Agresja u dzieci i młodzieży

AGRESJA U DZIECI I MŁODZIEŻY
Agresja staje się poważnym i niebezpiecznym zjawiskiem obecnych czasów. Kiedyś
najbardziej brutalnych zachowań dopuszczały się osoby z „marginesu”, obecnie są one popełniane
przez młodzież, nawet dzieci, i to często z tzw. „dobrych środowisk”.
Problem przemocy i agresji wśród dzieci i młodzieży od kilku lat wciąż narasta. Zmiany
w ich zachowaniu, sposobie wyrażania emocji wobec kolegów, koleżanek, rodzeństwa, osób
dorosłych obserwują zarówno rodzice w domu, jak też nauczyciele w klasie, w czasie przerw, po
zakończonych zajęciach szkolnych. Obserwacje utwierdzają w przekonaniu, że dzieci mają
problemy z nawiązywaniem
pozytywnych kontaktów z innymi ludźmi, są wrogo, nieufnie
nastawione do otaczającej je rzeczywistości.
Łacińskie znaczenie słowa „agresja” nie jest ani dobre, ani złe, bo oznacza tyle, co zbliżanie
się, podchodzenie, rozpoczynanie czegoś. Obecnie jednak pojęcie to odnosi się zwykle tylko już do
zamierzonych sposobów zachowania, które wyrządzają krzywdę żywej istocie lub też uszkadzają
lub niszczą jakiś przedmiot. Z punktu widzenia psychologii, agresja, czy przemoc interpersonalna
to czynności intencjonalne podejmowane przez ludzi, stanowiące zagrożenie bądź powodujące
szkody w fizycznym, psychicznym i społecznym dobrostanie innych osób tj. wywołujące ból,
cierpienie, destrukcję, prowadzące do utraty cenionych wartości.
Słysząc słowo „agresja” myślimy najpierw przede wszystkim o atakach z rękoczynami:
począwszy od brutalnej przestępczej przemocy, aż po bicie, kopanie itp. Poza tym również słowne
ataki odbieramy zwykle jako agresywne, jeśli są wystarczająco złośliwe albo wypowiedziane
wyraźnie rozdrażnionym, bądź twardym tonem – i towarzyszy im odpowiednia mimika
i gestykulacja. Łatwo można przeoczyć też fakt, że agresywne zachowania wynikają nie tylko
z pełnych gniewu uczuć, ale wielokrotnie powiązane są z przyjemnymi odczuciami takimi jak
radość z (cudzego nieszczęścia) albo chęć (niszczenia) – lub też są rezultatem zimnego
wyrachowania. Szeroko rozpowszechniona już u dzieci staje się przyjemność płynąca z dokuczania
innej osobie otwartymi lub ukrytymi docinkami, podstawianie nogi, odsuwanie krzesła z drwiącym
uśmiechem, odbieranie zabawek, aż po kradzież i oszustwa. Wszystkie te przykłady opisują
sytuacje, których skutkiem jest wyrządzenie szkody.
Ale o agresji można mówić również wtedy, gdy człowiek jest zupełnie pasywny, nic nie
mówi, ma znudzony, albo niemiły wyraz twarzy. Przykładem będzie tu bezustanne ignorowanie
życzeń i próśb innych ludzi stające się „pasywnym sprzeciwem”, który stanowi szczególny rodzaj
agresji: druga osoba doprowadzona jest do wściekłości, podczas gdy własne złe zamiary można
ukryć pod niewinną naiwnością. Jeszcze innym wariantem agresji jest autoagresja, mająca przede
wszystkim myślowy charakter. W tym przypadku myśli o wyrządzaniu krzywdy skierowane są do
własnej osoby (np. wyrzuty, depresje), a to myślowe zachowanie najczęściej tak długo niemożliwe
jest do zaobserwowania, aż znajdzie ono wyraz w krzywdzie wyrządzonej sobie samemu, albo
kompletnemu zniszczeniu.
Aby rozpoznać ukrytą agresję, nie można skupić się jedynie na osobach, u których jest ona
widoczna. Również sympatyczne i spokojne osoby mogą być w niektórych sytuacjach naładowane
agresywnie.
Naukowcy starają się znaleźć odpowiedź na pytania: „Dlaczego tak wielu ludzi jest „złych”,
i gdzie tkwią przyczyny agresji?” Szereg z nich wierzy w tzw. „pęd ku agresji” będący skutkiem
złych uwarunkowań genetycznych, który ostatecznie ma być odpowiedzialny za całe zło na świecie.
