Problem stosowania substancji uzależniających (dopalacze

880
Probl Hig Epidemiol 2014, 95(4): 880-888
Problem stosowania substancji uzależniających (dopalacze,
narkotyki, napoje energetyzujące) wśród studentów
wybranych uczelni rzeszowskich
Problem of addictive substance use (legal highs, drugs, energy drinks) among students
of selected Rzeszow universities
Wacław Kruk 1/, Izabela Cichocka 2/, Karolina Zając 3/, Agnieszka Hubert-Lutecka 4/
Katedra Zdrowia Publicznego, Instytut Pielęgniarstwa i Nauk o Zdrowiu, Wydział Medyczny, Uniwersytet Rzeszowski
Katedra Metod Ilościowych w Ekonomii, Wydział Ekonomiczny, Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie
3/
Studenckie Koło Naukowe Zdrowia Publicznego „Salus”, Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie
4/
Wydział Nauk Biomedycznych i Kształcenia Podyplomowego, Uniwersytet Medyczny w Łodzi
1/
2/
Wprowadzenie. Spożywanie substancji uzależniających właściwie od
zawsze towarzyszyło człowiekowi. Współcześnie mamy do czynienia z dużo
większą różnorodnością tych substancji niż to miało miejsce w przeszłości.
Zawarte są one w lekach, legalnych używkach i nielegalnych narkotykach.
Ich zażywanie jest zjawiskiem na tyle powszechnym, że nie zawsze jest
oceniane jako zachowanie nieprzystosowawcze.
Cel badań. Poznanie skali problemu stosowania substancji uzależniających
takich, jak: dopalacze, narkotyki i napoje energetyzujące, wśród rzeszowskich
studentów.
Materiał i metody. Badaniem objęto 477 studentów studiujących na
kierunkach: Zdrowie Publiczne, Turystyka i Rekreacja, Bezpieczeństwo
Wewnętrzne, Kosmetologia oraz Prawo i Administracja w Wyższej Szkole
Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie oraz na Uniwersytecie Rzeszowskim.
Jako narzędzie badawcze wykorzystano autorski kwestionariusz ankiety
przeprowadzonej w kwietniu 2011 r.
Wyniki. Spośród badanych studentów 10,7% zdeklarowało zażywanie
dopalaczy, 1,5% zamierza je spróbować. Zdecydowana większość
respondentów (83,6%) deklarowała, że nigdy nie brała narkotyków, a ci,
którzy przyznali się, że ,,brali”, albo ,,kiedyś próbowali”, najczęściej stosowali
marihuanę. Ponad połowa ankietowanych (56,3%) spożywa napoje
energetyzujące głównie w czasie dużego wysiłku fizycznego.
Wnioski. 1. Pozytywnym zjawiskiem jest fakt, iż młodzi ludzie wykazują
się wysoką świadomością uzależniającego działania dopalaczy oraz
deklarowane przez większość z nich przekonanie, iż powinny być one
w ogóle zakazane. 2. Istnieje statystycznie istotna zależność pomiędzy
kierunkiem studiów a opinią na temat tego, czy dopalacze powinny być
zakazane. Studenci Kosmetologii oraz Turystyki i Rekreacji częściej niż
pozostali nie mieli wyrobionej opinii na ten temat, natomiast studenci
Zdrowia Publicznego i Bezpieczeństwa Wewnętrznego częściej niż pozostali
uważali, ze dopalacze powinny być zakazane. 3. Osoby studiujące na
kierunku Zdrowie Publiczne rzadziej od studentów innych kierunków
sięgają po dopalacze, zaś studenci Turystyki i Rekreacji częściej od innych
sięgają po narkotyki.
Introduction. Human life has always been accompanied by consumption
of addictive substances. Today we have a much greater diversity of these
substances than we did in the past. They are included in medicines, legal
and illegal drugs. Their use is such a widespread phenomenon that it is
not always rated as anti-social behavior.
Aim. To determine the scale of the problem of addictive substance use,
such as legal highs, drugs and energy drinks ‘among Rzeszow students.
Material & Method. The study included 477 students of the following fields:
Public Health, Tourism and Recreation, Internal Security, Cosmetology and
Law and Administration at the University of Information Technology and
Management in Rzeszow and Rzeszow University. An original questionnaire
survey conducted in April 2011 was used as a research tool.
Results. The results showed that 10.7% of the students declared taking
legal highs, 1.5% intended to try. The vast majority of the respondents
(83.6%) declared that they had never taken drugs and those who had
admitted the use usually tried marijuana. More than a half of the
respondents consumed energy drinks (56.3%), mainly during extensive
physical workout.
Conclusions. 1. A positive phenomenon is the fact that young people
show a high awareness of the addictive impact of legal highs and mostly
are convinced that such substances should be banned altogether. 2. There
was a statistically significant relationship between the field of study and
opinion on whether legal highs should be banned. The Cosmetology and
the Tourism and Recreation students more often did not have their own
opinion on the subject, while the students of Public Health and Internal
Security more often believed that legal highs should be banned. 3. The
students of Public Health less often than other students used legal highs
and the students of Tourism and Recreation were more likely than others
to use drugs.
Key words: students, drugs, legal highs, energy drinks
Słowa kluczowe: studenci, narkotyki, dopalacze, napoje energetyzujące
© Probl Hig Epidemiol 2014, 95(4): 880-888
www.phie.pl
Nadesłano: 10.12.2014
Zakwalifikowano do druku: 20.12.2014
Adres do korespondencji / Address for correspondence
Wacław Kruk
Katedra Zdrowia Publicznego, Instytut Pielęgniarstwa i Nauk o Zdrowiu,
Uniwersytet Rzeszowski
al. Mjr. Kopisto 2a, 35-959 Rzeszów
tel. 609 625 515, e-mail: [email protected]
Kruk W i wsp. Problem stosowania substancji uzależniających (dopalacze, narkotyki, napoje energetyzujące) ...
Wstęp
Substancje uzależniające to środki naturalne
i syntetyczne o właściwościach psychotropowych,
wywołujące uzależnienie. Wspólną cechą środków
odurzających jest wywoływanie zmian w układzie
nerwowym prowadzące do utraty kontroli nad ich
używaniem [1].
Problem uzależnienia jest ogromny. Około jed‑
na czwarta populacji dorosłych Europejczyków (co
najmniej 85 mln osób) używało narkotyków w ciągu
swojego życia. Najwięcej osób wskazało na używanie
konopi indyjskich (77 mln), wskaźniki dla innych
substancji są w tym przypadku dużo niższe i wynoszą:
14,5 mln dla kokainy, 12,7 mln dla amfetamin i 11,4
mln dla ecstasy. Wskaźniki eksperymentowania są
bardzo zróżnicowane – w Danii, Francji i Wielkiej
Brytanii jedna trzecia dorosłych osób zadeklarowała
używanie narkotyków, w Bułgarii, Grecji, na Wę‑
grzech, w Rumunii i Turcji taką odpowiedź wskazała
co dziesiąta osoba [2].
