
grup tych samych – języków, co pokazuje tabela 1. Przede wszystkim są to
zapożyczenia z łaciny, będącej językiem ówczesnej nauki: od 62,8% w zapożyczeniach nieterminologicznych do ponad 90% w zapożyczeniach terminologicznych. Jak widać, większy wpływ łacina miała na te ostatnie. Z kolei
o nieco większym udziale zapożyczeń z innych niż łacina języków można
mówić w przypadku zapożyczeń nieterminologicznych.
Zarówno w zapożyczeniach terminologicznych (35; 5,7%), jak i nieterminologicznych (25; 12,6%) niemałą grupę stanowią pożyczki o nieustalonej
Lucyna Agnieszka Jankowiak
K
204
Tabela 2. Charakterystyka znaczeniowa zapożyczeń
Zapożyczenia
nieterminologiczne
OW
Zapożyczenia
terminologiczne
E
UM
do końca w literaturze przedmiotu genezie. Swój udział (ok. 3%) zaznaczyły
w obu typach również bohemizmy. Tylko wyjątkową rolę w polskim słownictwie medycznym tego okresu odegrały pożyczki z włoskiego, francuskiego
czy tureckiego.
Nazwy
anatomiczne
14 (2,3%), np.: balsetes, bazylika,
cefalija, forta, glitwasser, kilis,
puls 2, pulsatylis, wul 1, zafena
Nazwy
fizjologiczne
6 (1%): gomorea, inkuba, kolostrom, nawodzić, sekundyna,
sperma
15 (7,5%), np.: czarna kolera, flegma, kolera, kompleksyja, melankolik, natura 1, natura 2, oddech,
smak, uryna
Nazwy
chorób,
stanów chorobowych i ich
objawów
68 (11,2%), np.: albaras, boleść
połgłowna, brankos, dyjabetes,
enorema, formika, frenezys, morfea, perypleumonija, soda
31 (15,6%), np.: artetyka, febra
kwartana, karbunkulus 2, litargija,
miesięcznik 1, nagła śmierć, podogra, purgacyja 2, szram, tercyjana
Nazwy
związane
z leczeniem
521 (85,5%), np.: akwa rozata,
flejtuch, katymija argenty, lak wirginis, lumen de koro, massa piłuł,
metrydatum, pestylencyjalis, plastr
de gemmis, syropus bizantywus
NI
C
TW
O
NA
UK
7 (3,5%): krzyż, materyja, medyjana, nerw, nyrka 1, nyrka 2, twarz
146 (73,4%), np.: ambra, bezuina,
izop 1, koliryjum, konfekt, kryzolitus, massa, merkuryjus, piłuła,
trzemdała
Źródło: opracowanie własne.
W
YD
AW
Oba typy zapożyczeń nazywają desygnaty z różnych działów ówczesnej
medycyny (zob. tabela 2). Przewagę w obu przypadkach mają nazwy związane z leczeniem (73,4% i 85,5%). Podobny udział procentowy zapożyczeń
terminologicznych i nieterminologicznych dotyczy nazw chorób itd. (11,2%
i 15,6%). Największe różnice są wśród nazw fizjologicznych, gdzie większy
udział (w stosunku do swojego typu) mają zapożyczenia nieterminologiczne.
Pod względem budowy między zapożyczeniami terminologicznymi i nieterminologicznymi zachodzą zarówno podobieństwa, jak i różnice. Do podobieństw zaliczyć należy przewagę nazw jednowyrazowych, chociaż procentowo więcej jest ich w zapożyczeniach nieterminologicznych (96%). Wśród
określeń o takiej budowie jedynie w zapożyczeniach terminologicznych zna-
205
K
Zapożyczenia w XVI-wiecznym słownictwie medycznym…
UM
lazły się inne niż rzeczowniki części mowy – czasowniki (gargaryzować,
nawodzić). Do różnic należy brak – w przypadku zapożyczeń nieterminologicznych – nazw składających się z więcej niż dwóch elementów.
