Polska i Ukraińska młodzież wobec przemian

Piotr Długosz
Uniwersytet Rzeszowski, Państwowa Wyższa Szkoła
Wschodnioeuropejska,
Przemyśl, Rzeszów
Polska i Ukraińska młodzież wobec
przemian społecznych
Wstęp
Zainteresowanie młodzieżą po obu stronach granicy polsko-ukraińskiej jest
w ostatnich latach duże. Na to wskazują wydawane publikacje, które są poświęcone
młodzieży. W Polsce pojawił się raport ,,Młodzi 2011”, w którym to została pokazana polska młodzież na tle młodzieży z innych krajów1. Głównym celem przygotowanego raportu było przedstawienie sytuacji polskiej młodzieży i problemów przed
jakimi ona stoi. W raporcie znalazły się też rekomendacje, które miałyby pozwolić
na rozwiązanie tych problemów w przyszłości. Na Ukrainie również wydano ważny
dokument ,,Молодь в умовах становлення незалежної України(1991-2011р.p.)”,
który pokazuje sytuację młodzieży ukraińskiej i problemy z jakimi musi sobie poradzić2.
Można zapytać o motywy zainteresowania władzy i polityków młodzieżą w
obu krajach. Być może jest tak, iż władze kierują się pragmatyzmem i starają się
poznać problemy młodzieży po to aby ewentualnie uprzedzić niezadowolenie tej
kategorii społecznej. Niezadowolona młodzież w tym przypadku może kontestować
porządek społeczny. Tak było w przypadku protestów przeciw AKTA w Polsce. Innym powodem zdobywania wiedzy o młodzieży może być chęć wykorzystania potencjału i energii młodego pokolenia do dokończenia modernizacji. Polska jak też
Ukraina przechodzą głęboką transformację i siły, które zaczynały transformację są
już obecnie zmęczone tym dziełem, co widać po temperaturze politycznych sporów.
Waśnie partyjne, kłótnie i spory na temat dróg modernizacji są obecne w Polsce i na
Ukrainie. Być może są one naturalne na tym etapie rozwoju demokracji w obu krajach. Nie mniej jednak mogą w znaczny sposób wpływać na stosunek obywateli do
państwa. Chaos aksjonormatywny, brak stabilizacji i ciągłości tworzą anomię i po-
1
2
K. Szafraniec, Młodzi 2011. Warszawa 2011.
Молодь в умовах становлення незалежної України(1991-2011р.p.). Київ – 2012.
12/2012
XXXXXXXXX
SOCIOLOGIA
109
110
Piotr Długosz
garszają funkcjonowanie całego systemu społecznego3. Szczególnie ta sytuacja może
być niekorzystna dla młodzieży, która wchodzi w okres wykuwania tożsamości.
Niepewność i chaos aksjonormatywny mogą osłabiać legitymizacje do władzy
i wpływać negatywnie na budowanie społeczeństwa obywatelskiego.
Wejście obu państw w system światowy rodzi również poważne wyzwania
ekonomiczne. Dobrze to widać w obecnej sytuacji światowego kryzysu, który również ma wpływ na funkcjonowanie krajowych gospodarek i szczególnie dotyka rynków pracy, które są dla młodzieży newralgiczne ze względu na znaczenie pracy
w nadawaniu statusu młodzieży.
Można rzec, że mamy wspólne korzenie, w tym sensie, że razem wyszliśmy
na początku lat 80-ych z państw Bloku Wschodniego i przechodzimy żmudną
i trudną drogę do wolnego rynku i demokracji.
Miejsce obu państw na ścieżce modernizacji w pewnym przybliżeniu pokazuje indeks Human Developmen Index (HDI). W roku 2011 Polska znajdowała na
miejscu 39 (0,813) a Ukraina ulokowała się dalej na 76(0,729) [4]4. Polska w tej
klasyfikacji jest zaliczana do państw wysoko rozwiniętych a Ukraina do średnio
rozwiniętych. Jednakże kiedy weźmiemy pod uwagę indeks demokracji to Polska
znajduje się na 48 pozycji a Ukraina na 67 miejscu. Mimo różnych pozycji w klasyfikacji oba państwa należą do państw o demokracji wadliwej5.