Około 73,6 mln Europejczyków spróbowało
konopi indyjskich przynajmniej raz w życiu, a 18,1
mln użyło konopi indyjskich w ciągu ostatniego roku.
Szacuje się, że 14,6 mln młodych Europejczyków
(w wieku od 15 do 34 lat) użyło konopi indyjskich
w ciągu ostatniego roku. Poziom używania konopi
indyjskich w Europie na ogół pozostaje stabilny
lub obniża się, szczególnie w grupie osób młodych.
Największe obawy w zakresie zdrowia publicznego
dotyczą tych Europejczyków, którzy używają tego nar‑
kotyku codziennie lub prawie codziennie (około 1%
dorosłych Europejczyków w wieku od 15 do 64 lat).
W 2012 r. konopie indyjskie były najczęściej zgłasza‑
ne przez pacjentów jako narkotyk będący głównym
powodem rozpoczynania pierwszego w życiu leczenia
uzależnienia od narkotyków [3].
Używanie narkotyków to jedna z głównych
przyczyn zgonów młodych osób w Europie. Zgony
te powodowane są bezpośrednio przedawkowaniem
(zgony związane z narkotykami), lub w sposób po‑
średni są następstwem używania narkotyków, poprzez
powodowanie chorób i wypadków oraz zachowań
agresywnych i samobójstw. Większość badań kohor‑
towych dotyczących osób problemowo używających
narkotyków wskazuje na umieralność wynoszącą
1‑2% rocznie, czyli od 10 do 20 razy większą, niż moż‑
na by oczekiwać. Według ostatniej analizy EMCDDA
(Europejskiego Centrum Monitorowania Narkotyków
i Narkomanii) w Europie umiera co roku od 10 000
do 20 000 osób używających opioidów. Większość
zgonów dotyczy mężczyzn w wieku około trzydzie‑
stu – trzydziestu kilku lat; jednak wiek, umieralność
i przyczyny zgonów różnią się, w zależności od kraju
oraz na przestrzeni czasu.
881
Śmiertelność związana z HIV to najlepiej udoku‑
mentowana pośrednia przyczyna zgonów wśród osób
używających narkotyki. Według najnowszych szacun‑
ków w 2010 r. w Europie na HIV/AIDS spowodowany
przyjmowaniem narkotyków drogą iniekcji zmarło
około 1 700 osób. Mamy tutaj do czynienia z tenden‑
cję spadkową. Zgony osób używających narkotyków
mogą być powodowane również przez choroby wą‑
troby, głównie związane z zakażeniem wirusem HCV,
często zaostrzone wskutek nadużywania alkoholu.
W tym przypadku jednak dane liczbowe na poziomie
europejskim są niedostępne. Nadmierna umieralność
osób używających narkotyków jest również następ‑
stwem samobójstw, obrażeń i zabójstw, chociaż w tym
przypadku również brakuje wiarygodnych danych
szacunkowych.
Główną przyczyną zgonów osób problemowo uży‑
wających narkotyków w Europie jest przedawkowanie,
a opioidy – głównie heroina lub jej metabolity często
w połączeniu z innymi substancjami jak alkohol lub
benzodiazepiny – odpowiedzialne są za większości
zgłoszonych przypadków zgonów związanych z nar‑
kotykami. Poza heroiną w raportach toksykologicz‑
nych wymieniane są inne opioidy, takie jak metadon,
buprenorfina i fentanyle. Około 90% zgłaszanych
w Europie zgonów z powodu przedawkowania dotyczy
osób powyżej 25 roku życia i średnia wieku tych osób
rośnie, co wskazuje na starzenie się populacji osób
problemowo używających opioidów. Większość zgło‑
szonych zgonów wskutek przedawkowania dotyczy
mężczyzn (80%). Szacunkowy wskaźnik umieral‑
ności wskutek przedawkowania w 2011 r. w Europie
wynosi 18 zgonów na milion mieszkańców w wieku
od 15 do 64 lat. Sześć krajów zgłosiło wskaźniki wy‑
noszące powyżej 40 zgonów na milion mieszkańców.
Najwyższy wskaźnik zgonów odnotowano w Norwegii
(73 na milion mieszkańców) i Estonii (136 na milion
mieszkańców) [2].
Nowe narkotyki syntetyczne stają się, w niespo‑
tykanym dotąd tempie, coraz powszechniej dostępne
w Europie. Ponadto handel narkotykami stał się jed‑
nym z najczęstszych przestępstw transgranicznych
w Unii Europejskiej [4]. Komisja Europejska ocenia,
że w ciągu ostatnich dwóch lat co dwa tygodnie w obie‑
gu pojawiała się nowa psychoaktywna substancja syn‑
tetyczna. W 2010 roku UE zidentyfikowała rekordową
liczbę 41 takich substancji, rok wcześniej – 24. Unijna
agenda do walki z narkotykami wskazuje, że dopalacze
wywołują podobne objawy jak niebezpieczne narko‑
tyki typu ekstazy czy kokaina. Są one coraz częściej
dostępne przez Internet i coraz łatwiej są dystrybuo‑
wane w wielu państwach członkowskich [4].
Prowadzone od kilku dekad prace badawcze do‑
tyczące identyfikacji używania środków psychoaktyw‑
nych pośród mieszkańców Polski wskazują na wyraźny
882
i nieustanny wzrost zjawiska. Dane z przeprowadzonej
w 2013 roku Diagnozy Społecznej potwierdzają nie‑
przerwaną dynamikę tego typu zachowań wraz z ten‑
dencjami wzrostowymi; odsetek osób przyznających
się do zażywania narkotyków w populacji dorosłych
Polaków wzrósł od 0,3% w 1993 r. do 1,3% w pomiarze
z 2013 r. [5].
Badacze narkomanii stoją niemal zgodnie na
stanowisku, że współcześnie korzystanie ze środków
psychoaktywnych jest zjawiskiem masowym, czego po‑
twierdzeniem są m.in. liczne oferty dopalaczowe i nar‑
kotykowe w Internecie, rozwój ruchów społecznych
dążących do legalizacji narkotyków, wykorzystywanie
problemu legalizacji marihuany w ramach kampanii
politycznych, przyznawanie się przez osoby publiczne
do używania tego typu środków i wiele podobnych
działań zdecydowanie potwierdzających rosnący popyt
na narkotyki, jak i coraz większą liberalizację postaw
wobec korzystania z tych środków [6].
W ciągu ostatnich lat w prasie i TV pojawiało się
wiele doniesień na temat tzw. dopalaczy. Jednak tak
naprawdę nie zdefiniowano jeszcze precyzyjnie, co to
są dopalacze (smarts, legalhighs, herbalhighs, boosters).
Dopalacz, czy dopalacze to termin nie posiadający
charakteru naukowego. Używa się go potocznie, dla
nazwania grupy różnych substancji lub ich mieszanek
o rzekomym bądź faktycznym działaniu psychoak‑
tywnym, nieznajdujących się na liście substancji kon‑
trolowanych przepisami ustawy o przeciwdziałaniu
narkomanii [7, 8].
