Polityka 11-12 kor 2.indd

1) organizacja i zarządzenie legalną migracją i sprzyjanie
integracji;
2) walka z imigracją nielegalną zwłaszcza poprzez zapewnianie
cudzoziemcom skutecznych powrotów do krajów pochodzenia lub
tranzytu;
3) zwiększenie skuteczności kontroli granicznych;
4) budowa Europy stanowiącej miejsce azylu;
5) tworzenie globalnego partnerstwa z państwami pochodzenia i tranzytu.
W celu realizacji tych postulatów w dokumencie tym zawarto
propozycje przedsięwzięcia szeregu środków, m.in. zawieranie
umów bilateralnych pomiędzy Wspólnotą a państwami pochodzenia i tranzytu, zachęty do tworzenia szans na legalną imigrację pracowników z krajów trzecich dostosowane do krajowych możliwości absorpcji rynków pracy państw członkowskich i wiele innych.
wielokrotnego przekraczania granicy. Stanowić będą kolejny krok
w realizacji przyjętych wcześniej założeń polityki migracyjnej UE
(w tym także wobec pracowników z krajów trzecich poszukujących
zatrudnienia na terenie Unii Europejskiej).
Przedstawione wyżej propozycje nowych uregulowań w dziedzinie migracji zagranicznych w Unii Europejskiej są ważnymi
zmianami dotyczącymi europejskiego rynku pracy i stanowią konsekwencję wypełniania kryteriów Strategii Lizbońskiej.
ZAKOŃCZENIE
4
Oceniając działania dotyczące polityki migracyjnej wobec
obywateli państw trzecich trzeba podkreślić, że są one różnorodne i uwzględniają wiele aspektów. Mimo konsekwentnych dążeń
instytucji wspólnotowych do wykreowania wspólnej polityki imigracyjnej, zapoczątkowanej decyzjami z Tampere (Samoraj 2007,
s. 17–60), polityka w tej dziedzinie jest jeszcze mało rozwinięta.
W chwili obecnej Europa jest w trakcie debaty nad kształtem polityki migracyjnej, w tym także nad kształtem regulacji dotyczących
podejmowania zatrudnienia na terenie UE przez obywateli krajów
trzecich. Brak jest jeszcze wspólnych rozstrzygnięć dla europejskiego rynku pracy, a wprowadzanie wspólnych rozwiązań wydaje
się być szczególnie trudne ze względu na różne interesy narodowe
poszczególnych państw członkowskich UE.
Obecnie (listopad 2008 r.) Komisja przewiduje dalsze prace
nad dyrektywami w sprawie:
– warunków wjazdu i pobytu pracowników wysoko wykwalifikowanych,
– warunków wjazdu i pobytu pracowników sezonowych,
– przyjmowania stażystów pobierających wynagrodzenie,
– statusu rezydentów długoterminowych,
– warunków przyjmowania obywateli państw trzecich w celu
odbywania studiów, udziału w wymianie młodzieży szkolnej, szkoleniu bez wynagrodzenia lub wolontariacie,
– przyjmowania badaczy.
Przewiduje się, że cały pakiet dyrektyw migracyjnych powinien
wejść w życie wiosną 2009 r. Jego przyjęcie wymaga kwalifikowanej większości w Radzie UE.
Powyższe akty prawne muszą być dostosowane do wspierania
migracji wahadłowych, np. poprzez wydłużenie okresów dozwolonego przebywania na terenie UE, czy wprowadzenie możliwości
1
2
3
5
6
7
Określenie kraje trzecie odnosi się do państw niebędących państwami
członkowskimi UE. Na potrzeby artykułu zamiennie używam pojęć kraje
trzecie i państwa trzecie.
Z zastrzeżeniem ograniczeń uzasadnionych względami porządku publicznego, bezpieczeństwa publicznego i zdrowia publicznego.
Komunikaty Komisji Europejskiej nie mają charakteru wiążącego; są
dokumentami, których głównym celem jest rozpoczęcie dyskusji oraz
procesu konsultacji na dany temat.
Komunikaty Komisji Europejskiej dotyczące migracji obywateli państw
trzecich, m.in.: COM/2004/811/wersja ostateczna; COM/2005/669/
wersja ostateczna; COM/2006/965/wersja ostateczna; COM/2006/735/
wersja ostateczna; COM/2007/780/wersja ostateczna; COM/2007/248/
wersja ostateczna; COM/2007/0249/wersja ostateczna; COM/2007/
0638/wersja ostateczna.
Komunikaty Komisji Europejskiej dotyczące migracji obywateli państw
trzecich (m.in COM/2004/811/wersja ostateczna).
Francuska Prezydencja w Radzie Unii Europejskiej, Program Pracy
1 lipca–31 grudnia 2008 r., pkt. 2.1. Przestrzeń wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości, pkt 2.1.1 W kierunku nowej wspólnej polityki
azylowej i imigracyjnej, s.15–17.
Nota Prezydencji nr 11609/08 z 17 lipca 2008 r. Bruksela.
