Proces karny - Mateusz Popiel
Transkrypt
Proces karny - Mateusz Popiel
1 Mateusz Popiel Proces karny 2011/2012 Prof. dr hab. Piotr Hofmański Spis treści Wykład 1 – Wiadomości wstępne, funkcje procesu karnego…………………………..……………………………………2 Wykład 2 – Zagadnienia ogólne, przebieg procesu, różne fazy procesu, tryb ścigania, źródła…………………………...3 Wykład 3 – Obowiązywanie prawa karnego procesowego w miejscu i czasie, wykładnia prawa karnego procesowego.5 Wykład 4 – Podział czynności procesowych, ważność czynności procesowej………………………………………..……..8 Wykład 5 – Terminy, przesłanki procesowe………………………………………………………………………...………11 Wykład 6 – Charakterystyka sądu, jako organu prowadzącego postępowanie……………………………………..……13 Wykład 7 – Organy prowadzące postępowanie przygotowawcze, strony, uczestnicy procesu……….………………….15 Wykład 8 – Postępowanie przygotowawcze……………………………………………………………………...………….18 Wykład 9 – Środki przymusu……………………………………………………………………………….………………..21 Wykład 10 – Środki zapobiegawcze………………………………………………………………………………………….23 Wykład 11 – Problematyka dowodowa…………………………………………………………………………….………..26 Wykład 12 – Zasada bezpośredniości, koncentracja materiału dowodowego…………………………………………….29 Wykład 13 – Problematyka dowodowa – rodzaje dowodów……………………………………………………………….31 Wykład 14 – Jawność postępowania karnego, konsensualizm…...……………………………………………………...…33 Wykład 15 – Postępowanie pierwszoinstancyjne……………………………………………………………………………37 Wykład 16 – Postępowanie odwoławcze……………………………………………………………………………………..40 Wykład 17 – Postępowanie odwoławcze. Przyczyny odwoławcze. Granice kontroli odwoławczej……………………...42 Wykład 18 – Postępowanie odwoławcze, granice podnoszonych zarzutów…………………………………………….…44 Wykład 19 – Nadzwyczajne środki zaskarżenia…………………………………………………………………………….46 Wykład 20 – Postępowanie szczególne………………………………………………………………………………………48 Wykład 21 – Kasacja………………………………………………………………………………………………………….51 Wykład 22 - Postępowanie w przedmiocie wznowienia postępowania i środki pozaprocesowe…………………………53 Wykład 23 – Postępowanie po uprawomocnieniu się orzeczenia…...……………………………………………………...55 Wykład 24 – Postępowanie w sprawach karnych ze stosunków międzynarodowych……………………………...……..57 Wykład 25 – Wyrok łączny…………………………………………………………………………………………………...59 Wykład 26 – Planowana nowelizacja……………………………………………………………………………………..….60 Wykład 27 – Planowana nowelizacja (c.d)……………………………………………………………………………..……62 Wykład 28 - ………………………………………………………………………………………………………...…………64 Wykład 29 Wykład 30 - 2 Mateusz Popiel Proces karny Wykład 1 (06.10.11.) Podstawowy podręcznik – Stanisław Waltoś (wydanie X, 2010r.), ewentualnie podręcznik łódzki – prof. Tylman i prof. Grzegorczyk Prawo procesowe istnieje, aby urzeczywistniać prawo materialne Prawo materialne – prawem formalnym. Prawo karne materialne nie miałoby sensu bez procesu Prawo karne procesowe pełni funkcję gwarancyjną. „Prawo karne” - sensu largo – nie tylko prawo karne materialne, ale także prawo karne procesowe, prawo karne wykonawcze. Inne nauki i dyscypliny pokrewne (kryminologia, kryminalistyka) Prawo karne sensu stricte – prawo karne materialne („katedra prawa karnego”, a nie „prawa karnego materialnego”) „Proces karny” – to, co się dzieje w rzeczywistości, pewna działalność, konkretna działalność w określonym miejscu i czasie (albo abstrakcyjnie, albo konkretnie) – nazwa „proces karny” nie jest adekwatna, bo naszym zainteresowaniem, to co jest w świecie realnym. Zespół norm regulujących – prawo karne procesowe. Proces, a postępowanie karne – synonimy, bo postępowanie to jest proces. Co jest celem procesu karnego, a co jest celem prawa karnego – skoro prawo procesowe czymś innym, niż proces, ale cel procesu jest taki sam, jak cel prawa procesowego (cel procesu karnego jest doprowadzenie finalnie do pewnego stanu sprawiedliwości – do wymierzenia sprawiedliwości; dążenie do osiągnięcia stanu sprawiedliwości. Celem osiągniecie pewnej sprawiedliwości materialnej, ale i proceduralnej. Nie jest do końca proces karny sługą prawa karnego materialnego, bo dąży jeszcze do czegoś innego – do sprawiedliwości proceduralnej. o Przykład: konkretnego sprawce oskarżono o popełnienie konkretnego przestępstwa. Stan sprawiedliwości materialnej – on nie jest przestępcą, ale z punktu widzenia procedury jest on postawiony przed sąd i stan sprawiedliwości wymaga wyroku uniewinniającego, ale także danie satysfakcji ofierze przestępstwa. Prowadzimy proces głównie po to, aby dać zadość ofierze (ktoś zgwałcił 96 kobiet i ma „700 lat” wyroku). o Główny cel – osiągnięcie stanu sprawiedliwości procesowej. o Odróżnienie funkcji prawa procesowego i materialnego – takie same funkcje, prawo karne procesowe – cel ten sam. Funkcje prawa karnego procesowego 1. Funkcja prakseologiczna – prakseologia (nauka o skutecznym działaniu); proces powinien być skutecznym działaniem, funkcja prakseologiczna. Tak mają być te przepisy zbudowane, aby proces był sprawny – ma uczynić postępowanie/proces sprawnym. 2. Funkcja gwarancyjna - Wszystkim zależy, aby proces karny był skuteczny (aby państwo posługiwało się takimi procedurami, aby skutecznie ścigać sprawców przestępstw). Nie chcemy, aby ta funkcja była osiągana za wszelką cenę. Proces karny wiąże się z istotnym zagrożeniem ludzkich gwarancji praw jednostki (więc nie za wszelką cenę) - stosujemy tymczasowe aresztowanie (ingerujemy w wolność osobistą, nie wiemy, czy osoba jest winna, ale tak przypuszczamy). Często w sferze prawa dowodowego ingerujemy w wolności osobiste (np. podsłuchy – daleko idąca ingerencja w prywatność, przy braku pewności, czy mamy do czynienia z nagannym zachowaniem). Tego rodzaju ingerencję w istotę wolności w trakcie procesu jest więcej: człowiek w zasadzie jest wolny, a my w toku procesu mówimy, że każda osoba w toku procesu ma obowiązek się stawić i mówić prawdę (ingerencja w wolność w imię innego dobra – zapewnienia skuteczności ścigania). Chcemy, aby państwo ścigało skutecznie przestępców, ale to się wiąże z ingerencja w nasze prawa. Trzeba to wypośrodkować, bo gdy będzie całkowita wolność, to aparat ścigania jest „bez zębów”, przestępczość hula – konflikt dwóch dóbr i ten konflikt trzeba jakoś rozwiązać, na ile zgodzimy się, aby prawo ingerowało w nasze wolności. Chodzi o skonstruowanie takiego aparatu, żeby z jednej strony proces był sprawny, a z drugiej, żeby istniały wolności – balans. Funkcja gwarancyjna – w zakresie zapewnienia (osobom uwikłanym w proces) im praw (bardzo ważna funkcja). Jeżeli prokurator chce wystąpić o tymczasowe aresztowanie, to w procesie znajdziemy wyliczone sytuacje, kiedy jest to możliwe – limit (funkcja gwarancyjna). Trudny problem do rozwiązania na płaszczyźnie normatywnej. Kwestia bardzo wrażliwa również w realiach politycznych (w PRL przechył bardziej na korzyść funkcji prakseologicznych, niż gwarancyjnych, jednostka była niczym, nikt się z nią nie liczył). W państwie prawnym wygląda to inaczej – poszukujemy kompromisu. Po 3 Mateusz Popiel 3. 1989 roku przegięliśmy w drugą stronę - zbudowaliśmy system, w którym górę wzięła funkcja gwarancyjna – wzrosła przestępczość, bo „powyrywaliśmy zęby policji”. Funkcja regulacyjna - najprostsza, wiąże się z tym, że proces karny jest działalnością sformalizowaną – nie możemy pozwolić na jakiś bałagan, gdyż byłoby to kontrproduktywne. Przepisy porządkujące regulują działalność procesu. Co jest przedmiotem procesu karnego? W procesie cywilnym tego procesu niema: tam jest roszczenie, którego zasadności się rozstrzyga A tu pewien kłopot, bo nie bardzo wiadomo, jak to określić. Mówiono, że przedmiotem procesu karnego jest przestępstwo i on służy ustaleniu, czy czyn jest przestępstwem, czy nim nie jest – staramy się badać czyn (teoria niemądra, bo proces karny toczy się także wtedy, kiedy czynu niema – nie było żadnego czynu, który był przestępstwem - nie-czyn). Inna teoria: musimy dokonać zapożyczenia z procesu cywilnego i określić, że treścią procesu jest roszczenie. Ale kto czego dochodzi? Dochodzi się ukarania sprawcy – państwo, którego reprezentantem jest oskarżyciel/prokurator – ma prawo karania i z tego prawa wynika roszczenie. Też nie jest to mądrą teoria > roszczenie ma sens wtedy, kiedy z jednej strony jest ktoś, kto jest do czegoś uprawniony, a drugi do czegoś zobowiązany. Prof. Cieślak: teoria przyjęta w Polsce i Europie: przedmiotem procesu jest pewna kwestia, pewne pytanie – czy ten postawiony przed sądem jest odpowiedzialny czy nie? Czy on je popełnił, czy nie? Zawsze pytanie istnieje: „czy...?”. Główną kwestią jest kwestia odpowiedzialności sprawcy za popełnione przestępstwo. Proces karny Wykład 2 (13.10.11.) Zagadnienia ogólne Przedmiot procesu – kwestia odpowiedzialności karnej, co nie wyklucza istnienia przedmiotów ubocznych. Przedmiot procesu wiąże się z tym, co ma być w procesie udowodnione. Istnieją uboczne kwestie procesu obok odpowiedzialności karnej. Niekiedy w procesie karnym rozstrzyga się o odpowiedzialności cywilnej, istnieje możliwość w ograniczonym zakresie orzeczenia o cywilnoprawnych konsekwencjach popełnienia przestępstwa – czasem jedno zdarzenie w znaczeniu faktycznym może wywoływać różnego rodzaju odpowiedzialność karną. Ten, kto ukradł jest zobowiązany do naprawienia szkody, którą wyrządził pokrzywdzonemu – czasem da się to załatwić w jednym procesie – prawie karnym procesowym – istnieje w ograniczonym zakresie orzekanie o naprawieniu szkody i to zarówno o odpowiedzialności cywilnej, jak i w charakterze karnoprawnym. Obok odpowiedzialności karnej może się pojawić aspekt odpowiedzialności cywilnej. Skarb państwa odpowiedzialny za szkody wyrządzone poprzez proces karny (jeżeli są one nieusprawiedliwione – zamyka się kogoś na czas procesu, a potem zostaje on uniewinniony). Postępowania incydentalne: skorzystanie przez głowę państwa z prawa łaski. Postępowania w ramach pomocy prawnej – ekstradycja (sąd polski musi orzec, czy w danej sytuacji ekstradycja jest prawnie dopuszczalna > nie tylko kwestia odpowiedzialności karnej jest przedmiotem procesu karnego, ale są też różne inne poboczne postępowania. Odrzucenie koncepcji czynu, jako przedmiotu procesu. Głównym przedmiotem procesu jest kwestia odpowiedzialności karnej za czyn. Koncepcja czynu wyznaczająca nam ramy procesu – nietrafna - czasem jest czyn, ale proces się nie toczy. Zagadnienie tożsamości czynu – (najbardziej właściwy termin) - w procesie karnym obowiązuje zasada skargowości - ktoś, kto oskarża człowieka o popełnienie czynu zabronionego przez prawo, wyznacza zakres postępowania, ponieważ sąd nie może dowolnie wychodzić poza ramy tego procesu, bo by naruszył zasady skargowości. Ktoś zabił X, ale w postępowaniu wychodzi, że zabił także Y, Ż i Ź > ale nie można wyjść poza zasadę skargowości 4 Mateusz Popiel Aby wnieść akt oskarżenia, to trzeba mu to najpierw zarzucić - ten akt także wyznacza dalsze ramy postępowania, są pewne decyzje procesowe odnoszące się do czynu i decyzje procesowe określające przedmiot procesu Ktoś kogoś skazał za 5 przestępstw – oskarżony się zgadza, że popełnił 4, ale nie, że popełnił 5 - zaskarżenie wyroku wyznacza także ramy procesu i ją ogranicza do kwestii odpowiedzialności za ten jeden czyn Oskarżenie przed sądem – prokurator: 15.03.2010 r. Jan Kowalski ukradł rower Janowi Nowakowi. Było tak, ale 16 marca – sąd to opisuje i ustala, tylko zmienia datę. Podobna sytuacja tyle, że ukradł kuchenkę mikrofalową, ale Janowi Stelmachowi i nie w Krakowie, ale w Tarnowie > uniewinnienie, ale nowy proces, bo to już nie ten sam czyn – w zależności od tego, ile tych elementów wymienimy mamy ten sam czyn, albo inne czyny Kwestia badania tożsamości czynu – ad casum (w każdym przypadku indywidualnie) Przy przestępczości gospodarczej – jeżeli oskarżono go o pranie pieniędzy z konkretnego czynu, a one pochodziły z innego – co wtedy? Czy jest to ten sam czyn? Niema uniwersalnych reguł i za każdym razem trzeba to badać, bo raz wyznaczony przedmiot procesu jest nim do końca Sprawca, miejsce, czas, modus operandi - zmiana w zakresie podmiotu powoduje, że nie mamy tożsamości czynu Proces karny – uproszczony model (oskarżony, czyn), ale życie jest dużo bogatsze, np. jest więcej, niż jeden oskarżony (więcej oskarżonych o to samo zachowanie), albo sprawca jeden, ale czynów wiele A. Proces pojedynczy B. Proces złożony a. Podmiotowo – jeden niż więcej oskarżonych b. Przedmiotowo – wiele różnych zarzutów c. Podmiotowo-przedmiotowo - wielu oskarżonych i wiele zarzutów Proces A. Statyka procesu – coś co się nie rusza. Kiedy wolno kogoś aresztować – statyka. B. Dynamika procesu – coś co się rusza. Dynamiką jest przebieg procesu, zespół norm procesowych, określa jak ten proces się toczy, dzieli go na fazy. Kiedy może być złożona apelacja, określa jego przebieg – dynamika. Przebieg procesu Zjawiskiem rozciągniętym w czasie – gdzieś się zaczyna i gdzieś kończy. Koniec procesu – to zależy od sytuacji, elementem procesu jest postępowanie wykonawcze Uprawomocnienie orzeczenia – ostateczne, po uprawomocnieniu, nie można prowadzić czynności Postępowanie się wszczyna, kiedy istnieje uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa Czynności sprawdzające – zmierzają do tego, czy istnieje podstawa do wszczęcia – wszystko jest określone w procesie (formalnie proces zaczyna się wraz ze wszczęciem, ale formalnie czynności podejmowane są wcześniej Jeżeli orzeczenie w sposób widoczny narusza prawo – kasacja - służy temu, żeby wzruszyć prawomocne orzeczenia Pojawienie się nowych dowodów - wznowienie postępowania, aby wzruszyć prawomocne orzeczenie kiedy pojawią się nowe fakty, lub dowody, ale są i inne sytuację, kiedy można wzruszyć postępowanie - orzeczenie TK o niekonstytucyjności przepisu Różne fazy procesu Wniesienie aktu oskarżenia – dzieli dwie różne fazy procesu – proces karny, to jest działalność w dużo szerszym zakresie (to, co przed wniesieniem oskarżenia też jest procesem) Postępowanie przygotowawcze – jest przestępstwo, ale nie wiemy np. kto jest sprawcą Fazy: 1. 2. Ad rem, In rem (w sprawie) – w sprawie istniejącego przestępstwa i. Pomiędzy fazami: postawienie zarzutu Ad personam 5 Mateusz Popiel i. Postępowanie jurysdykcyjne – po wniesieniu aktu oskarżenia. Postępowanie się toczy przeciw konkretnej osobie. Nie zawsze postępowanie przechodzi przez wszystkie fazy – może się skończyć wcześniej A. Rozpoczęto czynności procesowe, ale nie wszczęto B. Nie ukończono postępowania, ale nie znaleziono sprawcy C. Jest za mało dowodów, aby wnieść akt oskarżenia o Proces może w każdej chwili obumrzeć i nie wkroczyć w drugą fazę o Proces nie zawsze zaczyna się od czynności sprawdzających – policja łapie na gorącym uczynku i wie, kto jest sprawcą - zaczynamy od przedstawienia zarzutów, bo jest inny stan wiedzy. Albo przy skardze prywatnej, gdzie aparat państwa się nie angażuje w ściganie – nie prowadzi się w ogóle postępowania przygotowawczego, tylko pokrzywdzony wnosi akt oskarżenia. o Proces lubi wkraczać w pewną fazę, a potem się cofa - znaleziono kogoś, kto zabił trupa, ale on miał alibi – postępowanie się cofnie do fazy wcześniejszej, albo całkiem się umorzy. o Czasem sąd dochodzi do wniosku, że akt oskarżenia jest źle przygotowany (możliwe przed przystąpieniem do postępowania sądowego). o Jeżeli ktoś zaskarży: może się postępowanie cofnąć do I instancji, albo może być kasacja i wznowienie postępowania - SN uchyla i kieruje do I, lub do II instancji. Wznowienie postępowania – sąd uchyla do I instancji. o Model jest potrzebny, żeby pewne prawidłowości zrozumieć, ale postępowanie w praktyce nie zawsze zgodne jest z modelem O określonym trybie decyduje prawo procesowe, a nie prawo materialne - jeżeli ustawa karna na temat trybu milczy – przestępstwo ścigane z oskarżenia prywatnego, albo na wniosek Ściganie Tryb ścigania A. Prywatne – kiedy ustawodawca uważa, że określone dobro naruszone przez przestępstwo nie wymaga angażowanie aparatu państwa w ściganie – błahe przestępstwo. Np. zniewaga – prywatnoskargowe B. Na wniosek – przestępstwa poważne, ale ochrona pokrzywdzonego wymaga, aby od jego woli uzależnić wszczęcie postępowanie. Np. zgwałcenie (ofiara może sobie nie życzyć ścigania, bo uważa, że proces może przysporzyć jej więcej upokorzeń). Publiczno-skargowe - nie można przedstawić zarzutu dopóki niema wniosku. Tryby szczególne Czasem proces przebiega w nieco innej formule, ze względu na różne przyczyny. A. Postępowanie uproszczone – drobne przestępstwa, możemy zrezygnować z formalizmu B. Postępowanie przyśpieszone – główną ideą jest szybkość (sądy odmiejscowione – sądzenie na stadionach) – inny przebieg, nietypowy ze względu na cechę szczególną C. Ze względu na podmiot: a. Dla nieletnich b. Sprawy wojskowe D. Postępowanie karne skarbowe – dochodzi co naruszenia, lub uszczuplenia skarbu 5państwa Źródła prawa procesowego 1. 2. Podstawowym źródłem jest kodeks postępowania karnego. Nie jest to źródło jedyne: Niektóre przepisy procesowe zostały zapisane wprost w konstytucji: prawo do rzetelnego procesu, jawność procesu, prawo do obrony, domniemanie niewinności. Konwencje międzynarodowe dot. poszanowania praw jednostki. 6 Mateusz Popiel 3. 4. 5. Kodeks, który jest ustawą, nieróżniącą się od innych ustaw – nie jest jedyną ustawą będąca źródłem prawa karnego procesowego - np. kodeks karny, ustawa o usprawiedliwieniach niestawiennictwa, ustawa o poczcie (szczegółowa reglamentacja doręczeń w procesie karnym) – ustawy inne, niż kpk. Akty europejskie – coraz silniej rozwija się współpraca państw w Unii Europejskiej. Akty wykonawcze – upoważnienie do wydawania rozporządzeń (aktów wykonawczych). Proces karny Wykład 3 (20.10.11.) Obowiązywanie prawa karnego procesowego w miejscu i czasie Art. 4 kk (Działanie prawa karnego materialnego wstecz) § 1. Jeżeli w czasie orzekania obowiązuje ustawa inna niż w czasie popełnienia przestępstwa, stosuje się ustawę nową, jednakże należy stosować ustawę obowiązującą poprzednio, jeżeli jest względniejsza dla sprawcy. § 2. Jeżeli według nowej ustawy czyn objęty wyrokiem zagrożony jest karą, której górna granica jest niższa od kary orzeczonej, wymierzoną karę obniża się do górnej granicy ustawowego zagrożenia przewidzianego za taki czyn w nowej ustawie. § 3. Jeżeli według nowej ustawy czyn objęty wyrokiem nie jest już zagrożony karą pozbawienia wolności, wymierzoną karę pozbawienia wolności podlegającą wykonaniu zamienia się na grzywnę albo karę ograniczenia wolności, przyjmując że jeden miesiąc pozbawienia wolności równa się 60 stawkom dziennym grzywny albo 2 miesiącom ograniczenia wolności. § 4. Jeżeli według nowej ustawy czyn objęty wyrokiem nie jest już zabroniony pod groźbą kary, skazanie ulega zatarciu z mocy prawa. Prawo karne procesowe chwyta sprawy w locie - jeżeli w toku procedowania zmieniło się prawo procesowe – stosujemy nowe przepisy chyba, że z konkretnego przepisu wynika, że musimy postąpić inaczej (trzeba zastosować prawo poprzednio obowiązujące. Jeżeli ustawodawca nowelizuje powinien się zastanowić jakie są konsekwencje intertemporalne (w stosunku do czasu). o Nasz ustawodawca o tym zapomina (że zmiana reguł gry w toku gry nastręcza pewnych trudności) – stosując nowe prawo organy procesowe będą stosować nowe prawo o Właściwość sądów: właściwość rzeczowa (który z sądów jest właściwy do rozpoznania sprawy w I instancji (sprawy drobniejsze – sądy rejonowe, ważniejsze – sądy okręgowe). Toczą się sprawy, a od jutra zmienia się właściwość (np. przesuniecie zabójstw z okręgów do rejonów). Skoro zmieniła się właściwość, to sprawy są przesuwane z jednych sądów do drugich. Jeżeli ustawodawca zmienia właściwość, to powinien zapisać, że sprawy będące w toku – do końca postępowania/do uprawomocnienia – stosuje się przepisy dotychczasowe, a nowe pójdą do sądu właściwego wg nowych przepisów. o Prawo określa wymagania formalne wielu różnych czynności np. czynności dowodowe – podsłuch (szczegółowo o o o o o o prawnie reglamentowana). Jeżeli ten tryb się zmienia, nowe wymagania > sąd widzi, że w sprawie której on proceduje był podsłuch, ale na podstawie starego prawa, wiec go sąd nie zastosuje. Powinien być przepis w ustawie, że dotychczasowe czynności zostaną uznane Nieważność orzeczeń: polskie prawo tego nie zna. Ale to czasem w historii istnieje, a potem nie istnieje. Istota nieważności polega na tym, że istnieją kategorie orzeczeń, które są dotknięte tak głębokimi wadami procesowymi, że są one nieważne ex lege. Procedury odwoławcze – orzeczenie uchylone ma charakter deklaratoryjny. 2003 rok: zniesienie instytucji nieważności (bo mógł ustawodawca tak zrobić), ale jak skreślił instytucje nieważności, to zapomniał ustawodawca o przepisach czasowych. Co się stanie z orzeczeniami, które były nieważne w czasie, kiedy one jeszcze obowiązywało? Były nieważne, bo obowiązywał taki przepis > ale obecnie nie obowiązuje > błąd ustawodawcy. Jeżeli się zmienia prawo procesowe to trzeba się zastanowić o skutki w sprawach które się obecnie toczą. Nasz parlament w zakresie wiedzy o przepisów temporalnych zachowuje pełną ignorancję Kpk nowelizowany 67 razy > 67 błędów ustawodawcy. Co do zasady prawo procesowe nie jest uchwalane na czas określony. Obowiązywanie prawa karnego procesowego w miejscu Organy polskie procedują wg prawa polskiego, co nie znaczy, że to musi być związane z działaniem an terytorium prawa polskiego (pewne czynności poza granicami – konsulaty mają pewne czynności w trakcie procesu; kapitan statku, ma także pewne kompetencje) 7 Mateusz Popiel Czasem na terenie Polski mogą działać inne państwa członkowskie UE > specjalne reguły, w ramach których mogą być wykonywane pewne czynności procesowe innych państw członkowskich działających w oparciu o własne prawo Czasem polskie organy procesowe mogą stosować prawo obce w zakresie, kiedy udzielają pomocy państwom członkowskim. Przykład: postępowanie w Gwatemali – jeden ze świadków przebywa w Polsce A. Sąd z Gwatemali go zaprosi B. Sąd Gwatemali prowadzi sprawę w Polsce C. Pomoc prawna – prośba o przesłuchanie w sprawie D. Możliwość audiowizualne – połączenia (dopuszczalne w ograniczonym zakresie) a. Czy sąd polski powinien stosować prawo polskie czy Gwatemalskie? Prawo polskie, aczkolwiek może spełnić jakieś prośby, o ile to nie jest sprzeczne z prawem polskim b. W Gwatemali ma przysięgać zeznania na Biblie > możemy tak zrobić, bo u nas to nie jest zakazane c. „Proszę go przesłuchać, a jak nie powie to przypalać” > nie możemy tego zrobić – żądanie narusza porządek prawny polski Wykładnia prawa karnego procesowego Pewne reguły wykładni są uniwersalne Ogólne reguły stosuje się także do prawa karnego procesowego Są pewne osobliwości w prawie karnym procesowym o Prawo karne procesowe zbudowane jest na zasadzie, że są normy na pewnych piętrach (są normy określane, jako normy reguły i normy regulujące wyjątki od tych reguł, ale pięter jest więcej, poniżej wyjątki od wyjątków). Zawsze interpretator powinien zadać sobie pytanie na którym piętrze ta norma jest. Potrzebna wiedza dotycząca systemu, aby to rozeznać – interpretacja przepisu może być niemożliwa bez znajomości reguł ogólnych. Regułą jest, że sąd orzeka w składzie jednego sędziego – jeżeli ustawodawca chciał inaczej, to musiał to zapisać (kiedyś było, że jeden sędzia i dwóch ławników i jeżeli chciał stosować tryb uproszczony – wyjątek, że jeden sędzia). Konieczność wykładni pro wspólnotowej o Wcześniej na uboczu integracji europejskiej – przed traktatem lizbońskim o Dyrektywa dot. pokrzywdzonych o Dyrektywa dot. standardów traktowania oskarżonego o Wiele przepisów o konotacji europejskiej – jeżeli interpretujemy prawo europejskie, musimy zadać sobie pytanie, czy ma ono coś wspólnego z prawem europejskim > pro-unijna wykładnia prawa Kodeks postępowania karnego Jest to ustawa (jedyna konsekwencja kodeksu jest odmienna procedura legislacyjna - kierowana do innych komisji w ramach parlamentu) Ma część ogólna i szczególną – inny podział, niż prawie karnym A. Statyka – reguły B. Dynamika – przebieg postępowania Istnieje kategoria norm, określana jako zasady procesowe (naczelne zasady procesowe) Niektóre akty prawne w samej konstytucji Wyjątkiem pewne sytuacje – regułą ich przeciwieństwo Wyznaczenie kierunku wykładni Zasady procesowe – pewne abstrakcyjne koncepcje i idee (np. niezawisłość sędziowska) o W sensie konkretnym – kiedy wiążemy daną zasadę z konkretnym procesem karnym o Czasem tyle zasad, że trudno określić co jest zasadą, a co wyjątkiem o Kompleks zasad występujących w różnych podręcznikach jest różny Zasady 1. 2. 3. Pozycja i sposób działania organów procesowych (zasada niezawisłości sędziowskiej) Zasady opisowe Tryb prowadzenia procesu 8 Mateusz Popiel Zasada prawdy materialnej Istnieją także od niej pewne wyjątki Aby wszystkie ustalenia w procesie były zgodne z prawdą Odwołanie do modelu sądowego stosowania prawa (fakty > obowiązywanie norm > subsumcja > prawne konsekwencje faktów) Aby ustalenia faktyczne były zgodne ze stanem rzeczy (model, idea) Prawda formalna – wyłania się na tle dowodów przeprowadzonych przez strony. W procesie cywilnym nie ma sąd obowiązku dociekania prawdy za wszelką cenę. W procesie karnym – dyrektywa – dążenie, aby ustalenie co do stosowania prawa było zgodne ze stanem rzeczy. Etapy: 1. Ustalamy katalog dowodów 2. Sprawdzamy i przeprowadzamy dowody 3. Oceniamy dowody Dyrektywa wynikająca z zasady prawdy dotyczy każdego elementu procesu - jakie są gwarancje zapisane w prawie, które powodują, że ten efekt w prawie będzie osiągnięty? Zasada swobodnej oceny dowodów – zasada ta służy prawdzie, ocena dowodów sama w sobie jest niczym – oceniamy je, aby coś tam osiągnąć Czy sąd powinien być organem na którym ciąży odpowiedzialność za gromadzenie dowodów? o Amerykańskie filmy i model procesu, w którym sąd jest konsumentem tego, co się dzieje na sali, a sąd słucha o Inicjatywa sądu (dowody z urzędu) gwarancją prawdy materialnej – system sowiecki o Kontradyktoryjny spór, jako metoda wyjawienia prawdy (wg profesora najbardziej efektywny) o Proces karny jest inkwizycyjny (inicjatywa dowodowa jest drogą do dojścia do prawdy) > wiele negatywnych konsekwencji (wg prof.) Problem prawdy materialnej jest skomplikowany Niekoniecznie zasada prawdy materialnej jest naczelną i sposób ukształtowania modelu ma fundamentalne znaczenie dla ustalenia prawdy. Nie jest trafne stwierdzenie, że jest to wartość absolutna. Zasada prawdy materialnej ma pewne wyjątki – unormowania zawarte w kodeksie, które blokują dojście do prawdy > zakazy dowodowe (nie wolno przesłuchiwać duchownego – norma biorąca w ochronę pewną wartość, ale z punktu widzenia prawa procesowego, jest to instrument blokujący dojście do prawdy – wiele okoliczności uniemożliwiający realizacje zasadę prawdy > prawda nie jest wartością absolutną - wprowadził ją ustawodawca, ale ustanowił wiele wyjątków uniemożliwiających jej ustalenia). Proces karny Wykład 4 (27.10.11.) Warunki dopuszczalności procesu, przesłanki procesowe Fakty, prawo, subsumcja, określenie ustalonych wniosków, skutków - proces przeplatania się różnych elementów, które nań się składają Od momentu podjęcia pierwszej czynności do ostatniej - podejmowane są rozmaite czynności, coś się zdarza, określone podmioty zaangażowane w proces te czynności podejmują i to wszystko łącznie, to jest proces karny Czynności procesowe są przedmiotem zainteresowania piśmiennictwa Czynności procesowe - zachowania (zawsze człowieka), które mają na celu wywołanie określonych skutków procesowych, mogą one być albo wykonaniem pewnego obowiązku, albo wyrazem skorzystania z uprawnienia - nie ma innej możliwości, tertium non datur. o Pewna kwestia jest w tej definicji niezbyt jasna, mianowicie: zdarzenia, które występują obiektywnie, a wywołują skutki prawne, np. śmierć oskarżonego (bo miał wypadek, bo był chory), ale wtedy trzeba proces umorzyć, bo nie można go prowadzić przeciwko zwłokom. o Jest tu zatem potrzebna szersza kategoria, tzw. zdarzeń procesowych. Obejmują one owe czynności procesowe zgodnie z definicją, a także zdarzenia obiektywne, które wywołują skutki procesowe. Inny przykład zdarzenia obiektywnego: proces zapominania pewnych zdarzeń przez świadka 9 Mateusz Popiel Czynności procesowe Podział Ze względu na podmiot, który je dokonuje: o Czynności stron procesowych o Czynności organów procesowych o Czynności innych stron postępowania Ze względu na charakter czynności 1. Czynności procesowe a. Oświadczenia procesowe - ktoś coś oświadcza, np. czegoś się domaga b. Czynności realne - są skutkiem istnienia jakiegoś oświadczenia procesowego, np. przeszukanie – ale ktoś musi zdecydować o tym przeszukaniu, musi polecić jego wykonanie (polecenie – oświadczenie) 2. Oświadczenia procesowe a. Oświadczenia wiedzy – idę na policję i mówię, że zostałem napadnięty – zawiadomienie policji b. Oświadczenia woli (wola – oświadczam, czego chcę / wola – oświadczam, co wiem) i. Oświadczenia imperatywne – decyduję, że będzie tak i tak; sąd skazuje na tyle i tyle lat; sąd stosuje dozór na czas postępowania [oświadczam swoją wolę, chcę, żeby tak było – władcze (zazwyczaj pochodzą od organów procesowych] 1. 