Kto przekonany jest o takim charakterze agresywnych zachowań, ten postrzega np.: przejawiającą
się u dzieci agresję jako niemożliwą do zmiany. Liczne badania naukowe zaprzeczają temu
poglądowi i wysuwają wniosek, że przyczyn agresji musimy szukać w otoczeniu. Otoczenie jako
„szkoła życia” oferuje człowiekowi niezliczone możliwości nauczenia się agresji. Gotowość do
agresywnego reagowania powstanie przede wszystkim w wyniku frustracji. Im lepiej człowiek
nauczy się znosić rozczarowania (tolerancja na frustracje) , tym mniejsze jest ryzyko, że frustracje
siłą rzeczy pociągną za sobą agresję. Ważnym procesem nauki przy opanowywaniu agresywnych
wzorców zachowania jest nauka z obserwacji albo na modelu. Szczególnie u dzieci w wieku
przedszkolnym można wyraźnie zobaczyć, jak z wielką radością naśladują zachowanie swoich
wzorców - czy to dorosłych, czy innych dzieci. Im młodsze dziecko, tym bardziej widoczny jest
kształtujący je wpływ rodziców. Styl rozwiązywania problemów i konfliktów jakim posługują się
dorośli na płaszczyźnie rodzinnej, szkolnej, lokalnej staje się punktem odniesienia do
modyfikowania i tworzenia wzorców zachowań w sytuacjach zadaniowych i konfliktowych. Ale
również bajki, opowiadania, filmy, programy telewizyjne, gry komputerowe pełnią role wzorców.
Badania wykazują, że pełne przemocy filmy, gry komputerowe, w ogromnej mierze
odpowiedzialne są za agresję w naszym społeczeństwie. Efektem zwiększającej się konsumpcji
pełnych przemocy scen jest przyzwyczajenie, otępienie, „znieczulica” na tragedie ludzkie, przemoc,
czy nawet śmierć.
Dzieci czy młodzież żyjąca w tzw. „klimacie agresji” może uważać swoje zachowania za
nieodbiegające od normy i nie odczuwać psychicznego dyskomfortu z racji tychże zachowań. Toteż
powszechnym zjawiskiem stosowania przemocy wśród dzieci i młodzieży są tzw. bezpośrednie
akty przemocy tj.: dokuczanie, przezywanie, wyszydzanie, zabieranie pieniędzy, przedmiotów,
niszczenie rzeczy. Istnieją też bardziej zakamuflowane formy przemocy, częściej stosowane przez
dziewczęta niż chłopców, do których należą intrygi, oszczerstwa, wykluczanie z grupy, izolowanie.
Są one nazywane przemocą pośrednią. Konsekwencje obu tych form przemocy są podobne: ofiary
przeżywają uczucie poniżenia, upokorzenia, strachu, wstydu.
Najczęściej wymieniane przez psychologów wskaźniki pozwalające nam rozpoznać ofiarę
przemocy to:
-
ofiara często jest obiektem przezywania, dokuczania, nosi brzydkie przezwisko,
-
zachowuje się jak osoba podporządkowana, inni wydają jej polecenia, wysługują się nią,
-
agresorzy urządzają sobie zabawy jej kosztem,
-
jest popychana, kopana, potrącana,
-
gdy wejdzie w kłótnię, wychodzi z niej przegrana, często płacząc,
-
rzeczy będące własnością ofiary są rozrzucane, odbierane, bądź niszczone,
-
ofiara nosi na sobie ślady przemocy, ma sińce, zadrapania, podarte ubranie,
-
często jest izolowana, nie włącza się jej do wspólnych działań,
-
wygląda na osobę cierpiącą, nieszczęśliwą, depresyjną,
-
trzyma się blisko dorosłych (nauczyciela),
-
ma trudności w wypowiadaniu się w klasie,
-
nagle lub stopniowo pogarsza się w nauce.
W domu, sygnałami dla rodziców, będzie to, że dziecko nie ma kolegów, boi się chodzić do szkoły,
ma niespokojny sen, traci zainteresowanie nauką, wygląda nieszczęśliwie, nagle domaga się
dodatkowych pieniędzy, zaczyna używać przemocy wobec słabszych od siebie.
Wskazówki pozwalające rozpoznawać agresora, to:
-
sprawcy mogą być fizycznie silniejsi od rówieśników, sprawniejsi w aktywnościach
sportowych i walkach,
-
mają silną potrzebę dominacji i podporządkowywania sobie innych,
-
są impulsywni, łatwo wpadają w złość, mają niską tolerancję na frustrację oraz na sprzeciw,
trudno poddają się obowiązującym normom,
-
są buntowniczy, agresywni nawet wobec dorosłych,
-
są postrzegani jako „twardzi”, mają niską empatię wobec słabszych,
-
mają najczęściej pozytywny obraz własnej osoby,
-
w młodszym wieku często angażują się w działania antyspołeczne (kradzieże, wandalizm,
picie alkoholu, wchodzą w tzw. „złe towarzystwo”),
-
zawsze uzyskują pewną popularność (większa w szkole podstawowej niż średniej),
-
różnie sytuują się w szkole podstawowej pod wpływem osiągnięć w nauce, w średniej są z
reguły poniżej poziomu.