Oba państwa wybrały nieco inne ścieżki modernizacji, aczkolwiek wydaje
się, iż cel jest ten sam. Można powiedzieć, że modernizacja różne ma oblicza w Polsce i na Ukrainie. Oba kraje podążają własnymi drogami i niestety w trakcie tej
żmudnej wędrówki pojawiły się dodatkowe kłopoty i zawirowania zarówno w Europie i na Świecie. Starsza generacja, która rozpoczęła transformację i uczestniczyła w
rozmontowaniu socjalizmu i budowaniu podstaw gospodarki wolnorynkowej i demokracji powoli odchodzi na boczny tor. Brakuje jej już wigoru i w znacznej mierze
swoje siły marnuje na wewnętrzne spory. W tej sytuacji naturalnym sprzymierzeńcem przemian i siłą, która może dokończyć przebudowy systemu społecznego będzie młodzież.
Młodzież jak pisał Karl Mannheim stanowi ukryte zasoby, które można wykorzystać do społecznej przebudowy. Szczególnie siły witalne młodzieży są wykorzystywane w społeczeństwach dynamicznych. Mannheim uważał też, iż młode
pokolenie może być narzędziem zmiany i posiada potencjał innowacji. Stanowi ono
odmładzającą siłę dla całego społeczeństwa6.
Obecnie w warunkach szybkich zmian społecznych młodzież jest ujmowana
jako ta kategoria społeczna, która niesie ze sobą nowe wartości, nowe sposoby osiągania celów. Społeczeństwa zdominowane przez młodzież będą w łatwiejszy sposób
przystosowywać się do wszechogarniających zmian. Szczególnie jest to potrzebne
tym społeczeństwom, które podążają w kierunku społeczeństw nowoczesnych
i przechodzą transformację. Tutaj jak zauważa Piotr Sztompka, zmiana pokoleniowa jest niezbędnym czynnikiem zakończenia zmiany społecznej sukcesem. Jest to
widoczne w krajach Europy Środkowo-Wschodniej, w których dokonywały się w
ostatnich latach głębokie i gwałtowne przemiany7.
Celem niniejszego artykułu jest rozpoznanie tych sił witalnych i potencjału
młodego pokolenia w obu krajach. Głównym pytaniem na które będzie poszukiwa3R.
Merton, Teoria socjologiczna i struktura społeczna, Warszawa 2002.
http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2011_EN_Tables.pdf [data dostępu 20.08.2012].
5 http://pl.wikipedia.org/wiki/Wska%C5%BAnik_demokracji[data dostępu 20.08.2012].
6K. Mannheim, Problem młodzieży w nowoczesnym społeczeństwie, [w:] Młodzież jako
problem i wyzwanie ponowoczesności, K. Szafraniec (red.), Toruń 2011, s. 15.
7 P. Sztompka, Trauma wielkiej zmiany, Warszawa 2000.
4
Polska i Ukraińska młodzież wobec przemian społecznych
111
na odpowiedź jest to czy młoda generacja jest w stanie włączyć się w procesy przemian i na ile jej właściwości mogą pomóc lub zaszkodzić zachodzącym przeobrażeniom. Również istotne będzie pytanie o różnice i podobieństwa pomiędzy młodzieżą po obu stronach granicy? Czy jest tak, że młodzież znajdująca się w orbicie globalizacji ma podobne postawy czy może większe znaczenie w kształtowaniu
charakteru społecznego mają uwarunkowania ekonomiczne, kulturowe i historyczne. Próba odpowiedzi na te pytania zostanie udzielona przy pomocy danych sondażowych pochodzących z European Social Survey realizowanego w 2010r8.
Charakterystyka badanej zbiorowości
Młodzież można definiować w ten sposób, że będą to osobnicy między dzieciństwem a dorosłością. Dolna granica jest wyznaczana przez dojrzewanie płciowe
a górna poprzez założenie rodziny lub podjęcie pracy9. Jednakże w czasach późnej
nowoczesności sytuacja młodzieży znacznie się zmieniła. Obniża się dolna granica
dojrzewania płciowego i wydłuża wiek, w którym młodzież podejmuje pracę czy
zakłada rodzinę. Część młodzieży żyje samodzielnie i nigdy nie zakłada rodziny.
Sytuacja na rynku pracy też jest trudna i obecnie młodzi ludzie mają coraz większe
kłopoty z uzyskaniem pierwszej pracy. Nawet absolwenci szkół wyższych są bezrobotni. Na Ukrainie jest ich 16%, a w Polsce 13%.
Różne są kryteria wiekowe w określaniu tej kategorii społecznej. Na Ukrainie w 2011r. zamieszkiwało 14 547 371 młodych ludzi między 14 a 35 rokiem życia
i młodzież stanowiła 32% ogółu mieszkańców10. W Polsce młodzieży między 15-29
rokiem życia było w 2010r. 8 661 540. Młodzież stanowiła 23% ogółu mieszkańców
i sytuowało Polskę powyżej średniej dla krajów Unii Europejskiej (19%)11.