Zapożyczenia
nieterminologiczne
OW
Zapożyczenia
terminologiczne
E
Tabela 3. Budowa zapożyczeń
Nazwy
jednowyrazowe
385 (63,2%), np.: albijanum,
balsetes, dyjaboraks, gruca 2,
ipokwistydos, lastrak, pamfili,
rafanus, synochus, tyna
wielowyrazowe
224 (36,8%)
dwuwyrazowe
199, np.: atomoza rezolucyjo,
emplastrum apostolikum, fluks
emorois, kamień kurowy, massa
piłuł, piłuła aurea, syropus de
endywija, ungentum apostolorum,
winum berberys, ziele paraliżowe
trzywyrazowe
23, np.: bol w poł głowy, dyjairys
sekundum Nikolaum, dyjareubarbarum frygidum laksatywum,
elektuaryjum de sukko rozarum,
lektwarz wołowego języka, massa
piłuł agregatywe, massa piłuł de
agaryko, massa piłuł de lapide
lazuli, poł głowy bolenie, syrup
enule kampane
–
2: muscus dissolutus in aqua rosata, oksysakra sympleks sekundum
Nikolaum
–
NA
UK
191 (96%), np.: agaryk, celidonija, gagatek, kamień 3, lektwarz,
majoran, medyjana, pleura,
sandaraka, uryna
8: bolum armenum, czarna kolera, febra kwartana, jera pigra,
nagła śmierć, orzech muszkatowy,
piekielny ogień, wapno niegaszone
NI
C
TW
O
8 (4%)
AW
czterowyrazowe
Źródło: opracowanie własne.
W
YD
Znaczne różnice pomiędzy zapożyczeniami terminologicznymi i nieterminologicznymi dotyczą czasu ich pojawienia się w polszczyźnie pisanej
(zob. tabela 4). Zapożyczenia terminologiczne to niemal w 90% pożyczki
najmłodsze, a więc notowane dopiero w zielniku Falimirza. Tymczasem ponad połowa zapożyczeń nieterminologicznych była znana już w XV wieku,
zaś 10% z nich weszło do polszczyzny pisanej między 1500 a 1534 rokiem.
Lucyna Agnieszka Jankowiak
K
206
UM
Tabela 4. Datacja zapożyczeń
Zapożyczenia
terminologiczne
Zapożyczenia
nieterminologiczne
I sprzed 1500
61 (10%), np.: aromatykum rozatum, es ustum, jelenie języczki,
kolostrom, muskus, padająca
niemoc, saksyfraga, szałsza, turbit,
wronie oko
112 (56,3%), np.: barwierz, facelet,
grynszpan, hermodaktyllus, kontryfał, libra, nagła śmierć, rezyna,
topazyjon, wapno niegaszone
II 1500–1534
1 (0,2%): lupulus
20 (10%), np.: adamas, balsam 1,
fluks, kapar, kassyja, natura 2,
piekielny ogień, powidła, rema,
sałata
III od 1534
547 (89,9%), np.: apostema,
dyjaborago, elefancyja, febra kwotydyjana, lapillos, massa piłuł de
mesereon, pacena, realgar, syrup
hizopatykus, zafena
NA
UK
OW
E
Przedziały
czasowe
O
Źródło: opracowanie własne.
67 (33,7%), np.: aurypigmentum,
bolum armenum, kastoreum, kubeba 2, melankolija 3, mirabolan,
oddalać, purgacyja 1, sandaraka,
subet
Klasy
częstości
Zapożyczenia
terminologiczne
Zapożyczenia
nieterminologiczne
84 (13,8%), np.: alembik, balneum Maryje, cytwar, epitymum,
gołębia noga, gumi arabikum,
ipostazys, kolokwintyda, psylijum,
sekundyna
130 (65,3%), np.: bdelijum, dryjakiew 1, galbanum, łot, malon,
mastyka, piżmo, pleura, rema,
rumn
NI
C
Klasa częsta (f≥5)
TW
Tabela 5. Podział zapożyczeń na klasy częstości
AW
Klasa rzadka (f<5) 525 (86,2%), np.: balaustyjum,
bazylika, cykatryzans, eruginoza,
felchus, fistyka, matrisilwa, rafanus, ragadyjas, stafisagryja
W
YD
Źródło: opracowanie własne.