Najskuteczniejsza
próba
przeciwdziałania
zjawisku
przemocy
to
kształtowanie
prawidłowych postaw społecznych. Ich wzorce powinny być propagowane nie tylko w szkole, ale
przede wszystkim w domu rodzinnym, ponieważ to doświadczenia domowe bardzo silnie
oddziałują na emocjonalną sferę osobowości dziecka; oraz w mediach.
Dom, który nie spełnia podstawowych potrzeb, w tym też emocjonalnych (miłości, akceptacji)
może powodować u dziecka postawę lękową, negatywny obraz siebie, czy też pełne buntu
agresywne zachowania. Frustracja, agresja i przemoc narastać będą w dziecku, którego kontakty
z rodzicami oparte są na konflikcie, karze, ignorancji jego problemów spowodowanej brakiem
czasu. Zarówno w domu, jak i w szkole dzieci i młodzież powinni trenować umiejętności: radzenia
sobie z własną złością, odpowiadania na czyjąś złość, radzenia sobie ze strachem, stresem,
reagowania na zaczepki, pomagania innym, szukania pomocy itp.
Aby dziecko nauczyło się kontrolować agresywne impulsy, nabrało pewności siebie i było
pogodne należałoby egzekwować poniższe zasady i wymagania:
1. Zauważać każdy najmniejszy nawet postęp. Pochwała budzi wiarę w swoje możliwości,
podnosi status dziecka na tle rodziny, czy klasy.
2. Ustalić z dzieckiem jasne zasady postępowania, jego przywileje, ale i obowiązki,
których należy konsekwentnie przestrzegać, aby powstrzymać zachowania agresywne.
3. Stwarzać dziecku okazję do planowania aktywności. Problemy zaczynają się, gdy
dziecko nic nie robi. Należy mobilizować do wykonywania prac domowych, nauki,
rozwijania uzdolnień, aktywności ruchowej.
4. Zainteresować dziecko nauką, nie zawstydzać z powodu tego, że nie ma doskonałych
ocen. Rodzice powinni wykazywać pozytywny stosunek do nauczycieli oraz
respektować proponowane przez nich zalecenia i sugestie.
5. Zarówno w szkole, jak i w domu rozmawiać na tematy dotyczące tolerancji, „sztuki
życia”.
6. Trzeba być modelem nieagresywnego zachowania wobec innych ludzi, czy zwierząt.
Nie wzmacniać agresji choćby tylko uwagą, zaś wyraźnie wzmacniać inne sposoby
reagowania. Agresja zawsze powinna pozostać bez sukcesu i prowadzić do przykrości,
strat. Dziecko zachowujące się agresywnie np. w czasie zabawy, można z niej wycofać,
pozbawiając je przyjemności.
7. Uczyć dzieci porozumiewania się bez bicia. Zakazywać dzieciom śmiać się z innych,
zwracając uwagę, że takie zachowanie może ich ranić.
8. Nauczyć dzieci i młodzież różnych sposobów umożliwiających obniżenie poziomu
gniewu, takich jak: liczenie od tyłu, głębokie oddychanie, wyobrażanie sobie jakiejś
spokojnej sytuacji, wyobrażanie sobie odległych konsekwencji zachowań.
9. Rodzice powinni kontrolować oglądane przez dzieci bajki, filmy, programy telewizyjne,
gry komputerowe, ze względu na dużą zawartość w nich przemocy, kłamstwa,
złośliwości.
Przemocy nie zwalczymy przemocą i problemu agresji nie rozwiążemy stosując wyłącznie
kary wobec agresorów. Przeciwdziałanie temu zjawisku wymaga współpracy rodziców, nauczycieli
i dzieci, młodzieży po to, aby zaistniał właściwy przepływ informacji o aktach przemocy
i opracowywane były na bieżąco rozwiązania zaistniałych sytuacji.
Pomocne będą tutaj organizowane imprezy z obecnością rodziców, nasilenie współpracy
z policją, zapewnienie nadzoru pedagogicznego przez personel szkoły na przerwach, przed i po
lekcjach, wzbogacenie programu szkolnego o treści służące podniesieniu u uczniów kompetencji
emocjonalnych, społecznych i moralnych, wzbogacanie oferty zajęć pozalekcyjnych, aby sensownie
wypełniać czas wolny dzieciom i młodzieży nie tylko w szkole, ale też w środowisku lokalnym.
Opracowała
mgr Małgorzata Bąk