Moda na dopalacze rozpoczęła się kilka lat temu,
wraz z pojawieniem się w internecie pierwszych ,,smart
shopów” oferujących tzw. artykuły kolekcjonerskie,
zgodnie z zapewnieniami producentów ,,nienada‑
jące się do spożycia przez człowieka” [9]. Obecnie
sprzedaż dopalaczy za pośrednictwem sklepów sta‑
cjonarnych jest w Polsce nielegalna. Nazwa ,,smart
shopów” pochodzi od rzekomych własności sprze‑
dawanych substancji, reklamowanych jako uspraw‑
niające funkcje poznawcze (tzw. ,,smart drugs”).
Sklepy tego typu powstały w większości państw Europy
jako rozwinięcie działalności tzw. ,,head shop” czyli
sklepów oferujących produkty i literaturę związaną
z używaniem ,,cannabis”. W praktyce ,,smart shopy”
oferują całą gamę produktów – od literatury związanej
z narkotykami, poprzez różne akcesoria (fajki wod‑
ne, fajki, fifki) po rozmaite substancje pochodzenia
naturalnego (zioła i ich mieszanki) i syntetyczne‑
go. W asortymencie sklepów pojawiają się zarówno
specyfiki o działaniu stymulującym, euforyzującym,
relaksującym, psychodelicznym czy halucynogennym.
Sklepy tego typu działają od kilku lat w większości
krajów Europy, głównie Wielkiej Brytanii, Niemczech
i Holandii. W Polsce pierwszy sklep uruchomiono
w 2008 r. Różnice pomiędzy krajami w dopuszczalno‑
Probl Hig Epidemiol 2014, 95(4): 880-888
ści do sprzedaży poszczególnych substancji związane
są z zakresem kontroli w ramach realizacji prawa
krajowego dotyczącego narkotyków [7].
W obecnym stanie prawnym na mocy Ustawy
z dnia 27 listopada 2010 roku o zmianie ustawy
o przeciwdziałaniu narkomanii oraz Ustawy o Pań‑
stwowej Inspekcji Sanitarnej z dnia 8 października
2010 roku sprzedaż tzw. dopalaczy, określonych przez
Ustawodawcę jako środki zastępcze, jest zakazana na
terenie RP. Osoby oraz podmioty gospodarcze łamią‑
ce ten zakaz mogą otrzymać grzywnę w wysokości
od. 20 tys. do 1 mln złotych [10]. W Ustawie z dnia
15 kwietnia 2011r. o zmianie ustawy o przeciwdzia‑
łaniu narkomanii uległ zmianie załącznik. W wykazie
pojawiły się między innymi nowe środki odurzające
oraz substancje psychotropowe [11].
Zakaz sprzedaży tzw. dopalaczy na terenie RP
zdecydowanie ograniczył, ale najprawdopodobniej nie
wyeliminował zjawiska używania dopalaczy. Pojawia
się wiele informacji o działalności sklepów tego typu
w rejonach przygranicznych w państwach ościennych
[7, 8].
Jak twierdzi EMCDDA, nie widać oznak osłabie‑
nia tempa zwiększania się liczby, rodzajów i dostęp‑
ności nowych substancji psychoaktywnych (zwanych
też „nowymi narkotykami”) w Europie. W 2013 r.
w ramach unijnego systemu wczesnego ostrzegania
zgłoszono po raz pierwszy 81 nowych narkotyków. To
oznacza, że liczba nowych substancji monitorowanych
przez agencję wzrosła do ponad 350. W ostatnich
czterech latach wykryto blisko 250 substancji. Nowe
substancje psychoaktywne, niepodlegające kontroli
na mocy prawa międzynarodowego, są często sprze‑
dawane na rynku jako „dopalacze” (legal highs); są
one wytwarzane z zamiarem naśladowania działania
narkotyków objętych kontrolą. Wśród narkotyków
wykrytych w 2012 roku 29 to syntetyczne kanabinoi‑
dy, które stanowią największą grupę substancji obecnie
monitorowanych w ramach unijnego systemu wczes‑
nego ostrzegania. Tempo zastępowania narkotyków
dotychczas objętych kontrolą nowymi substancjami
spowodowało, że na terenie całej Europy stosowano
różnorodne, innowacyjne środki prawne. Zdarza się,
że nowe narkotyki są wytwarzane w tajnych labora‑
toriach znajdujących się w Europie. Częściej jednak
są one pozyskiwane legalnie w postaci proszku po‑
chodzącego głównie z Chin i Indii, przywożonego do
Europy, gdzie jest on przetwarzany, pakowany i sprze‑
dawany jako „dopalacze” lub „substancje chemiczne
do badań naukowych”, jak również sprzedawany
bezpośrednio na nielegalnym rynku narkotyków.
Internet cały czas odgrywa kluczową rolę w kształto‑
waniu rynku nowych substancji psychoaktywnych.
W 2013 r. agencja EMCDDA zidentyfikowała około
650 stron internetowych, za pośrednictwem których
Kruk W i wsp. Problem stosowania substancji uzależniających (dopalacze, narkotyki, napoje energetyzujące) ...
sprzedawane są Europejczykom takie substancje. Po‑
nadto nowym wyzwaniem dla organów ścigania jest
kupowanie nowych i „starych” narkotyków poprzez
sieci darknets – „podziemne” sieci internetowe umoż‑
liwiające anonimową komunikację [3].
Obecnie podkreśla się, że w niektórych państwach
substancje te są kierowane do głównych segmentów
rynku narkotykowego. W kwietniu 2014 r. Komitet
Naukowy EMCDDA dokonał oceny ryzyka czterech
silnych i szkodliwych nowych substancji: 25INBOMe,
AH-7921, MDPV i metoksetaminy. Mogą one być na‑
wet bardziej szkodliwe niż substancje, które mają imi‑
tować, i są sprzedawane jako substancje zastępujące,
odpowiednio, LSD (halucynogen), morfinę (opiat),
kokainę (substancję pobudzającą) i ketaminę (lek
o właściwościach przeciwbólowych i znieczulających).
Sprawozdania z oceny ryzyka dotyczące wspomnia‑
nych czterech substancji zostały przedłożone Komisji
Europejskiej oraz Radzie UE i na ich podstawie mogą
być podjęte decyzje dotyczące ogólnounijnych środ‑
ków kontroli. Pojawienie się bardzo silnych substancji
syntetycznych stanowi problem zasygnalizowany
przez zgłoszenia do unijnego systemu wczesnego
ostrzegania. Ma on konsekwencje zarówno dla osób
używających, jak i dla egzekwowania prawa; bardzo
niewielkie dawki takich substancji mogą być toksyczne
i nawet małe ilości tych narkotyków mogą służyć do
wytworzenia wielu pojedynczych dawek [3].