Korzystając z danych zastanych do młodzieży będziemy zaliczać respondentów między 16 a 29 rokiem życia. Dane wykorzystane w artykule pochodzą z European Social Survey. Badania zrealizowano w 2010r.w 26 państwach europejskich
po raz piąty i miały one charakter sondażowy. Na Ukrainie wielkość całej próby
liczyła 1931 osób a w Polsce 1751. W analizach uwzględniono tylko przedział respondentów między 16-29 rokiem czyli brano pod uwagę odpowiedzi ludzi młodych
urodzonych między 1982r. a 1996r. W Polsce respondentów spełniających te kryteria było 495, na Ukrainie 335.
W badanej próbie znalazło się 50% kobiet i 50% mężczyzn. Takie proporcje
płci były w obu krajach. W dużym mieście zamieszkiwało 30% młodzieży polskiej
i 35% młodzieży ukraińskiej. Na przedmieściach i obrzeżach miast mieszkało 4%
Polaków i 2% Ukraińców. W średnim i małym mieście zbadano 30% młodzieży
polskiej i 32% młodzieży ukraińskiej. We wsi zamieszkiwało 37% Polaków i 31%
Ukraińców.
Kolejne dane pokazują jak wyglądał status socjalny badanej młodzieży. Pracowało 42% młodych Polaków i 40% Ukraińców. Odbywało naukę 41% respondentów w Polsce i 27% na Ukrainie. Bezrobotnymi aktywnie poszukującymi pracy było
6% polskiej i 10% ukraińskiej młodzieży. Bezrobotnymi nieposzukującymi pracy
było 3% z Polski i 4% z Ukrainy. W Polsce 1% młodych było rencistami. Na zasiłku
przebywało 1% młodych Ukraińców. Zajmowało się domem, opieką dziećmi lub
innymi osobami 6% w Polsce i 16% na Ukrainie.
Generalnie sytuacja na rynku pracy jest podobna w Polsce i na Ukrainie.
Dane pokazują, iż polska młodzież częściej się uczy niż młodzież ukraińska. Z kolei
http://www.europeansocialsurvey.org/ [data dostępu 20.08.2012].
K. Szafraniec, Młode pokolenie a nowy ustrój, Warszawa 2010.
10 Молодь в умовах становлення... , s.9.
11 K. Szafraniec, Młode pokolenie........., s.70.
8
9
112
Piotr Długosz
na Ukrainie więcej młodzieży zajmowało się domem, co może świadczyć o braku
opieki instytucjonalnej państwa nad rodziną lub może to oznaczać niższe aspiracje
zawodowe ukraińskiej młodzieży. Być może młodzież ukraińska ma wyższy wskaźnik kolektywizmu. A młodzież polska jest bardziej indywidualistyczna, jest nastawiona na karierę i zaspokajanie swoich potrzeb.
Spośród ankietowanych pracujących większość pracowała jako pracownicy
najemni 92%, prace na własny rachunek miało 6%, w firmie rodzinnej pracowało
2%. Nie było w tym przypadku różnic między obiema badanymi grupami młodzieży.
Sytuacja prawna i bezpieczeństwo zatrudnienia młodzieży znacznie się różniły
w poszczególnych krajach. Na czas nieokreślony miało umowy 36% polskiej młodzieży i 70% młodzieży ukraińskiej. Zatrudnienie na czas określony miało 52% polskiej młodzieży i 9% ukraińskiej młodzieży. Bez umowy pracowało 12% młodych
Polaków i 22% młodych Ukraińców.
Młodzież polska wydaje się, iż ma mniej pewne warunki zatrudnienia, gdyż
zdecydowanie rzadziej niż sąsiedzi posiada umowę na czas nieokreślony. Stabilność
i bezpieczeństwo zatrudnienia częściej występuje na Ukrainie. Jednakże aż 1/5
młodych Ukraińców pracuje na czarno co stawia w bardzo niekorzystnej sytuacji
młodych ludzi. Można skonstatować, iż ,,śmieciowe umowy” doskwierają młodzieży
polskiej, a praca ,,na czarno” młodym Ukraińcom.
W administracji rządowej lub samorządowej pracowało 7% młodzieży polskiej i 3% młodzieży ukraińskiej. W instytucjach sektora publicznego edukacja,
opieka zdrowotna zatrudniono 7% Polaków i 10% Ukraińców. W firmach państwowych, spółkach skarbu państwa było zatrudnionych 5% młodzieży w Polsce i 20%
na Ukrainie. W prywatnych firmach pracowało 75% młodzieży polskiej i 58% młodzieży ukraińskiej. Własne firmy miało 4% młodych Polaków i 7% młodych Ukraińców.