2. Polecenia – prokurator poleca przeszukanie Decyzje – prokurator podejmuje decyzję o przeszukaniu mieszkania a. Orzeczenia – ważniejsze decyzje procesowe; rozstrzygają niekoniecznie kwestię główną, czyli odpowiedzialność jest decyzją merytoryczną; orzekamy karę pozbawienia wolności; orzekamy o zastosowaniu podsłuchu (postanowienie). Jeśli ustawa nie wymaga wydania orzeczenia, to daną kwestię rozstrzyga się w zarządzeniu. i. Wyroki – jeśli ustawa nie wymaga wydania wyroku, to wydaje się postanowienie. Można stworzyć hierarchię: wyroki, postanowienia, zarządzenia (w zależności ii. Postanowienia b. Zarządzenia – dotyczą kwestii drobniejszych. Są decyzjami formalnymi lub porządkowymi, zarządzamy wyznaczenie terminu rozprawy. ii. Oświadczenia postulatywne – domagam się, żeby ścigano sprawcę przestępstwa popełnionego na moją szkodą (coś postuluje). Zazwyczaj pochodzą od stron, uczestników postępowania Sąd w postępowaniu sądowym może wydawać tylko i wyłącznie orzeczenia (wyroki, lub postanowienia); są też wydawane zarządzenia, ale nie przez sąd, tylko przez przewodniczącego składu, przewodniczącego wydziału, lub prezesa sądu (ale oni wtedy działają, jako organ administracyjny) Gdy sąd działa jednoosobowo - wydaje wyroki i postanowienia jako sąd, a jako organ administracyjny może wydawać zarządzenia. Zarządzenia są zawsze jednoosobowe, nie ma kolegialnych zarządzeń. Orzeczenia są kolegialne, ale też jednoosobowe, gdy sąd ma skład jednoosobowy W postępowaniu przygotowawczym są także wydawane postanowienia i zarządzenia, ale nie ma tu nigdy wyroków. Charakter porządkowy - zarządzenie (np. dołączyć jakieś odpisy) Rodzaj decyzji procesowej zależy od fazy postępowania i od podmiotu, który ją wydaje Każda czynność procesowa podlega ocenie na 2 różnych płaszczyznach: formalnej i materialnej o Formalnej - czy jest prawnie dopuszczalna (np. elementy apelacji, zachowanie terminu) o Materialnej - czy jest merytorycznie zasadna o Kwestie formalne muszą wyprzedzać materialne, czyli gdyby apelacja była oczywiście słuszna i zasadna, ale wniesiona po terminie - sąd musi ją odrzucić Ważność czynności procesowej Są systemy prawne, gdzie istnieje instytucja ważności i nieważności, są takie, gdzie one nie funkcjonują Jeżeli ktoś zaskarży wyrok i utrzymuje, że jest on niesłuszny – apelacja. Sąd bada, czy wszystko jest formalnie poprawne, 10 Mateusz Popiel potem bada zgodność merytoryczną (warstwa materialna). Jeśli postulator ma rację, wyrok zostanie uchylony, albo zmieniony Orzeczenie nieważności dotyczy momentu, kiedy dana czynność została podjęta. Jeśli ktoś uchyla wyrok, to orzeczenie to ma charakter konstytutywny. Jeżeli ktoś stwierdza nieważność wyroku, to orzeczenie to ma charakter deklaratywny Obecnie, nie ma w kpk instytucji nieważności od 2003 r. Były tam wymienione poważne uchybienia, których zaistnienie powodowało, że orzeczenie jest nieważne. Mniej poważne uchybienia powodowały, że orzeczenie podlega uchyleniu, albo zmianie Jeżeli nie ma instytucji nieważności, jest problem, czy jeśli sprzątaczka wyda wyrok w sądzie w todze to czym on jest, czy trzeba go zaskarżyć, uchylić? Czym jest wyrok wydany przez kompletnie pijanego sędziego? Konstrukcja sententia non existens - zastępuje skutecznie instytucję nieważności Czy inne czynności procesowe, niż decyzje, mogą być nieważne? Pojawia się tu problem dopuszczalności czynności. W przypadku apelacji słusznej, ale np. niewniesionej w terminie stwierdza się po prostu niedopuszczalność takiej czynności Czy policjant może stwierdzić, że niezgodne z prawem polecenie od pijanego prokuratora nie wiąże go? Nie może posłuchać prokuratora, bo popełniłby przestępstwo (ale to jest uzasadnienie na gruncie prawa karnego materialnego, bo w procesie, niestety, brak takiej konstrukcji) Czy czynności procesowe są odwołalne? Ustawodawca reguluje to tylko w odniesieniu do orzeczeń. Co do zasady, orzeczenia są nieodwołalne. Czy organ, który wydał orzeczenie, może je zmienić? Nie może. Gdy sąd wydał wyrok, dostrzegł po wydaniu, że popełnił błąd - nie może tego zmienić, ale często w takich sytuacjach sędziowie wskazują w uzasadnieniu wyroku, że popełnił błąd tu i tu i wyraża nadzieję, że oskarżony i jego obrońca złożą odwołanie, które sąd odwoławczy weźmie pod uwagę i rozstrzygnie na korzyść skazanego Instytucja sprostowania oczywistych omyłek (pisarskich i rachunkowych) o Czym jest owa oczywistość? Nie ma definicji o Może to być np. sprostowanie literówek w nazwiskach o Poza tym, nie ma żadnej innej możliwości zmiany wyroku Postanowienie - jeżeli zostanie zaskarżone do organu wyższej instancji, to wtedy organ I instancji, który wydał to postanowienie może je zmienić, przychyliwszy się w całości do treści zażalenia. Zażalenie idzie bowiem do organu wyższej instancji za pośrednictwem sądu, organu, który wydał postanowienie w I instancji. Nie można go zmienić z urzędu, tylko przy postanowieniach. Problem odwołalności innych czynności procesowych - jest otwarty. Mamy tu różne stanowiska. Niekiedy ustawodawca przewiduje to wprost w przepisach, np. apelacja - można ją skutecznie cofnąć i nie będzie rozpatrywana, podobnie wniosek o ściganie - zostanie umorzony. W pozostałych sytuacjach - ustawodawca milczy. Dwa stanowiska w doktrynie: o Jeżeli ustawodawca nie zakazał - wolno cofnąć o Wolno cofnąć tylko wtedy, gdy ustawodawca na to zezwala, bo przecież nie jest przypadkiem, że w niektórych sytuacjach ustawodawca dopuścił taką możliwość, a w innych nie, bo przecież wiedział, co robi, mamy bowiem zasadę domniemania racjonalności ustawodawcy Prawomocność - mogą być orzeczenia prawomocne i nieprawomocne Prawomocność materialna i formalna (prof. twierdzi, że nie jest to zbyt trafne i mądre) o Formalna - orzeczenie, którego już nie można zaczepić, zaskarżyć o Materialna - jeżeli orzeczenie prawomocne zakończyło postępowanie w danej sprawie, to nie można prowadzić nowego postępowania w tej samej sprawie (wg zasady ne bis in idem). Nie chodzi tylko o karanie, ale ogólnie o osądzenie. o W którym momencie powstaje prawomocność formalna? Najpierw zapada orzeczenie I instancji Mamy termin, w którym można je zaskarżyć Jeśli termin minie, nie można już go zaskarżyć Jeśli zaskarżyliśmy - czekamy na decyzję sądu II instancji Może być tak, że minie termin zaskarżenia, a nie ma jeszcze decyzji sądu II instancji Jeśli mamy procedurę jednoinstancyjną - nie ma w ogóle możliwości zaskarżenia orzeczenia Orzeczenie jest prawomocne w chwili, kiedy nie można go już zaskarżyć (niezaskarżalność powoduje prawomocność) - tak uważa wielu specjalistów, ale to nie jest prawda, bo może minąć termin zaskarżenia, a nie ma decyzji sądu II instancji Prawomocność może dotyczyć całości lub części orzeczenia I instancja - orzeczenie co do winy, orzeczenie co do kary dla A i dla B o A - skarżę orzeczenie zarówno co do winy, jak i co do kary - orzeczenie w całości jest nieprawomocne, idzie do II Orzeczenia 11 Mateusz Popiel instancji B - skarżę orzeczenie tylko co do kary - orzeczenie jest nieprawomocne w zakresie kary i w tym zakresie idzie do II instancji Lepsza definicja: orzeczenie staje się prawomocne wtedy, kiedy w ramach normalnej procedury odwoławczej już nie można go zmienić o Normalna procedura odwoławcza Nadzwyczajna procedura odwoławcza - możliwość wzruszenia prawomocnego orzeczenia, tylko prawomocne można tu zaskarżyć Prawomocność ma czasem charakter trwały lub nietrwały Orzeczenie niezaskarżalne, ale pojawia się pewna okoliczność, zmienia się układ procesowy - pytanie: czy nie można by tego orzeczenia w takiej sytuacji zmienić, wzruszyć? Proces karny Wykład 5 (3.11.11.) Terminy Proces – zespół czynności sformalizowanych – uzależnienie szeregu czynności od zachowania terminów procesowych Orzeczenie niezaskarżone – prawomocne; ustawodawca rygorystycznie wiąże czynności procesowe z terminami. Terminy mające różny charakter – klasyfikacja terminów z punktu widzenia ich charakteru (skutki niedochowania terminów): A. Terminy stanowcze – rygorystyczne, przekroczenie powoduje skutki a. Prekluzyjne – utożsamiamy z terminami materialnymi. Termin bardzo rygorystyczny – czynność po tym terminie nie wywołuje żadnych skutków i nie może wywołać. b. Zawite (inne terminy stanowcze) – co do zasady czynność wykonana po tym terminie jest bezskuteczna, ale nie ma takiego rygoru – można ten termin przywrócić. Te terminy, które są terminami do terminów od wnoszenia środków zaskarżania, albo jeśli ustawa tak stanowi wprost. (Terminy na wnoszenie zażaleń) i. Specjalna procedura przywracania terminów zawitych w kpk 1. Jeżeli wnosi o przywrócenie, to musi dokonać czynności (np. apelacja – 14 dni) c. Inne terminy stanowcze – zróżnicowane skutki przekroczenia terminu (jest to jednak termin stanowczy, bo jest skutek procesowy). Adresowane zazwyczaj do stron B. Terminy niestanowcze – przekroczenie nie wywołuje żadnych skutków procesowych (ewentualnie w innej sferze, ale nie dla procesu). Adresowane do organów. W polskim procesie karnym nie występuje prekluzja dowodowa (niema terminu, do którego można składać dowód). Czynność procesowa jest uwarunkowana od strony formalnej – w ten sposób, że ustawodawca wymaga zachowania jakichś form – pewne elementy, które czynność musi zawierać wg ustawy. Odnosimy to nie tylko do poszczególnych czynności, ale do procesu karnego, jako całości. Przesłanki procesowe – warunki dopuszczalności procesu podobne do warunków poszczególnych czynności. Przyjmuje się regułę, że jeśli przesłanki nie są spełnione to procesu się nie wszczyna; a jeśli proces wszczęto a przesłanki nie zostały spełnione – umarza się Art. 17 kpk (okoliczności będące przesłankami procesowymi) o Proces jest od początku niedopuszczalny, a organ wszczął, bo popełnił błąd o Organ nie wiedział o pewnych okolicznościach o Przesłanka procesowa pojawia się w toku procesu (ktoś zmarł) Art. 17 kpk § 1. Nie wszczyna się postępowania, a wszczęte umarza, gdy: 1) czynu nie popełniono albo brak jest danych dostatecznie uzasadniających podejrzenie jego popełnienia, 2) czyn nie zawiera znamion czynu zabronionego albo ustawa stanowi, że sprawca nie popełnia przestępstwa, 12 Mateusz Popiel 3) społeczna szkodliwość czynu jest znikoma, 4) ustawa stanowi, że sprawca nie podlega karze, 5) oskarżony zmarł, 6) nastąpiło przedawnienie karalności, 7) postępowanie karne co do tego samego czynu tej samej osoby zostało prawomocnie zakończone albo wcześniej wszczęte toczy si ę, 8) sprawca nie podlega orzecznictwu polskich sądów karnych, 9) brak skargi uprawnionego oskarżyciela, 10) brak wymaganego zezwolenia na ściganie lub wniosku o ściganie pochodzącego od osoby uprawnionej, chyba że ustawa stanowi inaczej, 11) zachodzi inna okoliczność wyłączająca ściganie. § 2. Do chwili otrzymania wniosku lub zezwolenia władzy, od których ustawa uzależnia ściganie, organy procesowe dokonują tylk o czynności nie cierpiących zwłoki w celu zabezpieczenia śladów i dowodów, a także czynności zmierzających do wyjaśnienia, czy wniosek będzie złożony lub zezwolenie będzie wydane. § 3. Niemożność przypisania winy sprawcy czynu nie wyłącza postępowania dotyczącego zastosowania środków zabezpieczających. Wymienia przesłanki stojące procesowi na przeszkodzie Każdą przesłankę można odwrócić. Katalog jest zbudowany wymieniając przesłanki negatywne Przedmiotem procesu – kwestia odpowiedzialności karnej To, co jest formalne musi być zbadane przed tym, czy coś jest merytorycznie zasadne Względy formalne określają, czy on jest dopuszczalny, ale także są kwestie merytoryczne Art. 17 kpk – okoliczności o charakterze formalnym. Pomieszano dwie różne materie: kwestie merytoryczne z odpowiedzialnością karną Można podzielić przesłanki z art. 17 kpk na te, które nimi są i nimi nie są (linia podziału między 4, a 5). Przesłanki z pkt. 1-4 wiążą się z kwestią odpowiedzialności Ale art. 414 kpk 1 – uniewinnienie Art. 17 kpk – przesłanki o charakterze bezwzględnym i względnym Przestępstwa wnioskowe – o które postępowanie nie może toczyć się bez wniosku pokrzywdzonego Przesłanki ogólne i szczególne, które się wiążą z procesem w trybie zwyczajnym, ale także takie wiążące sie tylko z pewnymi trybami szczególnymi Katalog z art. 17 kpk – niekompletny – „a zwłaszcza”, „w szczególności” – dopuszcza się też inne Zasada specjalności w obrocie unijnym Przedawnienie karalności – zależy od przedawnienia karnego – termin biegnie od daty popełnienia przestępstwa Res iudicata 1 (prawomocność orzeczeń sądowych - art. 17 pkt. 7 kpk) Istnienie prawomocnego orzeczenia (co do tej samej osoby i co do tego samego czynu) Wiele problemów interpretacyjnych – orzeczenia wydane za granicą Przestępstwo i wykroczenia – dwa różne reżimy odpowiedzialności (wyjątek idealny zbieg przestępstwa z wykroczeniem – na poczet kary surowszej zalicza się łagodniejszą; podobnie z kodeksem karnym skarbowym) Pierwsze sądzenie zamyka drogę do sądzenia po raz drugi Czy ukaranie za przestępstwo zamyka drogę do ukarania administracyjnego? Art. 17 par. 7 nie dotyczy kary administracyjnej. KRRiT może orzekać sankcje Historycznie ukształtowane, jako polska instytucja Także zakaz międzynarodowy w konwencji z Schengen Lis pendens (zawisłość sprawy) - nie wszczyna się postępowania, kiedy już zostało wszczęte. Konflikty jurysdykcji Art. 414 kpk § 1. W razie stwierdzenia po rozpoczęciu przewodu sądowego okoliczności wyłączającej ściganie lub danych przemawiających za warunkowym umorzeniem postępowania, sąd wyrokiem umarza postępowanie albo umarza je warunkowo. Jednakże w razie stwierdzenia okoliczności wymienionych w art. 17 § 1 pkt 1 i 2 sąd wydaje wyrok uniewinniający, chyba że sprawca w chwili czynu był niepoczytalny. § 2. Umarzając postępowanie sąd stosuje odpowiednio art. 322 § 2 i 3, art. 323 § 1 i 2 oraz art. 340 § 2 i 3. § 3. Sąd stosuje środek zabezpieczający wskazany w art. 99 § 1 Kodeksu karnego lub w art. 43 § 2 Kodeksu karnego skarbowego, jeżeli wyniki przewodu sądowego to uzasadniają, a umorzenie następuje z powodu niepoczytalności sprawcy w chwili popełnienia czynu. § 4. Umarzając postępowanie warunkowo, sąd stosuje odpowiednio art. 341. § 5. Przewidując możliwość warunkowego umorzenia postępowania albo możliwość orzeczenia kary z warunkowym zawieszeniem jej wykonania, sąd może wznowić przewód sądowy celem odpowiedniego zastosowania art. 341 § 3; wówczas sąd może zarządzić przerwę. 13 Mateusz Popiel Immunitety A. Formalne - mogą mieć charakter bezwzględny, lub względny (sędzia – uzależnia ściganie od zgody/ uchyleniu immunitetu) B. Materialne - pewne czyny, za które nie odpowiada się w ogóle (adwokat nie odpowiada za wypowiedzi w toku procesu) Proces karny Wykład 6 (10.11.11.) Czynności procesowe – kluczowe kwestie, sam proces jedną wielką czynnością procesową Aktorzy procesu karnego Podmioty czynności procesowych Kontradyktoryjny model procesu – warunkiem istnienie stron i dużo więcej podmiotów: organy prowadzące postępowanie, sąd (orzeka o kwestii stanowiącej przedmiot procesu) Struktura temporalna – fazy procesu Prokurator – ten, który prowadzi postępowanie przygotowawcze (nadzoruje, lub prowadzi śledztwo) Podejrzany > oskarżony > skazany (układ stron ma charakter dynamiczny i zmienia się w zależności od fazy procesu) Organy prowadzące postępowanie 2 Sąd Także w postępowaniu przygotowawczym, nie ma jednak czegoś takiego jak śledztwo sądowe Niektóre decyzje procesowe może podjąć tylko sąd: tymczasowe aresztowanie (ktokolwiek inny nie może tego uczynić – decyzje o pozbawieniu wolności podejmuje sąd), uruchomienie podsłuchu, zwolnienie od obowiązku zachowania tajemnicy Czynności kontrolne Sąd występuje w postępowaniu wykonawczym Organem postępowania jest sąd (skład sądzący w danej sprawie) Cechy sądu: A. Niezawisłość - cecha związana z usytuowaniem sądu i sędziów w strukturze innych organów państwa. Problem wolności od wszelkiego rodzaju zewnętrznych nacisków. Związane z pozycja sądów i sędziów w systemie organów państwa. a. Obiektywny mechanizm powoływania; ograniczona możliwość odwoływania; sędzia niezawisły, kiedy nie będzie odwołany, czy karany. Immunitet sędziowski – wg prof. za szeroki – immunitet formalny – po to aby chronić niezawisłość sędziowską. Problem prawa, ale i pewnej kultury prawnej. Niezawisłość > odporność na naciski b. Art. 40 kpk 2– wyłączenie sędziego (nie można być sędzią we własnej sprawie) B. Bezstronność - związana z konkretnym procesie karnym, rozróżnienie obu cech Art. 40 kpk § 1. Sędzia jest z mocy prawa wyłączony od udziału w sprawie, jeżeli: 1) sprawa dotyczy tego sędziego bezpośrednio, 2) jest małżonkiem strony lub pokrzywdzonego albo ich obrońcy, pełnomocnika lub przedstawiciela ustawowego albo pozostaje we wspólnym pożyciu z jedną z tych osób, 3) jest krewnym lub powinowatym w linii prostej, a w linii bocznej aż do stopnia pomiędzy dziećmi rodzeństwa osób wymienionych w pkt 2 albo jest związany z jedną z tych osób węzłem przysposobienia, opieki lub kurateli, 4) był świadkiem czynu, o który sprawa się toczy, albo w tej samej sprawie był przesłuchany w charakterze świadka lub występował jako biegły, 5) brał udział w sprawie jako prokurator, obrońca, pełnomocnik, przedstawiciel ustawowy strony, albo prowadził postępowanie przygotowawcze, 6) brał udział w wydaniu zaskarżonego orzeczenia lub wydał zaskarżone zarządzenie, 7) brał udział w wydaniu orzeczenia, które zostało uchylone, 8) (uchylony), 9) brał udział w wydaniu orzeczenia, co do którego wniesiono sprzeciw, 10) prowadził mediację. § 2. Powody wyłączenia trwają mimo ustania uzasadniającego je małżeństwa, wspólnego pożycia, przysposobienia, opieki lub kurateli. § 3. Sędzia, który brał udział w wydaniu orzeczenia objętego wnioskiem o wznowienie lub zaskarżonego w trybie kasacji, nie może orzekać co do tego wniosku lub tej kasacji. 14 Mateusz Popiel Sądy A. Powszechne a. Tu się wymierza sprawiedliwość b. Trzy różne szczeble: rejonowe, okręgowe, apelacyjne. Ale postępowanie w sprawach karnych dwuinstancyjne, bo sprawy są ułożone naprzemiennie (najbardziej obłożony okręg; sprawy w I instancji – sąd rejonowy; trudniejsze i apelacje od rejonówki – okręgowy) c. Sąd wyższego rzędu (sąd w sensie instytucjonalnym), a wyższej instancji (powołany na podstawie przepisów procesowych do rozpoznawania przepisów odwoławczych) B. Sąd Najwyższy C. Szczególne Właściwość Różne rodzaje właściwości w kpk. Podręcznikowo: właściwość rzeczowa, miejscowa, funkcjonalna A. Właściwość rzeczowa - właściwość do rozpoznania sprawy w I instancji. Ten sąd ma sądzić, gdzie popełniono przestępstwo. Miejsce popełnienia przestępstwa - tam gdzie działał, lub zaniechał działania, lub gdzie nastąpił skutek, lub miał nastąpić. Właściwość portu macierzystego B. Właściwość funkcjonalna - kompetencja do rozstrzygania różnego rodzaju spraw powierzonych przez ustawę, całokształt zadań. Właściwość rzeczowa jest czymś, co mieści się we właściwości funkcjonalnej Reguły A. Skład jakościowy i ilościowy - wymiar sprawiedliwości sprawowany z udziałem czynnika społecznego (konstytucja) B. System ławniczy - nieprofesjonalni uczestnicy składu sadowego zasiadają na podstawie funkcji. Gremium tworzy całość. Ławnicy są tylko w sądach okręgowych w poważniejszych sprawach Składy Im bardziej skomplikowana sprawa, tym skład powinien być większy. Im mniejsze składy, tym jest taniej (3 sędziów razem zrobi mniej spraw, niż 3 osobno > sędzia kosztuje). Reguła jest, że sąd orzeka w składzie jednoosobowym. Sądy odwoławcze – składy 3 osobowe (składy zawodowe). Skład - trzeba ustawić konkretnego sędziego do konkretnej sprawy. Dobór sędziów - bezstronność (decydować powinny czynniki obiektywne, decyzji nie powinien podejmować człowiek) > To jest niedobre, bo nie służy bezstronności. Metody: A. Losowanie – metoda rzadko stosowana, w sprawach poważniejszych B. Automatyczny dobór spraw – sędziowie otrzymują sprawy wg wpływu (pewien obiektywny mechanizm) „Właściwość ruchoma” Pewne sytuacje, w których sztywno określone reguły właściwości mogą być zmieniane A. Decyzje zapadające ze względu na ekonomikę procesową (sprawa w Gdańsku, a 190 świadków jest w Krakowie). Sąd wyższego rzędu podejmuje decyzję o przeniesienia sprawy do innego sądu równoległego B. Przekazanie sprawy innemu sądowi przez Sąd Najwyższy – konstytucyjna gwarancja prawa do sądu właściwego (np. sprawa w małej miejscowości, gdzie oskarżonym jest prezes tego sądu) C. Nierówność obciążenia – sąd w większych sprawach będzie większe obłożony – można przekazać innemu sądowi ze względu na obciążenie D. Ruchoma właściwość rzeczowa - Dzielimy sprawy na łatwiejsze i trudniejsze. Sąd rejonowy może się zwrócić do Apelacyjnego, aby ten przekazał sprawę do sądu okręgowego – chodzi o to, żeby pewne sprawy sądzili sędziowie z doświadczeniem Spory o właściwość A. Pozytywne - więcej niż jeden sąd chce tą samą sprawę sądzić B. Negatywne: żaden sąd nie chce danej sprawy sądzić a. Mechanizmy rozstrzygania – każdy sąd z urzędu bada swoją właściwość 15 Mateusz Popiel Proces karny Wykład 7 (17.11.11.) Organy prowadzące postępowanie przygotowawcze (organy ścigania, organy uprawnione do ścigania) Funkcja ścigania, jako jedna z funkcji procesowych Organy ścigania, jako prowadzące dochodzenie Podstawowym organem postępowania przygotowawczego jest prokurator („prokurator jest panem postępowania przygotowawczego” – może podjąć różne decyzje, nawet jeżeli go nie prowadzi i jest panem tylko tej części procesu) Prokurator Prowadzi postępowanie, lub je nadzoruje (jeżeli sam je nie prowadzi, to sprawuje funkcje nadzorcze) Jest to nietypowy nadzór: polega na tym, że nie tylko jest uprawniony do kontrolowania, ale także do tego, aby podjąć każdą decyzję w ramach prowadzonego postępowania, nawet jeżeli sam go nie prowadzi (on jest panem i on może wszystko) Jeżeli prokurator prowadzi postępowanie – nadzór też jest: nadzór wewnętrzny w prokuraturze (jest prokuratura niezależna, ale podejmowanie decyzji odbywa się wg wewnętrznych zasad: A. Hierarchicznego podporządkowania B. Dewolucji – czynność podjęta przez prokuratura niższego rzędu może być podjęta przez prokuratora wyższego rzędu C. Substytucja - dla kpk nie jest istotne, który prokurator to zrobi - ważne, że jest to prokurator (wyjątek: jeden przepis mówi tylko o prokuratorze generalnym) Niema właściwości miejscowej - prokurator generalny może zdecydować, że postępowanie w Krakowie będzie prowadzić prokuratura w Olsztynie (korupcja w piłce w prokuraturze we Wrocławiu - administracyjne decyzja prokuratora generalnego, gdyż tam idą wszystkie nitki) Prokuratura jako instytucja - w PRL była niezależną instytucją powiązaną ze strukturami partyjnymi. Dziś - niezależny organ od egzekutywy Prokuraturze nie przysługują przymioty sędziowskie. Nie przysługuje niezawisłość (bo jest podporządkowany w hierarchii prokuratorskiej), ale niezależność Policja (organ uprawniony do prowadzenia postępowania) Inne organy: żandarmeria wojskowa (policja wojskowa – postępowanie przygotowawcze dotyczące przestępstw w wojsku), organy skarbowe, służba celna, ABW (uprawniona do prowadzenia postępowania przygotowawczego) Oskarżycielem przed sądami jest prokurator – inne organy pomocnicze. Tam nawet, gdzie postępowanie prowadzi policja – akt oskarżenia wnosi prokurator (wyjątek: postępowanie przyśpieszone – wniosek wysyła policja). Od czego zależy to, kto prowadzi postępowanie: właściwość Prokuratura, a policja > zależy od formy o Śledztwo – powszechniejsze i poważniejsze sprawy > organem prowadzącym prokurator (ale może pewne czynności powierzyć policji, lub innym organom prokuratorskim – pewne czynności faktyczna: ściganie/gonienie zabójcy > policja organem pomocniczym w stosunku do prokuratora). Policja to organ wykonujący polecenia prokuratora, ale i sądu (organ wykonawczy) o W sprawach najpoważniejszych (śledztwa) decyduje o tym: Przedmiot Podmiot Poważną sprawą może być nawet błaha – sędzia podejrzany o popełnienia przestępstwa Prokurator popełnia przestępstwo - nie prowadzi się dochodzenia 16 Mateusz Popiel o Prokurator będąc panem postępowania przygotowawczego – przechodzi metamorfozę w chwili przejścia sprawy na następny etap > staje się stroną (oskarżycielem) > inna figura procesowa Strony Kpk - „uczestnicy” i „strony” A. Uczestnicy - szersze pojęcie (są tacy, którzy są uczestnikami, a nie są stroną) B. Strona – szczególny uczestnik postępowania. Ważniejsi – mają szersze uprawnienia i dalej idące obowiązki. Działa we własnym interesie Uczestnicy pojawiają się już w postępowaniu przygotowawczym: o Świadek – ważny, ale nie jest stroną o Biegły – ważny, ale nie jest stroną, nie działa we własnym interesie o Czy prokurator jest stroną? Nie można powiedzieć, że nie jest, bo nie realizuje własnych interesów, występuję tam w interesie państwa, społeczeństwa. Nie występuje w interesie własnym, jako osoba fizyczna (konkretny prokurator) o Prokurator jako organ? Tak, tym interesem jest realizacja powierzonych przez konstytucję o Ustawodawca traktuje oskarżyciela, jako stronę Uczestnicy Strony - ustawodawca nie zawsze pisze pełne uprawnienia konkretnych uczestników, lecz „strony maja prawo…” – zbiorcza regulacja uprawnień, lub obowiązków A. Oskarżony a. W sposób szczególny wymaga ochrony – jego interesy są najbardziej zagrożone w procesie karnym. Stawia się na szalę „jego głowę”. b. Kpk mówi „oskarżony”, ale ma na myśli coś więcej. Oskarżony swoją rolę zmienia w procesie w zależności od fazy (podejrzany > oskarżony > skazany). Ustawa mówi o oskarżonym, ale mówi o osobie w ogóle. Jeżeli ustawa mówi w znaczeniu ogólnym – należy przez to rozumieć i oskarżonego i podejrzanego (strona postępowania przygotowawczego) c. Podmiot szczególny: i. Chroniony domniemaniem niewinności, wynikającym z konstytucji ii. Do niezbędnego minimum ograniczenie ingerencji w wolność iii. Konsekwencje domniemania niewinności: 1. Rozkład ciężaru dowodu 2. Domniemanie - przyjmujemy coś bez dowodu. Jest wzruszalne, ale skoro ustawa nakazuje domniemywać, że ktoś jest niewinny udowodnienia, to wymagana jest teza przeciwna 3. Konsekwencja domniemanie niewinności wynikającego z konstytucji jest rozkład 4. Ciężar dowodu w sensie formalnym, nigdy nie musi spadać na oskarżonego 5. Ei incumbit probatio, qui dicit, non ei, qui negat – Ciężar dowodowy (onus probandi) – wyciągasz skutki prawne, więc musisz je uwodnić (proces cywilny) iv. In dubio pro reo – w razie wątpliwości na korzyść oskarżonego. Nie wolno nam wątpliwości tłumaczyć na niekorzyść oskarżonego. v. Ciężar dowodu w znaczeniu materialnym - Nie zawsze musi spoczywać na oskarżycielu vi. Alibi – ciężar dowodu alibi spoczywa na oskarżonym B. Pokrzywdzony a. Szczególna postać. Proces karny jedną z możliwych dróg ochrony. Czasem istnieją zachowania, które naruszają różne interesy i ochrona jest możliwa na różne sposoby: zniesławienie - kk, naruszenie dóbr osobistych - kc) > możliwość kumulacji ochrony prawnej (kradzież: dochodzić przed sądem karnym wnosząc o złodzieju, ale może wystąpić też do sądu cywilnego i dochodzić, żeby mu oddał to co ukradł). 17 Mateusz Popiel b. Nie zawsze pokrzywdzony jest początkującym > większość przestępstw jest ścigany z urzędu, a nie prywatnoskargowo c. Ma zupełnie inną pozycję w postępowaniu przygotowawczym i sądowym. Pokrzywdzony to osoba, której dobro prawne zostało naruszone, lub zagrożone przez przestępstwo. Co decyduje o naruszeniu dobra innej osoby? d. Sąd Najwyższy: o tym, czy jest pokrzywdzony zależy od tego, czy w stosunku do niego zrealizowano znamiona, czy nie? e. Zabójstwo - SN: w przypadku zabójstwa, krewni są pokrzywdzeni > wbrew literze prawa – w sensie prawnym nie jest pokrzywdzonym, bo znamiona zabójstwa koncentrują się na ofierze f. Pokrzywdzonym się jest w zasadzie z mocy prawa g. W postępowaniu sądowym – pokrzywdzony nie jest stroną postępowania, choć może nią być h. Wystąpienie w procesie karnym, jako powód cywilny i. W postępowaniu sądowym pokrzywdzony ubiera „kubraczek procesowy” C. Przedstawiciel społeczny a. Kiedyś strona, obecnie nie b. Uczestniczy w charakterze obserwatora – nie może bezpośrednio podejmować czynności, jak strona D. Podmiot mogący być pociągnięty do odpowiedzialności, jeżeli uzyskał korzyść z popełnienia przestępstwa. Można orzec przepadek korzyści, ale podmiot nie uzyskuje statusu strony E. Pomocnik a. b. c. d. Świadkowie, biegli, specjaliści, protokolanci, woźni sądowi Czynności materialno – techniczne w trakcie procesu Sprzątaczka nie jest uczestniczką procesu (polecenia prezesa sądu żeby posprzątać na Sali rozpraw) Uczestnik to ten, który uczestniczy i z jego zachowania wywołuje jakieś skutki > wyrok wydany na czystej czy na brudnej sali jest takim samym wyrokiem F. Reprezentanci stron - strona ma swoich reprezentantów G. Obrońca a. Wyłącznie osoba uprawniona do obrony na podstawie przepisów dotyczących adwokatury. Coraz więcej mogą radcy, ale nie mogą być obrońcami (tylko adwokaci mogą być obrońcami w procesie karnym) b. Adwokat i. Działa jednokierunkowo – ma bronić. Nie ciąży na nim nakaz wykonywania czynności obiektywnych > wręcz przeciwnie ma działać tylko na korzyść oskarżonego. ii. Czynność na niekorzyść bronionego, to czynność prawnie nieskuteczna > Nieważna iii. Albo wnosimy o wpuszczenie świadka, bo myślimy że da nam alibi > trzeba to oceniać z punktu widzenia subiektywnego (z punktu widzenia dokonania tej czynności) > dowód zadziała, jak każdy inny iv. Jeden obrońca może reprezentować interesy wielu oskarżonych. Nie może jedynie jeżeli ich interesy są skoligowane. c. Konstytucja i kpk - każdy ma prawo do obrony i. W znaczeniu formalnym: do korzystania z obrońcy ii. W znaczeniu materialnym: możesz się bronić i przeciwstawiać oskarżeniu. Szczegóły określa ustawa d. Prawo do obrony: i. Możesz sobie nią kupić – zapłacić w kancelarii > dopuścimy obrońcę, jeżeli go przyprowadzisz. Biedni otrzymują obrońcę z urzędu ii. Ale jak przegra zostanie obciążony kosztami procesu: 18 Mateusz Popiel 1. Przyznaje sąd obrońcę, ale potem go skazuje i obciąża go kosztami procesu. W pewnych e. f. sytuacjach można zwolnić, ale co do zasady koszty ponosi ten kto przegrywa proces iii. Prawo do obrony, ale niekiedy jest udział obrońcy obligatoryjny. Prawo do obrony zawiera w sobie prawo do niebronienia – teza. Ustawodawca: „prawo do obrony”, ale niekiedy obligatoryjnie Ułomność oskarżonego i. Domniemanie, że jeżeli ktoś jest niewidomy, głuchy, ślepy > musi mieć obrońcę ii. Wątpliwości co do poczytalności – nie możesz się nie bronić iii. Ze względu na wagę sprawy: postępowanie toczy się w procesie o zbrodnie, a oskarżony pozbawiony wolności – musi mieć obrońcę Obrona z urzędu: i. Niekoniecznie obrona obligatoryjna jest z urzędu ii. Z urzędu wtedy, jak jest biedny, albo obrona obligatoryjna, a on nie chce się bronić iii. Obrona z wyboru – efektywniejsza (stawki państwowe niższe) > wolny rynek H. Pełnomocnik a. Stosuje się w stosunku do niego większość przepisów o obrońcy b. Czy nie może to być adwokat? c. W postępowaniu przygotowawczym można z niego korzystać d. Z pomocy pełnomocnika mogą korzystać podmioty niebędący stronami (uczestnik postępowania nie może sobie sam dać rady). Ochrona świadkowi do utajnienia jego danych - świadek incognito > specjalna procedura do utajniania jego danych e. Może biegły skorzystać z pełnomocnika f. Na karę pieniężną przysługuje zażalenie > może ją napisać pełnomocnik (na wniosek biegłego, który się uporczywie nie stawia) g. Są sytuację, gdy uczestnik inny niż strona ma swoje małe interesy i kpk im tego nie zabrania (ustanowienia pełnomocnika) Proces karny Wykład 8 (24.11.11.) Postępowanie przygotowawcze, stosowanie środków przymusu Postępowanie przygotowawcze „Wszczyna się kiedy istnieje uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa”. Odwołanie do subiektywnej oceny organu mającego podjąć decyzję – organ mający podjąć decyzję, kiedy nabiera przekonania Faktyczne podstawa procesu o Muszą istnieć pewne fakty i wyobrażenie o tych faktach o Wiele form w postępowaniu karnym odwołujących się do faktycznej podstawy procesu o Faktyczna podstawa procesu rośnie wraz z procesem o Wraz z rozwojem procesu następuje faktyczna rozbudowa podstawy procesu o Art. 249 kpk – ogólna podstawa stosowania środków zapobiegawczych – „duże prawdopodobieństwo” Art. 249 kpk § 1. Środki zapobiegawcze można stosować w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania, a wyjątkowo także w celu zapob iegnięcia popełnieniu przez oskarżonego nowego, ciężkiego przestępstwa; można je stosować tylko wtedy, gdy zebrane dowody wskazują na duże prawdopodobień stwo, że oskarżony popełnił przestępstwo. § 2. W postępowaniu przygotowawczym można stosować środki zapobiegawcze tylko względem osoby, wobec której wydano postanowienie o przedstawieniu zarzutów. § 3. Przed zastosowaniem środka zapobiegawczego sąd albo prokurator stosujący środek przesłuchuje oskarżonego, chyba że jest to niemożliwe z powodu jego ukrywania się lub jego nieobecności w kraju. Należy dopuścić do udziału w przesłuchaniu ustanowionego obrońcę, jeżeli się stawi; zawiadomienie obrońcy o terminie przesłuchania nie jest obowiązkowe, chyba że oskarżony o to wnosi, a nie utrudni to przeprowadzenia czynności. O terminie prz esłuchania sąd zawiadamia prokuratora. 