69 (34,7%), np.: jacynkt, kałkus,
kancer, kassyja, kwarta 2, litargija, mirta, plastr, purgować,
storak
207
K
Zapożyczenia w XVI-wiecznym słownictwie medycznym…
TW
Tabela 6. Udział synonimów
Zapożyczenia
terminologiczne
Synonimy
128 (1–76); 64,3%, np.: hermodaktyllus, kancer, kastoreum,
kompleksyja, konfekt, medyjana,
piekielny ogień, rumn, sandaraka,
subet
347; 57%, np.: akkacyja, dyjadragantum, elektuaryjum de sukko
rozarum, feces, nefilis, orymez,
panis laktycynijorum, psylonijum
persykum, radyks kani kombusta,
senekrela
71; 35,7%, np.: ametyst, galbanum,
gir, jacynkt, jera pigra, karbunkulus 1, kassyja, koliryjum, kryzolitus,
materyja
YD
AW
Nie ma
*
Synonimy zob. pod odpowiednimi hasłami w: Jankowiak 2006.
Źródło: opracowanie własne.
W
Zapożyczenia
nieterminologiczne
262 (1–55); 43%, np.: albaras*,
brankos, elefancyja, febra tercyjana, flejtuch, gomorea, herba fortys,
koryza, opilacyja, soda
NI
C
Są
O
NA
UK
OW
E
UM
Oba typy omawianych zapożyczeń mają swój wkład zarówno w słownictwo częste, jak i rzadkie. Jednak proporcje w klasach częstości danego typu
zapożyczeń są różne, co pokazuje tabela 5. Zapożyczenia terminologiczne
zdecydowanie należą do klasy słownictwa rzadkiego (w 86,2%). Natomiast
zapożyczenia nieterminologiczne częściej mają frekwencję powyżej 4 i ponad 60% z nich należy do leksyki częstej.
Kolejne różnice dotyczą posiadania lub nieposiadania przez omawiane zapożyczenia synonimów (zob. tabela 6). Co prawda w obu typach zapożyczeń
są jednostki znaczeniowe, które mają synonimy (od 1 do 55 dla zapożyczeń
terminologicznych i do 76 – dla nieterminologicznych), jak i takie, które synonimów nie posiadają. Ponad połowa (57%) zapożyczeń terminologicznych
w XVI wieku nie ma synonimów. I również ponad połowa (64,3%) zapożyczeń nieterminologicznych ma synonimy.
Spośród nazw mających synonimy wyróżnić można nazwy posiadające
albo wyłącznie synonimy znane z zielnika Falimirza, albo poświadczone tylko spoza niego. W obu typach zapożyczeń najczęściej szeregi synonimiczne
składają się z określeń znanych jednocześnie z zielnika Falimirza i innego
(dowolnego) tekstu epoki.
Lucyna Agnieszka Jankowiak
K
208
UM
XX/XXI wiek
NA
UK
OW
E
Prześledzenie losów analizowanych tu dwóch typów XVI-wiecznych zapożyczeń o znaczeniach medycznych we współczesnej polszczyźnie pozwala
wskazać na kolejne podobieństwa i różnice między nimi.
Najpierw trzeba zaznaczyć, że przez te kilka stuleci ani przykłady zapożyczeń terminologicznych, ani nieterminologicznych nie zniknęły całkowicie
z języka polskiego, co uznać należy za fakt ważny, odzwierciedlający ich trwałość i stabilność. Zwłaszcza że dotyczy to nie tylko faktu przetrwania jednostek znaczeniowych jako takich, ale również znaczeń znanych z XVI wieku.
Tabela 7. Udział liczbowy zapożyczeń dziś
Zapożyczenia
terminologiczne
Zapożyczenia
nieterminologiczne
609
199
XVI
43 (7,1%)
TW
Źródło: opracowanie własne.
112 (56,3%)
O
XX/XXI
W
YD
AW
NI
C
Pierwsze różnice dotyczą liczby zachowanych dziś nazw. Zdecydowanie bardziej trwałe okazały się zapożyczenia nieterminologiczne, które przetrwały w ponad połowie, gdy tymczasem zapożyczenia terminologiczne nawet nie w 10% (por. tabela 7). Niewątpliwie wpływ na to miał stopień ich
rozpowszechnienia już w tekstach XVI wieku. Występowanie w ówczesnych
tekstach nie tylko medycznych, ale i pozamedycznych pomogło w przetrwaniu zapożyczeniom nieterminologicznym.
Z obu typów zapożyczeń zachowały się wyłącznie nazwy jednowyrazowe.