LITERATURA
Duszczyk M. (2007), Wyzwania polskiej polityki migracyjnej a doświadczenia międzynarodowe, w: M. Okólski, P. Kaczmarczyk (red.), Polityka
migracyjna jako instrument promocji zatrudnienia i ograniczania bezrobocia, Warszawa: OBM WNE UW.
Mitrus L. (2003), Swoboda przemieszczania się pracowników po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej, Warszawa: LexisNexis.
Saczuk K. (2003), A development and critique of the concept of replacement migration, CEFMR Working Paper nr 4, CEFMR 2003.
Samoraj B. (2004), Polacy w Berlinie, szkic o legalnej migracji zarobkowej
w latach dziewięćdziesiątych, Warszawa: Heliodor.
Samoraj B. (2007), W kierunku integracji uchodźców. Proces powstawania
instytucji odpowiedzialnych za sprawy uchodźców w Polsce i na świecie, w: J. Frelak, W. Klaus, J. Wiśniewski, Przystanek Polska, Analiza
Programów Integracyjnych dla uchodźców, Warszawa: ISP UW.
Skulimowska B. (1995), Migracja zarobkowa w konwencjach i zaleceniach
MOP, „Polityka Społeczna” nr 3.
Wróbel I. (2005), Polityka imigracyjna rozszerzonej Unii Europejskiej –
w poszukiwaniu odpowiedzi na nowe wyzwania, Materiały Robocze
nr 4, Warszawa: Centrum Europejskie Natolin.
SUMMARY
The paper presents the policy of European Union with regard to the workers being third country nationals. It
presents the legal framework of their employment as well as the phases of building the migration policy scheme
with regard to the third country nationals.
ZABEZPIECZENIE SPOŁECZNE W POLSCE. PROBLEMY DO ROZWIĄZANIA W NAJBLIŻSZEJ PRZYSZŁOŚCI, redakcja naukowa
Gertruda Uścińska, IPiSS, Warszawa 2008, stron 266.
Celem opracowania jest – jak wynika z Wprowadzenia (s. 13)
– przedstawienie i ocena ważnych oraz aktualnych problemów
Polityka Społeczna nr 11-12/2008
istniejącego systemu zabezpieczenia społecznego w Polsce na tle
porównawczym oraz zaproponowanie rozwiązań, które mogą być
wykorzystane do poprawy efektywności tego systemu w najbliższej
przyszłości.
Zakres opracowania przedstawiono we Wprowadzeniu. Mowa
jest w nim, że zakres podmiotowy nie obejmuje rolników oraz
47
innych grup zawodowych objętych odrębnymi regulacjami (osoby pozostające w stosunku służby, sędziowie, prokuratorzy).
Trudno dyskutować z przyjętym założeniem ograniczenia opracowania do systemu powszechnego – z merytorycznego punktu
widzenia i jasności wywodu nie budzi ono zastrzeżeń. Praca została przygotowana według stanu prawnego i badawczego na koniec
2007 r.
Zakres przedmiotowy opracowania to nie całe zabezpieczenie
społeczne, jak można by sądzić na podstawie tytułu. Wprowadzenie wspomina o pominięciu ryzyka bezrobocia i systemu zabezpieczenia społecznego na wypadek bezrobocia oraz ryzyka trudnych
sytuacji życiowych i systemu pomocy społecznej. Mowa jest także
o tym, że opieka zdrowotna jest ujęta w opracowaniu tylko w wąskim zakresie. Autorzy wspominają także o ograniczeniach czasowych, które zmusiły do przyjęcia takiego zakresu analizy.
Wobec wspomnianych ograniczeń pewne wątpliwości budzić może wydzielenie i tak szerokie potraktowanie problematyki
orzecznictwa lekarskiego (rozdział VIII), choć to oczywiście ważne zagadnienie, dotyczące kilku działów zabezpieczenia społecznego, a także wykraczających poza zabezpieczenie społeczne zagadnień aktywizacji zawodowej osób niepełnosprawnych (rozdział X).
Opracowanie składa się z wprowadzenia i 10 rozdziałów dotyczących poszczególnych działów zabezpieczenia społecznego
w Polsce. We wprowadzeniu zaznaczono, że poszczególne rozdziały (poza trzema ostatnimi), zostały opracowane według jednolitej metodologii i przedstawiają: charakter świadczenia/rozwiązań/
instytucji, aktualny stan prawny, propozycje publicznie dyskutowane (jeśli takie propozycje były), standardy międzynarodowe i co
z nich wynika dla Polski, rozwiązania w innych krajach, analizę statystyczną omawianych rozwiązań (stan aktualny), propozycje zmian
w różnych wariantach i obliczenia skutków wprowadzenia tych propozycji. Taki układ jest logiczny, a kolejność części jest poprawna.
W zasadzie udało się w poszczególnych częściach opracowania
ten układ zrealizować.