19 Mateusz Popiel § 4. Środki zapobiegawcze mogą być stosowane aż do chwili rozpoczęcia wykonania kary. Przepis niniejszy stosuje się do tymcza sowego aresztowania tylko w razie orzeczenia kary pozbawienia wolności. § 5. Prokurator i obrońca mają prawo wziąć udział w posiedzeniu sądu dotyczącym przedłużenia stosowania tymczasowego aresztowania oraz rozpoznania zaża lenia na zastosowanie lub przedłużenie tego środka zapobiegawczego. Niestawiennictwo obrońcy lub prokuratora należycie zawiadomionych o terminie nie tamuje rozpoznania sprawy. In flagranti – na gorącym uczynku. Nie tylko uzasadnione podejrzenie popełnienia, lecz także uzasadnione podejrzenie, że to przestępstwo popełniła dana osoba W jaki sposób weryfikować informacje? Jakie są źródła informacji? o Pokrzywdzony, lub inna osoba zawiadamiająca o popełnieniu przestępstwa – społeczny obowiązek. W Polsce ogólne potępienie na przestępstwa seksualne, z drugiej strony ogólna akceptacja dla przestępstw podatkowych (niepłacenie podatku). Obowiązek zawiadomienia o przestępstwie nałożony na inne organy Każda przesłanka powinna być badana z punktu widzenia przydatności o Zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa > organy muszą się ustosunkować: Wszczęcie Odmowa wszczęcia 30 dni na ustosunkowanie się Osoba zawiadamiająca ma prawo złożyć zażalenie do sądu (sąd gwarantem, że policja i prokuratura ochrony prawnej udzieli). Decyzja wobec tego stanu dowodów Kpk formułuje zadania: o Wykrycie i osądzenie sprawcy. Kiedy pojawia się sprawca – trzeba wydać postanowienie o przedstawieniu zarzutów o Moment postawienia zarzutów kluczowy z punktu widzenia gwarancyjnego o To, że postępowanie toczy się w sprawie – oznacza, że są jakieś ślady o Problematyczna sytuacja osoby „podejrzewanej” o popełnienie przestępstwa o Z pozycja procesową podejrzanego wiążą się pewne uprawnienia: Prawo do milczenia – ma „podejrzany” (od momentu postawienia zarzutów). Praktyka: nie przesłuchuje się osobę w charakterze świadka; gdyby mu wcześniej postawiono zarzuty, to mógłby odmówić zeznań; ale nie można wykorzystać protokołu zeznać sprzed statusu „świadek” Z faktem postawienia zarzutów wiąże się to że można stosować środki przymusu, nie można kogoś podejrzewać Są argumenty, żeby jak najszybciej postawić zarzuty, żeby zastosować tymczasowe aresztowanie, lub zakaz opuszczania kraju Kwestia strategii aparatu ścigania – w którym momencie postawić zarzut W procesie anglosaskim nie ma postępowania przygotowawczego (toczy się to poza procesem) – proces toczy się przed sądem W Polsce podstawowe postępowania dowodowe jest prowadzone w postępowaniu przygotowawczym Zależne od tego, jak ustawodawca dekretuje zadania postępowania przygotowawczego Umiejscowienie postępowania przygotowawczego w strukturze całego procesu Art. 297. kpk § 1. Celem postępowania przygotowawczego jest: 1) ustalenie, czy został popełniony czyn zabroniony i czy stanowi on przestępstwo, 2) wykrycie i w razie potrzeby ujęcie sprawcy, 3) zebranie danych stosownie do art. 213 i 214, 4) wyjaśnienie okoliczności sprawy, w tym ustalenie osób pokrzywdzonych i rozmiarów szkody, 5) zebranie, zabezpieczenie i w niezbędnym zakresie utrwalenie dowodów dla sądu. § 2. W postępowaniu przygotowawczym należy dążyć także do wyjaśnienia okoliczności, które sprzyjały popełnieniu czynu. Dlaczego w Polsce tak niski stopień uniewinnień? Inny model prowadzenia postępowania (niewinni ludzie rzadziej stają przed sądem) W Polsce zmierzamy do modelu bardziej kontradyktoryjnego o Sąd korzysta z atrybutu niezawisłości (prokurator go nie posiada) o Lepiej dowód przeprowadzać przed sądem (w tym kierunku idzie projekt komisji kodyfikacyjnej – odformalizowanie czynności postępowania przygotowawczego) o Niema możliwości kontroli prowadzenia postępowania dowodowego (nieweryfikowalne dowody sąd odrzuca – bardziej skłonny przyznać rację prokuraturze i policji) 20 Mateusz Popiel Sąd o o o o o Oskarżyciel. Prokurator przekształca się w oskarżyciela Oskarżony Jedna strona (oskarżyciel – prokurator), która mogła prowadzić postępowanie dowodowe, a druga (oskarżony) – nie Sposób rozwiązania problemy: budować model w którym postępowanie dowodowe bardziej odbywało się przed sądem Subiektywizacja prawdy – świadkowie po przyznaniu się na początku, przed sądem się wypiera (zapamiętuje się dobre rzeczy) > upływ czasu utrudnia proces dotarcia do prawdy Formy postępowania przygotowawczego Śledztwo Dochodzenie o Podział na te dwie formy to przeżytek, bo on niewiele wnosi w tej chwili. Śledztwo formą solenna – większe wymagania formalne, w większym stopniu gwarancyjne, musi być bardziej rzetelnie zrobione. Dochodzenia są w drobniejszych sprawach – mniejsza społeczna potrzeba formalizowania drobnych spraw. o Śledztwo, czy dochodzenie? Zależy od czynu (poważniejsze – śledztwo) o Kryterium podmiotowe – zajmowanie określonych stanowisk, lub funkcji przez osoby, które to dotyczy. Jeżeli prokurator lub sędzia się dopuszcza przestępstwa, to przeprowadza się śledztwo o Różnice: Stopień sformalizowania Organ, który je prowadzi Śledztwo – prokurator (ale także policja, aczkolwiek pewne czynności muszą być dokonane przez prokuratora) Dochodzenie – policja (aczkolwiek są pewne uprawnienia prokuratorskie w dochodzeniu) Czas Jeżeli sprawa trafia do śledztwa > sprawa poważniejsza > potrzeba więcej czasu (w dochodzeniu są one krótsze) Dochodzenie – w sądzie tryb uproszczony (inne postępowanie sądowe) Śledztwo – tryb zwyczajny Forma czynności „w niezbędnym zakresie” Od strony formalnej poprzedzają wszczęcie, nie mają nic wspólnego z weryfikacją prawdziwości zawiadomienia. Są takie sytuacje, gdzie zachodzi potrzeba. Jeżeli nie podejmiemy czynności od razu – istnieje ryzyko, że utracimy dowody (mp. Ktoś zabił na oczach policjanta.) Uzasadnienie popełnienia przestępstwa. Należy go zatrzymać natychmiast (bez wszczęcia postępowania). Należy podjąć pewne czynności Przyjmujemy fikcję prawną, że pierwsze takie czynności są wszczęciem postępowaniem – późniejsze postanowienie o wszczęciu > konwalidacja Potrzeba zabezpieczenia dowodów: o Istnieją podstawy o Brak formalnych dowodów o Nakaz podjęcia czynności Koniec postępowania Wniesienie aktu oskarżenia, ale zanim do tego dojdzie należy wydać oświadczenie o zamknięciu postępowania przygotowawczego Rozróżnienie o Zamknięcie o Zakończenie – później niż zamknięcie, np. poprzez wniesienie aktu oskarżenia. Czasem kto inny prowadzi postępowanie przygotowawcze, a kto inny wnosi akt oskarżenia. Zakończenie – przybiera różne formy A. Wniesienie aktu oskarżenia B. Umorzenie postępowania przygotowawczego ze względu na nie wniesienie C. Zażalenie na postanowienie o umorzeniu a. Sąd podzieli racje prokuratora o umorzeniu b. Sąd nie podzieli racji prokuratora i uzna racje autora zażalenia. Grozi to „ping – pongiem” c. Instytucja Skargi posiłkowej – pokrzywdzony nie jest w stanie doprowadzić do wniesienia aktu oskarżenia – pokrzywdzony sam wnosi akt oskarżenia (przełamanie uporu aparatu ścigania). Nie 21 Mateusz Popiel jest to oskarżenie prywatnoskargowe, bo chodzi tu o przestępstwa z oskarżenia publicznego – subsydiarnie pokrzywdzony zastępuje prokuratora. i. Prokurator, który decyduje się wnieść skargę, lub nie – to nie jest jego wewnętrzne przekonanie, ale ma na uwadze zasadę domniemania niewinności – jeżeli zdaje sobie sprawę, że są wątpliwości, to sam prokurator zaniecha ścigania ii. Prokurator nie jest „krwiożerczym oskarżycielem” – musi kierować się obiektywizmem iii. Umarzam postępowanie, jeżeli nie mam wystarczających dowodów do wniesienia skargi – chroni to ludzie przed stawaniem w sądzie jeżeli nie ma dostarczających dowodów winy Proces karny Wykład 9 (1.12.11.) Przymus Środki przymusu 3 Konieczność wymuszenia Nie tylko podejrzany i oskarżony (na świadkach ciąży prawny obowiązek złożenia zeznań i to zeznań zgodnych z prawem – podmiotowy zakres szeroki, ale w głównej mierze dotyczy oskarżonego Istota przymusu o W znaczeniu potocznym – siła fizyczna o Kilka istotnych kryteriów o Wszelkie prawa jednostki (konstytucja, konwencje) o Prywatność > <przeszukanie, podsłuch – ograniczenie prawa do prywatności o Środek stanowiący ingerencje w prawa jednostki, ale jest realizowany niezależnie Kpk – Dział VI – środki przymusu o Podsłuch - środek dowodowy, a uregulowany w dziale V. Środek dowodowy niosący znamiona środka przymusu o List żelazny – glejt Cel - zapewnienie prawidłowego toku postępowania Klasyfikacja o Kryterium normatywne o Kategoryzacja poprzez cel – czemu dany środek przymusu służy o Z punktu widzenia dobra, w które ingerują Systematyka działu VI - mocno „skopana” o Podstawowy rodzaj środków przymusu – środki zapobiegawcze o Inne środki przymusu można także w stosunku do innych o Środki zapobiegawcze - istota polega na zabezpieczeniu praw jednostki o Stosowane w stosunku do oskarżonego (może to być także podejrzany) o Oskarżony = podejrzany Domniemanie niewinności o Rozstrzyganie konfliktu interesów o Aresztowanie – w celu, a nie za coś > w celu zapewnienia prawidłowego toku postępowania w toku procesu, w którym został oskarżony o Środki przymusu – środek konieczny o Zasada minimalizacji środków przymusu – są takie które stanowią większą, lub mniejsza ingerencje w prawa jednostki. Forma konstytucyjnej zasady proporcjonalności Podstawa faktyczna procesu – podstawa dowodowa: o Uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa uzasadniające wszczęcie procesu o Art. 249 kpk 3– ogólne przesłanki zastosowania środków zapobiegawczych Art. 249 kpk § 1. Środki zapobiegawcze można stosować w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania, a wyjątkowo także w celu zapobiegnięcia popełnieniu przez oskarżonego nowego, ciężkiego przestępstwa; można je stosować tylko wtedy, gdy zebrane dowody wskazują na duże prawdopodobieństwo, że oskarżony popełnił przestępstwo. § 2. W postępowaniu przygotowawczym można stosować środki zapobiegawcze tylko względem osoby, wobec której wydano postanowienie o przedstawieniu zarzutów. 22 Mateusz Popiel o o Art. 258 kpk 4 Art. 249 kpk - środki zapobiegawcze można stosować tylko wtedy, gdy zebrane dowody wskazują na duże prawdopodobieństwo, że oskarżony popełnił przestępstwo. Musi istnieć podejrzenie popełnienia przestępstwa. Środki zapobiegawcze możemy stosować dopiero wobec podejrzanego (faza postępowania in rem). Art. 249 ogólne przesłanki zastosowania środków zapobiegawczych. Cel - zabezpieczenie prawidłowego toku postępowania Podstawy szczególne z kpk o Art. 258 - tymczasowe aresztowanie może nastąpić, jeżeli… > ów przepis wskazuje, że chodzi tu tylko o tymczasowe aresztowanie, a dopiero niżej jest napisane, że stosujemy go odpowiednio do innych środków o "odpowiednio" - bardzo często używane słowo przez ustawodawcę o A w jednym orzeczeniu SN stwierdził, że czasem stosowanie odpowiednio danego przepisu może oznaczać jego niezastosowanie (sic!) Kpk z 1969 r. > 4 podstawy zastosowania aresztu: o 1) i 2) charakter czysto procesowy - trzeba aresztować, jeśli może mataczyć albo uciec o 3) jeżeli zarzucano mu zbrodnię o 4) jeżeli popełniono przestępstwo w warunkach recydywy o Było to sprzeczne z całą filozofią środków zapobiegawczych. Doktryna zawsze kwestionowała te podstawy §1 Ustawodawca z 1997 r. chciał zbudować trafny i poprawny katalog przesłanek, stąd art. 258 Kpk: 1) zachodzi uzasadniona obawa ucieczki lub ukrywania się oskarżonego zwłaszcza wtedy, gdy nie można ustalić jego tożsamości albo nie ma w kraju stałego miejsca pobytu o 2) zachodzi uzasadniona obawa, że oskarżony będzie nakłaniał do składania fałszywych zeznań lub wyjaśnień albo w inny bezprawny sposób utrudniał postępowanie karne § 2 Jeżeli oskarżonemu zarzuca się popełnienie zbrodni lub występku zagrożonego karą pozbawienia wolności, której górna granica wynosi co najmniej 8 lat albo gdy sąd I instancji skazał go na karę pozbawienia wolności nie niższą niż 3 lata, potrzeba zastosowania tymczasowego aresztowania w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania może być uzasadniona grożącą oskarżonemu surową karą Areszt prewencyjny - § 3 Tymczasowe aresztowanie może wyjątkowo nastąpić także wtedy, gdy zachodzi uzasadniona obawa, że oskarżony, któremu zarzucono popełnienie zbrodni lub umyślnego występku, popełni przestępstwo przeciwko życiu, zdrowiu lub bezpieczeństwu powszechnemu, a zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa groził. Czy przepisy te powinny być w kpk ? Zamykamy tych ludzi z powodów, które z procesem nie mają nic wspólnego (np. ustawa psychiatryczna - można zarządzić detencję ze względu na stan psychiczny ludzi) o Areszt o Powyższe przepisy formułują przesłanki, które muszą być spełnione, aby można było aresztować o Art. 259 kpk - przesłanki negatywne o Drobne przestępstwa, w szczególności wtedy, kiedy czas aresztu byłby dłuższy niż przewidywany wymiar kary, bo okres aresztu zaliczamy na poczet wykonywanej kary pozbawienia wolności. Jeśli siedział w areszcie 2 lata, a § 3. Przed zastosowaniem środka zapobiegawczego sąd albo prokurator stosujący środek przesłuchuje oskarżonego, chyba że jest to niemożliwe z powodu jego ukrywania się lub jego nieobecności w kraju. Należy dopuścić do udziału w przesłuchaniu ustanowionego obrońcę, jeżeli się stawi; zawiadomienie obrońcy o terminie przesłuchania nie jest obowiązkowe, chyba że oskarżony o to wnosi, a nie utrudni to przeprowadzenia czynności. O terminie przesłuchania sąd zawiadamia prokuratora. § 4. Środki zapobiegawcze mogą być stosowane aż do chwili rozpoczęcia wykonania kary. Przepis niniejszy stosuje się do tymczasowego aresztowania tylko w razie orzeczenia kary pozbawienia wolności. § 5. Prokurator i obrońca mają prawo wziąć udział w posiedzeniu sądu dotyczącym przedłużenia stosowania tymczasowego aresztowania oraz rozpoznania zażalenia na zastosowanie lub przedłużenie tego środka zapobiegawczego. Niestawiennictwo obrońcy lub prokuratora należycie zawiadomionych o terminie nie tamuje rozpoznania sprawy. 4 Art. 258 kpk § 1. Tymczasowe aresztowanie może nastąpić, jeżeli: 1) zachodzi uzasadniona obawa ucieczki lub ukrywania się oskarżonego, zwłaszcza wtedy, gdy nie można ustalić jego tożsamości albo nie ma on w kraju stałego miejsca pobytu, 2) zachodzi uzasadniona obawa, że oskarżony będzie nakłaniał do składania fałszywych zeznań lub wyjaśnień albo w inny bezprawny sposób utrudniał postępowanie karne. § 2. Jeżeli oskarżonemu zarzuca się popełnienie zbrodni lub występku zagrożonego karą pozbawienia wolności, której górna granica wynosi co najmniej 8 lat, albo gdy sąd pierwszej instancji skazał go na karę pozbawienia wolności nie niższą niż 3 lata, potrzeba zastosowania tymczasowego aresztowania w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania może być uzasadniona grożącą oskarżonemu surową karą. § 3. Tymczasowe aresztowanie może wyjątkowo nastąpić także wtedy, gdy zachodzi uzasadniona obawa, że oskarżony, któremu zarzucono popełnienie zbrodni lub umyślnego występku, popełni przestępstwo przeciwko życiu, zdrowiu lub bezpieczeństwu powszechnemu, a zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa groził. § 4. Przepisy § 1–3 stosuje się odpowiednio do pozostałych środków zapobiegawczych. 23 Mateusz Popiel o potem dostał 15 lat - zaliczamy mu 2 miesiące i ma 14 lat 10 miesięcy. Jeśli siedział rok, a dostanie rok, to nie odbywa już kary pozbawienia wolności. Jeśli siedział 2 lata, a dostał rok - to co wtedy? Dlatego trzeba dokonać pewnej antycypacji, jaki mógłby być wymiar, jaka kara ? Przesłanki o charakterze humanitarnym (wobec aresztu) o np. wobec osoby bardzo chorej nie powinno stosować się aresztu (art. 260 kpk5) o Tymczasowe aresztowanie to najbliższy środek zapobiegawczy. Z tego powodu ustawodawca przewidział bardzo daleko idącą gwarancyjną procedurę. Jest to środek, który może być stosowany tylko przez sąd, inne środki mogą być stosowane także przez prokuratorów. o Areszt jest orzeczeniem o ograniczeniu wolności człowieka, więc już Konstytucja mówi o tym, że potrzebna jest tam decyzja sądu Problem sądowego postępowania w przedmiocie zastosowania aresztu. W początkowej fazie, gdzie istnieje ryzyko utraty dowodów, ucieczki potrzeba ograniczenia wolności podejrzanego jest największa Jeżeli opieram w procesie swoje twierdzenie na dowodach, powinienem je pokazać, zwłaszcza stronie przeciwnej Śledztwo nie powinno odbywać się przy otwartej kurtynie. Gromadzenie pewnych dowodów przez prokuratora bez wiedzy stron - kwestia strategii. Dlatego postępowanie przygotowawcze jest generalnie tajne. Jeżeli mam powyższe materiały pokazać, upublicznić, to druga strona musi je zobaczyć. Prokurator decydował o tym, co pokazać, czego nie - zależało to od jego dyskrecjonalnej decyzji; czasem ludzie zostawali pozbawienia wolności przez areszt, a nawet nie wiedzieli z jakiego powodu i w jakim celu. TK orzekł, że tak nie może być, że muszą istnieć kryteria dla prokuratorów w tym względzie Po ostatniej nowelizacji kpk, prokurator musi określić na czym opiera wniosek o areszt, pokazać stronom te podstawy Dwie instancje sądowe, bo przysługuje zażalenie na postanowienie sądu. Ustawodawca zapewnił zażalenie na postanowienie sądu szeroko, to oznacza, że wolno zaskarżyć postanowienie sądu o zastosowanie i niezastosowanie tymczasowego aresztowania (np. prokurator) Sąd odwoławczy - może utrzymać w mocy przedmiotowe postanowienie; może też orzeczenie zmienić i areszt uchylić, może w jego miejsce zastosować środek inny, mniej dolegliwy. Ale też, gdy sąd rejonowy nie zastosował, sąd odwoławczy może zastosować i od tego nie było zażalenia, nie przysługiwało zażalenie od tego, że po raz pierwszy orzeczono mu areszt TK orzekł, że to niekonstytucyjne, więc stworzono III instancję (nigdzie więcej tego nie ma, nawet w sprawie głównej). Jest tu tzw. instancja pozioma (ale wprowadzona już znacznie wcześniej) > więc rozpatruje inny skład tego samego sądu, a nie np. SN Zażalenie przysługuje także na każdą decyzję o przedłużeniu aresztu (w praktyce najpierw areszt na 3 miesiące - najczęściej trzeba go przedłużyć) Nie jest postanowienie o uchyleniu aresztu, jeśli kończy się termin, na który zastosowano areszt. A i tak sądy dla pewności i spokoju takie postanowienie wysyłają, bo regulaminy więziennictwa tak każą - choć jest to kuriozum i nie ma takiego wymogu w kodeksie ani jakimkolwiek innym przepisie prawa Jest takie postanowienie potrzebne wtedy, gdy chcemy skrócić ten okres poniżej terminu, na jaki został ustanowiony Proces karny Wykład 10 (8.12.11.) 5 Zatrzymanie Należy do środków przymusu ale kodeksowo nie należy do środków zapobiegawczych Zatrzymuje się po to, aby postawić zarzuty Różne formy zatrzymania: o Szereg różnych przepisów pozwalających na zatrzymanie człowieka > ustawa o policji, „ustawy policyjne” (ustawy regulujące quasi-policyjnych służb – ABW, CBA > inne zatrzymanie, niż w kpk, gdyż te niekoniecznie są związane z popełnieniem przestępstwa) o 55 przypadków możliwość zatrzymania człowieka w prawie polskim (zatrzymanie przez kapitana statku powietrznego, morskiego; zatrzymanie do wytrzeźwienia; zatrzymanie w wyniku ustawy psychiatrycznej – przymusowe leczenie. Wbudowane w system procesu karnego o Czasem zatrzymanie na podstawie zewnętrznej od kpk podstawy – przydatne > zatrzymanie na podstawie ustawy o wychowaniu w trzeźwości o Policja zatrzymuje na podstawie Ustawy o Policji Art. 260 kpk Jeżeli stan zdrowia oskarżonego tego wymaga, tymczasowe aresztowanie może być wykonywane tylko w postaci umieszczenia w odpowiednim zakładzie leczniczym. 24 Mateusz Popiel o Ujęcie o Obywatelskie ujęcie, z kpk wynika, że każdy ma prawo ująć osobę schwytaną na gorącym uczynku. Są określone przesłanki, aby miało ono walor legalności. o Zatrzymanie przez uprawnione organy o Wymuszenie procesowych powinności Klasyczne zatrzymanie o Najczęściej poprzedza zastosowanie tymczasowego aresztowania, to zatrzymanie jest także pozbawieniem wolności o Nie jest potrzebna zgoda sądu (tymczasowe aresztowanie > tylko sąd) o Tutaj liczy się czas- pragmatyka wymaga niezwłocznego działania o Zatrzymanie na podstawie decyzji sądu może nastąpić na krótki okres czasu o Przesłanki: Musi istnieć uzasadnione podejrzenie, że dana osoba popełniła przestępstwo Zachodzi obawa ucieczki, ukrycia się tej osoby Nie są to przesłanki tak rygorystyczne, jak przy środkach zapobiegawczych o Czas: Gwarancja zapisana w Konstytucji Każde zatrzymanie powyżej 48 godzin jest nielegalne Potrzebny jest pewien pragmatyzm – sąd musi mieć pewien czas, aby podjąć decyzję, czy daną osobę aresztować czy nie – 48 godzin na oddanie go do dyspozycji sądu Policja ma 48 h na zgromadzenie materiałów dowodowych; nie może wystąpić o areszt jeśli nie ma wysterczająco dużo dowodów o Osoba może, ale nie musi mieć statusu podejrzanego; można osobie przedstawić zarzuty, ale może ona odpowiadać z wolnej stopy o Prawo do obrony ma podejrzany dopiero o Prawo do „adwokata”, a nie „obrońcy” – art. 254 kpk 6– adwokat, bo to nie jest jeszcze obrońcą, bo jeszcze nie ma podejrzanego o o o 6 Wszystkie te zatrzymania są powiązane z procesem karnym Zażalenie na zatrzymanie: Zatrzymanie nie jest decyzją procesową, a czynnością – zażalenie na czynność Celem zażalenia zwolnienie, a sąd może nie zdążyć, bo ma za mało czasu. Zatrzymania nie może uchylić. Przebieg wydarzeń może być różny Czy zażalenie na zatrzymanie ma jakiś sens? Można skarżyć nie tylko samą zasadność, ale i sposób. Ale sąd nie może wypowiedzieć się aby człowieka zwolnić – bo podstawą jest inna decyzja. Jeżeli ktoś zaskarży decyzję na aresztowanie, to zażalenie rozpatruje się łączni Jeżeli następuje zatrzymania i za tym nie występuję areszt: Jak minie 48 godzin i 24 (sądu na decyzje) – człowiek idzie do domu, ale także trzeba rozpoznać prawidłowość wykonania Co człowiekowi o takiej rehabilitacji? Może być podstawą przy dochodzeniu roszczeń odszkodowawczych od państwa Zatrzymanie – prowizorycznie, krótki i różne konsekwencje. Większość przekształca się w areszty Szczególna właściwość sądu: Generalnie właściwy w sprawach karnych jest sąd popełnienia przestępstwa Przy areszcie inaczej – osobę się zatrzymuje w innym miejscu, niż popełniono przestępstwo. O tymczasowym aresztowaniu decyduje sąd zatrzymujący Na 3 miesiące nie dłużej, sąd rejonowy właściwy miejscu zatrzymania Trzeba odróżnić decyzję o zastosowaniu tymczasowego aresztowania, od decyzji o przedłużeniu tymczasowego aresztowania Art. 254 kpk § 1. Oskarżony może składać w każdym czasie wniosek o uchylenie lub zmianę środka zapobiegawczego; w przedmiocie wniosku rozstrzyga, najpóźniej w ciągu 3 dni, prokurator, a po wniesieniu aktu oskarżenia do sądu – sąd, przed którym sprawa się toczy. § 2. Na postanowienie w przedmiocie wniosku oskarżonemu zażalenie przysługuje tylko wtedy, gdy wniosek został złożony po upływie co najmniej 3 miesięcy od dnia wydania postanowienia w przedmiocie tymczasowego aresztowania dotyczącego tego samego oskarżonego. § 3. Zażalenie na postanowienie sądu rozpoznaje ten sam sąd w składzie trzech sędziów. 25 Mateusz Popiel Strasburg: wyroki ws. Polski: to, że go pozbawiono wolności – ok. Ale to pozbawienie wolności było usprawiedliwione w początkowej fazie procesu, a w pozostałych uzasadnieniach niema niczego uzasadniającego dalsze zatrzymanie. Maksymalnie 12 miesięcy (po przedłużeniu) – termin sztywny, aczkolwiek istnieje możliwość i tego przedłużenia 3 miesiące – 12 i dalej > postępowanie przygotowawcze; gdy wpłynie akt oskarżenia do sądu – sad już sam może sobie przedłużając do 2 lat. Sąd może się zwrócić do Sądu Apelacyjnego powyżej 2 lat Art. 263 kpk Zażalenie Postępowanie w sprawie aresztu – dwu instancyjne (konstytucja, Konwencja o ochronie podstawowych praw i wolności) Zażalenie od Sądu Apelacyjnego > do Sądu Apelacyjnego w innym składzie (Instancja pozioma) Każdy ma prawo do zażalenia na zastosowanie i na przedłużenie – wniosek do organu prowadzącego postępowanie o zmianę środka na inny Zastosowanie postępowania przygotowawczego – zawsze dziełem sądu o Zależy od okoliczności konkretnej sprawy o Jeżeli przesłanka odpada – uchylenie aresztu Zawsze jako ultima ratio – jeśli zastosowanie innych środków byłoby niewystarczające Inne środki Nie wiążą się z pozbawieniem wolności (mogą wiązać się z ograniczeniem) Środki izolacyjne i nieizolacyjne (nie wiążą się z pozbawieniem wolności) Rodzaje środków zapobiegawczych Poręczenie majątkowe o Najbardziej popularny środek o Prosty mechanizm – chodzi o kasę. Podejrzany, albo oskarżony składa poręczenie majątkowe (określoną kwotę pieniędzy, hipoteka, środki wartościowe). Oskarżony, lub inna osoba za niego. „Stosujemy poręczenie, poręczasz majątkiem, że będziesz stawiał się na każde wezwanie, ale jeśli tego nie zrobisz – pożegnaj się z kasą” o Oskarżony przestaje się stawiać – obowiązek orzeczenia przepadku o Zastosować poręczenie może prokurator, ale przepadek może orzec tylko sąd. Własności przechodzą na rzecz skarbu państwa Poręczenie społeczne, lub poręczenie osoby godnej zaufania o Ręczy się nie kasą ale słowem o TBSP UJ może poręczyć, że członek się będzie stawiał o Poręczenie słowem składa osoba godna zaufaniem Dozór policji o Osoba nie jest pozbawiona wolności, ale ma tą wolność ograniczoną – ma określone obowiązki (np. co dwa dni zgłaszać się w miejscowej jednostce policji, zakaz opuszczania miejsca zamieszkania – musi to zgłaszać) Dozór elektroniczny o Centrum monitorowania może co do 3 metrów ustalić, gdzie osoba przebywa o Osoby warunkowo zwolnienie – prawo karne wykonawcze (kkw), a nie w kpk Areszt prewencyjny – nie ma charakteru środka zapobiegawczego, ale zabezpieczającego W procesie karnym możemy prowizorycznie tytułem środka zapobiegawczego orzec zakaz prowadzenia pojazdów (tymczasowy) Siadając ponownie za kierownicę narusza zakaz orzeczony przez sąd – kumulacja kary Osoby w toku procesu o nadużycie władzy mogą być pozbawione możliwości sprawowania funkcji – np. burmistrz Środki zapobiegawcze o charakterze zabezpieczającym Zakaz opuszczania kraju o Jurysdykcja określona granicami państwa 26 Mateusz Popiel o o o o o o Zakaz możliwie orzeczony z zabraniem paszportu – obecnie można i bez niego – dowód (a dowodu nie można zabrać – bo to dowód identyfikacyjny). Można go orzec, ale trudno egzekwowalny W ramach UE nie ma ekstradycji tylko Europejski Nakaz Aresztowania (ENA) i zakazem opuszczania kraju Ktoś, kto pomimo takiego zakazu wyjedzie za granicę – areszt (bo inny środek nie wystarczy) Zażalenie na prokuratora – zażaleniem skierowanym do sądu – tryb odwoławczy Zażalenie na postanowieniu sądu – wyższa instancja Środki wprowadzone w ustawi o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie – zakaz opuszczania lokalu Proces karny Wykład 11 (15.12.11.) 