W stosunku do liczby zapożyczeń pochodzących z danego języka zapożyczenia nieterminologiczne przetrwały od ponad 30% (włoskie) do 100%
(francuskie). Tymczasem zapożyczenia terminologiczne zachowały się najwyżej od ponad 5% (latynizmy) do 26,7% (bohemizmy). W obu grupach są
języki, z których zapożyczenia nie przetrwały (zob. tabela 8).
209
Zapożyczenia
terminologiczne
UM
Tabela 8. Geneza XVI-wiecznych zapożyczeń, które zachowały się do dziś
K
Zapożyczenia w XVI-wiecznym słownictwie medycznym…
Zapożyczenia
nieterminologiczne
32 (5,8%)*, np.: benedykt, flegmon,
gargaryzm, kubeba 1, lepra, mieczyk,
piretrum, puls 2, pumeks, sperma
65 (52%), np.: alabaster, apteka,
aptekarz, balsam 1, flegmatyk, migdał,
natura 1, nerw, oddech, paraliż
Nm.
2 (18,2%): glejt, hak
25 (65,8%), np.: cebula 1, cukier, figa,
funt, kasztan, krochmal, rzodkiew,
smak, szlak, szpik
Czes.
4 (26,7%): bawełna, gruszczyczka,
kuklik, możdżerz
3 (50%): krzyż, piżmo, twarz
nie zachowały się
Fr.
nie zachowały się
1 (33,3%): lawenda
1 (100%): piwonija
Nieustal. 5 (14,3%): bezaar, gallas, lubszczyk,
olesznik, sumak
–
17 (68%), np.: franca, kapusta 1,
kwarta 2, małmazyja, marzana 1,
muszkat, pasternak, roża, ryż, sałata
nie zachowały się
O
Tur.
OW
NA
UK
Wł.
E
Łac.
* Procenty odpowiednio w stosunku do XVI-wiecznych latynizmów, germanizmów itd.
TW
Źródło: opracowanie własne.
Tabela 9. Chronologia zapożyczeń, które się zachowały
Zapożyczenia
terminologiczne
NI
C
Chronologia
8 (13,1%*): benedykt, berberys, betonika, kuklik, mieczyk,
możdżerz, pumeks, sumak
AW
I sprzed 1500
YD
II 1500–1534
W
III od 1534
Zapożyczenia
nieterminologiczne
70 (62,5%), np.: barwierz, daktyl,
grynszpan, jarmuż, kamfora 2,
lawenda, marzana 1, migdał,
nyr ka 1, oliwa, twarz
nie zachowały się
11 (55%): balsam 1, flegma,
kamień 3, kapar, kassyja, kasztan,
kompleksyja, kwarta 2, podogra,
rozmaryn, sałata
35 (6,4%), np.: bawełna, bezaar,
cytr 1, flegmon, glejt, hak, jujube,
lubszczyk, olesznik, puls 2
31 (46,3%), np.: ambra, ametyst,
antraks, arsenik, doktor, febra 1,
flegmatyk, katarakta, krzyż, recepta
* Procent w stosunku do XVI-wiecznych przedziałów chronologicznych.
Źródło: opracowanie własne.
Lucyna Agnieszka Jankowiak
K
210
OW
E
UM
Do dziś nie zachowały się zapożyczenia terminologiczne, które weszły
do polszczyzny pisanej między 1500 a 1534 rokiem. Zapożyczenia terminologiczne z pozostałych przedziałów czasowych przetrwały (w stosunku do
odpowiadających im przedziałów XVI-wiecznych) w zaledwie 6,4% i 13,1%.
Natomiast największa liczba nazw zachowanych to zapożyczenia znane dopiero od zielnika Falimirza, czyli od roku 1534 (zob. tabela 9). W stosunku
do swych przedziałów chronologicznych zapożyczenia nieterminologiczne
zachowały się w co najmniej 46%. Najwięcej przetrwało nazw najstarszych,
a więc znanych już w XV wieku.
NA
UK
Tabela 10. Udział synonimów
Zapożyczenia
terminologiczne
Synonimy
Zapożyczenia
nieterminologiczne
33 (1–37); (12,6%), np.: asma,
berberys, betonika, emoroidy 3, kantarydes, kuklik, lijenteryja, mieczyk,
oftalmija, pistacyja
68 (1–55); (53,1%), np.:
dryjakiew 1, granatum, kamień 3,
kardamomum, koleryk, kolika,
krochmal, pasternak, piłuła, syrop
Nie ma
10 (2,9%): bawełna, cytr 2, euforbijum, gargaryzm, gruszczyczka,
hak, kolofonija, możdżerz, puls 2,
sumak
44 (62%), np.: cebula 1, cukier,
gagatek, imbier, izop 1, kasztan,
małmazyja, migdał, ryż, szałwija
TW
O
Są
Źródło: opracowanie własne.