Aktualną politykę narkotykową wobec pojawia‑
jących się ciągle nowych środków psychoaktywnych,
opartą w Polsce na prawie indywidualnym, uznaje się
za wysoce ograniczoną. Na mocy ustanowionych prze‑
pisów za nielegalne uznaje się jedynie te środki, które
zostały uwzględnione w Ustawie o przeciwdziałaniu
narkomanii, wobec czego każdy nowy specyfik – tyl‑
ko niewiele różniący się wzorem chemicznym – nie
może podlegać sankcjom prawnym. Prawo rodzajowe
– o wiele skuteczniejsze, ponieważ obejmujące kontro‑
lą określoną grupę substancji – niestety nie obowiązuje
w naszym kraju. Dynamika, z jaką wprowadzane są
na rynek narkotykowy nowe psychoaktywne specyfiki,
ukazała słabości dotychczasowego krajowego ustawo‑
dawstwa [12],
Problem dopalaczy to nie tylko kwestia regulacji
prawnych i rozwiązań legislacyjnych, to także prob‑
lem polityki społecznej, dotykający sfery edukacji,
prewencji uzależnień, oświaty zdrowotnej i promocji
zdrowia, które zawierają się w obszarze działań sze‑
roko pojętego zdrowia publicznego. Z uwagi na swoją
wielowymiarowość, rozwiązania proponowane tylko
w jednym aspekcie będą zawsze rozwiązaniami cząst‑
kowymi [13].
Napoje energetyzujące, zwane energizerami lub
psychodrinkami, są rynkowym hitem ostatnich lat
[14]. Pojawiły się na rynku polskim w połowie lat 90.
883
XX wieki od tego czasu zyskują coraz większą popular‑
ność i coraz szerszy asortyment. Napoje te określa się
jako produkty dietetyczne specjalnego przeznaczenia
żywieniowego, zaliczane do grupy napojów funkcjo‑
nalnych, rejestrowane jako produkt przeznaczony
dla osób o wzmożonym wysiłku fizycznym i napięciu
psychicznym [15].
Wszystkie produkty dostarczające energii zawie‑
rają jeden lub więcej węglowodanów w postaci dek‑
strozy-glukozy, syropu skrobiowego, maltodekstryny,
sacharozy lub fruktozy. Zawierają ona także różnego
typu biostymulatory, takie jak kofeina, mająca pobu‑
dzające układ nerwowy działanie; tauryna, wpływająca
na prawidłowe działanie układu nerwowego i mięś‑
niowego, a także łagodnie uspokajający, poprawiający
sprawność umysłową oraz zapobiegający chorobom
krążenia inozytol. Niektóre z napojów energetyzu‑
jących wzbogacane są również guaraną, substancją
zawierającą około 2,5 razy więcej kofeiny niż kawa,
bo aż od 2,5 do 5%. Jedna puszka zawiera nieco więcej
tej substancji niż średnia filiżanka kawy, najczęściej
używanej jako środek pobudzający. Skutkiem działania
napojów energetyzujących jest uruchamianie rezerw
energetycznych w komórkach, co w efekcie w znaczny
sposób przyspiesza tętno i oddech, powoduje wzrost
ciśnienia krwi oraz rozkurczenie oskrzeli, dzięki cze‑
mu do komórek dociera więcej tlenu. Działanie na
‘większych’ obrotach jest także możliwe dzięki rozsze‑
rzeniu naczyń krwionośnych w mózgu, co zwiększa
koncentrację oraz skraca czas reakcji [14].
Zadaniem takich drinków jest mobilizacja
organizmu do większej wydolności. Ich składniki
mają przyspieszać produkcję energii w komórkach.
Zdaniem producentów po ich wypiciu poprawia się
samopoczucie, koncentracja, przybywa sił. Więk‑
szość napojów tego typu zawiera dużą ilość cukru, co
znacznie podnosi ich kaloryczność jednocześnie do‑
starczając organizmowi paliwa, które może zostać na‑
stępnie przerobione na energię. Do energetyzujących
produktów dodaje się też często witaminy z grupy B,
potrzebnych m.in. do prawidłowego funkcjonowania
układu nerwowego oraz biorących udział w procesach
przerabiania zapasów w energię. Niekiedy w ich skład
wchodzą ponadto związki przyspieszające przemianę
materii i ułatwiające spalanie tłuszczu, takie jak np.
glukuronolakton, czy L-karnityna [14].
Dorośli, zdrowi ludzie mogą bez większej szko‑
dy dla zdrowia w wyjątkowych okolicznościach, od
czasu do czasu sięgnąć po napój energetyczny. Bywa
on pomocny, gdy naturalna regeneracja sił nie jest
możliwa, w sytuacjach szczególnych np. długiej po‑
dróży. Ich nadużywanie natomiast może prowadzić do
patologii zdrowotnych. Można jednorazowo pobudzić
w ten sposób zmęczony organizm, nie można jednak
zmuszać go do tego w obliczu stresującej sytuacji
884
– w organizmie wydzielają się pewne hormony, które
pozwalają mu na mobilizację. Jednak w momencie, gdy
emocje opadną, pojawia się ogromne zmęczenie. Jeśli
organizm nie otrzyma odpowiedniej dawki naturalne‑
go odpoczynku, wszelkie “dopalacze” będą wówczas
nieskuteczne.
Po psychodrinki nie powinno się sięgać często,
gdyż łatwo jest się od nich uzależnić. Stosowanie ich na
dłuższą metę jest zdecydowanie szkodliwe zwłaszcza
dla wątroby [14].
Cel badań
Przedstawienie skali problemu stosowania
substancji uzależniających takich, jak: dopalacze,
narkotyki i napoje energetyzujące, przez studentów
różnych kierunków, ze szczególnym uwzględnieniem
studentów Zdrowia Publicznego.
Materiał i metody
Badanie przeprowadzono wśród 477 osób studiu‑
jących na kierunkach: Zdrowie Publiczne (165), Tury‑
styka i Rekreacja (60), Bezpieczeństwo Wewnętrzne
(120), Kosmetologia (76) oraz Prawo i Administracja
(56), w Wyższej Szkole Informatyki i Zarządzania
w Rzeszowie oraz na Uniwersytecie Rzeszowskim.
Zdecydowaną większość respondentów stanowiły
kobiety (68%).
Jako narzędzie badawcze wykorzystano au‑
torski kwestionariusz ankiety. Zebrane informacje
opracowano statystycznie, z wykorzystaniem testu
niezależności χ2. Hipotezę zerową o niezależności
cech odrzucano, gdy obliczona wartość statystyki
testu przewyższała wartość krytyczną przy przyjętym
poziomie istotności. Wszystkich obliczeń dokonano
przy użyciu pakietu SPSS 20.0.
Wyniki
Dopalacze
Odpowiedzi badanych wykazały, iż 87,8% respon‑
dentów nie sięgało po dopalacze, 1,5% ankietowanych
zamierza to zrobić, zaś do sięgania po nie przyznało
się 10,7%. Najczęściej po dopalacze sięgali studenci
Turystyki i Rekreacji (33,3%), a najrzadziej studen‑
ci Kosmetologii (7,8% ). Także studenci Turystyki
i Rekreacji stanowią najliczniejszą grupę wśród osób,
które zadeklarowały chęć spróbowania dopalaczy
w przyszłości (71,4%). Natomiast spośród osób, które
zadeklarowały, że nie zamierzają sięgać po dopalacze
przeważającą większość (41,5%) stanowią studenci
Zdrowia Publicznego (ryc. 1). Wśród osób deklaru‑
jących sięganie po dopalacze było 7,4% kobiet oraz
17,6% mężczyzn.