Dane pokazują, iż tam gdzie dominuje sektor prywatny czyli w Polsce młodzież pracuje w tym sektorze, a na Ukrainie częściej młodzi znajdują zatrudnienie w
firmach państwowych. Z kolei w pytaniu o motywację w pracy, młodzież polska
częściej wybierał odpowiedzi, które wskazywałyby na motyw samorealizacji i rozwoju, a młodzież ukraińska częściej wskazywała na chęć utrzymania pracy i podniesienie pensji. Może to świadczyć o materialistycznych postawach młodzieży ukraińskiej i postmaterialistycznych młodzieży polskiej.
W warunkach braku pracy lub w sytuacji, kiedy wynagrodzenie jest bardzo
niskie często podejmowana jest decyzja o emigracji za granicę. W ostatnich dniach
w Polsce znowu pojawiła się informacja, iż kryzys i wysokie bezrobocie w Polsce
wywołają kolejną falę emigracji. Do tej pory szacuje się, iż z Polski wyjechało 2,5
milona. obywateli12. Na Ukrainie liczba emigrantów jest szacowana na 2,5 do 3
milionów.
W sondażu wśród badanej młodzieży za granicę w ciągu ubiegłych 10 lat do
pracy na okres 6 miesięcy lub dłużej wyjeżdżało 14% młodzieży z Polski i 3% z
Ukrainy. Dane te pokazują, iż częściej młodzież polska ruszała na emigrację. Być
może łatwiej w Polsce wyjechać na zachód, a Ukraińcy muszą mieć wizy. Ewentualnie zostaje im bezwizowa emigracja do Rosji.
O gorszej sytuacji młodzieży ukraińskiej na rynku pracy mogą też świadczyć
kolejne dane. Wśród ankietowanych bezrobotnymi kiedykolwiek było 37% młodych
http://www.ekonomia24.pl/artykul/9,924634-Nowa-fala-emigracji.html. [data dostępu
20.08.2012].
12
Polska i Ukraińska młodzież wobec przemian społecznych
113
z Ukrainy i 27% z Polski. Reakcją na niepewną sytuację na rynku pracy mogą być
kursy i szkolenia. Pozwalają one podnieść kwalifikacje. Nieco częściej z takiej formy
podnoszenia kwalifikacji korzystali młodzi Polacy 25% niż młodzi Ukraińcy 16%.
Na koniec tej charakterystyki zostanie pokazana ocena sytuacji materialnej
przez badanych. O tym, że w domach żyje się dostatnio przekonanych było 16%
Polaków i 5% Ukraińców. Daje sobie radę przy obecnych dochodach – na taką odpowiedź wskazało 66% młodzieży w Polsce i 25% młodzieży na Ukrainie. Z trudem
daje sobie radę 16% gospodarstw w Polsce i 47% na Ukrainie. Nie może sobie poradzić finansowo aż 22% na Ukrainie i 1% w Polsce.
Dane wskazują, że w wielu kwestiach polska i ukraińska młodzież jest podobna. Jednakże młodzież Ukraińska żyje w zdecydowanie gorszych warunkach
materialnych niż młodzież Polska. To poczucie deprywacji ekonomicznej młodzieży
ukraińskiej może negatywnie rzutować na wiele postaw i stosunek do państwa.
Mimo, że na Ukrainie sytuacja zawodowa młodzieży jest podobna do występującej
w Polsce, to kondycja materialna gospodarstw domowych jest zdecydowanie gorsza.
Młodzież wobec systemu
Zaufanie jak pisał Piotr Sztompka to podstawa społeczeństwa i demokracji13. Zaufanie jest o tyle ważne, że stanowi jeden z elementów kapitału społecznego
na zwracał uwagę Robert Putnam14. Społeczeństwa, które mają wyższy poziom kapitału społecznego lepiej się rozwijają. Niewątpliwie zaufanie jest potrzebne kiedy
społeczeństwo przechodzi gwałtowne zmiany społeczne. Z analiz Sztompki wynika,
iż społeczeństwa państw Europu Środkowo-Wschodniej są pod wpływem traumy
wielkiej zmiany i jednym z jej symptomów jest brak zaufania15. Z wielu badań wynika, iż Ukraina i Polska należą do państw z najniższym poziomem zaufania w Europie16.