W
YD
AW
NI
C
Z tabeli 10. wynika, że częściej zachowały się zapożyczenia terminologiczne, które miały synonimy, niż te, które ich nie miały. Tymczasem w zapożyczeniach nieterminologicznych proces jest odwrotny: rzadziej dotrwały zapożyczenia posiadające synonimy. Zaznaczyć jednak trzeba, że różnice
między zachowanymi zapożyczeniami mającymi synonimy i niemającymi
synonimów są nieznacznie mniejsze w zapożyczeniach nieterminologicznych. Z powyższego wynika też, że w obu typach zapożyczeń na przetrwanie do dziś obcych jednostek znaczeniowych niewielki wpływ miał fakt posiadania lub nieposiadania przez nie wyrazów bliskoznacznych.
211
K
Zapożyczenia w XVI-wiecznym słownictwie medycznym…
UM
Tabela 11. Status zapożyczeń we współczesnej polszczyźnie
Zapożyczenia
terminologiczne
Zapożyczenia
nieterminologiczne
43
wszystkie mają status terminów
NA
UK
OW
E
112
1) słownictwo podstawowe (10; 8,9%): ap tekarz, burztyn, gwoździk, lilija, limunija,
małmazyja, natura 1, sałata, smalc;
2) słownictwo nacechowane
(chronologicznie, potoczne, książkowe)
(17; 15,2%), np.: barwierz, dryjakiew 1,
flegmatyk, franca, karbunkulus 1, krzyż,
libra, mirra, szlak, szram;
3) terminy (85; 75,9%), np.: antraks,
apopleksyja, arsenik, cynamon, flegma,
kapar, katarakta, koral, mastyka, saletra
* Procent w stosunku do XVI-wiecznych przedziałów chronologicznych.
Źródło: opracowanie własne
AW
NI
C
TW
O
Kolejną różnicą jest status omawianych typów zapożyczeń we współczesnej polszczyźnie (zob. tabela 11). Zasadnicza różnica polega na tym, że zapożyczenia terminologiczne, chociaż zachowało się ich mniej niż zapożyczeń
nieterminologicznych, nadal funkcjonują w odmianie języka naukowego.
Tymczasem większość zapożyczeń nieterminologicznych wyzbyła się rangi
słownictwa ogólnego, możliwego do wystąpienia w każdym typie tekstów.
Najistotniejszą zmianą w ich miejscu w języku polskim jest przejście do sfery terminologii.
*
W
YD
Kończąc powyższe zestawienie różnic i podobieństw w funkcjonowaniu XVI-wiecznych zapożyczeń terminologicznych i nietereminologicznych,
trzeba podkreślić jeszcze raz ich mimo wszystko znaczną trwałość (postaci wyrazowych i znaczeń). Przeprowadzone tu porównanie dotyczyło następujących aspektów: 1) statusu zapożyczeń w XVI i XX/XXI w.; 2) ich liczby, 3) pochodzenia, 4) szczegółowych znaczeń, 5) budowy, 6) chronologii,
7) frekwencji, 8) synonimiki, 9) wpływu tych wszystkich czynników (punkty 1–8) na przetrwanie ich do dziś.
Lucyna Agnieszka Jankowiak
K
212
NI
C
TW
O
NA
UK
OW
E
UM
Na podstawie analizy powyższych elementów trzeba stwierdzić, że zarówno w XVI stuleciu, jak i dziś więcej różni niż łączy zapożyczenia terminologiczne i nieterminologiczne. Począwszy od ich liczby w epoce odrodzenia, przez stopień zachowania do XX/XXI w. oraz stopień rozpowszechnienia
w polszczyźnie obu okresów. Różnice między zapożyczeniami terminologicznymi i nieterminologicznymi są zarówno mniejsze (procentowy udział
języków obcych, udział procentowy w polach tematycznych, budowa), jak
i większe (czas wejścia do polszczyzny, procentowy udział w klasach częstości, udział synonimów).