7 Problematyka dowodowa Dowody i postępowanie dowodowe z którymi wiążą się ważne zasady procesowe Dowodzenie – to co w procesie najważniejsze. Stanu faktycznego nie można inaczej ustalić, jak za pomocą dowodu Czy dowodzenie powinno mieć miejsce na etapie postępowania przygotowawczego? Czy sąd odwoławczy jest uprawniony do dowodzenia czegokolwiek? Podmiot - kto powinien dowodzić? Czy sąd, czy jest to kwestia strony, na kim spoczywa ciężar dowodzenia? Kwestia legalności dowodzenia: co może być dowodem, w jaki sposób można dowód uwzględnić w toku procedowania Tematyka wprowadzania dowodów do procesu Postawa faktyczna procesu. o Istotny zespół faktów uznanych za dowiedzione, które się rozwija w toku procesu o W jaki sposób tą faktyczną podstawę się buduje i rozbudowuje? o Szczegółowe regulacje dotyczące poszczególnych dowodów Kwestia wiążąca się z zasadami – zasada samodzielności jurysdykcyjnej o Chodzi o coś więcej, niż dowody o Art. 8 kpk 7– sąd karny ma samodzielnie rozstrzygnąć wszystkie zagadnienia – i prawne i faktyczne o Sąd, który wydaje orzeczenie jest zobowiązany samodzielnie ustalić fakt. Nie jest związany jakimiś ustaleniami dotyczącymi faktów dokonanymi przez inne podmioty. o Podstawą orzeczenia – całokształt okoliczności udowodnionych dla czynności (procesowych) relewantnych. Prawo wymaga, aby wszystkie kwestie były ujawnione albo wzięte pod uwagę. o Sądowi nie można wziąć pod uwagę jakiejkolwiek okoliczności, która nie została udowodniona – na wszystko musi być dowód o Wszystkie te zasady doznają ograniczeń Ustalenia dowodowe Wszystko to, co bierzemy przy orzekaniu musi być udowodnione Notoria – okoliczności notorycznie znane, tak że nie trzeba ich udowadniać o Notoria powszechne - okoliczności znane sądowi, powszechnie znane (np. Stolicą Polski jest Warszawa – można wziąć bez dowodu. Wniosek o przesłuchanie W. Lenina.) o Notoria urzędowe - okoliczności znane sądowi ze względu na urząd, że orzeka w tej i w innych sprawach. Może to być wiedza pochodząca z innej sprawy – np. że oskarżony był już karany w innej sprawie Jeżeli przyjmuje coś bez dowodu z urzędowania – trzeba uprzedzić o tym stronę Dowodzenie Proces myślowy Dojście do przekonania, że coś miało miejsce Można zbudować pewien schemat, za pomocą którego do ostatecznego rezultatu się dochodzi: o Poszukiwanie dowodów – rzecz stron (organów przygotowujących postępowanie przygotowawcze – organ prowadzący postępowanie musi znaleźć dowody. Ale nie znajduje dowodów na z góry ustaloną tezę – szukam wszystkich dowodów, za pomocą których mogę ustalić wszystkie okoliczności) o Jeżeli znajdziemy dowody – trzeba je przeprowadzić o Trzeba zbadać legalność o Trzeba dobrać odpowiedni sposób przeprowadzenia dowodu Art. 8. § 1. Sąd karny rozstrzyga samodzielnie zagadnienia faktyczne i prawne oraz nie jest związany rozstrzygnięciem innego sądu lub organu. § 2. Prawomocne rozstrzygnięcia sądu kształtujące prawo lub stosunek prawny są jednak wiążące. 27 Mateusz Popiel o o Jak się dowód przeprowadzi – to nie koniec (bo na końcu ustalenie okoliczności sprawy) > Ocena dowodu (ocena jego wartości – czy jest wiarygodny, czy nie i dlaczego?) Ustalenie faktów Pojęcia Dowód – 17 znaczeń w nauce prawa karnego procesowego o Cecha; o Rzecz; o Ślad; o Osoba; o Miejsce gdzie zapisane są pewne dane (mózg), nośnik informacji; o Sposób pozyskiwania informacji: Przesłuchanie – sposób pozyskiwania informacji ze źródła. Ustawa uznaje za dowód dekodowanie danych zapisanych w mózgu nośnika dowodu Oględziny – sposób pozyskiwania informacji o cechach Pewne okoliczności które zostały udowodnione Źródło dowodu o To, skąd czerpiemy informacje o Rzecz, ale i człowiek (bo on coś wie) o Źródło poznania – dokument świadek, biegły, nóż Środek dowodowy: o Metoda na pozyskanie informacji ze źródła o Odczytanie – dokument o Oględziny – aby dowiedzieć się jak coś wygląda (ślady pobicia) o Nośnik elektroniczny – źródło i środek polegający na odtworzeniu Przedmiot dowodu: o Czego my dowodzimy? o Dowodzimy pewnych okoliczności o Jest inna kolejność rozumowania – prowadzimy dowód, aby ustalić na jaką okoliczność on jest o Przedmiotem dowodu jest to, co chcemy udowodnić – to, co jest rezultatem dowodzenia Dowody podlegają pewnym klasyfikacją. Podziały różne ze względu na to co bierzemy pod uwagę. Najpopularniejszy podział dowodów (podział źródeł) o Osobowe – osoby o Rzeczowe – rzeczy o Problem z zakwalifikowaniem zwłok ludzkich Ośrodki (podział) o Pojęciowe (Treść intelektualna): Świadek Biegły o Zmysłowe (treść zmysłowa) Dokument – co do zasady treść intelektualna, ale poznajemy go zmysłowo i chodzi nam o intelektualny przekaz Podział na fakty, które mają być udowadniane o Dowody na fakt główny Fakt główny – fakt popełnienia przestępstwa. Żeby dojść do faktu głównego musimy ustalić mnóstwo innych faktów. Dowód na fakt główny to rzadkość (mimo, iż jest najważniejszy i najistotniejszy) – musiałoby to być złapanie sprawcy na gorącym uczynku o Dowody na poszlaki Zdarzenie uprawdopodobniające Proces poszlakowy – nie ma ani jednego dowodu na fakt główny i wszystko opiera się na poszlakach: Zabójstwo o Fakt główny – jeżeli byśmy mieli świadka wbijania noża w plecy. Ofiara pokłuta nożem 28 Mateusz Popiel Sąd Najwyższy: żeby można było kogoś skazać w procesie, w którym nie ma dowodu na fakt główny łańcuch poszlak musi być zamknięty – nie może być elementów, które to zdarzenie wyklucza (dowód który nie uprawdopodabnia zajście) Dowody o Pozytywne - na zaistnienie pewnych okoliczności o Negatywne -dowodzą okoliczności wykluczających przeciwne (alibi) Dowody o Pierwotne o Pochodne Podział, ze względu na sposób dowodzenia o Nie mamy dojścia do czegoś, co jest dowodzone, tylko docieramy do tego okrężną drogą o Dowody są lepsze, bo to łatwo udowodnić Dowody (podział ze względu na sposób produkcji): o Przypadkowe o Z przeznaczenia o Dowody istniejące obiektywnie i celem organu procesowego jest tylko uzyskać konkretną informację o Oględziny – preparowane w cechach procesowych (preparowane na użytek procesu) Dowody Najważniejsze jest to, co ustali sąd – to jest finalny produkt procesu: orzeczenie sądowe. Po co w takim razie w postępowaniu przygotowawczym się prowadzi dowody? o Model polegający na ustaleniu przez organy procesowe dowodów, a przez sąd ustalenie faktów sprawy o Upływ czasu od zdarzenia jest wrogiem organów procesowych – im więcej czasu upłynie tym trudniej jest ustalić jego przebieg Proces samoistnego zacierania się śladów Pewne dowody muszą być przeprowadzone jak najszybciej Postępowanie przygotowawcze – najszybsze, a te najważniejsze – przed sądem (sąd nie będzie prowadził sekcji zwłok) Dowody, a sąd odwoławczy (II instancja): o Jego orzeczenie są ostateczne (jeżeli nie uchyli) o Opory – funkcją sądu odwoławczego jest przeprowadzenie kontroli prawidłowości postępowania przed sądem I instancji o Model, w którym sąd odwoławczy prowadzi własne postępowanie dowodowe jest anty-gwarancyjny, bo prowadzi do nowego postępowania dowodowego, które nie podlega kontroli o Jeżeli sąd odwoławczy nie może prowadzić żadnych ustaleń – jakikolwiek błąd (nawet błahy) i sprawa będzie musiał być podważana przez sąd II instancji o Ustawodawca: Dowodzenie dopuszczalne, ale w granicach Nie prowadzi sąd odwoławczy postępowania dowodowego co do zasady, ale są wyjątki To co ustali – nowe dowody może wziąć pod uwagę Zabezpieczenia wynikające z gwarancji oskarżonego – reguły Ne peius (nie wolno instancji odwoławczej wymierzyć surowszej kary) – pewne nowe okoliczności mogą być ustalone, ale jeżeli miałoby to prowadzić do rażącego pokrzywdzenia oskarżonego > Nie wolno (niech to będzie w I instancji) Podmioty - kto ma przeprowadzać dowody przed sądem i w postępowaniu przygotowawczym? o Sąd o Zasady prawnej represji, in dubio pro reo – sąd prowadzi dowody (system anglosaski: sąd słucha) o Dodatkowy czynnik – ława przysięgłych Zasada swobodnej oceny dowodów o Wiąże się z ostatnim etapem dowodzenia – gdy sąd wartościuje wszystkie dowody o Są dowody, masz je ocenić i masz to swobodnie zrobić – ustawa nie narzuca. Swoboda jest trochę ograniczona przez samą zasadę 29 Mateusz Popiel o o o Przeciwieństwo – legalna ocena dowodowa. Pewne reguły wartościowania dowodów. Nakazuje sądowi określony sposób oceny dowodów Swobodna ocena – reguł się nie formułuje – to sąd ma ważyć (aczkolwiek są pewne wskazówki – art. 7 kpk)8 Są dyrektywy które ograniczają ocenę – swobodna, kontrolowana ocena dowodów – art. 7 kpk Sąd np. nie wziął zasad logiki, albo zasad wiedzy – sąd źle ocenił dowody Proces karny Wykład 12 (5.01.12.) 8 Zasada bezpośredniości Jedna z kluczowych zasad postępowania dowodowego, kojarzona z zasadą koncentracji materiału dowodowego Najłatwiej ją rozpoznać poprzez dyrektywy postępowania, które z niej wynikają Podstawowy cel procesu karnego może być osiągnięty, jeżeli jesteśmy w stanie odtworzyć przebieg zdarzenia Bezpośredniość nie jest celem samym w sobie, traktujemy ją jako metodę osiągnięcia celu Każde poznanie, w tym przypadku prawdy, ma charakter pośredni To, co odtwarza sąd w postępowaniu karnym nie jest prawdą, tylko pewnym wyobrażeniem wtórnym - ma sens taka dyrektywa, że to, co sąd ustali ma być jak najbliższe prawdy, ale zawsze będzie to wtórne. Poznanie ma charakter pośredni Najłatwiej da się ją zdekodować na zasadzie dyrektyw, które z tej zasady wypływają. Główna dyrektywa: „bezpośrednie zetknięcie się z dowodami przez organ, który ma je badać” Czym jest to bezpośrednie zetknięcie się? o Jego istota zależy od tego, o jaki dowód chodzi. Inaczej stykamy się z dowodami rzeczowymi, a inaczej z osobowymi. o Z dowodem osobowym - bezpośredni kontakt z osobą (ze świadkiem, lub z biegłym) o Z dowodem rzeczowym - rzecz, która jest źródłem informacji zostaje bezpośrednio obejrzana przez organ Możliwość korzystania z wiedzy świadka nie poprzez rozmowę z nim, ale poprzez odczytanie protokołu przesłuchania tego świadka, który ktoś inny sporządził - jest to co do zasady niedopuszczalne, bo regułą, zasadą jest przesłuchanie tej osoby. Taka sytuacja, że sąd nie ma bezpośredniego kontaktu ze źródłem dowodu jest dopuszczalna tylko w drodze wyjątku (np. miejsca wypadku nie da się dołączyć do akt, ślady się zacierają) Dyrektywa pierwszeństwa dowodów pierwotnych przed pośrednimi - lepiej przesłuchać świadka, który widział dane zdarzenie, niż tego, który o tym zdarzeniu tylko słyszał o W prawie polskim: przesłuchanie policjanta, który przesłuchiwał świadka - dowód wtórny (nas interesuje to, co powiedział przesłuchiwany) o W prawie niemieckim: jest to dowód pierwotny (ich interesuje to, co usłyszał policjant przesłuchujący) o Tak rozumiana zasada bezpośredniości nie oznacza, że w polskim procesie karnym jest niedopuszczalny świadek ze słyszenia. Chodzi tu nie o świadka, który relacjonuje to, co usłyszał, bo taki może być świadkiem bezpośrednim, jeśli np. słyszał krzyk zarzynanej ofiary. Chodzi tu o świadka, który relacjonuje to, co usłyszał od świadka bezpośredniego. Nie ma zakazu przesłuchiwania takowego świadka, ale jest zasada pierwszeństwa przesłuchania świadka bezpośredniego. Za to może się zdarzyć, że świadek pierwotny zmarł albo zaginął, albo wyjechał itp. i nie ma z nim żadnego kontaktu. Można też zeznaniami świadka pośredniego uwiarygodnić zeznania świadka pierwotnego. Nie można zastąpić pierwotnego pośrednim, wtórnym. Zasada bezpośredniości jest przez polskiego ustawodawcę opisana, jako przeciwieństwo wyjątków od niej, które są opisane, jako sytuacje wyjątkowe Ustawa o ustroju sądów powszechnych Instytucja sędziego zapasowego i ławnika zapasowego - siedzi on na sali, uczestniczy we wszystkich czynnościach procesowych, jest świadkiem tego, co się dzieje, ale nie bierze udziału w naradach, nie zadaje pytań Gdy jakiś sędzia, albo ławnik nie może dalej uczestniczyć > ten sędzia, lub ławnik zapasowy wchodzi na jego miejsce, bo "uczestniczył we wszystkich czynnościach" i dzięki temu proces nie musi zaczynać się od nowa, nie zostaje storpedowany, nie przedłuża się o kolejne miesiące, czy nawet lata (sytuacje, gdy sędzia, lub ławnik umiera albo sędzia zostaje Ministrem Sprawiedliwości itp.) Art 7 kpk Organy postępowania kształtują swe przekonanie na podstawie wszystkich przeprowadzonych dowodów, ocenianych swobodnie z uwzględnieniem zasad prawidłowego rozumowania oraz wskazań wiedzy i doświadczenia życiowego. 30 Mateusz Popiel Zasada koncentracji materiału dowodowego Polega na tym, że materiał procesowy ma być skoncentrowany wokół przedmiotu procesu (jest nim określona kwestia odpowiedzialności - głównie karnej) Potocznie można powiedzieć, że chodzi o to, by materiał dotyczył tego, co jest przedmiotem procesu, a nie jakiś innych rzeczy "Akta puchną" = wszywa się do nich i wkłada kolejne niepotrzebne dokumenty, czasem kilka razy to samo, kserokopie itp., przez co to, co ważne i istotne rozpływa się w całym tym galimatiasie Klasyfikacja dowodów Osobowe źródła dowodowe: o Świadek - w praktyce 90 % materiału dowodowego o Biegli - 8-9 % o Reszta - ok. 1 % Składanie zeznań przez świadka nie jest jego uprawnieniem, ale obowiązkiem prawnym. Każda osoba, która została wezwana do złożenia zeznań w charakterze świadka ma obowiązek stawić się i te zeznania złożyć. Ten obowiązek wg kk sięga dalej, bowiem zeznania muszą odpowiadać prawdzie pod groźbą sankcji karnej Obowiązek stawiennictwa Obowiązek złożenia zeznania Obowiązek mówienia prawdy Obowiązki te mogą być wymuszane W polskiej rzeczywistości zeznawanie jest kojarzone z donosami, kolaboracją, donosicielstwem, co wynika z dawnych doświadczeń historycznych. Świadek w polskiej rzeczywistości bardzo kombinuje, jakby uniknąć zeznań, nie stawić się, powiedzieć coś innego, niż było naprawdę. To zjawisko wcale się nie zmienia z upływem lat. Świadkowie mają skłonności do zapominania o Bo człowiek zapomina z biegiem czasu, co działo się w przeszłości o Bo jest wewnętrzna tendencja człowieka, by wybielić, usprawiedliwić siebie i z upływem czasu inaczej patrzeć na dane zdarzenie z przeszłości. Świadkowie są bezstronni, gdy znaleźli się na miejscu zdarzenia przypadkowo i tacy są najbardziej wartościowi. Ale najczęściej świadkowie są w jakiś sposób zaangażowani w sprawę, tacy są już znacznie mniej wartościowi (np. przy przestępstwach rodzinnych, przeciwko opiece rodzicielskiej). Mamy ogromną ilość spraw dot. przemocy w rodzinie wszczętych, ale bardzo małą ilość takich spraw zakończonych. 1. 2. 3. Trzy obowiązki świadków Obowiązek stawiennictwa Sankcje Przymusowe doprowadzenie Kary pieniężne, finansowe Rzadko: aresztowanie do 30 dni Nie są to sankcje za odmowę zeznań, gdy ktoś zezna, sankcja zostaje uchylona. Różne powody, dla których ta reguła jest ograniczona, są pewne odstępstwa. Zakazy dowodowe (gdy świadek jest zwolniony z obowiązku zeznawania, nie ma obowiązku świadczenia) Więzy rodzinne - świadczenie przeciwko członkowi rodziny - prawo do odmowy zeznań przez osoby najbliższe wobec podejrzanego, czy oskarżonego Prawo do odmowy zeznań na poszczególne, konkretne pytanie - jeśli odpowiedź na to konkretne pytanie mogłaby narazić mnie, albo osobę mi najbliższą na odpowiedzialność karną a. Jest spór w orzecznictwie, czy sąd ma prawo dociekać powodów odmowy odpowiedzi na to pytanie? i. Jeśli nie, to każdy może się zasłonić tą zasadą i nie odpowiedzieć na pytanie ii. Jeżeli powołuję się na tę możliwość, to przecież rzucam na siebie cień podejrzenia, że nie jestem "czysty" i mam coś na sumieniu Wolność sumienia i wyznania - zakaz przesłuchiwania duchownego co do faktów, o których wiedzę posiadł w czasie spowiedzi a. Jaki jest charakter tego zakazu? Czy jest to bezwzględny zakaz dowodowy? Nie, bo można inaczej tej informacji 31 Mateusz Popiel dociekać Co wtedy, gdy jest osoba, która słyszała spowiedź? Jest ona świadkiem ze słyszenia, można ją przesłuchać, nie jest to zastępowanie dowodu pierwotnego, bo już spowiednik jest świadkiem wtórnym ze słyszenia c. Co wtedy, gdy agencja wywiadu założyła podsłuch w konfesjonale? Gdyby odczytywać literalnie prawo, jeśli zachowano procedurę dot. podsłuchu, można by wykorzystać taki dowód. Ale ponieważ jest to luka w prawie, sąd powinien zastosować wykładnię per analogiam, że skoro nie można przesłuchiwać duchownych co do tajemnicy spowiedzi, to nie można też wykorzystywać, jako dowodu nagrania tej spowiedzi Poszanowanie relacji pomiędzy klientem, a obrońcą - adwokat często wie więcej, niż może powiedzieć, nie można przesłuchać obrońcy co do okoliczności, o których dowiedział się w ramach udzielania pomocy prawnej Ustawa o ochronie informacji niejawnych - nie ma już tajemnicy państwowej ani służbowej, są 4 stopnie tajności: a. Ściśle tajne b. Tajne c. Poufne d. Zastrzeżone i. Rozmaite tajemnice, np. lekarska, bankowa, dziennikarska, statystyczna etc. - rozmaite szczegółowe regulacje Metoda, z której nie można korzystać - nie wolno wykorzystywać dowodów osobowych (od osób przesłuchiwanych; źródła osobowe), jeżeli zeznania zostały złożone w warunkach naruszających swobodę wypowiedzi - może to następować w różnych sytuacjach, np. jako rezultat działania organów - zakaz stosowania pewnych metod dowodzenia, np. przymusu fizycznego, jak bicie świadka, duszenie go, podtapianie, nie wolno stosować hipnozy, narkoanalizy (środków chemicznych), nie wolno stosować metod polegających na kontrolowaniu nieświadomych reakcji organizmu (wykrywacz kłamstw, rejestrujący 3 funkcje życiowe świadka: ciśnienie krwi, napięcie powierzchniowe skóry, puls, te funkcje są rejestrowane i ilustrowane w formie wykresów, a sposób przecięcia linii owych wykresów oznaczają jakość reakcji świadka, która implikuje wartość jego zeznań). a. Jest to urządzenie, które bezpośrednio nie wpływa na swobodę wypowiedzi świadka, ale kontroluje jego nieuświadomione reakcje. Ustawodawca uznał, że wprawdzie reakcje są nieuświadamiane, ale sama świadomość świadka, że jego zeznanie jest poddane kontroli wykrywacza kłamstw wpływa już na jakość tego zeznania i ogranicza jego swobodę wypowiedzi. b. Można zlecić biegłemu ekspertyzę wiarygodności zeznania konkretnego świadka i w takiej ekspertyzie biegły zadaje te same pytania i może wtedy zastosować wykrywacz kłamstw b. 4. 5. 6. Badania przesiewowe Geneza - w małym niemieckim miasteczku doszło do zgwałcenia młodej dziewczyny, jedynym śladem był biologiczny ślad nasienia, więc tamtejsza policja nakazała wszystkim mężczyznom z tamtej okolicy poddanie się badaniu, tylko 9 się nie poddało, tych, którzy się poddali wykluczono. Pozostało 9 podejrzanych i na innych już zasadach ich rozpracowano. W Polsce jest to dopuszczalne od 2003 r., by ograniczyć krąg osób podejrzewanych (jeszcze niepodejrzanych), nie musi to dotyczyć tylko nasienia, może być np. włos, krew itp. Swoboda wypowiedzi może wynikać także z innej sytuacji, niż zaaranżowana przez organ. Ktoś może znajdować się w stanie wyłączającym swobodę wypowiedzi - nie wolno go wtedy przesłuchać, np. nie wolno przesłuchać osoby pijanej, czy odurzonej narkotykami. o W Polsce w tym zakresie mamy zwichniętą praktykę - przesłuchiwanie kierowców prowadzących samochód pod wpływem alkoholu - jest to nielegalne. ____________________________________________________________________________________________________________ Proces karny Wykład 13 (12.01.12.) Dowody z biegłych Osobowe źródła dowodowe Obligatoryjne – „wzywa się” ich, a nie „można ich wezwać” - kiedy wymaga zastosowania wiadomości specjalnych. Kiedy organy ścigania same nie są w stanie rozsądzić – np. biegły medyk, zdolność do zawinienia – biegły psychiatra. W kodeksie karnym niektóre typy przestępstw są bardzo skomplikowane – wymagana do ich rozpoznania jest specjalistyczna wiedza Jeżeli nawet sędzia posiada w jakimś stopniu wiedzę specjalną, to nie może jej wykorzystać – potrzebna jest wiedza specjalna (Sędzia filatelista > zarzucono, że wykorzystał wiedzę specjalną nie powołując biegłego, zarzut uznano) 32 Mateusz Popiel Opinie prywatne Strony znając dotychczasowy materiał zamawiają nową opinię? Nie ma zamkniętej kategorii osób, które mogą opiniować, nie ma biegłych sądowych – każdy, kto posiada daną wiedzę (ale ta wiedza musi z czegoś wynikać i być czymś poparta) Nie można doprowadzić dowodu, który powstał poza postępowaniem, a w celach dowodowych – dowód celowy Biegły otrzymuje wynagrodzenie, a koszty przeprowadzenia opinii wchodzą w skład kosztów procesu na koniec Świadek ma obowiązek stawiennictwa, który może być egzekwowany za pomocą środków przymusu Podlega oględzinom – powinien być dostarczony do sądu (jednak pewne rzeczy się nie nadają na dostarczenie – gabaryty) W wielu wypadkach konieczność zastąpienia oględzin treścią protokołu Legalna definicja dokumentu w kodeksie karnym w art. 115 kk9, która jest miarodajna dla kpk Pewne specjalne procedury, jeżeli dokument zawiera treści objęte tajemnicą (np. rozmowa klienta z adwokatem) Dokumenty urzędowe – „dokument tajny”, „dokument ściśle tajny” Dokument podlega podłączeniu do akt sprawy Empiryczne sprawdzenie pewnych prawidłowości Stwarzamy określone warunki i przeprowadzamy symulacje, czy pewna zaszłość jest możliwa, czy nie (np. czy możliwe jest w 15 minut przemieszczenia się z punktu A do punktu B?) Unikanie sugestii Okazanie z albumów Różne metody dowodzenia pewnych faktów Dowód osmologiczny/odoroligiczny Wykorzystanie psów tropiących. Spór czy w ogóle to jest dowód, a jeśli tak, to w jakim zakresie można to wykorzystać? Teza naukowa nie do końca zweryfikowana. Orzecznictwo dopuszcza taką możliwość, ale stawia pewne warunki Sposób zabezpieczenia 9 Wiedza specjalna Nie jest nią wiedza na temat prawa – iura novi curia – sąd zna prawo, ma obowiązek dokonania samodzielnie interpretacji prawa. Sędzia jest sędzią – nie znasz się, to się poznasz. Wyjątek – prawo międzynarodowe i prawo obce Przyjmuje się, że sąd ma doświadczenie życiowe i tym doświadczeniem ma się kierować przy ocenie dowodów. Nie da się zupełnie oderwać od stanu faktycznego Trudno określić granicę między tym, co może powiedzieć biegły, a co może powiedzieć sąd > „sędzia jest najwyższym biegłym” (także opinia biegłego podlega ocenie sądu, biegły w sposób kategoryczny nie może wydawać opinii o faktach, czy jest tak czy inaczej ocenia to sąd) Opinia biegłego powinna być tak skonstruowana, aby sędzia mógł ją pojąć – ma być zrozumiała, ale nie może w sposób kategoryczny przesądzać sprawy. Kpk: „opinia pełna”, „opinia jasna” Jeżeli zachodzi sprzeczność miedzy opiniami – sąd ma prawo powołać trzeciego biegłego (dostaje taki biegły także i dwie dotychczasowe opinie) Dowody rzeczowe Dokumenty Eksperyment procesowy Okazanie Dowody naukowe Dowód z badań DNA Potrzebna specjalistyczna wiedza medyczna Tylko wtedy, kiedy znalibyśmy cały kod DNA można stwierdzić zbieżność Coraz więcej starych procesów wznawianych ze względu na pojawienie się możliwości zbadania DNA – dowody ze śladu DNA pozwalają na wykluczenie sprawstwa Art. 115 kk § 14. Dokumentem jest każdy przedmiot lub inny zapisany nośnik informacji, z którym jest związane określone prawo, albo który ze względu na zawartą w nim treść stanowi dowód prawa, stosunku prawnego lub okoliczności mającej znaczenie prawne. 33 Mateusz Popiel Proces karny Wykład 14 (19.01.12.) Jawność postępowania karnego Bardzo ważna gwarancja, wyrasta z samej Konstytucji RP Doczekała się reglamentacji w Kpk - odrębny rozdział o jawności w postępowaniu I instancji Jest też zawarta w traktatach międzynarodowych Mieści się to w ramach prawa do sądu Rola jawności postępowania Postępowanie całe nie jest jawne, tylko jego fragment - postępowanie przed sądem. Istota postępowania przygotowawczego jawna być nie może. Jawne nie jest też postępowanie wykonawcze Raczej jawność odnosimy do postępowania przed sądem Jakie pełni ona funkcje? Jest związana ze społeczną kontrolą wymiaru sprawiedliwości. Transparentność wymiaru sprawiedliwości wymaga jawności postępowania o Rola prasy, dostęp dziennikarzy, możliwość relacjonowania przebiegu rozpraw oraz posiedzeń Rozprawa jest jawna - nie mogą przyjść wszyscy, bo się po prostu nie zmieszczą Zakres jawności Rozdział w kpk dotyczący jawności rozprawy Ale rozprawa nie jest jedynym forum, na którym rozstrzygane są sprawy karne. Coraz więcej spraw jest rozstrzyganych na posiedzeniach. Co zatem z jawnością posiedzeń? Kpk na temat milczy. Jeżeli zajrzymy do Konstytucji RP > "jawne rozpoznanie sprawy" Jeżeli Kpk dopuszcza możliwość rozpoznania spraw na posiedzeniach, pojawia się pytanie, jak rozumieć zwrot konstytucyjny Jawność postępowania ma swój aspekt zewnętrzny i wewnętrzny o Aspekt wewnętrzny - dla stron i uczestników postępowania o Aspekt zewnętrzny - dostęp do procesu przez osoby postronne, publiczność. Niektórzy mówią: gwarancja publiczności postępowania Prof. Hofmański kontestuje te aspekty. Problem jawności w aspekcie wewnętrznym to ważny element kontradyktoryjności procesu, więc my ograniczamy jawność do aspektu zewnętrznego. Ale, o jaką jawność chodzi w Konstytucji? O ową publiczność, o jawność zewnętrzną - tak jednogłośnie wielokrotnie wskazywał TK oraz ETPC (art. 6 ust. 1 Konwencji z 1950 r.) Wyjątki, kiedy można ograniczyć jawność - wszystkie one dotyczą jawności zewnętrznej o Argumenty z przepisów ustawy, która mówi o udziale stron w posiedzeniu, albo posiedzenie bez udziału stron - czy to znaczy, że jest złamanie zasady jawności? Absolutnie nie, bo to, że strona nie może uczestniczyć w posiedzeniu, oznacza, że nie jest ona aktywnym uczestnikiem postępowania. Ale to nie znaczy, że ta strona nie może przyjść do sądu - może, jak każdy inny. Rozprawa Kpk: rozprawa jest jawna (każdy może przyjść) Wyjątek: osoby niepełnoletnie i uzbrojone (z wyjątkiem tych zobowiązanych do noszenia broni) o Ale sąd może wyrazić zgodę na udział dzieci (np. z wycieczką szkolna), dzieci mogą być świadkiem o Inny wyjątek: bezpieczeństwo państwa, obawa ujawnienia tajemnicy państwowej - wprost Kpk pozwala na wyłączenie jawności w takiej sprawie o Ochrona interesu prywatnego (zagrożony jest np. świadek koronny) o Ingerencja w sfery intymne (np. rozprawa o zgwałcenie jest niejawna) Posiedzenia Ani jednej wzmianki w ustawie na temat ich ewentualnej jawności nie ma 34 Mateusz Popiel Pytanie prawne do Sądu Najwyższego: problem jawności posiedzeń - rozstrzygnięcie w marcu Wiele sądów argumentuje, że posiedzenia są niejawne Gdybyśmy przyjęli, że posiedzenia są jawne, nie byłoby żadnych argumentów na wyłączenie ich jawności, bo wyjątki wyłączenia dot. rozprawy Co to znaczy rozpoznanie sprawy? Nie chodzi o to, by wszystko, co sąd robi było jawne. Czasem na posiedzeniu zapada wyrok - wtedy jest to bez wątpienia rozpoznanie sprawy i to posiedzenie na pewno powinno być jawne Problem postanowienia sądu w przedmiocie tymczasowego aresztowania. Jest to posiedzenie, w którym sąd decyduje o ingerencji w podstawowe prawo konstytucyjne TK opracował pewne kryteria uznawania za sprawy: o Tam, gdzie chodzi o rozstrzyganie o prawach obywatelskich - jest to sprawa. o Nie można ograniczać tego tylko do kwestii odpowiedzialności karnej De lege lata, przepisy dot. ograniczenia jawności rozpraw należy stosować per analogiam do posiedzeń. Nie ma żadnych aksjologicznych przeszkód, by tego nie stosować Dostęp mediów Wg prof. Hofmańskiego, nie ma podstaw, by nie wyrazić zgody na dostęp mediów do posiedzeń, co jest powszechne w wielu sądach. Znowu trzeba tu stosować analogię Ale największy problem to ten, że ustawodawca nie uregulował jasno i wyraźnie kwestii jawności rozpraw i posiedzeń, wyłączania jawności rozpraw i posiedzeń oraz dostępu mediów w przypadku jednych i drugich. Czy usunięcie oskarżonego z sali rozpraw na pewien czas, co swoją drogą sąd może uczynić, by chronić powagę sądu, jest ograniczeniem jawności ?? Wg profesora, nie, jest to ograniczenie kontradyktoryjności. Sąd może też zarządzić usunięcie publiczności - to jest ograniczenie jawności. Konsensualizm Już na etapie postępowania przygotowawczego dochodzi do pewnych porozumień. Współczesne tendencje do upraszczania procesu 10 Proces karny, który ma być realizowany na rozprawie, z pełnym "garniturem" gwarancji procesowych jest w gruncie rzeczy prawem oskarżonego, jest to forum, na którym podjęta zostaje decyzja, czy jest on winny, czy ma ponieść karę. Jeśli jest to prawo, to jest ono zbywalne. Oskarżony może powiedzieć: popełniłem przestępstwo i chcę się poddać karze. Tendencje te różnie się rozwijają. Amerykanie godzą się na negocjacje pomiędzy obroną, a oskarżycielem publicznym co do treści zarzutu (Plea bargaining)? o Mamy podejrzenie o przestępstwo A, B, C, D. o Co do A mamy silne dowody. o Co do B, C, D mamy takie sobie dowody. o Ustalamy, że jak Ty się zgodzisz przyznać co do A, to nie będzie zarzutów co do B, C, D. Na tym polu dochodzi do licznych negocjacji i ustaleń. W Europie jest to nieakceptowalne. W naszych warunkach nie negocjujemy zarzutów, tylko konsekwencje (art. 335 kpk10) . Dzięki uzgodnieniu treści rozstrzygnięcia, obie strony coś zyskują, proce staje się łatwy i szybki. Co zyskuje wymiar sprawiedliwości? To, że nie musi prowadzić rozprawy. Co zyskuje oskarżony? Że dzięki chęci współpracy może uzyskać łagodniejszy wymiar kary, niż gdyby upierał się przy swojej niewinności. Ponadto, może on ugrać znacznie więcej, niż wynika to z kk, który formułuje ścisłe warunki. Kpk je Art. 335 kpk § 1. Prokurator może umieścić w akcie oskarżenia wniosek o wydanie wyroku skazującego i orzeczenie uzgodnionych z oskarżonym kary lub środka karnego za występek zagrożony karą nieprzekraczającą 10 lat pozbawienia wolności bez przeprowadzenia rozprawy, jeżeli okoliczności popełnienia przestępstwa nie budzą wątpliwości, a postawa oskarżonego wskazuje, że cele postępowania zostaną osiągnięte. § 2. Jeżeli zachodzą warunki do wystąpienia z wnioskiem, o którym mowa w § 1, a w świetle zebranych dowodów wyjaśnienia podejrzanego nie budzą wątpliwości, dalszych czynności dowodowych w postępowaniu przygotowawczym można nie przeprowadzać; przeprowadza się jednak czynności, co do których zachodzi niebezpieczeństwo, że nie będzie można ich przeprowadzić na rozprawie. § 3. Uzasadnienie aktu oskarżenia można ograniczyć do wskazania okoliczności, o których mowa w § 1. 