Wyniki analiz pokazują, iż wśród młodzieży zaufanie osobowe nie jest wysokie17. Częściej młodzi Ukraińcy(4,38) niż Polacy(5,30) twierdzą, że ludzie przy
nadarzającej się okazji mogą wykorzystać drugiego człowieka. Również statystycznie istotne były różnice w przypadku opinii, że większości ludzi można ufać. Tutaj
znowu większym sceptycyzmem wykazali się Ukraińcy(4,12) niż Polacy(4,69).
Zatem jak pokazują wyniki badań młodzież ukraińska ma mniejsze zaufanie
do ludzi i tym samym niższy poziom kapitału społecznego, który jest tak potrzebny
do modernizacji.
W ESS są od lat zadawane pytania, które mogą być wskaźnikiem zaufania
instytucjonalnego. Odpowiedzi na nie są dobrym wskaźnikiem zaufania do systemu
społecznego. Już na wstępie można zaznaczyć, iż w przypadku każdego z pytań zachodziły różnice istotne statystycznie pomiędzy obiema grupami.
Największa różnica pomiędzy Polską i Ukrainą zachodzi w przypadku zaufania do policji i systemu prawnego. Średnia zaufania do policji wśród polskiej
młodzieży wynosiła (5,12), a wśród ukraińskiej była znacząco niższa (2,73)18. Analogicznie było z zaufaniem do systemu prawnego. W Polsce średnia zaufania wyniosła
P. Sztompka, Zaufanie, Kraków 2007.
R. Putnam, Demokracja w działaniu, Kraków 1995.
15 P. Sztompka, Trauma wielkiej zmiany....wyd. cyt.
16 H. Domański, Społeczeństwo europejskie, Warszawa 2009
17 Skala do pomiaru zaufania przyjmowała następujące wartości: 0 całkowity brak zaufania,
10 pełne zaufanie.
18 Skala do pomiaru zaufania przyjmowała następujące wartości: 0 całkowity brak zaufania,
10 pełne zaufanie.
13
14
114
Piotr Długosz
(4,65), a na Ukrainie (2,65). W Polsce zaufanie do sejmu wyniosło (3,50), na Ukrainie (2,13). Pozostałe różnice nie są już takie duże miedzy obiema grupami, aczkolwiek są one istotne statystycznie. W przypadku zaufania do ONZ polska młodzież
uzyskała (5,61) a Ukraińska (4,31). W Polsce zaufanie do partii politycznych wyniosło (2,78) na Ukrainie (1,88). Na skali zaufania do polityków polska młodzież uzyskała (2,71), ukraińska (1,72). Najmniejsza różnica w poziomie zaufania pomiędzy
obiema grupami pojawiła się w przypadku Parlamentu Europejskiego. Średnia dla
polskiej młodzieży wynosiła (5,11), dla ukraińskiej (4,16).
O poziomie zaufania do państwa może też dużo powiedzieć odpowiedź na
pytanie o korupcję wśród policji19. Młodzież polska uzyskała wartość 5,04 a ukraińska 7,24.
Mimo, że młodzież ogólnie ma wysokie deficyty zaufania to dodatkowo te
deficyty rosną wśród ukraińskiej młodzieży. Widać wyraźnie, że jest niski poziom
legitymizacji systemu na co wskazuje przede wszystkim niskie zaufanie do policji
i systemu prawnego. Niewątpliwie na te kultury cynizmu na Ukrainie wpływ mają
wydarzenia z ostatnich lat, które nie sprzyjają budowaniu zaufania do systemu politycznego. Chodzi tutaj o spektakularne protesty opozycji przeciwko fałszerstwom
wyborczym w 2004r. w Kijowie pod nazwą ,,Pomarańczowa Rewolucja” i inne zawirowania polityczne jakie pojawiają się na Ukrainie20.
Z badań wynika, że niższy poziom zaufania na Ukrainie niż w Polsce może
wynikać z dużego poczucia bezradności i bezsilności wobec państwa21. Władza
a szczególnie jej decyzje wobec opozycji tego zaufania nie odbudowują. Zatem jak
widać, tam gdzie ten kapitał społeczny jest potrzebny występuje jego deficyt. Trudno będzie Ukrainie wykorzystać energię młodych ludzi do budowania nowoczesnego państwa, gdyż występuje tutaj wyraźna blokada kulturowa. Brak zaufania i legitymizacji władzy może w znaczny sposób utrudniać dalszy udział młodzieży w modernizacji i poparciu zmian. Ewentualnie młodzież na Ukrainie może być
kontestatorem obecnego porządku społeczno-politycznego. Zresztą o nastawieniu
do systemu politycznego mówić będą wyniki kolejnych analiz.