Probl Hig Epidemiol 2014, 95(4): 880-888
Najczęściej wymienianymi przez respondentów
powodami ,,zażywania” dopalaczy były: zabawa,
ciekawość oraz relaks. Wśród osób, które sięgały po
dopalacze dla relaksu, przeważają studenci kierunku
Turystyka i Rekreacja (75%). Oni również najczęściej
sięgali po dopalacze dla zabawy (42,3%). Ten motyw
z podobną częstotliwością był wskazywany przez
studentów Zdrowia Publicznego (38,5%). Sięganie
po dopalacze z ciekawości głównie wskazywane
było również przez studentów Zdrowia Publicznego
(30%) oraz Bezpieczeństwa Wewnętrznego (25%),
zaś w najmniejszym stopniu przez studentów Prawa
i Administracji (10%) (ryc. 2). Sytuacjami w których
najczęściej sięgano po dopalacze były głównie imprezy
towarzyskie (10%). Najczęściej zażywaną formą do‑
palaczy przez respondentów były mieszanki ziołowe,
proszki i kapsułki.
Zdecydowana większość osób (80,7%) spośród
stosujących dopalacze nie zaobserwowała żadnych
skutków ubocznych, natomiast 19,3% je zauważyło
i wskazało na takie objawy jak: stany lękowe, bóle
głowy, problemy z ciśnieniem a także nudności i wy‑
mioty.
80
70
60
50
%
Bezpieczeństwo Wewnętrzne
Kosmetologia
Prawo i Administracja
Turystyka i Rekreacja
Zdrowie Publiczne
40
30
20
10
0
nie i nie
zamierzam
nie
zamierzam
spróbować
tak
Ryc. 1. Zestawienie odpowiedzi dotyczących sięgania po dopalacze
– podział ze względu na kierunek studiów (%)
Fig. 1. Comparison of answers regarding use of legal highs – division
by field of study (%)
80
70
60
50
%
Bezpieczeństwo Wewnętrzne
Kosmetologia
Prawo i Administracja
Turystyka i Rekreacja
Zdrowie Publiczne
40
30
20
10
0
nie
zażywałem/am
z ciekawości
dla reklasu
dla zabawy
Ryc. 2. Zestawienie odpowiedzi dotyczących powodów sięgania po
dopalacze – podział ze względu na kierunek studiów (%)
Fig. 2. Comparison of answers regarding reasons of use of legal highs
– division by field of study (%)
Kruk W i wsp. Problem stosowania substancji uzależniających (dopalacze, narkotyki, napoje energetyzujące) ...
Zdaniem 72,8% badanych, dopalacze powinny
być zakazane a 93,1% respondentów uważało, że
prowadzą one do uzależnienia. Istnieje statystycznie
istotna zależność pomiędzy kierunkiem studiów
a opinią na temat tego, czy dopalacze powinny być
zakazane (χ2 Pearsona=48,986; p=0,000).
Studenci Kosmetologii oraz Turystyki i Rekreacji
częściej niż pozostali nie mieli wyrobionej opinii na
ten temat, natomiast studenci Zdrowia Publicznego
i Bezpieczeństwa Wewnętrznego częściej niż pozostali
uważali, ze dopalacze powinny być zakazane (ryc. 3
i tab. I).
45
Bezpieczeństwo Wewnętrzne
Kosmetologia
Prawo i Administracja
Turystyka i Rekreacja
Zdrowie Publiczne
40
35
30
%
25
20
15
10
5
Narkotyki
Przeważająca większość ankietowanych (83,6%)
deklarowała, że nigdy nie brała narkotyków, a ci
którzy przyznali się, że ,,brali” (8,3%), albo ,,kiedyś
próbowali”(8,1%) najczęściej stosowali marihuanę
i amfetaminę. Najczęściej sięgali po narkotyki studenci
Turystyki i Rekreacji (38,5%) (ryc. 4). Mężczyźni
7-krotnie częściej sięgali po narkotyki, niż kobiety
(20,3% wobec 2,8%).
Respondenci, którzy ,,brali” albo ,,kiedyś próbo‑
wali” brać narkotyki zwykle sięgali po nie kilkakrotnie
(52,9%), z kolei 26,5% badanych przyznało się, że
zażywa je do tej pory (choć bardzo rzadko), 17,6%
spróbowało tylko jeden raz, a 2,9% zażywa je do tej
pory i to regularnie.
Głównym powodem sięgania po narkotyki, były:
ciekawość (67,2%), brak atrakcyjnego sposobu spę‑
dzania wolnego czasu (16,4%), nuda (14,9%), zabawa
(12,1%), ucieczka od problemów (11,9%) a także
presja kolegów (7,5%).
Napoje energetyzujące
0
tak
nie
nie mam zdania
Ryc. 3. Opinia na temat zakazu sprzedaży dopalaczy – podział ze
względu na kierunek studiów (%)
Fig. 3. Opinions regarding ban on selling legal highs – division by
field of study (%)
Tabela I. Opinia studentów nt. dopuszczalności zakazu sprzedaży a kierunek
studiów (tabela krzyżowa, liczebności zaobserwowane i oczekiwane w teście χ2)
Table I. Opinions regarding ban on selling legal highs and field of study
(cross table, numbers observed and expected in χ2 test)
Kierunek studiów
Bezpieczeństwo
wewnętrzne
Liczebność
obserwowana
Liczebność
oczekiwana
Kosmetologia
Liczebność
obserwowana
Liczebność
oczekiwana
Prawo i Administracja Liczebność
obserwowana
Turystyka i Rekreacja
Zdrowie Publiczne
Dopuszczalność zakazu
sprzedaży
Tak
Nie
Nie mam
zdania
85
7
13
Ogółem
Do spożywania napojów energetyzujących przy‑
znało się 56,3% ankietowanych, a robili to głównie
w związku z większym wysiłkiem fizycznym. Studenci
Prawa i Administracji, a także Turystyki i Rekreacji
częściej niż pozostali spożywali napoje energetyzują‑
ce, natomiast studenci Kosmetologii i Zdrowia Pub‑
licznego częściej od pozostałych deklarowali, że ich
nie spożywają. Zależności te są istotne statystycznie
(χ2 Pearsona=21,034; p=0,000). Okazało się, że
osoby, które biorą narkotyki także częściej sięgają po
napoje energetyzujące.