35 Mateusz Popiel rozluźnia, np. nadzwyczajne złagodzenie kary, gdy w sytuacjach normalnych byłoby to niedopuszczalne. Jest to instytucja, która załatwia ponad połowę spraw w Polsce Przeciwnicy tej instytucji: o Oskarżony jest pod presją, idąc na współpracę z wymiarem sprawiedliwości musi się odkryć, mógłby być nawet skłonny przyznać się do czynu, którego nie popełnił i to jest wada tego systemu W jakim zakresie można te procedury praktykować ? Ciągle są "chętni", by w tym trybie odbyć szybki proces, więc można rzec, że on się sprawdza. Art. 335 kpk - występki do 10 lat pozbawienia wolności, żadne zbrodnie już nie (projekt nowelizacji - wszystkie występki) II tryb konsensualny Prokurator nie dogaduje się z oskarżonym, który dopiero na rozprawie deklaruje współpracę i chęć poddania się karze, wymaga to tylko zgody prokuratora W przypadku wszystkich występków (Projekt - wszystkie występki i zbrodnie) Wg prof. Hofmańskiego, czym poważniejsze przestępstwo wchodzi w rachubę, tym mniejsza możliwość błędnej kwalifikacji, skazania i rozstrzygnięcia Ciężko też sobie wyobrazić, by ktoś instrumentalnie przyznał się do zabójstwa, którego nie popełnił. Profesor nie kontestuje tej instytucji Założenie, że gwarancje procesowe są zbywalne. Tryb konsensualny nie jest obowiązkiem, jest prawem Mediacja Pojęcie sprawiedliwości naprawczej - funkcja wymiaru sprawiedliwości w mniejszym stopniu polega na represjonowaniu sprawcy, ale na rozwiązaniu konfliktu między pokrzywdzonym, a sprawcą Wg tej koncepcji, gdy pokrzywdzony traci wolę ścigania, wymiar sprawiedliwości też powinien tę wolę utracić Chodzi o to, by poszukiwać dróg, w ramach których doprowadzimy do porozumienia Art. 23a 11- mediacja w kpk W praktyce jest ona w bardzo niewielkim stopniu wykorzystywana. Dlaczego? o Zależy to od przekonań samych sędziów - kwestia mentalności sędziów o 60% spraw w Polsce, w których wdrożono mediację to sprawy z Sądu Rejonowego w Częstochowie o Strony nie wyrażają generalnie zbyt wielkiego zainteresowania mediacją o Może to wpłynąć na wymiar kary, o W poważniejszych sprawach można ugrać warunkowe umorzenie postępowania, czyli za mało można zyskać dzięki mediacji Wg prof., za pozytywnym wynikiem mediacji, musi iść jakiś poważny, pokaźny efekt procesowy, np. nastąpi naprawienie szkody - nastąpi bezwarunkowo umorzenie postępowania Oczywiście, nie chodzi o sprawców niebezpiecznych, ale o tych, którzy przypadkowo weszli na drogę przestępstwa, są skłonni do pojednania (np. operator dźwiga, który nieumyślnie, na skutek błędu, spowodował śmierć pracownika budowy czy nie lepiej, by zamiast trafić do więzienia, miał szansę zrozumieć swój błąd, pojednać się z wdową po tym pracowniku budowy i wypłacać jej do końca życia rentę w ramach próby naprawienia tej szkody ? Skoro wiadomo, że nie jest on na drodze przestępczej i już nigdy więcej tego nie popełni Rozprawa 11 Logistyka rozpraw w sądach - bardzo kuleje w polskich sądach Zasada koncentracji materiału musi być wdrażana do polskich sądów Posiedzenie przygotowawcze przed rozprawą - dokonanie pewnych uzgodnień z uczestnikami co do tego, jak przeprowadzić daną sprawę. Ale chodzi tu o skomplikowane sprawy - w takich sprawach powinno być posiedzenie Art. 23a kpk § 1. Sąd, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator, może z inicjatywy lub za zgodą pokrzywdzonego i oskarżonego, skierować sprawę do instytucji lub osoby godnej zaufania w celu przeprowadzenia postępowania mediacyjnego między pokrzywdzonym i oskarżonym. § 2. Postępowanie mediacyjne nie powinno trwać dłużej niż miesiąc, a jego okresu nie wlicza się do czasu trwania postępowania przygotowawczego. § 3. Postępowania mediacyjnego nie może prowadzić osoba, co do której w konkretnej sprawie zachodzą okoliczności określone w art. 40–42, czynny zawodowo sędzia, prokurator, adwokat, radca prawny, a także aplikant do tychże zawodów albo inna osoba zatrudniona w sądzie, prokuraturze lub innej instytucji uprawnionej do ścigania przestępstw. § 4. Instytucja lub osoba godna zaufania sporządza, po przeprowadzeniu postępowania mediacyjnego, sprawozdanie z jego przebiegu i wyników. § 5. Minister Sprawiedliwości określi, w drodze rozporządzenia, warunki, jakim powinny odpowiadać instytucje i osoby uprawnione do przeprowadzenia mediacji, sposób ich powoływania i odwoływania, zakres i warunki udostępniania akt instytucjom i osobom uprawnionym do przeprowadzenia mediacji oraz sposób i tryb postępowania mediacyjnego, mając na uwadze potrzebę skutecznego przeprowadzenia tego postępowania. 36 Mateusz Popiel Trzeba porozmawiać o przebiegu procesu, kiedy komu co pasuje, a co nie. W pewnych sprawach powinno być takie posiedzenie obligatoryjne i taka zmiana kpk jest opracowywana Po wpłynięciu sprawy do sądu - szereg czynności w celu sprawdzenia, czy można wyznaczyć sprawę, czy są spełnione wszelkie niezbędne warunki Posiedzenie przed rozprawą, na którym czasem rozstrzyga się kwestie, które mogą nawet cały proces unicestwić, np. kontrola terminów (np. przedawnienia), gdy nadejdzie akt zgonu oskarżonego - tu bada się dopuszczalność procesu (np. wniosek o skazanie w trybie konsensualnym na posiedzeniu - nie ma konieczności nawet prowadzenia dowodów Art. 339 kpk12 Np. luki w zakresie dowodów Potrzeba wydania postanowienia w przedmiocie tymczasowego aresztowania o Sprawy aresztowe - wpływa akt oskarżenia, który siedzi w więzieniu o Sprawy niearesztowe - sprawca nie siedzi, z wolnej stopy Sprawa wpływa do sądu, dowody są zebrane, przedstawione, nie ma już raczej możliwości matactwa, więc nie istnieje w sumie potrzeba trzymania oskarżonego w izolacji, chyba, że istnieje obawa jego ucieczki, albo jest on niebezpieczny dla otoczenia Powinno być tak: wpłynęła sprawa > aresztować > następuje zaraz wyznaczenie posiedzenia aresztowanego Ważne, żeby wnioski dowodowe wpłynęły wcześniej Jeżeli mam 5 świadków, których obrona zawnioskuje, to dobrze wiedzieć to wcześniej i może od razu wezwać ich na pierwszą rozprawę Ale obrona może złożyć wniosek dowodowy nawet na ostatniej rozprawie i może to być jej zaplanowana strategia Problem obecności oskarżonego 12 Czy może być proces bez jego obecności? Wg kpk jego obecność jest obowiązkowa Jak go nie ma - nie można prowadzić procesu (wyjątki: upił się, nie dał się doprowadzić) Wg prof. Hofmańskiego, jest to wbrew zasadzie volenti non fit iniutria - chcesz uczestniczyć, to uczestniczysz, ale jak nie chcesz - nie musisz, bo to prawo, a nie obowiązek Może być tak, że go nie znaleziono, nie doręczono wezwania albo, że nie zapewniono konwoju - wtedy nie można prowadzić postępowania, bo byłoby to ograniczenie prawa oskarżonego Są też inne poglądy: o np. obecność oskarżonego przed sądem to nie tylko problem realizacji jego prawa, ale też problem pewnego symbolu; gdy prokurator mocą swego urzędu stawia tego człowieka przed sądem, a gdy go nie ma, ten symbol jest utracony o Formą napiętnowania jest samo stawienie się przed sądem, wysłuchanie aktu oskarżenia Wg prof. Hofmańskiego, ważniejsze jest myślenie praktyczne, udział jest prawem, a nie obowiązkiem oskarżonego, zwłaszcza, że czasem ingeruje się w wolność oskarżonego i doprowadza go przed oblicze sądu pod przymusem, czyli narusza jedno jego prawo konstytucyjne, by realizować inne - prawo do sądu (jest to absurd) Nowelizacja kpk - tylko w sprawach o zbrodnie i tylko w pierwszym terminie - obowiązek stawiennictwa - kompromis między zwolennikami poglądu praktycznego, a symbolicznego, filozoficznego Obowiązkowy jest udział oskarżyciela - nie przychodzi on dla swojej własnej przyjemności, tylko reprezentuje państwo, społeczeństwo, realizuje swoją służbę. Nie jest to problem równości stron, że jedna ma prawo, druga obowiązek. Jest problem, bo w trybie uproszczonym stawiennictwo oskarżyciela nie jest obowiązkowe. Art. 339 kpk § 1. Prezes sądu kieruje sprawę na posiedzenie, jeżeli: 1) prokurator złożył wniosek o orzeczenie środków zabezpieczających, 2) zachodzi potrzeba rozważenia kwestii warunkowego umorzenia postępowania, 3) akt oskarżenia zawiera wniosek, o którym mowa w art. 335. § 2. (uchylony). § 3. Prezes sądu kieruje sprawę na posiedzenie także wtedy, gdy zachodzi potrzeba innego rozstrzygnięcia przekraczającego jego uprawnienia, a zwłaszcza: 1) umorzenia postępowania na podstawie art. 17 § 1 pkt 2–11, 2) umorzenia postępowania z powodu oczywistego braku faktycznych podstaw oskarżenia, 3) wydania postanowienia o niewłaściwości sądu lub o zmianie wskazanego w akcie oskarżenia trybu postępowania, 4) zwrotu sprawy prokuratorowi w celu usunięcia istotnych braków postępowania przygotowawczego, 5) wydania postanowienia o zawieszeniu postępowania, 6) wydania postanowienia w przedmiocie tymczasowego aresztowania lub innego środka przymusu, 7) wydania wyroku nakazowego. § 4. Prezes sądu kieruje sprawę na posiedzenie ponadto, gdy zachodzi potrzeba rozważenia możliwości przekazania jej do postępowania mediacyjnego; przepis art. 23a stosuje się odpowiednio. § 5. Strony, obrońcy i pełnomocnicy mogą wziąć udział w posiedzeniach wymienionych w § 1 oraz w § 3 pkt 1, 2 i 6, z tym że udział prokuratora i obrońcy w posiedzeniu w przedmiocie orzeczenia środka zabezpieczającego określonego w art. 94 albo 95 Kodeksu karnego jest obowiązkowy. 37 Mateusz Popiel Jest to, wg prof. złe. Ale planuje się w ogóle rezygnację z trybu uproszczonego ____________________________________________________________________________________________________________ Proces karny Wykład 15 (26.01.12.) I Instancja Zakończenie I-instancyjnego postępowania - najbardziej klasyczny sposób – wydanie wyroku (czasem to zależy od treści rozstrzygnięcia – istnieje możliwość umorzenia postępowania karnego drogą postanowienia). Przesłanki mają różny charakter (niektóre istnieją od samego początku, a inne mogą się pojawić w trakcie) Umorzenie następuje w formie postanowienia, a nie w postaci wyroku (sąd nie wypowiada się w kwestii odpowiedzialności, winy i kary) Postanowienie może zapaść na rozprawie (pozwany umiera w trakcie rozprawy i zawiadamia o tym na rozprawie adwokat) W pewnych sytuacjach można wydawać wyroki na posiedzeniu (np. wniosek o skazanie w trybie nakazowym, wyrok nakazowy na posiedzeniu) Przesłanki procesowe Art. 414 kpk 13– różnicuje przesłanki procesowe w kontekście skutków ich wystąpienia. W pewnych sytuacjach wystąpienie negatywnej przesłanki procesowej prowadzi niekoniecznie do umorzenia postępowania, ale do wydania wyroku uniewinniającego Postawienie, lub nie postawienie zarzutu oskarżenia – jest w gestii prokuratorskiej Problem zasadności skargi – sąd wypowiada się co do popełnienia przestępstwa – uniewinnia. Ustawodawca każe po rozpoczęciu procesu, że to co jest w art. 17 kpk14, to są przesłanki procesowe (od tego momentu one przestają być przesłankami) Wyrok skazujący Dokonanie oceny prawnej i subsumcja przepisów pod stan faktyczny. Nie jest to wyrok skazujący, bo sąd odstępuje od skazania Inni: jest to wyrok skazujący, bo jest odstąpienie od materialnego wymierzenia kary. Prawo karne nakazuje powstrzymać się z represją, chociaż istnieją ku temu przesłanki. Sędzia wydaje wyrok, ale jest to wyrok ułomny, bo brak sankcji Odstąpienie od wymierzenia kary 13 Art. 414 kpk § 1. W razie stwierdzenia po rozpoczęciu przewodu sądowego okoliczności wyłączającej ściganie lub danych przemawiających za warunkowym umorzeniem postępowania, sąd wyrokiem umarza postępowanie albo umarza je warunkowo. Jednakże w razie stwierdzenia okoliczności wymienionych w art. 17 § 1 pkt 1 i 2 sąd wydaje wyrok uniewinniający, chyba że sprawca w chwili czynu był niepoczytalny. § 2. Umarzając postępowanie sąd stosuje odpowiednio art. 322 § 2 i 3, art. 323 § 1 i 2 oraz art. 340 § 2 i 3. § 3. Sąd stosuje środek zabezpieczający wskazany w art. 99 § 1 Kodeksu karnego lub w art. 43 § 2 Kodeksu karnego skarbowego, jeżeli wyniki przewodu sądowego to uzasadniają, a umorzenie następuje z powodu niepoczytalności sprawcy w chwili popełnienia czynu. § 4. Umarzając postępowanie warunkowo, sąd stosuje odpowiednio art. 341. § 5. Przewidując możliwość warunkowego umorzenia postępowania albo możliwość orzeczenia kary z warunkowym zawieszeniem jej wykonania, sąd może wznowić przewód sądowy celem odpowiedniego zastosowania art. 341 § 3; wówczas sąd może zarządzić przerwę. 14 Art. 17 kpk § 1. Nie wszczyna się postępowania, a wszczęte umarza, gdy: 1) czynu nie popełniono albo brak jest danych dostatecznie uzasadniających podejrzenie jego popełnienia, 2) czyn nie zawiera znamion czynu zabronionego albo ustawa stanowi, że sprawca nie popełnia przestępstwa, 3) społeczna szkodliwość czynu jest znikoma, 4) ustawa stanowi, że sprawca nie podlega karze, 5) oskarżony zmarł, 6) nastąpiło przedawnienie karalności, 7) postępowanie karne co do tego samego czynu tej samej osoby zostało prawomocnie zakończone albo wcześniej wszczęte toczy się, 8) sprawca nie podlega orzecznictwu polskich sądów karnych, 9) brak skargi uprawnionego oskarżyciela, 10) brak wymaganego zezwolenia na ściganie lub wniosku o ściganie pochodzącego od osoby uprawnionej, chyba że ustawa stanowi inaczej, 11) zachodzi inna okoliczność wyłączająca ściganie. § 2. Do chwili otrzymania wniosku lub zezwolenia władzy, od których ustawa uzależnia ściganie, organy procesowe dokonują tylko czynności nie cierpiących zwłoki w celu zabezpieczenia śladów i dowodów, a także czynności zmierzających do wyjaśnienia, czy wniosek będzie złożony lub zezwolenie będzie wydane. § 3. Niemożność przypisania winy sprawcy czynu nie wyłącza postępowania dotyczącego zastosowania środków zabezpieczających. 38 Mateusz Popiel Procedura, w ramach której wydawany jest wyrok Żeby mogło dojść do fazy wyrokowania musi dojść do zamknięcia przewodu sądowego Wtedy następuje faza procesu nazwana „głosem stron” – sąd umożliwia każdej ze stron wypowiedzenie się co do wyników przewodu sądowego. Oskarżony ma prawo do ostatniego głosu. Skromna regulacja prawna Narady objęte ścisłą tajemnicą Powinna objąć wszystkie te kwestie, które podlegają rozstrzygnięciu o Najpierw musi się zastanowić, co będzie przedmiotem ustalenia – ustalenie stanu faktycznego o Potem należy ocenić to ustalenie z punktu widzenia obowiązującego prawa o Jak ustalimy powyższe, rozważamy sankcję Narada to nie tylko naradzanie, ale także decydowanie – każdą kwestię trzeba przegłosować Jeżeli skład jest nieparzysty (a wszystkie są nieparzyste), to w każdej kwestii powinno się móc uzyskać większość – ale nie jest tak, bo nie w każdej kwestii są tylko dwie możliwości (tak/nie). Są sytuacje, gdzie możliwości jest więcej (np.. wymiar kary). o Reguły tworzenia sztucznej większości głosów – zasady decydowania favor decisionis – w przypadku, gdy najmniej korzystne rozstrzygnięcie przyłącza się do najbardziej do niego zbliżonego (4/3/2 3/3/2 3) Winny i trzeba go skazać/ niewinny i trzeba go uniewinnić/ winny, ale bez kary Winny czy nie, a potem kwestia kary na zasadzie sztucznej większości głosów o Wznowienie przewodu sądowego – cofnięcie procesu do wcześniejszej fazy. o Możliwość udzielenia dodatkowego głosu stroną (nie wznawia się przewodu sądowego) 15 Wyrok uniewinniający Brak faktycznej podstawy (sąd ustala okoliczności, które nie pozwalają ustalić przestępstwa). Albo sąd nie może ustalić w sposób jednoznaczny, że ten czyn popełnił oskarżony Może być wynikiem ustalenia, że zdarzenie miało miejsce, ale ten czyn nie wyczerpuje w pełni znamion przewidzianych w ustawie karnej – nie można go uznać za czyn zabroniony. Przykładowo nie może przypisać winy, albo przesłanka ekskulpacji (niepoczytalność, nieletniość itp.) W każdej sytuacji, gdy nie można skompletować wszystkich przesłanek odpowiedzialności karnej. Narada Orzekanie jednoosobowo o Mało ławników w kpk (niektóre sprawy z Sądu Okręgowego) o W Sądzie rejonowym wszystkie sprawy, w Sądzie okręgowym połowa spraw > w większości spraw nie ma narady. o Sąd jednoosobowo nie udaje się na naradę, ale wychodzi poza salę aby np. spisać wyrok – ale procedura taka sama (kończy przewód i sporządza wyrok) o Sporządzenie wyroku podczas „narady”. W jednoosobowym orzekaniu spisanie wyroku jest tym ostatnim elementem Wyrok spisany na piśmie o Czy wyrok na laptopie jest wyrokiem pisemnym? Wyrok wadliwy. Ustawa o podpisie elektronicznym wyklucza podpis elektroniczny w postępowaniu karnym o Jeżeli wyrok nie zostanie podpisany przez cały skład – orzeczenie jest wadliwe. Wyrok wcale niepodpisany wcale nie jest wyrokiem. o Wyrok niepodpisany przez wszystkich – wyrok, który się uchyla na podstawie art. 439 kpk15 Tyle podpisów ilu sędziów Art. 439 kpk § 1. Niezależnie od granic zaskarżenia i podniesionych zarzutów oraz wpływu uchybienia na treść orzeczenia sąd odwoławczy na posiedzeniu uchyla zaskarżone orzeczenie, jeżeli: 1) w wydaniu orzeczenia brała udział osoba nieuprawniona lub niezdolna do orzekania bądź podlegająca wyłączeniu na podstawie art. 40, 2) sąd był nienależycie obsadzony lub którykolwiek z jego członków nie był obecny na całej rozprawie, 3) sąd powszechny orzekł w sprawie należącej do właściwości sądu szczególnego albo sąd szczególny orzekł w sprawie należącej do właściwości sądu powszechnego, 4) sąd niższego rzędu orzekł w sprawie należącej do właściwości sądu wyższego rzędu, 5) orzeczono karę, środek karny lub środek zabezpieczający nieznane ustawie, 6) zapadło z naruszeniem zasady większości głosów lub nie zostało podpisane przez którąkolwiek z osób biorących udział w jego wydaniu, 7) zachodzi sprzeczność w treści orzeczenia, uniemożliwiająca jego wykonanie, 8) zostało wydane pomimo to, że postępowanie karne co do tego samego czynu tej samej osoby zostało już prawomocnie zakończone, 9) zachodzi jedna z okoliczności wyłączających postępowanie, określonych w art. 17 § 1 pkt 5, 6 i 8–11, 39 Mateusz Popiel Ogłoszenie wyroku Tak długo, jak orzeczenie nie zostało ogłoszone, to stanowi internum Sąd, który wydał wyrok nie może go już sam zmienić. Elementem decydującym – promulgacja (ogłoszenie) Tak długo, jak nie jest ogłoszony, tak długo nie jest wyrokiem (można wejść na sale i wyjść i zmienić) Art. 105 kpk 16– możliwość zmiany omyłki pisarskiej, lub rachunkowej (dotyczy to każdego orzeczenia) – nie można korygować treści orzeczenia o Nie można zmieniać wymiaru kary (2 lata, słownie: trzy lata > pomyłka, zła cyfra, wynika to z orzeczenia) o Sąd II instancji uchylił wyrok i przekazał do I instancji – złe wskazanie na sąd I instancji (da się to sprostować po analizie sprawy łącznie z treścią uzasadnienia) Ogłoszenie orzeczenia jest jawne (Konstytucja) – niezależnie od jawności sprawy. O ile ustawa pozwala na ograniczenie jawności, to nie pozwala na ograniczenie jawności procesu. Są sytuacje w kpk, gdy wyrok nie jest publicznie ogłaszany, ale art. 415 kpk 17– wyrok powinien być wyłożony do publicznej wiadomości w Sekretariacie Uzasadnienie orzeczenia Bardzo ważne z różnych punktów widzenia: o Funkcja informacyjna (źródło informacji dla stron) o Funkcja kontrolna – nie da się skontrolować orzeczenie instancji odwoławczej, jeżeli nie poznamy motywów Czasem niekompletne orzeczenie – sąd odwoławczy może uchylić wyrok z powodu niekompletności uzasadnienia W kpk co do zasady wyroków I instancji się w ogóle nie uzasadnia, chyba, że strona złoży wniosek Strona, która ma zamiar zaskarżyć orzeczenia wnioskuje o uzasadnienie – jeśli nie ma wniosku – sąd nie sporządza uzasadnienia Istnieje także uzasadnienie ustne (sąd podaje najważniejsze ustne motywy rozstrzygnięcia) Zaskarżalność w 30%, pisanie uzasadnienia 75% czasu pracy sędziego Regułą uzasadniania na wniosek dotyczy wyroków. Przy postanowieniach uzasadnienie jest zawsze z urzędu. Są jednak sytuacje, gdzie ustawa mówi, że postanowienie nie wymaga uzasadnienia. Ustawa wymaga, aby ustanowienie uzasadnienia było sporządzone od razu. Termin 14 dni – termin instrukcyjny (jego przekroczenie nie powoduje skutków procesowych). o Uzasadnienie w sprawie FOZ liczyło dwie furgonetki (kilkadziesiąt tysięcy stron) – w związku z tym ustawodawca przewidział w przepisach ustrojowych przedłużania terminu przez Prezesa Sądu. Skutki przekroczenia terminów to są skutki dyscyplinarne. Nurt cywilny w procesie karnym Inny reżim odpowiedzialności, inna procedura 10) oskarżony w postępowaniu sądowym nie miał obrońcy w wypadkach określonych w art. 79 § 1 i 2 oraz art. 80 lub obrońca nie brał udziału w czynnościach, w których jego udział był obowiązkowy, 11) sprawę rozpoznano podczas nieobecności oskarżonego, którego obecność była obowiązkowa. § 2. Uchylenie orzeczenia jedynie z powodów określonych w § 1 pkt 9–11 może nastąpić tylko na korzyść oskarżonego. § 3. W posiedzeniu mają prawo wziąć udział strony, obrońcy i pełnomocnicy. Przepis art. 451 stosuje się odpowiednio. 16 Art. 105 kpk § 1. Oczywiste omyłki pisarskie i rachunkowe oraz w obliczeniu terminów w orzeczeniu lub zarządzeniu albo w ich uzasadnieniu można sprostować w każdym czasie. § 2. Sprostowania dokonuje organ, który popełnił omyłkę. Jeżeli postępowanie toczy się przed instancją odwoławczą, może ona z urzędu sprostować orzeczenie pierwszej instancji. § 3. Sprostowanie orzeczenia lub jego uzasadnienia następuje w drodze postanowienia, a sprostowanie zarządzenia w drodze zarządzenia. § 4. Na postanowienie lub zarządzenie co do sprostowania wydane w pierwszej instancji służy zażalenie. 17 Art. 415 kpk § 1. W razie skazania oskarżonego sąd uwzględnia albo oddala powództwo cywilne w całości albo w części. § 2. W razie innego rozstrzygnięcia sąd pozostawia powództwo cywilne bez rozpoznania. § 3. Sąd orzeka o pozostawieniu powództwa cywilnego bez rozpoznania, również jeżeli materiał dowodowy ujawniony w toku rozprawy nie wystarcza do rozstrzygnięcia powództwa cywilnego, a uzupełnienie tego materiału spowodowałoby znaczną przewlekłość postępowania. § 4. W razie skazania oskarżonego sąd może także z urzędu zasądzić odszkodowanie na rzecz pokrzywdzonego, chyba że ustawa stanowi inaczej. Zasądzenie odszkodowania z urzędu nie jest dopuszczalne, jeżeli zachodzą okoliczności wymienione w art. 65 § 1 pkt 2, 4 lub 5. § 5. W razie skazania oskarżonego lub warunkowego umorzenia postępowania w wypadkach wskazanych w ustawie sąd orzeka nawiązkę na rzecz pokrzywdzonego, obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę. Nawiązki na rzecz pokrzywdzonego, obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę nie orzeka się, jeżeli roszczenie wynikające z popełnienia przestępstwa jest przedmiotem innego postępowania albo o roszczeniu tym prawomocnie orzeczono. § 6. Jeżeli zasądzone odszkodowanie, obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę albo nawiązka orzeczona na rzecz pokrzywdzonego nie pokrywają całej szkody lub nie stanowią pełnego zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, pokrzywdzony może dochodzić dodatkowych roszczeń w postępowaniu cywilnym. § 7. W razie orzeczenia przez sąd obowiązku naprawienia szkody, zadośćuczynienia za doznaną krzywdę lub nawiązki na rzecz pokrzywdzonego, nie stosuje się § 1 i 4. 40 Mateusz Popiel Czasami nieracjonalne prowadzić dwa procesy > proces adhezyjny – pokrzywdzony może w toku procesu karnego wystąpić z powództwem o naprawienie szkody i zadośćuczynienie. Przepisy o powodzie cywilnym regulują tą kwestię. Problem z umiejscowieniem powództwa adhezyjnego w całym systemie Możliwość orzeczenia w procesie karnym obowiązek naprawienia szkody, ale to nie ma nic wspólnego z odpowiedzialnością odszkodowawczą. Obowiązek naprawienia szkody w kpk. Dwie procedury, które nawiązują do tej samej szkody. Ustawodawca nazywa je dwiema odrębnymi ścieżkami – 48a kpk (wniosek o naprawienie szkody) – Ale ustawodawca przyjął zasadę wyłączania, te dwie kwestie się wzajemnie wykluczają. o Można wystąpić z powództwem cywilnym, jeśli nie było wniosku o naprawienie szkody. o Orzeczenie naprawienia szkody jest karnoprawne, ale może być egzekwowane normalnie w drodze egzekucji – tak jak cywilne o Celem kpk jest likwidacja dualizmu – albo orzekanie o naprawienie szkody z prawa cywilnego, albo obowiązek naprawienia szkody (funkcja kompensacyjna i penalna, a więc lepszy wg prof.) [EGZ] Proces karny Wykład 16 (23.02.12.) Postępowanie odwoławcze Zagadnienia ujmujemy szerzej. Wiążą się z zasadą kontroli procesu – wszystkie decyzje procesowe powinny podlegać kontroli. Nie jest to zasada, która może być przeprowadzona w całej rozciągłości. Przyjmujemy zasadę, że decyzje procesowe podlegają kontroli, ale jej zakres musimy sobie wypracować. Kontrola – zjawisko szersze, niż to, co jest istotą postępowania odwoławczego, gdyż kontrola może być przeprowadzana z urzędu Dwa tryby/modele sprawowania kontroli Czy kontrola jest przeprowadzana z inicjatywy organu, czy oddolnie za pomocą środka zaskarżania? Wiele czynności dokonywanych jest bez inicjatywy czyjejkolwiek. Bo w postępowaniu karnym istnieją tryby nadzoru Nadzór ze swej istoty polega na kontrolowaniu z urzędu. Rolą prokuratury jest nadzór nad postępowaniem przygotowawczym Na tym etapie postępowania wszystkie czynności tam zawarte podlegają kontroli. Są tam też tryby nadzorcze. o Policja prowadzi dochodzenie pod nadzorem prokuratora – z urzędu, to jego obowiązek. Postępowanie nad prokuratorem też jest prowadzone przez prokuratora. Każda czynność prokuratora poddawana jest nadzorowi prokuratora. o W postępowaniu sądowym nadzór nie występuje. Nie należy tego mieszać z procesowymi trybami nadzoru – praca sędziów, prokuratorów poddawana jest ocenie w ramach wewnętrznej strukturze prokuratury/sądownictwa, ale nie ma to wspólnego z procesem. o Instytucja wizytatora – ocenia metody pracy, jakość pracy o W sądownictwie nie istnieją procesowych tryby nadzoru. Jest nadzór instancyjny, ale to jest coś innego. Kontrola odwoławcza Procesowe decyzje administracyjne i inne decyzje decyzję sądowe są poddawane kontroli instancyjnej Konstytucyjny zapis o postępowaniu sądowym dwuinstancyjnym – co najmniej dwie instancje Nie jest niezbędne dla zachowania gwarancji poddawanie kontroli instancyjnej orzeczeń, które zapadły w wyniku kontroli instancji – multiplikacja procesu. Wyjątek (2011 rok) – postępowanie mające za przedmiot tymczasowe aresztowanie. o Sąd Rejonowy odmówił zastosowania tymczasowego aresztowania. Prokurator zaskarżył i sąd odwoławczy przyznał – pozbawiony wolności decyzją sądu odwoławczego i on już nie miał prawa do odwołania. o Zażalenie na postanowienie sądu odwoławczego. W sprawie aresztu – III instancje – wyjątek (!) Czy wszystkie decyzje procesowe powinny podlegać kontroli odwoławczej? o Jakie powinno być kryterium doboru, które decyzje podlegają kontroli? Grupy: 1. Wyrok podlega kontroli 2. Czasem postępowanie przygotowawcze kończy się rozstrzygnięciem – postanowienia rozstrzygające o przedmiocie procesu – tak 3. Zaskarżeniu podlegają orzeczenia, które zamykają drogę do wydania wyroku 4. Orzeczenia, postanowienia wydawane w toku procesowego, które ingerują w sferę wolności (podsłuch, areszt) 41 Mateusz Popiel 5. 6. Czasem prawo karne ma substytuty kary – sprawca, którego nie można skazać, bo ma ograniczoną poczytalność – umieszczenie w zakładzie psychiatrycznym. Środki podobne do kar. Orzeczenia niosące w sobie pewną represję > Kontrola odwoławcza Zażalenie przysługuje wtedy, kiedy ustawa tak stanowi. Są decyzje, których nie można zaskarżyć o Postanowienie o oddaleniu wniosku dowodowego – niema zażalenia o Jeżeli wnosisz apelację od wyroku, to możesz podnieść zarzuty przeciw decyzja, które nie mogą być kontrolowane w toku procesu – można zastosować apelację od wyroku i w uzasadnieniu podać, że sąd oddalił wniosek dowodowy. Kontrola – apelacja Inne orzeczenia, niż wyroki (głównie postanowienia) – zażalenie. Ale zażalenia także na innego rodzaju decyzję (inne decyzje faktyczne – także zażalenie). Możliwe są sytuacje zaskarżenia braku czynności. Organ odwoławczy jest w pewnym momencie zobowiązany do przedstawienia zarzutu – ktoś się domaga postawienia mu zarzutów. Poza apelacją i zażaleniem są innego rodzaju środki odwoławcze, które określamy jako sprzeciwy. Sprzeciw działa automatycznie – decyzja nim dotknięta traci moc, raz jeszcze trzeba wydać decyzję I instancji. Tylko w bardzo szczególnych sytuacjach, gdy decyzja procesowa jest swego rodzaju propozycją, np. wyrok nakazowy (w prostych drobnych sprawach sąd przedstawia wyrok na podstawie dokumentów – oskarżony ma prawo zgłoszenia sprzeciwu i sprawa toczy się od początku w I instancji – podobna sytuacja jak przy mandatach karnych. Mandat karny jest czynnością procesową – można się nie zgodzić, osoba ma prawo do sądu, a sprawa trafia do Sądu Rejonowego w sprawie o wykroczenie. Przy warunkowym umorzeniu podobnie. o Próba wprowadzanie referendarzy sądowych do procesu. Nie będąc elementem wymiaru sprawiedliwości. Pomysł aby każda decyzja referendarza była do zakwestionowania. Poza apelacjami, zażaleniami – odwołania. Istnieje możliwość odwołania się od zarządzeń Przewodniczącego składu o charakterze porządkowym. Kontrola od strony formy Środki zaskarżania/środki odwoławcze Pojęcie szersze – obejmuje nie tylko środki odwoławcze, ale także nadzwyczajne środki zaskarżenia. Środki odwoławcze służą, aby powstrzymać prawomocność. Apelacja – termin ustawowy, termin zawity. Ten termin wynosi – 7 na złożenie wniosku na złożenie uzasadnienia a potem 14 dni. Jeżeli nie złoży nikt zaskarżenia – po jego upływie wyrok się uprawomocni. Jeżeli ktoś zaskarży nie uprawomocni się aż do decyzji II instancji Dewolutywność – cecha środka, która polega na tym, że na skutek wniesienia tego środka sprawa przechodzi do organu wyższej instancji, niekoniecznie do wyższego rzędu. o Dewolutywność bezwzględna – w każdej sytuacji wniesienia środka następuje rozpoznanie przez inną instancję. Zawsze sąd wyższego rzędu o Dewolutywność względna – organ może decyzję poprawić, zmienić, ale taka możliwość istnieje tylko na podstawie wniesienia środka. Nie należy z tym mylić tzw. instancji poziomej – inne zagadnienie. W niektórych sytuacjach można stworzyć instancje odwoławczą w ramach tego samego organu – zażalenie na postanowienie Sądu Rejonowego podejmuje Sąd Rejonowy (np. wyłączenie sędziego). Sadem wyższego rzędu nad sądem rejonowym – sąd apelacyjny, ale sąd rejonowy może być instancją odwoławczą np. w sytuacji wyłączenia sędziego. Niektóre decyzje w I instancji wydaje Sąd Apelacyjny (nie ma sądu wyższego rzędu) > instancja pozioma. Nie można powiedzieć, że zażalenie jest nie-dewolutywne, bo rozpoznaje je ten sam sąd – jest dewolutywne, bo rozpoznaje je inny skład Suspensywność – wniesienie środka odwoławczego powoduje powstrzymanie wykonania orzeczenia. Orzeczenie staje się wykonalne w chwili uprawomocnienia. Regułą wynikającą z kkw jest, że wykonuje się orzeczenia, które są prawomocne – wniesienie środka odwoławczego powstrzymuje prawomocność. Ta reguła odnosi się do wyroków. Apelacja jest bezwzględnie suspensywna – nie można wykonywać kary, jeśli orzeczenie jest nieprawomocne. KPK – wniesienie zażalenia nie powstrzymuje jego wykonania. Zażalenie może być suspensywne – względnie suspensywne. Zarówno organ I instancji, jak i organ II instancji może wstrzymać wykonanie – decyzja uznaniowa. o Policja może trzymać zatrzymanego 48 godzin. Sąd wydaje postanowienie o zastosowaniu tymczasowego aresztowania – wykonanie nieprawomocnego postanowienia. Cechy środków odwoławczych 42 Mateusz Popiel Organy w toku postępowania przygotowawczego Wydaje się postanowienia, zarządzenia, które podlegają kontroli odwoławczej. Regułą, że zażalenia na postanowienia, czy inne decyzje prokuratora w postępowaniu przygotowawczym rozpoznaje sąd. Są też czynności sądu w postępowaniu odwoławczym – przeszukanie, inne niż tymczasowe aresztowanie środki nieizolacyjne. Wyjątki – niekiedy ukształtowana jest struktura instancyjne wewnętrzna – zażalenie na postanowienie prokuratora rozpoznaje prokurator nadrzędny. Przebieg postępowania odwoławczego Różne w zależności z jakim środkiem mamy do czynienia Sąd I instancji nie sporządza z urzędu uzasadnienia wyroku Wniosek o złożenie uzasadnienia – zapowiedź apelacji (termin 7 dni – liczy się od ogłoszenia wyroku). Termin zawity – czynność dokonana po terminie jest nieskuteczna. Wyjątek – oskarżony jest pozbawiony wolności, nie był na ogłoszeniu wyroku i nie ma obrońcy – termin liczy się od momentu doręczenia. Niedochowanie terminu – koniec Wniesienie środka odwoławczego – bezwzględna dewolutywność powstrzymana prawomocność, konieczność przekazania sądowi wyższej instancji – 14 dni (liczy się od momentu doręczenia wyroku wraz z uzasadnieniem. – Razem to nie jest 21 dni, bo pomiędzy jest termin na napisanie uzasadnienia – termin instrukcyjny na uzasadnienie 14 dni. W zakresie terminu dla sądu ustawodawca jest elastyczny, ale nie wobec adwokatów – w związku z tym adwokat wnosi apelacje ogólnie formułując zarzuty – „łapie termin”, po czym wnosi pismo uzasadniające apelację. o Możliwość uzupełnienia braków formalnych pisma procesowego – sąd wzywa w 7 dniowym terminie o charakterze zawitym. Proces karny Wykład 17 (1.03.12.) Postępowanie odwoławcze. Przyczyny (podstawy) odwoławcze, granice kontroli odwoławczej 18 Przyczyny/podstawy odwoławcze Model czysto apelacyjny – sąd odwoławczy bada sprawę w całości ponownie Model kasacyjny – sąd odwoławczy koncentruje się tylko punktowo na pewnych wskazanych kwestiach i jeśli uzna wyrok za niewłaściwy – uchyla go Model polski – model mieszany Przyczyny odwoławcze – funkcje o Art. 438 kpk 18– przepis zaadresowany do sądu odwoławczego, ale adresatem przepisu są w równym stopniu podmioty domagające się o Dział IX (Postępowanie odwoławcze) – odnosi się i do apelacji i do zażalenia Przyczyny odwoławcze ogólne (względne) Naruszenie prawa materialnego, procesowego, błąd w ustaleniach faktycznych, niewspółmierność kary Art. 438 kpk – pewne ograniczenia same w sobie o Pkt. 1 - Naruszenie prawa materialnego > sąd odwoławczy orzeczenie zmienia, lub uchyla o Pkt. 2 – naruszenie prawa procesowego – „jeśli mogło to mieć wpływ” > hipotetyczny związek przyczynowy, nie ma obowiązku wykazania Błąd w ustaleniach faktycznych o Przy środkach odwoławczych bardzo często zachodzi kumulacja przyczyn odwoławczych o Orzeczenie powinno uwzględniać wszystkie okoliczności faktyczne. Bazą dla tego ustalenia jest komplet dowodów. Błąd w ustaleniach tylko wtedy, gdy mając materiał dowodowy kompletny sąd doszedł do złych wniosków. Inaczej jeżeli sąd nie miał pełnych dowodów Niewspółmierność kary, lub innego środka Art. 438 kpk Orzeczenie ulega uchyleniu lub zmianie w razie stwierdzenia: 1) obrazy przepisów prawa materialnego, 2) obrazy przepisów postępowania, jeżeli mogła ona mieć wpływ na treść orzeczenia, 3) błędu w ustaleniach faktycznych przyjętych za podstawę orzeczenia, jeżeli mógł on mieć wpływ na treść tego orzeczenia, 4) rażącej niewspółmierności kary lub niesłusznego zastosowania albo niezastosowania środka zabezpieczającego lub innego środka. 