W pytaniu na temat zainteresowania polityką jedna czwarta młodzieży
twierdzi, że się nią interesuje. Pozostała część młodzieży raczej nie wyrażała zainteresowania tą sferą. Przy czym jeśli porównamy odpowiedzi obu zbiorowości, to
wtedy widać, że niechęć do polityki częściej pojawia się wśród ukraińskiej niż polskiej młodzieży. Współczynnik korelacji dla tych zmiennych wynosił (r=0,147)22.
Deklaracje młodzieży na temat zainteresowania polityką pokazują niechęć
i obojętność ankietowanych. W odpowiedziach na kolejne pytanie widać, iż znowu
pojawiają się różnice między analizowanymi grupami. Po pierwsze, około 40%
młodych uczestniczyło w ostatnich wyborach do swoich parlamentów. Zatem jest to
wyższy odsetek niż ten, który deklaruje zainteresowanie polityką. Widocznie nie
wszyscy młodzi muszą się interesować polityką aby brać udział wyborach. Niekiedy
jak to pokazuje przykład kampanii wyborczej z Polski w 2007r. udział w wyborach
wymuszony był prze różne kampanie typu, ,,zabierz babci dowód”, które miały
Skala przybierała wartości od 0 do 10, gdzie 0 oznaczało brak korupcji a 10 pełną korupcję.
20 Badania były realizowane w 2010r. Po aresztowaniu i procesie Julii Tymoszeko byłej premier, a w czasie Pomarańczowej Rewolucji przeciwniczki obecnego prezydenta Wiktora
Janukowicza to zaufanie jeszcze może się obniżyć.
21 J. Konieczna, Wartości polityczne w okresie transformacji w Polsce, Na Ukrainie i w innych krajach Europy Wschodniej. [w:]Polacy wśród Europejczyków. A. Jasińska-Kania, M.
Marody, Warszawa 2002,s.129.
22 Wszystkie wartości korelacji są istotne statystycznie na poziomie 0,05.
19
Polska i Ukraińska młodzież wobec przemian społecznych
115
zwiększyć frekwencję i zapewnić poparcie partii, z którą sympatyzowały główne
media23.
Z odpowiedzi wynika, iż na Ukrainie w ostatnich wyborach uczestniczyło
59%, a w Polsce 47%. Większy udział młodzieży ukraińskiej można tłumaczyć tym,
iż ogólna sytuacja niezadowolenia i chaosu jaki panuje w związku z różnymi perturbacjami politycznymi wywołuje u tej młodzieży chęć zmiany tego stanu rzeczy
i udają się ona częściej do urn niż młodzi Polacy.
Kolejnym elementem udziału w sferze publicznej młodzieży jest działalność
w różnych akcjach obywatelskich na rzecz zmiany sytuacji politycznej we własnym
kraju. W ESS jest siedem pytań, które mają diagnozować zaangażowanie obywatelskie. Generalnie to zaangażowanie jest na bardzo niskim poziomie i praktycznie go
nie widać w większości przypadków. W celu ukazania tego zjawiska został przygotowany syntetyczny indeks zaangażowania obywatelskiego, który pokazuje ile działań zostało podejmowanych przez respondentów24. Ukraińska młodzież(0,20) ma
niższy poziom zaangażowania obywatelskiego niż polska(0,50).
Na pytanie o to, czy jest jakaś partia, z którą czuliby się związani większość
młodzieży mówi ,,nie”(77%). I w tym przypadku nie ma różnić między obiema grupami.
Do związków zawodowych należało 13% Ukraińców i 2% Polaków. W przeszłości członkami związków zawodowych było 5% młodzieży ukraińskiej i 1% młodzieży polskiej. Dane te mogą potwierdzać wyższy poziom kolektywizmu wśród
młodych Ukraińców. Młodzież polska tak jak zauważył Urlich Beck podlega procesom indywidualizacji, które są charakterystyczne dla późnej nowoczesności25. Tak
owszem werbalnie może różne akcje popierać, ale pod warunkiem, że sama w tym
nie będzie uczestniczyć.
Jakość życia
Kolejne analizy będą dotyczyć jakości życia młodzieży. Jest to ważna kwestia, która pokazuje w jakich warunkach formuje się młode pokolenie i gdzie dochodzi do występowania napięć czy problemów. Korzystając z badań ESS można
zaobserwować jak wyglądają warunki socjalizacyjne w obu krajach.