60
105
76,4
10,5
18,1
105,0
41
10
20
71
51,7
7,1
12,2
71,0
Bezpieczeństwo Wewnętrzne
Kosmetologia
Prawo i Administracja
Turystyka i Rekreacja
Zdrowie Publiczne
50
40
%
30
20
35
8
8
51
37,1
5,1
8,8
51,0
22
11
18
51
Liczebność
oczekiwana
37,1
5,1
8,8
51,0
Ryc. 4. Zestawienie odpowiedzi dotyczących sięgania po narkotyki
– podział ze względu na kierunek studiów (%)
Liczebność
obserwowana
130
7
15
152
Fig. 4. Comparison of answers regarding use of drugs – division by
field of study (%)
110,6
15,2
26,2
152,0
313
43
74
430
Liczebność
oczekiwana
Liczebność
obserwowana
Liczebność
oczekiwana
Ogółem
885
10
0
tak
nie
kiedyś
próbowałem/am
886
Probl Hig Epidemiol 2014, 95(4): 880-888
Tabela II. Deklaracje studentów nt. spożywania napojów energetyzujących
a kierunek studiów (tabela krzyżowa)
Table II. Students’ declarations on energy drinks use vs. field of study (cross
table)
Kierunek studiów
Bezpieczeństwo
wewnętrzne
Liczebność
obserwowana
Liczebność
oczekiwana
Kosmetologia
Liczebność
obserwowana
Liczebność
oczekiwana
Prawo i Administracja
Liczebność
obserwowana
Liczebność
oczekiwana
Turystyka i Rekreacja
Liczebność
obserwowana
Liczebność
oczekiwana
Zdrowie Publiczne
Liczebność
obserwowana
Liczebność
oczekiwana
Ogółem
Spożywanie napojów
energetyzujących
Ogółem
Tak
Nie
68
50
118
66,4
51,6
118,0
31
42
73
41,1
31,9
73,0
40
15
55
31,0
24,0
55,0
43
16
59
33,2
25,8
59.0
82
81
164
92,3
71,7
164,0
264
205
469
Dyskusja
Wyniki innych badań przeprowadzonych przez
innych autorów w Polsce potwierdzają w dużej części
rezultaty uzyskane w ramach niniejszego badania.
W badaniach własnych wykazano, ze studenci
kierunku Zdrowie Publiczne są bardzo rygorystyczni
w swych opiniach – nie sięgali po dopalacze i nie za‑
mierzają ich spróbować. Podobnie w badaniach GarusPakowskiej i in., studenci Uniwersytetu Medycznego
w najmniejszym stopniu używali dopalaczy. Można
więc powiedzieć, że wysoka świadomość zagrożeń
zdrowotnych, będąca efektem kształcenia na studiach,
ma implikacje praktyczne. Podobne są tu również
proporcje kobiet i mężczyzn sięgających po dopala‑
cze, jak również główny motyw – ciekawość [16].
Rzeszowscy studenci, podobnie jak studenci z Łodzi,
mają świadomość uzależniającego działania dopalaczy.
Świadomość ta jest wyższa wśród studentów Zdrowia
Publicznego (jak wynika z badań własnych) oraz
wśród studentów Uniwersytetu Medycznego [17].
Młodzież wykazuje się zróżnicowanym stopniem
wiedzy na temat uzależniającego działania dopalaczy,
która wzrasta wraz z wiekiem, jak można wniosko‑
wać z doniesień literatury przedmiotu. W badaniach
Kranz i Marcinkowskiego, odsetek młodzieży gimna‑
zjalnej mającej świadomość odnośnie uzależniającego
działania dopalaczy wynosił ok. 30%, podczas gdy
wśród młodzieży szkół średnich sięgał ok. 50% [18].
Jeszcze wyższy odsetek (64%) młodzieży szkól śred‑
nich stwierdzającej, ze spożywanie dopalaczy może
prowadzić do uzależnienia od nich, zaobserwował
w swoich badaniach Motyka [19]. W badaniach
własnych ponad 90% ankietowanych ma świadomość
uzależniającego działania dopalaczy.
Badanie przeprowadzone na liczącej 1246 osób
reprezentatywnej grupie uczniów ostatnich klas
szkół ponadgimnazjalnych wszystkich typów: liceów,
techników i szkół zawodowych pokazało, że po nar‑
kotyki dwukrotnie częściej sięgają chłopcy (w ciągu
ostatniego roku sięgnęło po nie 20% badanych chłop‑
ców) niż dziewczęta (10%), przy czym wskaźnik
używania narkotyków przez dziewczęta w ostatnich
latach utrzymuje się na podobnym poziomie (2003 r.
– 13%, 2008 r. – 9%), a u chłopców spada (2003 r.
– 32%, 2008 r. – 23%). Obok marihuany, popularna
była także amfetamina (11%). Haszyszu używało 5%
badanych, kokainy 3%, heroiny, mefedronu, grzybów
halucynogennych ok. 2%. Najbardziej zmniejszyło się
używanie ekstazy - w 2010 r. kontakt z tą substancją
miał 1% zażywających narkotyki, w 2008 r. było to
10%. Z badania tego wynika również, że 13% mło‑
dzieży używało w 2010 r. dopalaczy. Gdy w listopadzie
2010 r. (po październikowym zamknięciu sklepów
z dopalaczami) zapytano respondentów o używanie
dopalaczy w ciągu ostatnich 30 dni, zadeklarowało to
już tylko 1,5% badanych [20].
Wyniki badań Rosińskiej przeprowadzonego
wśród młodych osób w wieku 18-25 lat z wojewódz‑
twa warmińsko-mazurskiego wykazały co prawda,
że 29,5% stosowało środki odurzające, ale byli to
poborowi – a więc osoby o prawdopodobnie niższym
poziomie świadomości zdrowotnej w porównaniu ze
studentami. Podobny za to był główny motyw sięgania
po środki odurzające – ciekawość (80,6%) [21].
Z badania Łuczak dotyczącego osób w wieku
18‑25 lat z Ostrołęki i okolic wynika z kolei że aż
67,8% przyznało się do zażywania środków odurzają‑
cych, a głównym motywem powtórnie była ciekawość
(35,7%) [22]. Podobne rezultaty uzyskali w swoich
badaniach Żukiewicz i in. [23] oraz Kapka-Skrzyp‑
czak [24]. Tak więc, pomimo dużej rozpiętości cza‑
sowej wspominanych badań (1998; 2012), ciekawość
pozostaje jednym z najważniejszych motywów sięga‑
nia po środki odurzające.
Z kolei badanie w grupie 1 119 gimnazjalistów
z Warszawy i okolic wykazało, że w ok. 10% przy‑
padków sięgali oni po narkotyki [25]. Wiek osób
sięgających po narkotyki obniża się [26], a studenci są
grupą o wysokim wskaźniku konsumpcji narkotyków
[27]. Na tym tle dość optymistyczny wydaje się fakt,
iż w badaniach własnych jedynie 3% respondentów
zadeklarowało regularne zażywanie narkotyków. Po‑
dobny odsetek osób zażywających narkotyki otrzymali
w swych badaniach Miedziński i in. [28].
Kruk W i wsp. Problem stosowania substancji uzależniających (dopalacze, narkotyki, napoje energetyzujące) ...