43 Mateusz Popiel o o Źle zastosowanie dyrektyw wymiaru kary z kodeksu karnego „rażąca niewspółmierność” > nie każda niewspółmierność, tylko rażące. Niewspółmierność kary niemająca rozmiar rażącej nie będzie podstawą odwoławczą. Bezwzględne przyczyny odwoławcze (art. 439 kpk19) Konkretyzują przyczyny o charakterze względnym 11 przyczyn w tym 10 naruszających przepisy postępowania, a tylko jedna narażenia prawa materialnego (Art. 439 pkt. 5 kpk) „Niezalanie od granic zaskarżenia i granic zarzutów” W jakim granicach sądowi odwoławczemu wolno kontrolować orzeczenie sądu I instancji? > Granice kontroli odwoławczej > ustawa: „granice zaskarżenia”, „granice środka odwoławczego” Orzeczenie można zaskarżyć w całości, lub w części (np. jeden oskarżony i kilka czynów (okradł, zgwałcił i zabił > nie uznaje tego ostatniego). Prawomocność orzeczenia o charakterze wertykalnym – w części prawomocne Horyzontalny podział orzeczenia – można zaskarżyć orzeczenia w części, nawet gdy dotyczy jednego oskarżonego i jednego czynu (ktoś skarży wysokość orzeczenia zakazu prowadzenia pojazdu – wyznacza pole kontroli odwoławczej – zakres zaskarżenia). Można zaskarżyć samo uzasadnienie. Jeżeli w wyroku znajduje się osądzenie o winie i o kary i ktoś skarży winę, ale nie karę – tak skarżyć orzeczenia nie można > nie można uniewinnić i orzec karę. Jeżeli ktoś skarży orzeczenie co do winy, to się uważa się to, za skarżenie całości wyroku. Ustawowa korekta procesu zaskarżenia. Druga korekta dotycząca orzeczenia o karze – jeżeli ktoś skarży orzeczenie zasadnicze o karze, to skarży całość wymiaru kary. Granice środka odwoławczego. O ile zakres zaskarżenia to jest ten zakres, który skarżący oznaczył, o tyle zakres granic środka odwoławczego, to jest zakres ograniczony tymi dwoma domniemaniami Pojęcie granic kontroli odwoławczej – możliwości jakie ustawodawca pozostawia sądowi w zakresie orzekania o trybie odwoławczym. Czasami sądowi wolno wyjść poza te granice. Zakres najszerszy. Zaistnienie przesłanek o charakterze względnym pozwala wyjść poza granice kontroli odwoławczej. o Trzech oskarżonych i tylko jeden skarży. Art. 439 – niezależnie od granic zaskarżenia. o Bezwzględne uchylenie – niezależnie od granic i nie ma możliwości zmiany orzeczenia, bo jest tak daleko wadliwe. Bezwzględne przyczyny odwoławcze to nie jest jedyna sytuacja, kiedy sąd może wyjść poza granice środka odwoławczego. Art. 440 kpk20, art. 435kpk21 – granice podmiotowe. Jakie elementy granice środka odwoławczego wyznaczają? Zakres zaskarżenia Kierunek środka odwoławczego – czy orzeczenie jest zaskarżane na korzyść, czy na niekorzyść oskarżonego. Zaskarżyć orzeczenie może tylko ktoś, kto ma Gravamen (interes prawny w zaskarżeniu orzeczenia). Gravamen jest decydujące do określenia granic środka – jedne mają interes zaskarżyć na korzyść, lub na niekorzyść. Oskarżyciel publiczny ma możliwość skarżenia w obu kierunkach. Czy kierunek środka odwoławczego jest elementem wyznaczającym granice środka odwoławczego? 19 Art. 439 kpk § 1. Niezależnie od granic zaskarżenia i podniesionych zarzutów oraz wpływu uchybienia na treść orzeczenia sąd odwoławczy na posiedzeniu uchyla zaskarżone orzeczenie, jeżeli: 1) w wydaniu orzeczenia brała udział osoba nieuprawniona lub niezdolna do orzekania bądź podlegająca wyłączeniu na podstawie art. 40, 2) sąd był nienależycie obsadzony lub którykolwiek z jego członków nie był obecny na całej rozprawie, 3) sąd powszechny orzekł w sprawie należącej do właściwości sądu szczególnego albo sąd szczególny orzekł w sprawie należącej do właściwości sądu powszechnego, 4) sąd niższego rzędu orzekł w sprawie należącej do właściwości sądu wyższego rzędu, 5) orzeczono karę, środek karny lub środek zabezpieczający nieznane ustawie, 6) zapadło z naruszeniem zasady większości głosów lub nie zostało podpisane przez którąkolwiek z osób biorących udział w jego wydaniu, 7) zachodzi sprzeczność w treści orzeczenia, uniemożliwiająca jego wykonanie, 8) zostało wydane pomimo to, że postępowanie karne co do tego samego czynu tej samej osoby zostało już prawomocnie zakończone, 9) zachodzi jedna z okoliczności wyłączających postępowanie, określonych w art. 17 § 1 pkt 5, 6 i 8–11, 10) oskarżony w postępowaniu sądowym nie miał obrońcy w wypadkach określonych w art. 79 § 1 i 2 oraz art. 80 lub obrońca nie brał udziału w czynnościach, w których jego udział był obowiązkowy, 11) sprawę rozpoznano podczas nieobecności oskarżonego, którego obecność była obowiązkowa. § 2. Uchylenie orzeczenia jedynie z powodów określonych w § 1 pkt 9–11 może nastąpić tylko na korzyść oskarżonego. § 3. W posiedzeniu mają prawo wziąć udział strony, obrońcy i pełnomocnicy. Przepis art. 451 stosuje się odpowiednio. 20 Art. 440 kpk Jeżeli utrzymanie orzeczenia w mocy byłoby rażąco niesprawiedliwe, podlega ono zmianie na korzyść oskarżonego albo uchyleniu niezależnie od granic zaskarżenia i podniesionych zarzutów. 21 Art. 435 kpk Sąd odwoławczy uchyla lub zmienia orzeczenie na korzyść współoskarżonych, choćby nie wnieśli środka odwoławczego, jeżeli je uchylił lub zmienił na rzecz współoskarżonego, którego środek odwoławczy dotyczył, gdy te same względy przemawiają za uchyleniem lub zmianą na rzecz tamtych. 44 Mateusz Popiel Zakaz reformationis in peius – zakaz zmiany na gorsze o Stara instytucja procesowa. Daje się stronie (oskarżonemu) gwarancji, w wypadku zaskarżenia na korzyść, że nie dojdzie korekty orzeczenia na jego niekorzyść. Jeżeli środek odwoławczy wniesiony na niekorzyść – nie może spowodować orzeczenia na niekorzyść. Ale jeżeli środek odwoławczy wniesiony na niekorzyść, to może to spowodować także na korzyść oskarżonego orzeczenie Co jeżeli orzeczenie zaskarżone na korzyść i niekorzyść (w różnych kierunkach) > wtedy zakaz nie działa. Czy ten kierunek środka odwoławczego wyznacza granice kontroli odwoławczej? Jest zakaz działający w jedną stronę, więc tak samo będzie z czynnikiem wyznaczającym granice kontroli. Czy elementem, który wyznacza granice środka odwoławczego są wnioski odwoławcze? Wnioski odwoławcze – jeżeli skarżymy orzeczenie, to stawiamy zarzut, po drugie formułujemy wniosek – czego się domagamy. Wnioskujemy o uchylenie, o złagodzenie kary. Czy wniosek wyznacza granice kontroli odwoławczej? Czy sąd jest takim wnioskiem związany? Czy może zrobić coś innego? Jeżeli coś nie jest zabronione – to jest dozwolone Czy zarzuty odwoławcze kształtuję granice środka odwoławczego? Czy na to wpływają? Zarzuty odwoławcze wiążą się z przyczynami odwoławczymi (określone uchybienia) Zarzut, to jest twierdzenie o uchybieniu. Twierdzę, że miało miejsce uchybienie. Czy owe zarzuty wyznaczają granice środka odwoławczego? Czy jeżeli strona twierdzi, że wyrok jest nieprawidłowy dlatego, że w składzie sądu był woźny sądowy można uchylić orzeczenie? Sąd bada sprawę i dochodzi do wniosku, że był to sędzia wyglądający jak woźny, ale był to sędzia, ale stwierdza niewłaściwość sądu. Czy może wyrok uchylić? Czy jest związany treścią zarzutów? Czy zarzut odwoławczy wyznacza granicę środka odwoławczego? Zagadnienie w orzecznictwie sądowym absolutnie niejednoznacznie rozwiązywane. Czy skarżący pokazujący uchybienia ma rację, czy nie? Jeżeli powiemy, że nie jest związany treścią zarzutów, to musi sprawdzić, czy nie zaszły inne problemy? Proces karny Wykład 18 (8.03.12.) Postępowanie odwoławcze, granice podnoszonych zarzutów 22 Czy zarzuty odwoławcze są elementami kształtujące środka odwoławczego, czy nie? Przy przyjęciu, że tak – zadaniem sądu odwoławczego jest tylko odnieść się do zarzutów Jeżeli nie - mamy kontrole totalną Regulacja tego problemu jest niejednoznaczna Zarzut – twierdzenie o uchybieniu Argumenty za koncepcja związania zarzutami o Kpk nakłada na strony procesowe, które dysponują wiedzą fachową obowiązek sformułowania zarzutu w środku odwoławczym. Dotyczy czynników fachowych. o Jeżeli obrońca wnosi apelację to musi konkretnie wskazać błąd. Np. na czym polega wadliwość ustaleń faktycznych. o Gdy oskarżony wnosi środek odwoławczy, wystarczy jego wola zakwestionowania orzeczenia o Art. 434 par. 1 kpk 22– zakaz reformationis in peius – pozwala orzekać na niekorzyść, tylko wtedy kiedy stwierdzono uchybienia przez stronę, jeżeli jest ona czynnikiem fachowym (np. prokurator), ale tylko jeżeli potwierdzi się to, co ona mówi. Co jest wyjątkiem, a co jest regułą? o Co do zasady sąd nie jest związany zarzutami, chyba że zachodzi ta reguła o Granice kontroli odwoławczej i granice kontroli kasacyjnej – art. 433 kpk23 (zakres szerszy – sąd odwoławczy rozpoznaje w granicach środka) i art. 536 kpk 24(SN rozpoznaje kasację w granicach zaskarżenia) Art. 434 kpk § 1. Sąd odwoławczy może orzec na niekorzyść oskarżonego tylko wtedy, gdy wniesiono na jego niekorzyść środek odwoławczy, a także tylko w granicach zaskarżenia , chyba że ustawa stanowi inaczej. Jeżeli środek odwoławczy pochodzi od oskarżyciela publicznego lub pełnomocnika, sąd odwoławc zy może orzec na niekorzyść oskarżonego ponadto tylko w razie stwierdzenia uchybień podniesionych w środku odwoławczym lub podlegających uwzględnieniu z urzędu. 23 Art. 433 kpk § 1. Sąd odwoławczy rozpoznaje sprawę w granicach środka odwoławczego, a w zakresie szerszym o tyle, o ile ustawa to przewiduje. § 2. Sąd odwoławczy jest obowiązany rozważyć wszystkie wnioski i zarzuty wskazane w środku odwoławczym, chyba że ustawa stano wi inaczej. 24 Art. 536 kpk Sąd Najwyższy rozpoznaje kasację w granicach zaskarżenia i podniesionych zarzutów, a w zakresie szerszym – tylko w wypadkach określonych w art. 435, 439 i 455. 45 Mateusz Popiel Art. 439 kpk – niezależnie od granic zaskarżenia i podniesionych zarzutów wyrok podlega uchyleniu, jeżeli w rachubę wchodzą drastyczne naruszenia prawa o Art. 434 kpk – związanie granicami podniesionych zarzutów Odpowiedź: Skoro ustawodawca wiąże (art. 434 kpk) sąd odwoławczy granicami środka odwoławczego tylko w określonym przypadku, to w pozostałych wypadkach nie wiąże, chyba, że zachodzi wypadek z art. 439 kpk. Zastrzeżenie związania zarzutami odnosi się do wniosków na niekorzyść. Rezultatem – sąd odwoławczy nie jest związany granicami podniesionych zarzutów, chyba, że jest to środek wniesiony nie niekorzyści przez czynnik fachowy. Także w tej sytuacji (związania) sądowi można orzekać poza granicami, jeżeli stwierdzi istnienie bezwzględnych przyczyn odwoławczych Uchylenie – neutralne Konkluzja – art. 439 kpk uwalnia związanie granicami zarzutów w sytuacji środka wniesionego na niekorzyść Art. 440 kpk – przepis, który również jest sformułowany podobnie. Przepis znosi związanie w przypadku oczywistych niesprawiedliwości orzeczenia. Przepis umożliwiający orzekanie na niekorzyść, jeśli orzeczenie było oczywiście niesprawiedliwe. Jeżeli sąd stwierdzi, że orzeczenie było niesprawiedliwe na korzyść – to nie musi się trzymać granic. Art. 457. par. 3 kpk 25– ogranicza obowiązki sądu odwoławczego do odniesienia się do zarzutów. Przepis niczego niewnoszący do dyskusji. Sad ma obowiązek wyjaśnienia nieuznania zarzutów. Czy podana sytuacja jest właściwa? o Inne, niż postępowanie przed sądem I instancji, ze względu na przedmiot rozstrzygnięcia Nie prowadzi się postępowania dowodowego co do istoty sprawy Zakaz prowadzenia postępowania dowodowego co do istoty sprawy generują kasatoryjność tego postępowania – nie ma od razu rozstrzygnięcia w II instancji, tylko sprawa wraca do I instancji Ograniczają sąd odwoławczy w orzekaniu na niekorzyść pomimo wniesienia środka na niekorzyść Nie mylić z zakazem refarmationis in peius – zakaz orzekania na niekorzyść, jeśli nie było na niekorzyść środka odwoławczego Reguła I – sąd odwoławczy nie może skazać osoby, którą uniewinniono w I instancji. Czyli co ma zrobić? Musi uchylić wyrok uniewinniający i skierować sprawę do ponownego rozpoznania, nie może wydać wyroku skazującego. Każdy wyrok skazujący podlega kontroli odwoławczej > ne pius Reguła II (art. 454 par. 3 kpk26) – przepis, który blokuje orzeczenia w instancji odwoławczej kary dożywotniego pozbawienia wolności, jeżeli takiej kary nie orzeczono w I instancji. Reguła III (art. 454 par. 2 kpk27) – sąd odwoławczy może orzec surowszą karę pozbawienia wolności, tylko gdy nie zmienia ustaleń faktycznych o Jednolitość orzecznictwa TK: dwuinstancyjność zachowana wtedy, kiedy sprawa przechodzi przez dwie instancje (muszą się sprawie przyjrzeć dwóch różnych instancji) – formalne rozumienie. Materialne rozumienie– każdy nowy element z orzeczenia musi podlegać kontroli odwoławczej. Więc albo stworzymy III instancję, ale wprowadzimy reguły ne peius – jedno i drugie powoduje przewlekłość. Ustawodawca wybrał reguły ne peius. Model postępowania jawi się, jako mocno kasatoryjny i trzeba pomyśleć nad jego reformatoryjnością (zamienialnością wyroku) Art. 439 kpk – jeżeli stwierdzi się poważne uchylenia (bezwzględna przyczyna) > musisz uchylić. Ukształtowanie postępowania ponownego (to, które toczy się po uchyleniu orzeczenia). Czy ono jest takie same, czy jednak się czymś rożni? Nie jest takie same. o Kiedy następuje uchylenie orzeczenia sądu I instancji, to ponowne rozpoznanie następuje w granicach uchylenia. Może sąd odwoławczy uchylić część orzeczenia, bo zaskarżono część orzeczenia. Postępowanie ponowne może być ograniczone do pewnych kwestii w stosunku do tego, co zostało już uchylone. 25 Przebieg postępowania odwoławczego Reguły ne peius Art. 457. § 1. Uzasadnienie wyroku sporządza się z urzędu w terminie 14 dni. § 2. Jeżeli sąd utrzymuje zaskarżony wyrok w mocy, uznając apelację za oczywiście bezzasadną, uzasadnienie sporządza się na wniosek strony, chyba że zostało zgłoszone zdanie odrębne. Przepisy art. 422 i 423 stosuje się odpowiednio. § 3. W uzasadnieniu należy podać, czym kierował się sąd wydając wyrok oraz dlaczego zarzuty i wnioski apelacji sąd uznał za zasadne albo niezasadne. 26 Art. 454 kpk § 3. Sąd odwoławczy nie może zaostrzyć kary przez wymierzenie kary dożywotniego pozbawienia wolności. 27 Art. 454 kpk § 2. Sąd odwoławczy może orzec surowszą karę pozbawienia wolności tylko wtedy, gdy nie zmienia ustaleń faktycznych przyjętych za podstawę zaskarżonego wyroku. 46 Mateusz Popiel Druga konfiguracja: wprawdzie sąd odwoławczy ma szerokie pole, ale nie korzysta z niego w pełni. Oskarżony składa apelację, że jest niewinny > Sąd odwoławczy stwierdza, że przypisanie sprawstwa jest prawidłowe, ale kara jest za surowa > utrzymuje wyrok w zakresie winy, ale uchyla w części o karze. Sąd I instancji orzekający ponownie jest związany zapatrywaniami prawnymi wyrażonymi przez sąd odwoławczy. Samodzielność jurysdykcyjna – art. 8 par. 2 kpk 28> a tu mamy wyjątek, bo sąd jest związany sposobem interpretacji. Dotyczy tylko zapatrywania prawnego, a nie faktów. Wiążą tylko zapatrywania co do prawa. Sąd I instancji ponownie rozpatrujący sprawę jest związany zapatrywaniami sądu II instancji co do zapatrywania na dalsze postępowanie (np. sugestia zasięgnięcia opinii biegłego w postępowaniu ponownym, przesłuchać określonego świadka) – tym jest związany sąd odwoławczy, ale nie oceną tych dowodów Sąd I instancji może poprzestać na ujawnieniu dowodów, które nie miały wpływu na uchylenie – żeby nie generować drugi raz przewlekłości. Co to jest dowód mający wpływ na uchylenie? Prof. nie wie. W tym postępowaniu działa zakaz reformationis in peius – zakaz pośredni. Absurdem byłoby to, gdyby ten zakaz działał w instancji odwoławczej. Jeśli uchylenie nastąpiło na korzyść, to sąd w ponownym postępowaniu nie może orzec na niekorzyść. o Wyrok sądu odwoławczego Rozstrzygnięcie o Utrzymuje wyrok w mocy – uznaje środki odwoławcze za niesłuszne o Orzekanie reformatoryjny – zmieniam orzeczenie w ten sposób, że … o Uchylenie i przekazanie do ponownego rozpoznania. Może nastąpić w całości, lub w części. Po uchyleniu jest możliwe umorzenie postępowania Uzasadnienie sądu odwoławczego inne, niż orzeczenie sądu I instancji. o Zmiana wyroku – inny standard uzasadnienia. W miejsce wyroku wprowadzam swój własny. Standard podobny jak wyrok w I instancji. Proces karny Wykład 19 (15.03.12.) Nadzwyczajne środki zaskarżania Środki, które uzupełniają system kontroli procesowej Nadzwyczajne środki zaskarżania o Nadzwyczajne, bo mają charakter wyjątkowy (służą do kwestionowania orzeczeń, które uprzednio uzyskały cechę prawomocności) o Zasada trwałości orzeczeń i domniemanie ich prawidłowości o Są jednak sytuacje wyjątkowe, gdzie prawomocne orzeczenie nie jest prawidłowe o Podstawy te musza być zakreślone drastycznie węziej o Prawomocność – ne bis in idem o Tryb, który prowadzi do wzruszenia domniemania prawomocności orzeczenia. o Gwarancyjność prawomocności orzeczenia dla oskarżonego o Podstawy wzruszenia na niekorzyść są określone węziej, niż na korzyść Kasacja Wznowienie postępowania Ale oba nie wyczerpują tematu, bo dotyczą wzruszania orzeczeń sądowych. A postępowanie karne może zakończyć się prawomocnie na etapie postępowania przygotowawczego. Możliwość wzruszenia w ramach środków nadzoru w ramach postępowania przygotowawczego. Sytuacja różna w zależności od tego, czy postawiono komuś zarzuty, czy nie. Zakończenie w fazie in rem – zanim komukolwiek postawiono zarzuty > można wznowić, kiedy pojawiają się nowe dowody Inna sytuacja, gdy postawi się komuś zarzut, a potem umarza się postępowanie. Możliwe wznowienie: nowe okoliczności, nowe dowody i musi być prokurator nadrzędny nad tym, który umorzył postępowanie. Wznowienie – niekoniecznie jest nowym środkiem zaskarżania – zasada skargowości (postępowanie w każdym jego etapie jest uruchamiane poprzez inicjatywę stron). Wznowienie – okoliczności mające miejsce po prawomocności 28 Dwa podstawowe środki Art. 8. § 2. Prawomocne rozstrzygnięcia sądu kształtujące prawo lub stosunek prawny są jednak wiążące. 47 Mateusz Popiel Kasacja nie jest możliwa z urzędu. Sąd Najwyższy nie może z urzędu zrobić kasacji. Kasacja - błędy proceduralne, błędy w zakresie prawa materialnego Bezwzględne przyczyny odwoławcze – mogą się pojawić po orzeczeniu. Kasacja Kognicja Sądu Najwyższego Sąd Najwyższy może rozpoznawać kasacje od wszystkich sądowych prawomocnych (apelacyjnego, okręgowego, a nawet rejonowego). Może się tak stać, że się uprawomocni orzeczenie sądu rejonowego, bo go nikt nie zaskarży. Dwie różne kasacje (terminologia doktrynalna): o Zwyczajna o Nadzwyczajna – podmioty szczególne – Prokurator Generalny, RPO i w ograniczonym zakresie Rzecznik Praw Dziecka Strony, które występowały jako strony w zaskarżanym orzeczeniu. Zakres zaskarżalności podmiotów szczególnych – znacznie szerszy. O ile strony mogą wnieść zaskarżenie orzeczenia sądu odwoławczego, to podmioty szczególne mogą wnieść kasacje od każdego orzeczenia, także I instancji. Strony nie mogą wnieść kasacji od orzeczeń sądu rejonowego. Strony mogą wnieść kasację tylko od wyroków, a podmioty specjalne od orzeczeń sądów kończących postępowanie Art. 521 kpk 29– kompetencje Prokuratora Generalnego, Rzecznika Praw Obywatelskich, Rzecznika Praw Dziecka – od każdego prawomocnego orzeczenia sądu kończącego postępowanie. Wyrok o uchylenie i ponownego rozpoznania – nie kończy postępowania i nie może być skarżony przez nikogo. Przesłanka wyczerpania toku instancji – np. skarga Strasburska. Przesłanka ta odnosi się do stron. Jeżeli postępowanie w toku instancji jest dwuinstancyjne, to kasacje możesz wziąć wtedy, gdy skorzystałeś z apelacji (np. dwóch oskarżonych, apelację wniósł jeden – wyrok może być skarżony tylko przez tego, który złożył apelacje). Np. kara z zawieszeniem, apelację złożył prokurator. Na skutek apelacji sąd orzeka na moją niekorzyść i uchyla zawieszenie kary. Musi być możliwość wzruszenia tej sytuacji > art. 520 par. 1 kpk 30– Strona, która nie zaskarżyła nie może wnieść kasacji, jeżeli orzeczenie w mocy, lub zmieniono na jej korzyść > jeśli na skutek apelacji zmieniono na jej niekorzyść, to ma ona otwartą drogę do kasacji, mimo że nie wnosiła apelacji. W zależności od podstawy kasacji kształtuje się dopuszczalność jej wniesienia. Nie dotyczą te rozważania podmiotów szczególnych – mogą one zaskarżyć orzeczenie sądu I instancji. Kasację można tylko raz wnieść (art. 522 kpk31). Apelacja powoduje, że orzeczenie nieprawomocne uzyskuje skutek prawomocności. Przy kasacji tak nie jest – jeżeli nie jest uwzględniona nic się nie zmienia (orzeczenie było prawomocne i pozostaje prawomocne). Sąd Najwyższy orzeka co do kasacji i koncentruje się na tym, czy słuszna jest kasacja. Sąd apelacyjny „utrzymuje zaskarżony wyrok w mocy” – czyni go prawomocnym, a sąd kasacyjny nie uprawomocnia nic, a co najwyżej oddala kasacje – nie orzeka co do wyroku. Orzeczenia SN przybierają także różną formę o Wyrok kasacyjny – uwzględnia, uchyla wyrok wyrokiem o Oddala kasację – postanowieniem o Ograniczenie ustawowe, że tylko raz można kasację wnieść. Kasacja zwyczajna (dopuszczalna dla stron) Ograniczenie dostępności kasacji – 2003 r Dopuszczalność zaskarżenia tych orzeczeń, które wywołują realną dolegliwość – kasacja dopuszczalna, kiedy orzeczono karę pobawienia wolności bez warunkowego zawieszenia. Na niekorzyść – tylko wtedy, kiedy wyrok uniewinniający, albo umarzający postępowanie. To ograniczenie nie dotyczy kasacji nadzwyczajnej – podmioty szczególne mogą wnosić kasację bez tych ograniczeń. Nie dotyczą ograniczenia bezwzględnych przyczyn odwoławczych z art. 439 kpk. Kasacje można podzielić na części dotyczące zarzutów Ograniczenie wynikające z sankcji i treści na niekorzyść nie dotyczą bezwzględnych przyczyn odwoławczych i podmiotów szczególnych. 29 Art. 521 kpk § 1. Prokurator Generalny, a także Rzecznik Praw Obywatelskich, może wnieść kasację od każdego prawomocnego orzeczenia sądu kończącego postępowanie. § 2. Rzecznik Praw Dziecka może wnieść kasację od każdego prawomocnego orzeczenia sądu kończącego postępowanie, jeżeli przez wydanie orzeczenia doszło do naruszenia praw dziecka. 30 Art. 520 kpk § 1. Do wniesienia kasacji uprawnione są strony. 31 Art. 522 kpk Kasację w stosunku do tego samego oskarżonego i od tego samego orzeczenia każdy uprawniony może wnieść tylko raz. 48 Mateusz Popiel Art. 523 kpk 32– podstawy kasacji – „inne rażące naruszenie prawa mogące mieć wpływ” o Związek generalnie sformułowany – hipotetyczny wpływ na orzeczenie dotyczy prawa materialnego. Uchyleń statystycznie jest niewiele (<1%). „Rażące naruszenie prawa” w konfrontacji z art. 438 kpk – nie wolno w trybie kasacji kwestionować ustaleń faktycznych i nie wolno wnieść kasacji wyłącznie z powodu niewspółmierności kary. Wiele zależy od sformułowania zarzutu. Nie można podnosić z powodu niewspółmierności – 438 pkt. 4 przy apelacji. Nie wolno wnieść kasacji z powodu rażącej niewspółmierności kary. Nie może być wniesiony „wyłącznie z powodu niewspółmierności kary” – wolno kwestionować orzeczenia co do kary pod warunkiem, że stoi za tym twierdzenie, że naruszono prawo. Proces karny Wykład 20 (22.03.12.) dr hab. Andrzej Światłowski Postępowanie szczególne Postępowanie szczególne – postępowanie służące określeniu odpowiedzialności karnej, różniące się w sposób istotny i z góry przewidziany przez ustawodawcę od zasadniczego (zwyczajnego) o Różnica przewidziana z góry przez ustawodawcą. -Do kodeksowych podstępowań szczególnych zalicza się: o Uproszczone o Prywatnoskargowe o Nakazowe o Przyspieszone o Niektórzy autorzy zaliczają także wojskowe -Pozakodeksowymi postępowaniami szczególnymi są: o Karne skarbowe o Wykroczeniowe o Przeciwko podmiotowi zbiorowemu o Poprawcze (sporne) -Pozakodeksowe postępowania szczególne są też nazywane odrębnymi (Marszał, Hofmański, Światłowski) -Postępowania szczególne kodeksowe o o o o 32 Uproszczone Prywatnoskargowe Nakazowe Przyśpieszone -Nietrudno zauważyć, że gdyby poważnie traktować zaprezentowaną definicję, za postępowania szczególne należałoby uznać także postępowania z art. 335, 336 i 387 kpk -Postępowanie szczególne o Nazwane Uproszczone Art. 523 kpk § 1. Kasacja może być wniesiona tylko z powodu uchybień wymienionych w art. 439 lub innego rażącego naruszenia prawa, jeżeli mogło ono mieć istotny wpływ na treść orzeczenia; kasacja nie może być wniesiona wyłącznie z powodu niewspółmierności kary. § 2. Kasację na korzyść można wnieść jedynie w razie skazania oskarżonego za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe na karę pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania. § 3. Kasację na niekorzyść można wnieść jedynie w razie uniewinnienia oskarżonego albo umorzenia postępowania z przyczyn wskazanych w art. 17 § 1 pkt 3 i 4 oraz z powodu niepoczytalności sprawcy. § 4. Ograniczenia przewidziane w § 2 i 3 nie dotyczą kasacji: 1) wniesionej z powodu uchybień wymienionych w art. 439, 2) w wypadku określonym w art. 521. 49 Mateusz Popiel o Prywatnoskargowe Nakazowe Przyspieszone Nienazwane 336 335 387 -Podział ze względu na stosunek do formalizmu postępowania zwyczajnego Tryby szczególne o Wzbogacone o Ekwiwalentne – w miejsce pewnych elementów pojawiają się inne o Zredukowane – służą załatwianiu spraw prostszych dowodowo i o niższym zagrożeniu karnym -Podział ze względu na sposób kształtowania danego trybu w ustawie Tryby I stopnia, II stopnia i dalszych o Zwyczajne Uproszczone Prywatnoskargowe Nakazowe Przyspieszone -Uzasadnienia wyodrębnienia trybów szczególnych Uzasadnienia o Podmiotowe Nieletni, podmioty zbiorowe, osoby zajmujące określone stanowiska o Mieszane Tryb przyspieszony, sprawy wojskowe o Przedmiotowe Sprawy prywatnoskargowe, tryb nakazowy, w niektórych krajach sprawy prasowe -Funkcja zróżnicowania postępowania Funkcja o Selekcyjna – wyłapanie spraw, które nie muszą być przepuszczone prze cały system o Adaptacyjna – dostosowanie postępowania do wymogów wynikających z prawa materialnego o Optymalizacyjna – procedura musi być jak najbardziej dopracowana do specyfiki danej kategorii spraw o Kryminalno-polityczna -Przejawy zróżnicowania jako mechanizmy selekcyjne Wniosek o warunkowe umorzenie o Rozpoznanie wniosku (ok. 5% załatwień, łącznie z rozprawą) Akt oskarżenia z wniosku z art. 335 o Rozpoznanie wniosku (ok. 50% załatwień) Akt oskarżenia o Postępowanie przyspieszone (w zaniku) o Postępowanie nakazowe (ok. 10%) o Postępowanie zwyczajne 387 kpk (ok. 10%) „zwyczajny” wyrok (ok. 25%) -Tryby szczególne realizują także pewne funkcje … Według ministerialnych statystyk, w roku 2011 na 469 088 osądzonych w sądach rejonowych przypadało 8631 osądzonych z oskarżenia prywatnego (ok. 2%) -Osobliwości postępowania uproszczonego polegają na: 1. Szerszym kręgu organów oskarżycielskich a. Art. 325d 2. Mniej sformalizowanej formie postępowania przygotowawczego – dochodzeniu (które jednak nie jest częścią postępowania uproszczonego) 50 Mateusz Popiel 3. 