Z analiz wynika, iż jakość życia jest niższa na Ukrainie na co wskazują analizy średnich z odpowiedzi na pytania ankiety26. Największa różnica wystąpiła
w kwestii zadowolenia z gospodarki. W Polsce średnia wartość wyniosła (4,83), a na
Ukrainie (2,63). Również istotne różnice dotyczyły zadowolenia z życia. Wśród
młodzieży polskiej wartość zadowolenia wyniosła (7,60), a dla Ukraińców(5,49).
Poziom zadowolenia z demokracji wśród polskiej młodzieży wynosił (5,36) a wśród
Szafraniec K, Młodzi 2011...wyd. cyt.
Wartość indeksu wynosiła od 0 do 7. 0 oznaczało brak jakichkolwiek działań, a 7 wszystkie
podejmowane działania. W skłąd indeksy wchodziły następujące pytania: Contacted politician or government official last 12 months; Worked in political party or action group last 12
months; Worked in another organisation or association last 12 months; Worn or displayed
campaign badge/sticker last 12 months; Signed petition last 12 months; Taken part in lawful
public demonstration last 12 months; Boycotted certain products last 12 months.
23
24
U. Beck, Społeczeństwo ryzyka. Warszawa 2002.
pomiaru zmiennych jakości życia zastosowano 10 punktową skalę, gdzie 0 oznaczało
maksymalny stres, a 10 maksymalne zadowolenie.
25
26Do
116
Piotr Długosz
ukraińskiej (3,31). W przypadku zadowolenia z rządu średnia ocena w Polsce wyniosła (4,04), na Ukrainie(2,42).
W kolejnych pytaniach pytano o ocenę funkcjonowania systemu edukacyjnego i służby zdrowia. Znowu lepsze oceny pojawiają się w Polsce, a gorsze na
Ukrainie. Bardzo duża jest różnica w ocenie systemu edukacyjnego. Młodzi Polacy
ocenili edukację na (6,19), a Ukraińcy na (4,20)27. Analogicznie jest ze służbą
zdrowia, aczkolwiek te różnice nie są już takie duże. W Polsce służba zdrowia została oceniona na (4,20) a na Ukrainie na (3,81).
Kolejne odpowiedzi dotyczyły postaw wobec różnych społecznych kwestii.
W celu uproszczenia analiz skale zostały zredukowane i w opisie zostały wykorzystane odpowiedzi zdecydowanie się zgadzam i zgadzam się28.
Z twierdzeniem, iż rząd powinien podjąć działania na rzecz zmniejszenia
różnic w dochodach zgadzało się 84% Ukraińców i 68% Polaków. Z opinią, że osoby
o orientacji homoseksualnej, geje i lesbijki, powinny mieć swobodę układania sobie
życia wg własnych przekonań zgodziło się 55% młodych Polaków i 42% młodych
Ukraińców. Ze zdaniem, iż powinno się zakazać działalności partiom politycznym,
które dążą do obalenia demokracji zgodziło się 61% Polaków i 45% Ukraińców.
O tym, że przy rozwiązywaniu naszych problemów ekologicznych możemy liczyć na
współczesną naukę przekonanych było 82% młodzieży polskiej i 62% młodzieży
ukraińskiej.
Reasumując zebrane obserwacje można skonstatować, iż jakość życia na
Ukrainie jest gorsza niż w Polsce. Na ten fakt wskazują odpowiedzi badanej młodzieży. Młodzież ukraińska dorasta w dużo mniej korzystnych warunkach socjalizacyjnych niż młodzież polska. Jest ona narażona na wielorakie deprywacje co widać
w odpowiedziach. Być może stąd też dużo niższe zaufanie wśród tej młodzieży
i niski poziom kapitału społecznego.
Jak pokazują wyniki badań młodzież ukraińska jest bardziej egalitarna niż
młodzież polska. Młodzi Ukraińcy są też mniej tolerancyjni, częściej są skłonni akceptować rozwiązania antydemokratyczne i mają mniejsze zaufanie do wiedzy naukowej. Młodzi Polacy w tych badaniach uchodzą za większych demokratów i ludzi
bardziej tolerancyjnych, którzy w większym stopniu akceptują nierówności ekonomiczne. Dane wskazują, iż młodzież w Polsce częściej niż młodzież Ukraińska
przyjmuje orientacje postmaterilistyczne co jest warunkowane poziomem ekonomicznym danego państwa jak to ujmuje Ronald Inglehart29.