W badaniach Kuczyńskiego i in. [29] to głównie
studiujący mężczyźni używali narkotyków. Taką samą
prawidłowość zaobserwowano w badaniach własnych.
Spożywanie napojów energetyzujących przez
badaną młodzież nie odbiega od wcześniej stwier‑
dzonych faktów. W badaniach Semeniuk [30]
jednym z głównych motywów konsumpcji napojów
energetyzujących, oprócz zwalczenia senności, jest
poprawa wydolności fizycznej. Grupy studentów, które
w największym stopniu deklarują spożywanie napojów
energetyzujących, to studenci kierunków związa‑
nych z rekreacją i sportem. W badaniach własnych
najwyższą konsumpcję tych napojów odnotowano
wśród studentów kierunku Turystyka i Rekreacja;
w badaniach Kopacz i in., to studenci AWF wykazali
się największym spożyciem napojów energetyzują‑
cych w porównaniu ze studentami uczelni o profilu
niezwiązanym ze sportem czy rekreacją [31].
Ponad połowa respondentów Godali i in. [32]
zadeklarowała spożywanie napojów energetyzujących.
Podobny wynik otrzymano w badaniach własnych.
Konsumpcji napojów energetyzujących często towa‑
rzyszy stosowanie używek i substancji uzależniają‑
cych. W badaniach własnych zaobserwowano współ‑
występowanie spożycia napojów energetyzujących
i narkotyków, zaś w badaniach Błaszczyk i in. [33]
– współwystępowanie spożycia narkotyków, alkoholu
i palenia papierosów. Studenci badani przez Kopacz
i in., łączyli napoje energetyzujące z alkoholem [34].
Wyniki przeprowadzonych badań własnych
w połączeniu z doniesieniami literatury przedmiotu
upoważniają do stwierdzenia, że z jednej strony pewne
zachowania ulegają zmianie (np. wiek osób sięgających
po narkotyki), z drugiej zaś strony pewne aspekty (np.
motywacje) pozostają niezmienne.
Wnioski
1. Większość badanych respondentów nie sięgała po
używki typu dopalacze i narkotyki
2. Pozytywnym zjawiskiem jest fakt, iż młodzi ludzie
wykazują się wysoką świadomością uzależniające‑
go działania dopalaczy oraz deklarowane przez
większość z nich przekonanie, iż powinny być one
w ogóle zakazane.
3. Badani studenci sięgali po dopalacze głównie na im‑
prezach towarzyskich, dla relaksu i dla zaspokojenia
własnej ciekawości. Kobiety znacznie rzadziej ani‑
żeli mężczyźni sięgały po substancje psychoaktyw‑
ne, jak i po dopalacze, co mogło być wynikiem fak‑
tu, że kobiety zarazem prezentowały większą świa‑
domość zagrożenia jakie powodują te substancje.
4. Istnieje statystycznie istotna zależność pomiędzy
kierunkiem studiów a opinią na temat tego, czy
dopalacze powinny być zakazane. Studenci Kos‑
metologii oraz Turystyki i Rekreacji częściej niż
887
pozostali nie mieli wyrobionej opinii na ten temat,
natomiast studenci Zdrowia Publicznego i Bez‑
pieczeństwa Wewnętrznego częściej niż pozostali
uważali, ze dopalacze powinny być zakazane.
5. Osoby studiujące na kierunku Zdrowie Publiczne
rzadziej od studentów innych kierunków sięgają
po dopalacze, zaś studenci Turystyki i Rekreacji
częściej od innych sięgają po narkotyki.
6. Wysoka świadomość zagrożeń zdrowotnych,
będąca efektem kształcenia na studiach medycz‑
nych i związanych z propagowaniem zdrowia,
ma implikacje praktyczne. Ciągle jednak należy
popularyzować programy promujące unikanie
substancji uzależniających wśród młodzieży.
7. Ze względu na fakt, iż badania, których wyniki
zawarto w niniejszym opracowaniu, zostały prze‑
prowadzone w 2011 r., należałoby je powtórzyć,
by zweryfikować, czy zmieniające się programy
kształcenia podwyższają świadomość zagrożeń
zdrowotnych u młodych osób.
Podsumowanie
Problem narkotykowy w Europie staje się coraz
bardziej złożony, a pojawiające się nowe wyzwania
budzą obawy dotyczące zdrowia publicznego. Tak
wynika z Europejskiego raportu narkotykowego na rok
2014: „Tendencje i osiągnięcia”, który został opubliko‑
wany przez agencję UE ds. narkotyków (EMCDDA)
z siedzibą w Lizbonie. W swoim rocznym przeglądzie
dotyczącym problemu narkotykowego agencja po‑
nownie opisuje ogólnie stabilną sytuację z pewnymi
pozytywnymi oznakami w zakresie bardziej znanych
i powszechnych narkotyków. Jednak sytuację po‑
garszają nowe zagrożenia związane z narkotykami
syntetycznymi, w tym substancjami pobudzającymi,
nowymi substancjami psychoaktywnymi i produktami
leczniczymi. Wszystkie te substancje nabierają coraz
większego znaczenia na zmieniającym się europejskim
rynku narkotykowym [3].
W Europie występuje coraz więcej nowych sub‑
stancji psychoaktywnych, zaprojektowanych w taki
sposób, by naśladowały skutki objętych kontrolą nar‑
kotyków. Niektóre substancje sprzedaje się bezpośred‑
nio na rynku nielegalnych narkotyków, podczas gdy
inne, tak zwane dopalacze, („legal highs”) są dostępne
w ogólnej sprzedaży. Zmiany w tym obszarze zachodzą
bardzo szybko z uwagi na tempo pojawiających się no‑
wych substancji. Niektóre substancje stają się produk‑
tem preferowanym na rynku nielegalnych narkotyków,
czego najlepszym przykładem w ostatnim okresie jest
mefedron. Do systemu wczesnego ostrzegania UE
w 2013 r. cały czas wpływa średnio jedno zgłoszenie
tygodniowo dotyczące nowej substancji. Ostatnie lata
zdominowało pojawienie się nowych syntetycznych
antagonistów receptorów kannabinoidowych (CRA),
888
fenetyloamin i katynonów, odzwierciedlających w du‑
żym stopniu najpopularniejsze narkotyki. Mamy też
ostatnio do czynienia z coraz liczniejszą grupą zgłasza‑
nych substancji z mniej znanych i nieokreślonych grup
chemicznych. Wiele produktów będących w sprzedaży
zawiera mieszanki substancji, a brak danych farma‑
Probl Hig Epidemiol 2014, 95(4): 880-888
kologicznych i toksykologicznych stwarza problemy
z przewidzeniem długoterminowych skutków dla
zdrowia. Dane na temat tych substancji coraz częściej
wskazują na wynikające z używania problemy, które
wymagają leczenia. Odnotowuje się również przypadki
śmiertelne [2].
Piśmiennictwo / References
1. Encyklopedia powszechna. Tom VI.Wydanie Klubu Świata
Książki na licencji Wyd Nauk PWN, Warszawa 2007: 364.