4. 5. 6. 7. a. Rozdział 36a – Dochodzenie, art. 325a par.1 i par. 2 Przyspieszenie tzw. postępowania przejściowego, a więc fazy między wniesieniem aktu oskarżenia do sądu a rozprawą a. 475 kpk Przejęciu jako reguł składu jednoosobowego sądu w I i dopuszczenie w II Rezygnacji z obowiązkowego udziału oskarżyciela publicznego a. Art. 477 kpk b. Art. 478 kpk Dopuszczanie orzekania wyrokiem zaocznym a. Art. 479, 480 kpk Skrócenie przerwy a. Art. 484 par. 1 kpk -Wszczęcie o Śledztwo (ok. 18% spraw) Postępowanie zwyczajne o Dochodzenie (ok.82% spraw) Postępowanie uproszczone -- Art. 332 -Przyspieszenie postępowania przejściowego – art. 475 kpk -Art. 4474a par. 1, 2, 3, 4 -Wyrok zaoczny o Nie stawił się oskarżony o Nie stawił się obrońca -- Art. 481, art. 482 kpk -Postępowanie prywatnoskargowe Odmienności postępowania prywatnoskargowego polegają na: 1. Złagodzonych wymogów i zasad składania skargi (Art. 487-488 kpk) a. 448 par. 1 2. Obowiązkowe posiedzenia pojednawcze a. Art. 489 par. 1, 2 kpk, art. 490 par. 1, 2 kpk 3. Możliwość mediacji i ugody a. Art. 493, art. 494 kpk 4. Uproszczenia w kierowaniu sprawy na rozprawę 5. Dopuszczeniu skutecznego odstąpienia od oskarżenia a. Art. 496 par. 1, 2 kpk 6. Dopuszczenie oskarżenia wzajemnego 7. Ingerencja prokuratora w oskarżenie wzajemne 8. Skład sądu do niedawna 9. Występuje oskarżyciel prywatny zamiast publicznego 10. Brak możliwości zastosowania art. 335 kpk 11. Specyficzne uregulowanie jawności -Art. 157 kk Art. 212 kk Art. 216 kk Art. 217 kk -Dawniej również naruszenie miru domowego i naruszenie korespondencji -Art. 101 kpk -- Rozdział 6 Art. 59 kpk 51 Mateusz Popiel Art. 60 -Postępowanie nakazowe Art. 500 kpk Wyrok nakazowy może być wydany wtedy, gdy było prowadzone dochodzenie Art. 501 kpk Art. 502 kpk Art. 503 kpk Art. 504 kpk Art. 595 kpk – sprzeciw o charakterze niweczącym -Postępowanie przyspieszone Art. 517a, art. 517b – sprawy podlegające rozpoznaniu w trybie uproszczonym, a nie ma takich przestępstw, bo jest śledztwo prowadzone w trybie uproszczonym Art. 177 kpk Art. 517c Art. 517d Art. 517 ea -Projekt komisji kodyfikacyjnej Skreśla się Rozdział 51 Zmienia się art. 485, 489, 492, 494 (…) ____________________________________________________________________________________________________________ Proces karny Wykład 21 (29.03.12.) Kasacja Sąd proceduje nad zarzutami stawianymi prawomocnemu orzeczeniu Jeżeli zarzuty okażą się trafne – rezultatem będzie uchylenie orzeczenia. Może być uchylenie nie tylko wyroku sądu I instancji, ale także sądu II instancji – to zależy od charakteru uchybienia. Wyroku sądu I instancji zaskarżyć kasacją nie można. Poważne uchybienia o Zły skład sądu I instancji – jego orzeczenie objęte wadą. Sąd II instancji tego nie dostrzegł. o Brane pod uwagę poza granicami zarzutów o Może być też dotknięte wadą tylko orzeczenie II instancji. o Różne możliwości jeśli chodzi o głębokość uchylenia Sąd odwoławczy orzeka w sytuacji, kiedy wyrok zaskarżony jest nieprawomocny. Natura orzekania II instancji polega na tym, że orzeczenie nieprawomocne przekształca w prawomocne. A sąd kasacyjny orzeka, kiedy postępowanie jest już skończone. W zależności od rozstrzygnięcia orzeczenie tworzy nową sytuację, lub nie tworzy. Sąd Najwyższy nie może utrzymać wyroku w mocy – może tylko uchylić. Jeżeli się oddala kasację, to czy należy orzekać wyrokiem, czy postanowieniem? Oddala kasację postanowieniem, a wydaje wyrok postanowieniem. W postępowaniu kasacyjnym jeśli nie jest konieczne wydanie wyroku, to Sąd Najwyższy orzeka jednoosobowo (oddalić kasację może jednoosobowo, ale uwzględnić kasację już nie). o Instytucja przed-sądu – selekcja dokonywana przez sędziów bez udziału stron. o Skoro można oddalić kasację w składzie jednoosobowym, to można i w większym. Jeżeli kasacja wpływa do SN, to w pierwszej kolejności jest kierowana na posiedzenie jednoosobowe i on może skierować ewentualnie na skład 3 osobowy Forma orzekania o Jednoosobowe posiedzenie Sądu Najwyższego – za biurkiem, bo bez udziału stron, na którym kasacja może być oddalona, jako oczywiście bezzasadna. Może być oddalona, jako bezzasadna, ale tylko może to nastąpić na rozprawie. Uchwała SN z 28.03.12 – problem zewnętrznej jawności posiedzeń Czy posiedzenia sądu karnego są jawne, czy nie? 52 Mateusz Popiel Art. 45 ust. 1 Konstytucji 33 – jawne rozpoznanie sprawy > jawność wynika z Konstytucji. Wyłącznie jawności może nastąpić na mocy przepisu ustawy. Sąd Najwyższy: przyjmuje się zasadę, że posiedzenia sądowe są jawne, ale te tylko, o którym mowa w ustawie o ustroju sądów powszechnych. Od tak rozumianej sprawy można konstruować wyjątki. Czy kasacja jest sprawą? Sąd na posiedzeniu może uwzględnić kasację uznaną za oczywiście zasadną (kpk) Jawność zewnętrzna (jawność dla publiczności) i jawność wewnętrzna (jawność dla stron) Jawność wewnętrzna – art. 96 kpk 34 Posiedzenie bez udziału stron w przedmiocie uznania za oczywiście bezzasadną – rzecz mieszana, a więc jawne. Strony mogą przyjść, słuchać i być Wyrok wykonuje się, gdy jest prawomocny – wniesienie kasacji nie ma znaczenia. Sąd Najwyższy może wstrzymać wykonanie orzeczeń. Kazus Rolnik, któremu zarzucono, że jego pies miał kontakt z wściekłym lisem, więc powinien psa oddać na obserwacje. Oskarżono o spowodowanie powszechnego niebezpieczeństwa. Orzeczono warunkowe zawieszenie kary 2 lat pozbawienia wolności i orzeczono uśpienie psa. Sąd Najwyższy orzekł wykroczenie. Uchylenie wyroku Co należy robić w takiej sytuacji? Sąd Najwyższy uchylając wyrok może zastosować środki zapobiegawcze Postanowienia Sądu Najwyższego nie podlegają zaskarżeniu, ale jest wyjątek – istnieje możliwość złożenia środka odwoławczego do równoważnego składu sądu. Jeżeli Sąd Najwyższy uchyla i nie robi nic – nakaz zwolnienia Wznowienie Kasacja służy do naprawiania błędów, a wznowienie do tego, co się wydarzyło po wydaniu orzeczenia. Z urzędu można postępowanie wznowić. Wznowić można postępowanie, które zakończyło się prawomocnym wyrokiem. Inaczej niż, przy kasacji nie musi to być po II instancji – nie ma warunku wyczerpania drogi prawnej. Podstawy wznowienia postępowania Wznowienie Propter falsa Wznowienie z powodu popełnienia przestępstwa (nie chodzi o przestępstwo, które jest przedmiotem postępowania, ale chodzi o przestępstwo popełnione w związku z postępowaniem). Szczególne przestępstwa: przekupienie sędziego, prokuratora (rzadko wychodzi na jaw), fałszywe zeznania Czasem są sytuacje, że wyrok skazujący nie może zapaść, a przestępstwo było (łapówka wyszła po przedawnieniu > nie można skazać sędziego, bo jest przedawnienie) > wyrok skazujący, ale orzeczenie, że wyrok skazujący nie może zapaść. Może nastąpić zarówno na korzyść, jak i na niekorzyść (Można uchylić wyrok uniewinniający) Ograniczenie przy wznowieniu na niekorzyść – na niekorzyść wolno wznowić postępowanie tylko w terminie 6 miesięcy. Osoba oskarżona o popełnienie przestępstwa musi korzystać z jakichś udogodnień Wznowienie Propter nova Z powodu nowości/ nowych okoliczności. „Nowe fakty, lub dowody” – pod warunkiem, że nie były znane sądowi w trakcie orzekania. Nowe fakty, lub dowody mogą działać tylko na korzyść, nie mogą działać na niekorzyść Problem w związku z pojawieniem się nowych technik badawczych. Nie każdy nowy fakt i dowód: o Dowód, że skazany nie popełnił czynu o Nowe fakty i dowody wskazujące, że skazanego czyn nie podlega karze o Nowe fakty i dowody świadczące, że jest niewinny, a nie te, że jest winny 33 Art. 45 Konstytucji 1. Każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależn y, bezstronny i niezawisły sąd. 34 Art. 96 kpk § 1. Strony oraz osoby niebędące stronami, jeżeli ma to znaczenie dla ochrony ich praw lub interesów, mają prawo wziąć udział w posiedzeniu wówczas, gdy ustawa tak stanowi, chyba że ich udział jest obowiązkowy. § 2. W pozostałych wypadkach mają one prawo wziąć udział w posiedzeniu, jeżeli się stawią, chyba że ustawa stanowi inaczej. 53 Mateusz Popiel o Umorzył, lub warunkowo umorzył pomimo, iż powinien był uniewinnić Jeżeli wniosek zostanie złożony – każdy nowy dowód podlega wstępnej ocenie na podstawie wszelkich dotychczasowych dowodów – musi być przesądzający Wniosków o wznowienie setki tysięcy, a wznowień niewiele Podstawa związana z wydaniem orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego TK wydał orzeczenie o niekonstytucyjności przepisu na podstawie, którego skazano Orzeczenie trybunału międzynarodowego Art. 540 kpk 35 Orzeczenie ETPCz w Strasburgu. Skarga do Strasburga nie można wywołać uchylenia wyroku, ale może stwierdzić, że w związku z tym wyrokiem doszło do naruszenia konwencji Potrzeba wznowienia powinna wynikać z możliwości „naprawienia” orzeczenia ____________________________________________________________________________________________________________ Proces karny Wykład 22 (5.04.12.) Postępowanie w przedmiocie wznowienia postępowania i środki poza-procesowe Wznowienie postępowania Zaistnienie bezwzględnych przyczyn odwoławczych (art. 542 par. 3 kpk36) Czy nie można złożyć wniosek o wznowienie? Art. 9 par. 2 kpk37? o Uchwała składu 7 sędziów SN: to jest szczególna sytuacja, jest wyłączna kompetencja sądu i strona nie może złożyć wniosku. Między innymi dlatego, że strona ma kasację. o Jeżeli obrońca dostrzega bezwzględną przyczynę odwoławczą, to pisze wniosek o wznowienie (chociaż jest niedopuszczalny) i sąd widząc to, wznawia z urzędu. Pozostawia wniosek bez rozpoznania, bo jest niedopuszczalny i wznawia z urzędu. Bezwzględne przyczyny odwoławcze stanowią podstawę i wznowienia, i kasacji. Ale nie może być przedmiotem wznowienia, jeżeli sprawa była przedmiotem kasacji. Sąd Najwyższy zajmuje się zarzutami, ale jeżeli dostrzeże bezwzględną przyczynę odwoławczą, bierze ją pod uwagę. Ta regulacja prowadzi do tego, że jeżeli w sprawie była rozpoznawana kasacja i została oddalona, to nie można wznowić postępowania z bezwzględnej przyczyny odwoławczej. Kilka nowszych podstaw wznowienia postępowania Art. 540a kpk 38 (mały świadek koronny i umorzenie absorpcyjne postępowania) Mały świadek koronny – dobrodziejstwa w stosunku do oskarżonego, który współpracuje z organami ścigania (Art 60 kk). To dobrodziejstwo działa tak długo, jak długo świadek podtrzymuje swoje zeznania. Jeżeli na rozprawie zmieni zeznania na korzyść oskarżonych – istnieje podstawa, aby wznowić postępowanie w stosunku do niego. „Prymitywna zemsta aparatu ścigania”. 35 Art. 540 kpk § 3. Postępowanie wznawia się na korzyść oskarżonego, gdy potrzeba taka wynika z rozstrzygnięcia organu międzynarodowego działającego na mocy umowy międzynarodowej ratyfikowanej przez Rzeczpospolitą Polską. 36 Art. 542 kpk § 3. Postępowanie wznawia się z urzędu tylko w razie ujawnienia się jednego z uchybień wymienionych w art. 439 § 1, przy czym wznowienie postępowania jedynie z powodów określonych w pkt 9–11 może nastąpić tylko na korzyść oskarżonego. 37 Art. 9 kpk § 2. Strony i inne osoby bezpośrednio zainteresowane mogą składać wnioski o dokonanie również tych czynności, które organ może lub ma obowiązek podejmować z urzędu. 38 Art. 540a kpk Postępowanie sądowe zakończone prawomocnym orzeczeniem można wznowić , jeżeli: 1) skazany, do którego zastosowano przepis art. 60 § 3 lub 4 Kodeksu karnego lub art. 36 § 3 Kodeksu karnego skarbowego, nie potwierdził w postępowaniu karnym ujawnionych przez siebie informacji, 2) zachodzi okoliczność określona w art. 11 § 3. 54 Mateusz Popiel Umorzenie absorpcyjne (art. 11 kpk39) – kilka zarzutów bardzo poważnych i kilka bardzo mało poważnych – rezygnujemy z mniej ważnych, a ścigamy te ważniejsze. Z procesowego punktu widzenia skazujemy za czyn poważny i umarzamy. Po jakimś czasie okazuje się, że to skazanie za poważniejszy czyn zostaje uchylone, bo okazuje się, że nie on jest sprawcą i wtedy można sądzić, za mniej poważniejszy czyn. Art. 540b kpk 40– implementacja decyzji ramowej dotyczącej skazania pod nieobecność (in absente). Istnieje możliwość taka, żeby odmówić uznania orzeczenia wydanego w innym kraju członkowskim, jeżeli zostało wydane pod nieobecność oskarżonego w innym kraju członkowskim, chyba, że w tym kraju członkowskim istnieją procedury wznowienia postępowania. Daje to możliwość państwom członkowskim odmowy uznania orzeczenia. Zapewniamy orzeczeniom wydanym przez polskie sądy szerszą wykonalność. o Tyle, że w prawie polskim nie ma obowiązku obecności na rozprawie, a także istnieją ogłoszenia wyroku pod nieobecność. Tym bardziej, że istnieje postępowanie nakazowe (nie zawiadamia się o terminie, a doręcza mu się orzeczenie umożliwiając sprzeciw) o Błąd ustawodawczy, który jak najszybciej trzeba naprawić. Należało uniemożliwić skazywania ludzi pod ich nieobecność, bo tak, to istnieje możliwość wznowienia, albo odmowy wykonania orzeczeń za granicą (!) Przymus adwokacki, jak przy kasacji (chodzi o uchronienie sądów przed napływem setek wniosków o wznowienie; tyle że skazani wnioskują o obrońców) Właściwość sądów o Wznowienie w rejonie raczej nie następuje – decyzje podejmuje wyższy sąd (do 1991 nie było sądów Apelacyjnych, więc od okręgu wnioski kierowano do Sądu Najwyższego, a wznowienie możliwe w każdym czasie) Tryb wznowienia postępowania o Jeśli wniosek przejdzie sito formalne, to najczęściej taki wniosek jest oddalany. Ale to oddalenie nie korzysta z powagi rzeczy osądzonej (ne bis in idem) – można złożyć kolejny wniosek później. o Dwie fazy wznowieniowe I. Postępowanie, czy w ogóle należy wznowić (rozpoznanie wniosku pod względem przyczyn) II. Postępowanie po wznowieniu (jeszcze raz rozpoznana sprawa) Można orzec ostatecznie już w I fazie – w momencie uchylenia wadliwego wyroku ściganie jest niemożliwe, bo nastąpiło przedawnienie. W związku z tym, jeżeli się uchyla to w razie przedawnienia się od razu umarza. Chyba, że istnieją podstawy do uniewinnienia – można uniewinnić nawet wtedy, gdy nastąpiło przedawnienie. Może uniewinnić jeżeli skazanie jest oczywiście niesłuszne. o Może zostać wydany w wyniku wznowienia dokładnie taki sam wyrok, ale może się okazać nawet, że sąd wznowieniowy uniewinni, lub przejdzie na łagodniejszą kwalifikację. Postępowanie w przedmiocie wznowienia Trzy inne środki (środki pozaprocesowe) Skarga do ETPCz o W ścisłym związku ze skargą na przewlekłość. Jest to środek międzynarodowy. o Trybunał Strasburski nie jest sądem w rozumieniu polskiej konstytucji w związku z czym nie może wyroku polskiego sądu zmienić, czy uchylić. Nie ma możliwości kwestionowania orzeczeń. 39 Art. 11 kpk § 1. Postępowanie w sprawie o występek, zagrożony karą pozbawienia wolności do lat 5, można umorzyć, jeżeli orzeczenie wobec oskarżonego kary byłoby oczywiście niecelowe ze względu na rodzaj i wysokość kary prawomocnie orzeczonej za inne przestępstwo, a interes pokrzywdzonego temu się nie sprzeciwia. § 2. Jeżeli kara za inne przestępstwo nie została prawomocnie orzeczona, postępowanie można zawiesić. Zawieszone postępowanie należy umorzyć albo podjąć przed upływem 3 miesięcy od uprawomocnienia się orzeczenia w sprawie o inne przestępstwo, o którym mowa w § 1. § 3. Postępowanie umorzone na podstawie § 1 można wznowić w wypadku uchylenia lub istotnej zmiany treści prawomocnego wyroku, z powodu którego zostało ono umorzone. 40 Art. 540b kpk § 1. Postępowanie sądowe zakończone prawomocnym orzeczeniem można wznowić na wniosek oskarżonego, złożony w terminie zawitym miesiąca od dnia, w którym dowiedział się o zapadłym wobec niego orzeczeniu, jeżeli: 1) sprawę rozpoznano pod nieobecność oskarżonego, któremu nie doręczono zawiadomienia o terminie posiedzenia lub rozprawy albo doręczono je w inny sposób niż osobiście, gdy wykaże on, że nie wiedział o terminie oraz o możliwości wydania orzeczenia pod jego nieobecność, 2) orzeczenia, o którym mowa w art. 100 § 2 i 3, wydanego pod nieobecność skazanego oraz orzeczenia, o którym mowa w art. 479 § 1, nie doręczono skazanemu albo doręczono w inny sposób niż osobiście, gdy wykaże on, że nie wiedział o jego treści oraz o przysługującym mu prawie, terminie i sposobie wniesienia środka zaskarżenia. § 2. Przepisu § 1 nie stosuje się w wypadkach, o których mowa w art. 136 § 1 oraz art. 139 § 1, a także jeżeli w rozprawie lub posiedzeniu uczestniczył obrońca. 55 Mateusz Popiel o o o o Jedynym zadaniem ETPCz jest badanie, czy w indywidualnej sprawie, tego, który złożył skargę, doszło do naruszenia którejś z gwarancji Europejskiej Karty Praw Człowieka i Podstawowych Wolności Naruszenie tych praw może nastąpić w różny sposób. Przykład Doszło do naruszenia konwencji w ten sposób, że naruszono polskie prawo, postąpiono niezgodnie z prawem Doszło do naruszenia konwencji, ale postąpiono zgodnie z prawem polskim Prawo jest niezgodne z konwencją – to nakłada na kraj dostosowanie prawa do standardów, trzeba zmienić prawo. Ale co to da klientowi? Jeżeli się zmieni prawo, to może wykreować podstawę do wznowienia jego sprawy. Np. przepis przewidujący karę pręgierza należy zmienić przepis karny i wznowić postępowanie. (Pierwszy wyrok na niekorzyść Polski – prawo pozwalało rozpoznanie apelacji pod nieobecność oskarżonego > przepis zmieniono) Zasądzając ETPCz zasądza odszkodowanie i państwo polskie musi zapłacić. Przewlekłość postępowania Wiąże się ze skargą na przewlekłość (inny środek) Trybunał dokonał wolty, zmiany orzecznictwa. Trybunał zobowiązał państwa do utworzenia środka prawnego przeciwko przewlekłości. Sprawa Kudła v. Polska Wyczerpanie drogi prawnej – ponieważ nie było żadnych przepisów krajowych, to nie było żadnej drogi w tej kwestii. Stwierdzono, że art. 13 odnosił się także do przewlekłości (skarga na przewlekłość w kraju). W państwie, który szanuje Konwencje musi taka procedura istnieć. Skarga na przewlekłość postępowania o Która przysługuje do sądu o Istnieje odrębna ustawa o Dotyczy także postępowania przygotowawczego o Skutek jest taki, że jeżeli postępowanie trwa, a jest przewlekłe, to sąd rozpoznający skargę stworzy jakieś wytyczne („pogoni”) o W tym trybie istnieje możliwość uzyskania odszkodowania (ETPCz może zasądzić więcej) Skarga Konstytucyjna o Również środek pozaprocesowy o TK nie może uchylić wyrok sądu karnego. o Nie można w trybie skargi konstytucyjnej kwestionować orzeczeń sądowych (Niemcy mają taką skargę). o W Polsce jest indywidualny wniosek o stwierdzenie niekonstytucyjności prawa o Można kwestionować normę prawną na jakiej oparto orzeczenie o Jeśli TK stwierdzi niekonstytucyjności, to otwiera się wznowienie postępowania. Art. 540 kpk o W procesie karnym stosuje się zarówno prawo karne materialne jak i procesowe – oba mogą być zaskarżone o Zakwestionowanie art. 148 par. 2 kk ze skutkiem jego uchylenia, co spowodowało wznowienia postępowań o Skutek orzeczenia nie jest automatyczny, tylko pośredni, bo Trybunał nie ma kompetencji zmienić orzeczenia. o Skutek może odnosić się nie tylko do tej jednej sprawy o Oddziaływuje na proces pośrednio, ale w szerokim zakresie (tak samo jest ze skargą Strasburska). Inne środki, ale nie tego typu (nieprzysługujące stronom) Pytanie prawne do Sądu Najwyższego Pytanie prawne do Trybunału Sprawiedliwości UE – może być skierowane przez sąd mający problem z interpretacją normy prawa europejskiego ____________________________________________________________________________________________________________ Proces karny Wykład 23 (12.04.12.) Postępowania po uprawomocnieniu się orzeczenia Postępowania w przedmiocie podjęcia warunkowo umorzonego postępowania. Pozostałe postępowania są przedmiotem prawa karnego wykonawczego Jedyny organ uprawniony do warunkowego umorzenia postępowania to tylko sąd i następuje to wyrokiem W przepisach kpk nie ma napisane, w jakich sytuacjach należy postępowanie podjąć Nie jest napisane, kiedy sprawca sprzeniewierzył się obowiązkom, próbom, nałożonym nań w ramach warunkowego 56 Mateusz Popiel 41 umorzenia W kpk mamy tylko sposób, w jaki proceduje się nad problematyką procedowania w przypadku podjęcia postępowania warunkowo umorzonego Dochodzenie odszkodowania Wyłącznie od Skarbu Państwa za szkody i krzywdy spowodowane niesłusznym orzeczeniem pozbawienia wolności, lub niesłusznym aresztowaniem, lub tymczasowym aresztowaniem Czasem samo postawienie kogoś w świetle niesłusznego zarzutu powinno implikować możliwość dochodzenia odszkodowania, bo chociaż nie ma fizycznej szkody czy krzywdy, to jest pewna stygmatyzacja, (np. w środowisku zamieszkania czy pracy) Zabezpieczenie majątkowe czy poręczenie majątkowe - oskarżony albo inna osoba musi zdeponować pewne wysokie kwoty jest to nieraz cena za to, że nie będzie aresztowany W wielkich sprawach gospodarczych są często żądane bajońskie sumy, których wpłacanie rujnuje firmy, czy tamuje ich płynność finansową Szkody mogą być wyrządzone nie tylko osobie stojącej pod zarzutem popełnienia przestępstwa, ale też innej osobie. Podobnie przeszukanie może być przeprowadzone gdzie indziej, niż w domu podejrzanego. Konstrukcja Rozdziału 58 kpk - przepisy stanowiące lex specialis w stosunku do ogólnych przepisów dot. odpowiedzialności za szkody wyrządzone przez funkcjonariuszy Odszkodowanie za niesłuszne skazanie Sytuacja, gdy doszło do prawomocnego skazania - uprawomocnił się wyrok skazujący (!) Skąd mamy wiedzieć, że jest ono niesłuszne? Postępowanie to jest dwuetapowe: Wyłącznie sytuacje, w których na początku drogi prawomocne skazanie zostało uchylone, czyli zainteresowany uzyskał wyrok w trybie środków nadzwyczajnych i ten wyrok prawomocny "upadł" Uniewinnienie - ktoś był uniewinniony, a potem w trybie kasacji uchylono wyrok uniewinniający i ta osoba naprawdę siedziała w więzieniu Ktoś mógł też zostać skazany na karę łagodniejszą, a odbył karę surowszą (musiał odbyć więcej, niż wynikało to z tego wyroku). Skazano na 5 lat, odsiedział 3, ponownie wymierzono mu 3 lata - czyli 1 rok był za długo Odszkodowanie jest tylko za tę karę, której nie powinno było się ponieść Sytuacje szczególne Kpk nakazuje stosować odpowiednio ww. regulację wtedy, kiedy po uchyleniu wyroku w trybie kasacji, lub wznowienia postępowanie umorzono - jest to dyskusyjne, bo różne są podstawy umorzenia Wydano wyrok skazujący o 2 dni za późno, człowiek karę tę odbył - a nie powinien był odbyć Skazano kogoś za zgwałcenie, uprawomocnił się wyrok, zainteresowany odbył karę, potem się okazuje, że pokrzywdzona wcale nie złożyła wniosku o ściganie (gwałt jest tylko prywatnoskargowy), trzeba "wywrócić" całe to postępowanie Ktoś jest prawomocnie skazany, następnie następuje uchylenie tego wyroku z powodu jakiejś wady, np. niewłaściwy skład, ale już się przedawniło Odpowiednie stosowanie tych reguł do środków zabezpieczających Art. 552 § 3 kpk41 o Dotyczy to wyłącznie środków zabezpieczających, które ingerują w wolność o Nie jest wymagana przesłanka odbycia kary Środki przymusu procesowego, wiążące się z pozbawieniem wolności Nie musimy tu wcale domagać się dwuetapowości Sądowi pozostawia się ustalenie przesłanek niewątpliwej niesłuszności zastosowania zatrzymania Co to znaczy "niewątpliwie niesłuszne" - czy jest to zasada winy, czy zasada ryzyka (odwołanie do cywilistyki) Niektórzy: nie każde niesłuszne, tylko niewątpliwie niesłuszne Do 1998 r. jednolita praktyka sądów przyjmująca zasadę winy Postępowanie w tych sprawach zmierzało zawsze do oceny, czy aresztowanie to było niesłuszne już w samej chwili jego zastosowania Czy gdy zastosowano areszt były wystarczające dowody, czy nie? Art. 552 kpk § 3. Prawo do odszkodowania i zadośćuczynienia powstaje również w związku z zastosowaniem środka zabezpieczającego w warunkach określonych w § 1 i 2. 57 Mateusz Popiel Państwo ponosi ryzyko działalności sowich organów, w tym aparatu ścigania Jeżeli okaże się, że jednak materialnie ta decyzja była błędna - co wtedy ? Uchwała SN z 1998 r.: o Państwo prawa odpowiada na zasadzie ryzyka o Pod uwagę trzeba wziąć nie tylko moment zastosowania środka, ale także te, które ujawniły się później o Termin, w ramach którego można z wnioskiem o takie odszkodowanie wystąpić Nie ma tu orzekania z urzędu Zawsze podstawą procedowania w tej sprawie jest wniosek Termin, w jakim można żądać tego odszkodowania jest terminem przedawnienia o Ma on charakter cywilny i właśnie przepisy prawa cywilnego przy nim stosujemy o Kc przewiduje ogólny termin 10 letni do przedawnień, a w tym przypadku mamy tylko 1 rok. Przyjmuje się, że jest to termin końcowy, po zakończeniu postępowania jest 1 rok. Ale nic nie stoi na przeszkodzie, by złożyć wcześniej, ale znowu, gdy wcześniej, to sądy często odrzucają takie wnioski jako przedwczesne o Jest o sytuacja problematyczna, bo raczej termin 1 roku jest tu terminem maksymalnym Kto może taki zarzut w procesie karnym podnieść? Prokurator - czy jest on przeciwnikiem w procesie odszkodowawczym wytoczonym Skarbowi Państwa? Udział w rozprawie prokuratora jest rozprawa Art. 46 kpk42 - a w tym przypadku jest to rozprawa. Ale on ma tylko obowiązek, by tam być Zresztą, Skarb Państwa reprezentują radcy Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa, albo statio fisci - natomiast jest przepis, który przewiduje, że oni w takim postępowaniu odszkodowawczym nie uczestniczą, więc: Skarbu Państwa w tym postępowaniu nikt nie reprezentuje Jest to ułomny proces ze względu na kontrowersyjny zakres i niezapewnienie uczestnictwa reprezentacji pozwanego, czyli Skarbu Państwa W kpk przewidziano regres o Jeżeli Skarb Państwa wypłaci odszkodowanie osobie uprawnionej, to wtedy przysługuje mu regres wobec osoby, która swoim postępowaniem, procedowaniem zawiniła i doprowadziła do takiej sytuacji o Art. 557 kc43 o Również sędzia powinien tu odpowiadać o Ale to rozwiązanie jest także ułomne, bo nie wiadomo, kto miałby występować w stosunku do prokuratora czy sędziego, czy policjanta z roszczeniem, skoro wyłączono tu z udziału Prokuratorię Generalną Skarbu Państwa Przepis ten obowiązuje od 1997 r. i nie było ani jednego procesu Nie ma więc możliwości pociągnięcia funkcjonariusza do odpowiedzialności odszkodowawczej, można jedynie do odpowiedzialności karnej Ułaskawienie Jest uregulowane w kpk, ale też nie do końca Jest to uwolnienie od skutków orzeczenia, ale nie od samego orzeczenia Nie jest to nadzwyczajny środek odwoławczy, czy środek nadzoru Jeżeli sąd skaże kogoś, a prezydent go ułaskawi, to ten człowiek jest nadal skazany, chyba że Prezydent zdecyduje o wykreśleniu jego wpisu z Rejestru Karnego "Monteskiusz przewraca się trochę w grobie", bo jest to pogwałcenie koncepcji trójpodziału władzy o Podobnie amnestia, tylko jest to prerogatywa władzy ustawodawczej Amnestia uchwalona przez Parlament jest generalna i dotyczy wszystkich. Ułaskawienie jest indywidualne i dotyczy konkretnego człowieka, choć może dotyczyć kilku naraz Sprawiedliwość polega też na tym, że ludzie są wobec prawa równi Prezydent może podjąć decyzję z ominięciem procedur, nie ma regulacji dot. tego, co Prezydent może zrobić: darować całość kary, darować część kary, zawiesić wykonanie kary, zniesienie skutków skazania przez wcześniejsze zatarcia Wpis z Rejestru Karnego jest kasowany, gdy następuje zatarcie skazania - Prezydent może także ten wpis skasować ____________________________________________________________________________________________________________ 42 Art. 46 kpk W sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego udział prokuratora w rozprawie jest obowiązkowy, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej. 43 Art. 556 kpk § 1. Sprzedawca jest odpowiedzialny względem kupującego, jeżeli rzecz sprzedana ma wadę zmniejszającą jej wartość lub użyteczność ze względu na cel w umowie oznaczony albo wynikający z okoliczności lub z przeznaczenia rzeczy, jeżeli rzecz nie ma właściwości, o których istnieniu zapewnił kupującego, albo jeżeli rzecz została kupującemu wydana w stanie niezupełnym (rękojmia za wady fizyczne). § 2. Sprzedawca jest odpowiedzialny względem kupującego, jeżeli rzecz sprzedana stanowi własność osoby trzeciej albo jeżeli jest obciążona prawem osoby trzeciej; w razie sprzedaży praw sprzedawca jest odpowiedzialny także za istnienie praw (rękojmia za wady prawne). 58 Mateusz Popiel Proces karny Wykład 24 (19.04.12.) dr A. Górski Postępowanie w sprawach karnych ze stosunków międzynarodowych (Dział XIII) Art. 607 Europejski Nakaz Aresztowania Ekstradycja - Art. 55 Konstytucji – nowelizacja. Kiedyś ekstradycja była bezwzględnie zakazana o 2004: zdefiniowanie ekstradycji na potrzeby kpk o Wyrok TK P1/05 – ówczesny art. 607p jest niezgodny z art. 55 konstytucji (zakaz ekstradycji) Statut Rzymski, a wydawanie obywateli – państwo powinno być zobligowane dostarczyć zbrodniarza pod jurysdykcję bez względu na to, czy ma obywatelstwo, czy też nie. Stały Międzynarodowy Trybunał Karny – opiera się na współpracy ENA o Jest wydawany i wykonywany o Wydawany – rozstrzygnięcie przez sąd w którym nie ma tej osoby, która chce prowadzić proces i wykonywać karę. Państwo, które wydaje ENA ma jakieś kwantum dowodów pozwalające sądzić, że proces jest zasadny. o Kazus Adama G. o Problem proporcjonalności Wykonanie ENA o Karze się sądowi preliminować jaka kara ma być wymierzona. Jeżeli mniejsza, niż 4 miesiące, to zaleca się nie wydawać. Zasada podwójnej karalności Przesłanka współpracy w sprawach karnych Dwojakie rozumienie o Jako czysto proceduralna przesłanka – jeśli jest spełniona, to wydaje się daną osobę o Jako gwarancja praw człowieka Zasada podwójnej karalności wymaga, aby przestępstwo było zagrożone ustawą karną. Dany czyn ma być opisany, jako przestępstwo. Wykonywanie kary – nulle poena sine lege. Kazus Jakuba T. – art. 607s par. 4 o SN: Wykonanie wyroku nieprzewidzianego prawem polskim nie jest niezgodne z nullum poena sine lege. Sprawa mimo wszystko nierozstrzygnięta. 