Zakończenie
Kończąc prowadzone analizy należy zaznaczyć, iż młodzież polska i ukraińska różni się w wielu badanych kwestiach i te różnice można odczytywać w perspektywie modernizacji. Z danych zebranych w trakcie badań wynika, iż różnice obiektywne nie są takie duże między obiema grupami młodzieży. Sytuacja na rynku pracy, zatrudnienie jest podobne. Wyraźnie różni się ocena warunków materialnych na
niekorzyść młodzieży ukraińskiej.
Znaczne różnice między obiema grupami zostały zaobserwowane w sferze
świadomości społecznej. Młodzież polska ma wyższy poziom zaufania niż młodzież
ukraińska, częściej się interesuje polityką i podejmuje działania obywatelskie. Młodzież ukraińska za to częściej uczestniczy w wyborach. Być może jest to jedyna forma obywatelskiego zaangażowania generowanego negacją rzeczywistości społeczSkala przybierała wartości od 0 do 10, gdzie 0 oznaczało złą ocenę a 10 bardzo dobrą.
Skala składała się z następujących odpowiedzi: 1- Agree strongly;2- Agree;3- Neither agree
nor disagree;4- Disagree;5- Disagree strongly.
29 R. Inglehart, Culture Shift in Advanced Industrial Society, Princeton 1990.
27
28
Polska i Ukraińska młodzież wobec przemian społecznych
117
no-politycznej. Trzeba przypomnieć, iż fiasko Pomarańczowej Rewolucji może
wśród młodzieży rodzić frustrację i chęć odcięcia się od polityki. Zawiedzione nadzieje młodzieży ukraińskiej mogą w znaczny sposób rzutować na ten negatywny
stosunek do państwa i rzeczywistości społeczno-politycznej. Również na ten stan
rzeczy może mieć wpływ relatywna deprywacja zaobserwowana na Ukrainie. Gorsze
warunki materialne, mniejsza siła nabywcza przy nieustannym oddziaływaniu społeczeństwa konsumpcyjnego mogą rodzić frustracje i negatywne nastroje społeczne.
Jakość życia jak pokazały wyniki badań została niżej oceniona na Ukrainie niż
w Polsce. Do interpretacji zebranych wyników można też przywołać model osobowości nowoczesnej Aleksa Inklesa30. Człowiek nowoczesny jest otwarty na nowe
doświadczenia, na zmiany i innowację. Jest też gotów do uczestnictwa w sferze
publicznej i zdolny do tolerowania odmienności. Planuje, antycypuje i organizuje
przyszłe działania zorientowane na zakładane cele. Prezentuje on głównie orientację prezentystyczną i przyszłościową oraz jest skuteczny w rozwiązywaniu problemów i osiąganiu celów. Człowiek nowoczesny jest też ufny w regularność i przewidywalność życia społecznego. Wierzy w merytokrację i sprawiedliwe adekwatne do
wkładu i kompetencji nagrody. Zainteresowany jest edukacją i kształceniem. Ma
wysokie aspiracje edukacyjne, posiada szacunek dla godności drugiej osoby. Z zebranych danych wynika, iż młodzież polska posiada więcej cech osobowości nowoczesnej niż młodzież ukraińska. Częściej też młodzi Polacy wykazywali orientację
postmaterialistyczną. W związku z tym można założyć, iż młodzież polska przechodzi zmiany nieco lepiej. Na Ukrainie jak pokazują wyniki badań młodzież trudniej
znosi przemiany i w dużej mierze mogą negatywne skutki zmian dotykać tę właśnie
grupę. Trudno zatem oczekiwać, by młodzież na Ukrainie stała się zwolennikiem
obecnych przemian. Być może przy dalszej kumulacji negatywnych skutków dojdzie
do kontestacji obecnego porządku albo zwiększy się emigracja, co dalej będzie osłabiać społeczeństwo31.
Długosz, P. Polish and Ukrainian Youth and Social Change
The article presents results of the research on youth in Poland and Ukraine carried
out by the European Social Survey. The survey shows that the Polish youth differs
a little from their Ukrainian counterparts. The Ukrainian youth have a lower level
of personal and institutional confidence, assess their quality of live as lower, and
evaluate their material situation as worse than the one of the Polish youth. This
presents evidence of multi-dimensional deprivation among the Ukrainian youth. As
indicated by the research, the difference in self-evaluation of life opportunities by
the youth may result from political shocks of the recent years in Ukraine and different modernizational pathways of both societies.
30A.
Inkeles, D.N. Smith, W stronę definicji człowieka nowoczesnego. [w:] Tradycja i nowoczesność, J. Kurczewska, J. Szacki (red.), Warszawa 1984.
31 http://www.rp.pl/artykul/40,926859-Ukraincy-zaleja-Polske-.html [data dostępu 23.08.2012].