2. Europejski raport narkotykowy na rok 2013. Tendencje
i osiągnięcia. Europejskie Centrum Monitorowania
Narkotyków i Narkomanii 2013: 13, 14, 31, 44, 45.
h t t p : / / w w w. g i s. g ov. pl / c k f i n d e r / u s e r f i l e s / f i l e s /
%C5%9Arodki%20Zast%C4%99pcze/raport_emcdda_
2013-1.pdf (20.11.2014).
3. Komunikat prasowy Agencji UE ds. narkotyków z siedzibą
w Lizbonie do Europejskiego raportu narkotykowego na rok
2014. www.emcdda.europa.eu/edr2014 (03.12.2014).
4. D op a l a c z e n a c en z u r ow a n y m . h t t p : / / w w w. t v p.
pl / pu bl i c y s t y k a / pol i t y k a / pol s k a- p re z y d en c j a- w radzie-unii-europejskiej/aktualnosci/dopalacze-nacenzurowanym/5545201 (25.01.2014).
5. Czapiński J. Indywidualna jakość i styl życia. [w:] Diagnoza
Społeczna 2013. Warunki i jakość życia Polaków – Raport.
Czapiński J, Panek T (red). Rada Monitoringu Społecznego,
Warszawa 2013: 172-278.
6. Motyka M, Marcinkowski JT. Dlaczego będą zażywać?
Część III. Uwarunkowania sprzyjające dynamice zjawiska
narkomanii. Probl Hig Epidemiol 2014, 95(2): 243-249.
7. Habrat Z. Co to są dopalacze? http://www.mp.pl/poz/
psychiatria/ekspert/wywiady/show.html?id=104964
(30.10.2014).
8. Warecki K. Dopalacze. Pol Wyd Encykloped, Radom 2010.
9. Smoleńska Z. Dopalacze wypalają. http://www.gis.gov.pl/
userfiles/file/Dep_%20Zdrowia%20Publicznego%20i%20
Promocji%20Zdrowia/OZiPZ/dopalacze%20zienione.pdf
(05.10.2014).
10. Ustawa z dnia 8 października 2010 r. o zmianie ustawy
o przeciwdziałaniu narkomanii oraz ustawy o Państwowej
Inspekcji Sanitarnej. Dz.U. z 2010, nr 213, poz. 1396.
11. Ustawa z dnia 15 kwietnia 2011 r. o zmianie ustawy
o przeciwdziałaniu narkomanii. Dz.U. z 2011, nr 105.
12. Malczewski A. „Dopalacze” – sytuacja epidemiologiczna,
rynek oraz kontrola. Ter Uzależ Współuzależ 2013, 5:
19‑22.
13. Kapka-Skrzypczak L, Cyranka M, Wojtyła A. Dopalacze jako
„palący” problem w kontekście zdrowia publicznego. Zdr
Publ 2011, 121(2): 174-180.
14. Jabłoński P. Programy substytucyjne jako element systemu
terapii uzależnień w Polsce. http://www.ptzn.org.pl/
problemy.php (04.03.2014).
15. Hoffman M, Świderski F. Napoje energetyzujące i ich
składniki funkcjonalne. Przem Spoż 2009, 62(9): 8-13.
16. Garus-Pakowska A, Moczulski R, Drozdowska M. Stosowanie
dopalaczy przez studentów wybranych łódzkich uczelni.
Cz. I. Probl Hig Epidemiol 2012, 93(2): 350-355.
17. Garus-Pakowska A, Moczulski R, Drozdowska M. Wiedza
studentów wybranych łódzkich uczelni na temat dopalaczy.
Cz. II. Probl Hig Epidemiol 2012, 93(2): 356-362.
18. Kranz K, Marcinkowski JT. Badania nad konsumpcją
dopalaczy przez młodzież – pod kątem optymalizacji
działań profilaktycznych. Probl Hig Epidemiol 2012, 93(3):
510‑513.
19. Motyka M. Dopalacze wśród młodzieży przemyskich szkół
średnich. Probl Hig Epidemiol 2013, 94(2): 205-214.
20. Kolbowska A. Młodzież a substancje psychoaktywne.
Komunikat z badań. http://www.cbos.pl/SPISKOM.
POL/2009/K_011_09.PDF (20.01.2014).
21. Rosińska NE. Zażywanie narkotyków i picie alkoholu przez
poborowych z województwa warmińsko-mazurskiego. Zdr
Publ 2005, 115(4): 505-509.
22. Łuczak E. Narkomania a środowisko: diagnoza, profilaktyka,
percepcja. A-RT, Olsztyn 1998.
23. Żukiewicz-Sobczak W, Chmielewska-Badora J, Krasowska E
i wsp. „Dopalacze” – eksperyment wysokiego ryzyka w ujęciu
przepisów nowej ustawy. MONZ 2012, 18(2): 137-140.
24. Kapka-Skrzypczak L, Cyranka M, Kulpa P i wsp. Dopalacze
– stan aktualny i wytyczne na przyszłość. MONZ 2011,
17(4): 206-211.
25. Fatyga B, Rogalska-Obłękowska J. Style życia młodzieży
a narkotyki. Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2002.
26. Rudzka J, Krzyżanowski D. Wiedza młodzieży na temat
uzależnień. Pielegn Zdr Publ 2011, 1(3): 225-234.
27. Motyka M. Dynamika zjawiska narkomanii: nowe populacje
zażywających narkotyki. Probl Hig Epidemiol 2013, 94(3):
435-445.
28. Miedziński DS, Krajewska-Kułak E, Kowalczuk K. Ocena
zagrożenia wybranymi uzależnieniami w populacji
studentów kierunku fizjoterapia. Probl Hig Epidemiol 2013,
94(3): 583-593.
29. Kuczyński J, Kleszczewska E, Popławski T i wsp. Badanie
używania substancji psychoaktywnych oraz postaw
prozdrowotnych wśród studentów uczelni z Suwałk,
Białegostoku i Grodna. Probl Hig Epidemiol 2011, 92(4):
760-765.
30. Semeniuk W. Spożywanie napojów energetyzujących wśród
studentów Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie. Probl
Hig Epidemiol 2011, 92(4): 965-968.
31. Kopacz A, Wawrzyniak A, Hamułka J, et al. Evaluation of
energy drink intake in selected student groups. Rocz PZH
2013, 64(1): 49-53.
32. Godala M, Szymańska A, Materek-Kuśmierkiewicz I i wsp.
Spożycie napojów energetyzujących przez sportowców
Cz. I. Wielkość spożycia i determinanty wyboru. Probl Hig
Epidemiol 2013, 94(2): 266-272.
33. Błaszczyk E, Piórecka B, Jagielski P i wsp. Konsumpcja
napojów energetyzujących i zachowania z nią związane
wśród młodzieży wiejskiej. Probl Hig Epidemiol 2013, 94(4):
815‑819.
34. Kopacz A, Wawrzyniak A, Hamułka J i wsp. Uwarunkowania
spożywania napojów energetyzujących przez studentów.
Rocz PZH 2012, 63: 491-497.