2004 r. – szeroka implementacja Zasada wzajemnego uznawania sankcji – nie istnieje. Sankcje są różnorodne. Adaptacja kary i określenie kwalifikacji karnej na nowo. Przekazanie, przejęcie ścigania, wykonywanie obcych orzeczeń karnych. Wiązanie obcych orzeczeń karnych w Unii Europejskiej W unii europejskiej istnieje regulacja nakazująca uznać moc wiążącą w sprawach karnych – europejska ne bis in idem. o Zasada ne bis in idem historycznie rzecz biorąc miała wymiar krajowy. Obecnie ma więcej wymiarów o Skoro uznamy coś za prawomocne orzeczenie sądu karnego w Niemczech, to musimy to umorzyć w Polsce o Konwencja wykonawcza do układu w Schengen w art. 54 i art. .55 – uregulowanie warunków na podstawie, której zagraniczne orzeczenia wiążą i w Polsce. o Musi to być ograniczone licznymi wyjątkami – art. 55 o Art. 54 – jakie orzeczenia powinny być respektowane w UE: Orzeczenie prawomocne Takie, któremu stawia się obowiązek wykonania kary. Wyrok uniewinniający jest objęty obowiązkiem respektowania. Kwestia odczytywania konwencji stała się ostatnio problematyczna – Karta Praw Podstawowych UE (nie ma wyjątków z art. 55 Konwencji wykonawczej) Nie ma europejskiego wyroku karnego jako takiego. Stworzenie wspólnego organu jest niezwykle trudne, o ile nie niemożliwe. Traktat Lizboński przewiduje powstanie „Prokuratora Europejskiego” Idea wzajemnego uznawania dowodów w sprawach karnych – dowód uznawany na podstawie krajowych zakazów dowodowych musiałby być automatycznie uznany w innym państwie. 59 Mateusz Popiel Nie jest nim Europejski Nakaz Dowodowy – idea przyspieszenia i usprawnienia klasycznych instrumentów w sprawach karnych. Dotyczy niektórych dowodów – przedmiotów, dokumentów i danych. Początek drogi do reformy instrumentów pomocowych w sprawach karnych. o Konwencja z 2000 r. o pomocy prawne jw. Sprawach karnych wśród UE. Szczególne formy podsłuchu międzynarodowego. Państwo B na wniosek państwa A zakłada podsłuch. Możliwość intercepcji przekazów telekomunikacyjnych również bez wniosku, a po odpowiednim poinformowaniu danego państwa. W jaki sposób dopuszczalność dowodów wprowadzić? Art. 587 kpk – wynika z niego wg SN – wbrew literalnego brzmienia można pozyskiwać dowody nie tylko na wniosek (nie tylko zamówione), ale także już istniejące. Granicą dopuszczalności dowodów są podstawowe zasady prawa. Gromadzenie dowodów wg porządku prawnego państwa, w którym zostały sporządzone. Istnieje wiele terytorialności – można popełnić przestępstwo na terytorium kilku jurysdykcji. Kwestia wyboru jurysdykcji jest sprawą trudną. UE nie ustanowiła reguł, które byłyby procedurami pomocniczymi w tym, która jurysdykcja byłaby właściwa. Jeśli mamy zasadę legalizmu, to organy ścigania nie mają żadnych podstaw, aby przestać ścigać, jeśli uznają jurysdykcję innego państwa za właściwszą. o ____________________________________________________________________________________________________________ Proces karny Wykład 25 (26.04.12) Wyrok łączny Art. 441 kpk W praktyce 30% pytań prawnych dotyczy wyroku łącznego Podstawy dotyczące łączenia kar. Prawo karne materialne stoi za koncepcja wyroku łącznego o System kumulacji systemem najprostszym i występuje w prymitywnych porządkach prawnych (amerykański) System kary łącznej – nie wyklucza kumulacji (nie mniej, niż najsurowsza i nie więcej niż suma) o Absorpcja – najsurowsza pochłania mniej surowe o Aspiracja - wypośrodkowanie o Kumulacja – łączenie Muszą być spełnione pewne przesłanki materialno prawne o Czas popełnienia poszczególnych przestępstw i czas wyrokowania. Muszą być spełnione warunki związane z charakterem kar. o Łączyć można kary zanim zapadł pierwszy wyrok za którykolwiek z nich Jeżeli sąd orzeka w sprawie o kilka różnych przestępstw o Możemy mieć do czynienia ze sprawcą co do którego zapadły różne wyroki skazujące go za różne czyny na różne kary – nie ma tutaj kary łącznej, bo każdy z sądów zajmuje się tylko jednym czynem. Ale dlaczego ta osoba ma być w gorszej sytuacji niż ta, wobec której inaczej procedowano? o Prokurator mógłby mieć możliwość manipulacji – trzy kary łączne orzeczone karą łączną. A jeśli 3 akty oskarżenia – 3 kary. Wyrok łączny o Czym się różni wyrok łączny od kary łącznej? W gruncie rzeczy wyrok łączny to jest wyrok w którym orzekana jest kara łączna, chociaż kara łączna nie musi być orzekana w wyroku łącznym. o Jeżeli orzekamy w jednym postępowaniu za kilka przestępstw – kara łączna. A jeżeli w stosunku do tego samego sprawcy wydane różne wyroki – nowa jakość, nowa procedura w której dojdzie do połączenia tych kar. o Jeżeli jest kilka wyroków, a oprócz tego uruchomiono nową procedurę, w której połączono kary – orzeczono kare łączną odrębnym wyrokiem. Nie każda kara łączna jest w wyroku łącznym, a nie każda kara łączna jest w wyroku łącznym. Jakie konfiguracje stosować? o Koncepcja konfiguracyjna – można dowolnie łączyć kary, byleby były spełnione warunki prawa karnego materialnego (żadne z przestępstw nie było popełnione po wydaniu pierwszego wyroku co do któregokolwiek przestępstwa, które podlega łączeniu. Idea jest taka, aby sprawca odpowiadał za kompleks zachowań, które popełnił, zanim dopadł go wymiar sprawiedliwości. o Moment wydania wyroku jest cezurą. 60 Mateusz Popiel Który z tych wyroków jest wyrokiem pierwszym? Pierwszy wyrok w ogóle w życiu, czy którykolwiek wyrok. Jakie jest kryterium wyboru w konstrukcji wyroku łącznego? Instytucja wyroku łącznego jest dobrodziejstwem – w najgorszym razie nie przeszkodzi, a może pomóc. NA wyroku łącznym można tylko zyskać, a nie można stracić. Jedna teoria : Dyrektywa, że jeżeli mamy zbudować konstrukcje wyroku łącznego, to jako pierwszy powinniśmy wybrać ten wyrok, który da najkorzystniejszą konfigurację dla oskarżonego. Zanegowano uchwałą 7 sędziów. SN – nie ma żadnej dowolności, zawsze musi być pierwszy wyrok w sensie temporalnym. Musi być wzięty pod uwagę z punktu widzenia wzięcia pod uwagę. W stosunku do jednego sprawcy może być wydane kilka wyroków łącznych. 60 wyroków (badamy co z czym da się połączyć i zaczynamy od początku). Wyrok łączny jest to szczególny wyrok – zawiera orzeczenia tylko o karze. O winie orzeczono w innych teoriach. Ma rację bytu, jako swoistego rodzaju nakładka. Jeżeli któryś elementów wyroku łącznego odpada, to automatycznie następuje unicestwienie kary łącznej. Sąd apelacyjny stwierdza że jeden wyrok jest wadliwy, a co wtedy z karą łączną? Jedni twierdzą że kara łączna traci rację bytu – nie ma jej. Inna teoria – jest to orzeczenie i trzeba je uchylić. Konfiguracja – na sprawcy ciążą trzy zarzuty. Rok, dwa i trzy – łącznie dostał 4. W sądzie odwoławczym uchylono w stosunku co do jednego. Prawidłowo byłoby po uchyleniu tego wyroku co do jednego czynu jednocześnie uzupełnić to orzeczenie nowym orzeczeniem co do kary łącznej. Jeżeli się wyda nowy wyrok łączny, to poprzedni traci moc – można zmienić wyrokiem nowym stary wyrok (wyjątek) Jeżeli którykolwiek z wyroków zostanie uchylony – wyrok łączny traci moc. Jeżeli wyroki podlegające polaczeniu zostały wydane przez sądy tego samego rzędu (organizacyjne – rejonowe) – wtedy wyrok łączny wydaje te, który ostatnio wydał wyrok. Ale jeżeli sądy różnego rzędu wydawały wyroki – wtedy wyrok łączny powinien wydać sąd wyższego rzędu. o Przykład dwa okręgowego i jeden rejonowy – SO dochodzi do wniosku, że SR podlegają połączeniu, ale wyrok SO już nie. Co powinien wtedy zrobić? o Procedura wyroku łącznego jest dwutorowa: albo na wniosek, albo z urzędu. o SN: o właściwości sądu decyduje nie to, które kary podlegają połączeniu, tylko, które wyroki są analizowane przez sąd z punktu widzenia polaczenia w nich kar. Nawet jeżeli wyrok SO nie podlega polaczeniu z wyrokami SR, ale to on powinien to stwierdzić i on powinien to połączyć. o Czy i w jakim zakresie można łączyć kary? ____________________________________________________________________________________________________________ Proces karny Wykład (17.05.12.) Projekt kodyfikacji Kpk Nie obowiązuje na egzaminie, ale jeśli ktoś wspomni o niej przy odpowiedzi opisowej, może uzyskać punkt Chodzi w niej o: o Sprawność o Ograniczenie czasu trwania aresztu, o Realizację w większym stopniu idei sprawiedliwości naprawczej = wzmocnienie ochrony pokrzywdzonego w procesie + poszukiwanie alternatywnych sposobów rozwiązania sporu w procesie o Obligatoryjne umorzenie postępowania karnego w sprawach drobniejszych, gdy sprawca naprawił szkodę o Sprawy zagrożone do 5 lat pozbawienia wolności odrzucono to rozwiązanie z argumentem, że jest ono podobne do czynnego żalu i że jest to spokrewnione z czynnym żalem Żeby w drobnych sprawach nie uruchamiać postępowania sądowego Konsensualizm Obecnie: o Skazanie bez rozprawy - uzyskanie pewnych koncesji w zakresie obniżenia sankcji o Dobrowolne poddanie się karze - propozycja, by dopuścić we wszystkich sprawach, także w sprawach o zbrodnie Projekt wprowadza, że przy dobrowolnym poddaniu się karze będą takie koncesje jak przy skazaniu bez rozprawy 1. Czy prokurator musi odczytywać na początku cały akt oskarżenia ?? o Skoro prawa nakazuje doręczyć go z uzasadnieniem o Czasem, np. przy przestępczości zorganizowanej trwa to 4 dni, bo zarzutów są setki i ogromne uzasadnienie oraz 61 Mateusz Popiel obszerny materiał dowodowy. Wystarczyłoby podanie samej istoty, kwintesencji 2. Niestawiennictwo oskarżonego o Przymusowe doprowadzanie, jak się nie uda, to areszt - ale po co to wszystko? o Art. 374 par. 1 - obecność oskarżonego na rozprawie jest obowiązkowa o To powinna być jego sprawa, czy przyjdzie o Czasem trzeba go zobaczyć, gdy powinien go zobaczyć świadek i powiedzieć, czy to ten o Oskarżony ma prawo do udziału w rozprawie = nie można prowadzić rozprawy, jeśli on o niej nie wie o Ale jeśli wie, to naruszenie konstytucyjnego prawa do wolności, by gwarantować to prawo jest "opętaniem" o Nie przyszedł - volenti non fit iniuria - to ma być jego prawo, ale nie przymus o Starsza doktryna i piśmiennictwo = popełnił przestępstwo, teraz staje przed obliczem sądu – symbol o Wielu sędziów praktyków mówi, że nie wyobraża sobie skazać kogoś, zwłaszcza na surową karę, nie widząc go o Wielu mówi, że najważniejszy jest tu symbol stanięcia w majestacie przed obliczem sądu o W projekcie: w sprawach o zbrodnie ma obowiązek stanąć przed sądem w 1 terminie, potem już nie w sprawach o występek w ogóle nie ma takiego obowiązku 3. Zmiana modelu postępowania karnego. Funkcjonują dwa modele: o 1.) Kontradyktoryjność sporu o 2.) Inkwizycyjne prowadzenie procesu o W podr.: polskie postępowanie karne jest kontradyktoryjne. Obecnie nieprawda o Organ, który ma rozstrzygnąć spór ma być przede wszystkim bierny, nie aktywny. Tak jak w Ameryce: sędzia ma tylko uszy, tylko słucha o Świadków przesłuchują strony, krzyżowy ogień pytać, sąd tylko słucha sporu, który strony przed nim toczą, sąd nic nie udowadnia, nie inicjuje o Art. 167 dowody przeprowadza sąd na wniosek stron, albo z urzędu o Ale strony nie kwapią się do tego, by te dowody przedstawiać o To jest inkwizycyjność o Kluczowa teza nowelizacji: powrót do korzeni. o Kto ma obowiązek wprowadzania dowodów do procesu? Strony, to jest obowiązek stron. o Sądy tylko wyjątkowo, w szczególnych przypadkach, gdy brak jakiegoś kompromisu co do tego. o Nie chodzi tylko o to, z czyjej inicjatywy o Ale kto przed sądem dowody przeprowadza? Z kpk nie ma o tym ani jednego przepisu. Przyjmuje się, że jest to rola sądu o Nowy art. 167 - pozbawienie sądu możliwości inicjowania dowodu +dowód przed sądem przeprowadza strona, na której spoczywa ciężar dowodu o Obecnie, oskarżyciel po wniesieniu aktu oskarżenia nie robi nic. o Obrona zakłada, że ma ograniczone możliwości, bo dowodów prywatnych wprowadzić nie może, a sąd jako gwarant wyjaśnienia prawdy nie pozwoli, by oskarżonemu stała się krzywda przy prowadzeniu dowodów, co jest rolą sądu >> trzeba zaktywizować strony. Wymuszenie na prokuratorze, by do sądu przychodził ktoś, kto zna akta (!) 4. Skoro sąd ma być bierny i ma słuchać, to nie będzie też z urzędu przeprowadzał dowodu na korzyść oskarżonego o Czy nie trzeba zapewnić większej pomocy prawnej oskarżonym (np. przed SR, gdzie obrońca nie jest taką częstą figurą)? o Stwierdzono, że nie, bo prawo do obrony nie może być obligatoryjne, nie może być obowiązkiem, przymusem o Masz prawo do obrony = masz prawo do skorzystania z obrońcy, także przed SR, bo w przeciwnym razie, oskarżyciel go pożre ze swoją wiedzą, doświadczeniem, praktyką o Nowa instytucja obrona na żądanie >> jeśli zostaniesz skazany, to będziesz obciążony kosztem tej obrony, chyba że będzie to ponad twoje siły 5. Dopuszczenie dowodów prywatnych o Prokurator śledzi, podsłuchuje, szpieguje, prowokuje, powołuje biegłych o Obrońca czy oskarżony będzie mógł np. zamawiać prywatną opinię biegłych, prowadzić eksperymenty, poszukiwać świadków o Niebezpieczeństwo opinii na zamówienie za pieniądze o Kodeks Etyki Adwokackiej: jeśli dzisiaj adwokat przed rozprawą rozmawia ze świadkiem to odpowiada dyscyplinarnie - zaprzeczenie kontradyktoryjności o Prawdziwa kontradyktoryjność: odpowiada, gdy z nim nie porozmawia, nie skonsultuje się, bo nierzetelnie wykonuje swoją pracę 62 Mateusz Popiel 6. Dzisiaj postępowanie przygotowawcze: służy zebraniu dowodów, że podejrzany coś popełnił o Skoro przesuwamy dowody na etap rozprawy, to czemu będzie służyło post. Przygotowawcze? o Nieprzeprowadzanie dowodów, tylko złożenie wniosków i przeprowadzenie ich przed sądem o Prokurator, policjant ustali sobie, co ma do powiedzenie, napisze wnioski, kogo trzeba przesłuchać o Przyspieszenie postępowania przygotowawczego o Pewne wyjątki: czynności niecierpiące zwłoki - nie można ich odwlekać, trzeba je niezwłocznie przeprowadzić, bo np. ślady giną, o Np. sekcja zwłok - przecież nie na stole sędziowskim, tylko w prosektorium o Oględziny śladów w błocie - od razu trzeba je sfotografować, zrobić odlewy, a nie czekać aż sąd przyjedzie, bo błoto wyschnie 7. Skrócenie aresztu, bo teraz jest tak, że tak długo jak prowadzi się dowody w post. przygotowawczym, tak dugo podejrzany musi być aresztowany, bo może mataczyć 8. Model postępowania odwoławczego ____________________________________________________________________________________________________________ Proces karny Wykład 27 (24.05.12.) Planowana nowelizacja (c.d.) Zasada legalizmu o Rygorystyczny legalizm jest bardzo drogim środkiem o Najwięcej czasu organy ścigania poświęcają na drobne przestępstwa, przez co zmniejsza się możliwość ścigania poważniejszych przestępstw o Nowelizacja przewiduje pewne odstępstwa od zasady twardego legalizmu na rzecz oportunizmu: Można to zrobić przez stopniową dekryminalizację drobniejszych przestępstw (czyli powiększenie liczby wykroczeń, zmniejszenie liczby przestępstw) o Materialna definicja przestępstwa z KK zawiera element ocenny, mianowicie stopień społecznej szkodliwości czynu kto decyduje, czy ten stopień jest większy niż znikomy? o W pierwszym rzędzie organy aparatu ścigania = oportunizm niewłaściwy = materialny Klasyczny oportunizm - absolutnie dyskrecjonalna władza ścigania przestępstw, np. postępowanie wszczyna się, gdy ściganie nie leży w interesie państwa albo państwa i społeczeństwa - czyli wtedy ktoś będzie podejmował decyzje w oparciu o bardzo mgliste kryterium o Odstąpienia od legalizmu już obecne w polskiej procedurze karnej: umorzenie absorpcyjne, odstąpienie od ścigania świadka koronnego o Pomysł, by umarzać postępowanie, gdy doszło do pojednania między sprawcą a ofiarą i gdy nastąpiło naprawienie szkody o Idea sprawiedliwości naprawczej = ściganie karne nie jest realizowane tylko po to, by zastosować reakcję karną jako sprawiedliwą odpłatę, zemstę za czyn zabroniony, ale ponieważ przestępstwo uderza w indywidualny interes pokrzywdzonego, ściganie karne ma w jakiś sposób zaspokoić, zadośćuczynić pokrzywdzonemu o To zaspokojenie jest ważniejsze niż ogólnospołeczna satysfakcja i przekonanie, że oto dopełniliśmy sprawiedliwości i zemściliśmy się o Po to jest mediacja, żeby doprowadzić do pojednania między sprawcą, a ofiarą i nie chodzi tu o resocjalizację sprawcy, ale zwłaszcza o poczucie spełnienia ofiary Zarzut do polskiego systemu mediacji: nic nie można tu załatwić Chociaż jego zachowanie po popełnieniu przestępstwa w zakresie dyrektyw wymiaru kary wpływa potem na wymiar kary Jedyny bonus: warunkowe umorzenie postępowania: do 3 lat, do 5 lat, gdy nastąpiło pojednanie i wyrażona gotowość do naprawienia szkody Czy można pójść dalej? Tak, można - poprzez czysto oportunistyczny instrument: obowiązek bezwarunkowego umorzenia postępowania przy przestępstwach do 5 lat pozbawienia wolności, jeżeli doszło do pojednania między sprawcą, a ofiarą, gdy szkoda została naprawiona Zaatakowano ten środek, bo może on zadziałać, gdy mamy do czynienia ze zindywidualizowanym pokrzywdzonym, a przecież mnóstwo jest tzw. "przestępstw bez ofiar" Więc czasem przy poważniejszych mogłoby być pojednanie, a przy drobnych nie! Poza tym, wiele jest spraw, w których nie ustalono pokrzywdzonego. Skoro go nie ustalono, to nie ma się z kim pojednać Zdecydowano, że takiego odstępstwa od zasady legalizmu nie będzie. Sle w zamian za to pojawi się w kpk inna instytucja czynnego żalu - niepodleganie karze - przesłanka umorzenia postępowania 63 Mateusz Popiel Zakres odpowiedzialności państwa za krzywdy i szkody wyrządzone ściganiem karnym Jeżeli okaże się, że ściganie kogolwiek było niesłuszne i doprowadziło do powstania szkody majątkowej albo krzywdy = szkody niemajątkowej, to ktoś powinien za to odpowiadać Jest to odpowiedzialność państwa, a niekoniecznie funkcjonariusza państwowego, który nieraz wykonuje tylko swoje obowiązki Jest to oparte o zasadę ryzyka państwa W Polsce nigdy nie było takiej konstrukcji (Za granicą: Austria) Państwa, które rzetelnie ściga przestępczość nie stać na realizację takiej konstrukcji Mamy w kpk podstawy odpowiedzialności państwa za niesłuszne zatrzymanie, skazanie, pozbawienie wolności. E rzeczywistości w zasadzie tylko za pozbawienie wolności Czy nie powinny tu wchodzić ogólne zasady odpowiedzialności funkcjonariuszy państwowych z KC? Raczej powinny Nie powinno interesować, czy ten, kto zastosował zabezpieczenie majątkowe, miał ku temu podstawy prawne? Interesować powinno, czy te środki były faktycznie nieobiektywnie stosowane wobec mnie, bo byłem niewinny Projekt nowelizacji przewiduje: odpowiedzialność za krzywdy i szkody wyrządzone przez środki przymusu w gestii sądów karnych, a nie cywilnych Definicja środków przymusy - trudna sprawa. Bo np. przeszukanie jest opisane w dziale o dowodach, a nie o środkach przymusu Pomysły Ministerstwa Sprawiedliwości Powiększenie kompetencji do obrony radców prawnych. Radcy prawni zostali wpuszczeni do procesu karnego już dawno mogą reprezentować strony, jako pełnomocnicy w pełnym zakresie, mogą być np. pełnomocnikiem oskarżyciela posiłkowego Nowością jest pomysł, by mogli być obrońcami, a do tej pory mogli być obrońcami tylko adwokaci Jest to rzecz nowelizacji ustrojów korporacji, a nie zmiany kpk Poza tym, wiąże się to z fuzją tych korporacji. W końcu mogą być dwie różne korporacje o identycznych kompetencjach Adwokat wykonuje swój zawód w sposób niezależny; nie może być zatrudniony na etacie. Może wykonywać swój zawód w różnych formach prawnych. Sle nigdy nie jest to, jak przy radcach prawnych, zatrudnienie na etacie W rezultacie tego pomysłu ministerialnego, obrońcą w sprawie o nieprawidłowości w prowadzeniu przedsiębiorstwa będzie mógł być radca prawny, który w tym przedsiębiorstwie jest zatrudniony na etacie, więc np. dyrektor tej firmy zatrudnia tego radcę na etacie, a z drugiej strony jest jego klientem w tej sprawie sądowej Inny argument: czy radcy są do tego przygotowani? Chyba nie. Ale jeśli nie, to będą musieli się lepiej przygotowywać, bo przegrają na rynku. Sle czy można tak rynkowo podchodzić do procesu karnego? Drugi pomysł ministerstwa - skreślenie powództwa cywilnego wg prof. Hofmańskiego, jest to sensowne, bo funkcjonowanie różnych ścieżek naprawienia szkody przez pokrzywdzonego w procesie karnym jest problematyczne Nie można zasądzić odszkodowania na podstawie art. 46 KK! Można zarządzić naprawienie szkody jako środek karny! Skutek ten sam, ale konstrukcja inna. Powinniśmy pożegnać się powództwem adhezyjnym bez żalu Powód cywilny jest istotną stroną procesu. Jeśli odrzucimy powództwo cywilne, to pozbędziemy się jednej ze stron procesowych! Czyli pokrzywdzony będzie miał tylko jedną ścieżkę: oskarżyciela posiłkowego - każdy pokrzywdzony musi taką chęć oświadczyć do momentu rozpoczęcia przewodu sądowego na pierwszej rozprawie głównej, a powództwo cywilne można złożyć do końca przewodu sądowego, czyli w jakimkolwiek momencie w jego toku Pokrzywdzony jest stroną postępowania przygotowawczego, a post. sądowego gdy jest powodem cywilnym, bądź oskarżycielem posiłkowym Uzyskanie statusu strony poprzez złożenie wniosku Pokrzywdzony, który dochodzi obowiązku naprawienia szkody - przez ten wniosek taki pokrzywdzony zyskiwałby status strony Czyli pokrzywdzony, który nie chciał być oskarżycielem posiłkowym, a złoży taki wniosek tuż przed zakończeniem przewodu sądowego uzyska status strony i np. będzie mógł - jako strona - złożyć środek odwoławczy Naprawienie szkody nie może nastąpić przy wyroku uniewinniającym! Pokrzywdzonych przestępstwem w sensie materialnym może być tysiące Gdyby tak było jak przy spółce "Art B" - 60 000 pokrzywdzonych i wszyscy składają apelacją, bo mogą jako strony, a są stronami bo złożyli wniosek o naprawienie szkody - co wtedy? Wielki problem 64 Mateusz Popiel Kontradyktoryjność Sąd nie powinien znać akt post. przygotowawczego w całości, nie powinien wiedzieć o szczegółach śledztwa czy dochodzenia, tylko w niezbędnym zakresie Propozycja projektu: nie ma żadnego przekazywania akt do sądu przy wnoszeniu aktu oskarżenia po postępowaniu przygotowawczym Jest tylko dołączenie niezbędnych akt Ktoś musi dokonać selekcji materiałów Wg projektu: prokurator - stąd bunt lobby prokuratorskiego ____________________________________________________________________________________________________________ Proces karny Wykład 28 (31.05.12.) dr Dobrosława Szumiło-Kulczycka Postępowanie w sprawach nieletnich Bywa ujmowane jako postępowanie szczególne w procesie karnym > nie jest to teza powszechnie akceptowana. Dwa czyste modele o Model postępowania opiekuńczego Wykształcony pod koniec XIX w. Nie czyn najistotniejszy, ale osoba. Nie operują pojęciami czyn i kara. Chodzi o to aby sprawcę wychować. Model opiekuńczy to postępowania odformalizowane – nie ma zasady domniemania niewinności. Nie ma miejsca na prawo do obrony, bo nikt nie chce nieletniego oskarżyć i ukarać, ale chce się mu pomóc. o Model postępowania karnego represyjnego – karni stycznego (klasyczna szkołą prawa karnego) Nieletni takim w takim samym stopniu mogącym zawinić. Postępowanie ukierunkowane na czyn. Nakierowane na przypisanie mu zdolności do ponoszenia odpowiedzialności w postaci zawinienia. Nieletni – definicja o Kpk – art. 79 (nieletniośc przesłanką powinna pociagać obronę obligatoryjną) o Definicja w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich. Trzy kręgi osób: Osoba wykazująca demoralizacji a nie ukończyłą 18 lat. Dopuściła się czynu karalnego (przestępstwo, przestępstwo skarbowe) Dopuściła się czynu karalnego po ukończeniu 13 roku życia, a przed 17 Zastosowano środek wychowawczy, a nie ukończył 21 roku życia. o SN: do pojęcia nieletniego w rozumieniu art. 79 kpk należy stosowac definicję zawartą w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich. Nieletni w rozumieniu art. 79 to ta osoba, która odpowiada, ale nie ukończyłą 17 roku zycia. Moment okreslenia 17 roku zycia – czynu czy postępowania? o Orzecznictwo – moment popełnienia czynu. Jeżeli ktoś przed ukończeniem 17 roku życia dopuszcza się czynu karalnego. To nawet choćby miał lat 30 to będzie odpowiadać jak nieletni „demoralizacjia” w ustawie o nieletnich. Środki, jakie mogą być zastosowane wobec nieletniego w ustawie o postępowania w sprawach nieletnich: o Upomnienie nieletniego o Zobowiązanie nieletniego do określonego zachowania Powstrzymywanie się od spożywania alkoholu. o Nadzór (nie dozór) o Zobowiązanie nieletniego do udziału w pracach z młodzieżą. o Skierowanie nieletniego do młodzieżowego ośrodka wychowawczego. o Umieszczenie nieletniego w zawodowej rodzinie zastępczej o Umieszczenie nieletniego w zakładzie poprawczym (środek poprawczy) Wykonanie i trwałość o Wykonuje się generalnie do 18 roku życia. Wykonując sąd nie określa terminu o Do 21 roku – postanowienie o nadzorze kuratora i skierowanie do zakładu poprawczego. Postępowanie dzieli się na dwa etapy o Postępowanie wyjaśniające (prowadzi sędzia) o Postępowanie rozpoznawcze. 65 Mateusz Popiel Tryb opiekuńczo – wychowawczy (tryb nieprocesowy) Tryb poprawczy (tryb określony w kodeksie postępowania karnego) o Organem właściwym sR – sąd rodzinny o W I instancji sąd prowadzi jednoosobowo na obu etapach Odwołanie od sądu I intancji – Sąd Okręgowy. Aplacje rozpoznaja wydziały cywilne (wyjątek: gdy w stosunku do nieletniego orzeczono zakład poprawczy, lub wymierzono mu został kara – wydział karny) Kiedy postępowanie w sprawach nieletnich toczy się na podstawie przepisów kpk? Reguluje to art. 18 o post. W sprawach nieletnich. Trzy przypadki: o Nieletni dopuścił się czynu wespół z osobą dorosłą, a dobro nieletniego nie stoi temu na przeszkodzie, aby przeprowadzić wspólne postępowanie. Wtedy postępowanie wobec nieletniego prowadzi prokurator, ale ma obowiązek stosować przepisy w sprawach nieletnich. o Nieletni dopuścił się czynu karalnego stanowiącego przestępstwo lub przestępstwo skarbowe przed ukończeniem 17 roku życia, ale wszczęto to wobec niego zanim ukończył lat 13. o Art. 10 kk – nieletni dopuszcza się jednego z enumeratywnie wymienionych najcięższych przestępstw. Kwalifikowanie zachowania nieletniego, jako takiego które kwalifikuje jako z art. 10 kk – przestępstwa ciągłe. Określona osoba dopuszcza się znęcania zanim ukończy 18 rok życia. SN: jak dorosła osoba może odpowiadać ten, kto ukończy 17 rok zycia > jeżeli jest przestępstwo ciągłe, a cześć przed ukończeniem 17 roku życia. To zarzut może obejmować tylko te zachowania które miały miejsce po ukończeniu przez sprawcę 17 roku życia. > W Polsce granica dorosłości w stosunku do przestępstw 17 lat. Przepisy kpk – mają zastosowanie do trybu poprawczego. Przepisy kk do powoływania pełnomocnika nieletniego. Przepisy kpk do zbierania i zabezpieczania dowodów przez policję. Zasady ustawy o post. w sprawach nieletnich: o Dobro dziecka o Zasada indywidualizacji oddziaływania środków na nieletniego o Zasada wychowania nieletniego do życia w społeczeństwie. o Zasada współdziałania ze społeczeństwem: „społeczny obowiązek każdego do powiadomienia policji, sądu, przejawach demoralizacji” Zasady procesowe: o Zasada prawdy – kpk stoi na gruncie prawdy materialnej (w sprawach nieletnich też, a w postępowaniu cywilnym – tylko zasada prawny). o Zasada domniemania niewinności i zasada In dubio pro reo. W modelu opiekuńczym nie ma wcale problemu winy nieletniego. o Zasada prawa do obrony – ustawa o nie wyrażą (poza postępowaniem poprawczym, prawo do obrony nie funkcjonuje). Dwa aspekty prawa do obrony: Materialny Formalny Ustawa przewiduje instytucje obrony obligatoryjnej – tylko w kilku przypadkach jest przewidziana przez ustawę: Kiedy interesy rodziców i nieletniego są sprzeczne Kiedy umieszczono nieletniego w schronisku W postępowaniu poprawczym Zachodzi potrzeba zastosowania wobec nieletniego środków leczniczych o Zasada kontradyktoryjności W postępowaniu w sprawach ws nieletnich nie ma charakteru kontradyktoryjności – ma charakter inkwizycyjny. Adamkiewicz v. Polska – zakwestionowano ten model (sędzia wykonuje różne czynności) o Zasada legalizmu i oportunizmu. Postępowanie karne oparte na zasadę legalizmu. Ilekroć doszło do popełnienia czynu zabronionego istnieje obowiązek wszczęcia i przeprowadzenia. A w postępowaniu w sprawach nieletnich obowiązuje zasada oportunizmu – sąd wszczyna postępowanie jeżeli nieletni dopuścił się czynu karalnego. Może zaniechać, jeżeli orzeczenie środków nie ma sensu. Odwołanie do zasady dobra dziecka. NA obszarze postepowania w sprawach nieletnich nie obowiązuje Ne bis In idem – można wziąźc te same okoliczności obok innych z wystąpieniem z okresloną reakcją stosunku do nieletniego. Postępowanie wyjaśniające o Prowadzi sędzia rodzinny. Celem stwierdzenei czy nieletni dopuścił się czynu karalnego i czy zastosować wobec niego konkretne środki. Przesłuchanie nieletniego bez pouczenia – zebrane w sposób nielegalny i nie może posłużyć jako dowód. 66 Mateusz Popiel Postępowanie wyjaśniające kończy się wydaniem decyzji: o A) o umorzeniu postępowania o B) o skierowaniu sprawy nieletniego do szkoły, lub organizacji do której należy. o C) postanowienie o rozpoznanie spray w trybie opiekuńczo wychowawczym o Skierowanie do postępowania poprawczego. o E) skierowanie sprawy do prokuratora. o Czy może prokurator powrotnie przekazać sprawę do sądu rodzinnego? Można na zasadach ogólnych zgodnie z regułą rebus sic stantibus. W postępowaniu w sprawach nieletnich stroną postępowania są także rodzice lub opiekunowie prawni. Działają jako przedstawiciele ustawowi nieletniego, ale także mogą składać własne środki odwoławcze. W postępowaniu w sprawach nieletnich pokrzywdzony nei ma charakteru strony. Nie chodzi o to, aby proces w sprawach nieletnich był kontradyktoryjny. Postępowanie opiekuńczo wychowawcze – posiedzenie bez udziału publiczności. Nieletni ma prawo być obecny tylko wtedy gdy sędzia rodzinny uzna to za stosowne. Postępowanie poprawcze – kpk (prokurator stroną, nieletni składa wyjaśnienia, ale może być usunięty z Sali, jeżeli sąd uzna to za wskazane ze względu na jego dobro, nieletni musi mieć obrońcę). Sąd orzeka postanowieniem w obu trybach, z wyjątkiem umieszczenia w zakładzie poprawczym – sąd orzeka wyrokiem. o Szkoła krakowska stoi na stanowisko, że sąd powinien wydać wyrok uniewinniający wobec nieletniego, w braku dowodów.