Do podobieństw między zapożyczeniami terminologicznymi i nieterminologicznymi zaliczyć należy przede wszystkim – wspomniany już – sam
fakt przetrwania (przynamniej ich części) w polszczyźnie oraz wpływ niemal tych samych języków obcych, a także zdolność do nazywania desygnatów z różnych dziedzin ówczesnej medycyny. Poza tym – przynależność zarówno do leksyki częstej, jak i rzadkiej, pochodzenie z trzech wydzielonych
przeze mnie przedziałów czasowych, występowanie zarówno przykładów
wchodzących w skład szeregów synonimicznych w XVI stuleciu, jak i jednostek znaczeniowych pozbawionych wyrazów bliskoznacznych.
Jak widać, podobieństwa dotyczą faktu pojawiania się pewnych zjawisk
w obrębie omawianych typów zapożyczeń, natomiast zasadnicze różnice
wynikają z udziału liczbowego, procentowego tych zapożyczeń.
Bibliografia
W
YD
AW
BINIEWICZ J., 1992, Leksykalne eksponenty stylu naukowego, w: S. Gajda (red.), Systematyzacja pojęć w stylistyce. Materiały z konferencji z 24–26 IX 1991 r., Opole: Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Powstańców Śląskich w Opolu, Instytut Filologii Polskiej, s. 209–214.
BINIEWICZ J., 1994, Polska terminologia techniczna (O. Strumieński, O sprawie, sypaniu, wymierzaniu i rybieniu stawów, 1573), Zeszyty Naukowe WSP im. Powstańców Śląskich w Opolu, Językoznawstwo 15, s. 5–10.
BINIEWICZ J., 1997, Traktat O sprawie, sypaniu, wymierzaniu i rybieniu stawów... Olbrychta Strumieńskiego. Początki polskiego piśmiennictwa naukowego, w: B. Wyderka (red.), Polszczyzna Śląska. Historia i współczesność, Opole: Opolskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Wydział II Języka i Literatury, s. 19–28.
BINIEWICZ J., 2002, Kształtowanie się polskiego języka nauk matematyczno-przyrodniczych, Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego.
213
K
Zapożyczenia w XVI-wiecznym słownictwie medycznym…
NA
UK
OW
E
UM
JANKOWIAK L. A., 2005, Słownictwo medyczne Stefana Falimirza, t. 1. Początki polskiej renesansowej terminologii medycznej, Warszawa: Slawistyczny Ośrodek
Wydawniczy.
JANKOWIAK L. A., 2006, Słownictwo medyczne Stefana Falimirza, t. 2. Słownik, Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy.
JANKOWIAK L. A., 2008, Zapożyczenia terminologiczne z zielnika Stefana Falimirza
(1534 r.) we współczesnej polszczyźnie, Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej 43, s. 35–49.
JANKOWIAK L. A., 2009, Szesnastowieczne zapożyczenia nieterminologiczne z zielnika Stefana Falimirza we współczesnej polszczyźnie, [w druku].
ŁUCZYŃSKI E., 1986, Staropolskie słownictwo związane z żeglugą XV i XVI wiek,
Gdańsk: Wydawnictwo Morskie.
SPXVI – M. R. Mayenowa, F. Pepłowski (red.), 1966–2004, Słownik polszczyzny
XVI wieku, t. 1–22 Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich PAN, t. 23–32
Warszawa: Instytut Badań Literackich.
O
Borrowings in medical vocabulary in the 16th century and their presence
in contemporary Polish (a case study of Stefan Falimirz’s herbarium)
(su m m a r y)
W
YD
AW
NI
C
TW
The paper presents similarities and differences in the behaviour of the borrowings
in the 16th century medical vocabulary, and their presence in contemporary Polish.
The comparison concerns the status of the borrowings in the 16th century (division
into terminological borrowings and non-terminological ones) and in the 20th and 21st
centuries, their numbers, origin, meanings, structure, chronology, frequency, possible synonyms, and the impact of the above mentioned factors on their survival until today. It results from the analysis that non-terminological borrowings survived
in a higher number, however, their status in contemporary Polish is different, since
most of them have become terms. On the other hand, terminological borrowings, despite the fact that just few of them have survived (7,1%), still constitute a part of the
specialist vocabulary.