Pewne wątpliwości można zgłosić do przeglądu rozwiązań
w innych krajach. Sam pomysł zamieszczenia tego elementu nie
budzi wątpliwości, bowiem przy ocenie polskich rozwiązań oraz
propozycji zmian należy uwzględnić rozwiązania występujące w innych krajach. Problemem jest jednak wybór krajów i sposób prezentacji rozwiązań. Wbrew zapowiedzi z wprowadzenia, kryteria
wyboru krajów w poszczególnych rozdziałach nie są jasne, a wybór niekiedy wydaje się dość przypadkowy.
Poniżej dokonany zostanie przegląd poszczególnych części
opracowania. W odniesieniu do propozycji zmian rozwiązań, z natury dyskusyjnych, oceny recenzenta są oczywiście subiektywne.
Rozdział I Zasiłki chorobowe, autorstwa Hanny Perło, Gertrudy
Uścińskiej i Hanny Zalewskiej, skonstruowany jest według przyjętego planu. Zawiera ocenę rozwiązań i propozycje zmian wraz
z szacunkami skutków. Proponowane zmiany: zmniejszenie udziału
pracodawców w finansowaniu absencji chorobowej, nie wypłacanie wynagrodzenia i zasiłku chorobowego za pierwszy dzień
niezdolności do pracy oraz przejmowanie przez ZUS od płatników
składek wypłaty zasiłków finansowanych z FUS, wydają się uzasadnione.
Rozdział II Świadczenia z tytułu macierzyństwa, autorstwa
Bożeny Balcerzak-Paradowskiej, Hanny Perło, Doroty Bieniasz,
Gertrudy Uścińskiej, Małgorzaty Rusewicz i Hanny Zalewskiej, także zawiera wszystkie założone elementy. Wątpliwości budzi zamieszczenie informacji o regulacjach prawa pracy dotyczących
okresów ciąży i opieki nad dzieckiem – te zagadnienia, choć związane z zabezpieczeniem społecznym, do niego nie należą. Propozycja wprowadzenia „okresowego zasiłku macierzyńskiego” dla
osób nieaktywnych zawodowo jest dyskusyjna, zresztą przegląd
rozwiązań w innych państwach członkowskich UE, obejmujący tylko trzy państwa, wskazuje, że takie rozwiązanie jest w UE rzadkością. Do rozważenia jest natomiast proponowane obniżanie wysokości zasiłku macierzyńskiego przy dalszym wydłużaniu okresu
48
urlopu macierzyńskiego. Trudno jednak oczekiwać, by takie rozwiązanie zmniejszyło opór pracodawców, skoro zasiłek macierzyński
finansowany jest ze składki chorobowej, opłacanej w całości przez
pracowników.
Rozdział III Świadczenia rodzinne, autorstwa Bożeny Balcerzak-Paradowskiej, Doroty Bieniasz, Hanny Perło i Anny Ruzik,
zawiera także wszystkie zakładane elementy. Przegląd rozwiązań
w innych krajach dokonany jest według jasnego kryterium. Dobrze
przedstawione są także propozycje zmian w polskim systemie,
mających na celu wzmocnienie znaczenia świadczeń rodzinnych,
głównie zasiłków rodzinnych, w kompensowaniu wydatków rodzinnych związanych z utrzymywaniem dzieci.
Rozdział IV Renty z tytułu niezdolności do pracy, napisany
przez Gertrudę Uścińską i Hannę Zalewską, skonstruowany dokładnie według założonego wzoru, kończy się, w odróżnieniu od
większości pozostałych rozdziałów, jedynie ogólną listą zagadnień,
które należałoby wziąć pod uwagę przy zmianach w tym dziale
zabezpieczenia społecznego.
Rozdział V Świadczenia emerytalne składa się z czterech podrozdziałów. Pierwszy, autorstwa Gertrudy Uścińskiej, Anny Ruzik
i Hanny Zalewskiej, pt. Zmiany w zakresie wieku emerytalnego postuluje zniesienie możliwości korzystania z wcześniejszych
emerytur. Pominięto kwestie emerytur pomostowych. Opracowanie podejmuje natomiast drugie zagadnienie, tj. podwyższenie
wieku emerytalnego dla kobiet. Obecnie nieuzasadnione wydaje się przy tym rozważanie wariantu podniesienia wieku emerytalnego kobiet i obniżenia dla mężczyzn – trudno byłoby znaleźć
argumenty za takim rozwiązaniem. W grę wchodzić może tylko
wyrównanie na poziomie 65 lat. W dłuższej perspektywie, wykraczającej poza zakres opracowania, należy podjąć kwestię dalszego podnoszenia wieku emerytalnego – dla wszystkich ubezpieczonych.
Podrozdział 5.2 Waloryzacja świadczeń emerytalno-rentowych, napisany przez Hannę Zalewską, Gertrudę Uścińską i Małgorzatę Rusewicz, stosuje rozróżnienie waloryzacji i indeksacji
(s. 120): Pomimo ogromnego wpływu waloryzacji na świadczenia
emerytalne, do niedawna cieszyła się ona dużo mniejszym zainteresowaniem niż indeksacja. Dalsza część opracowania wskazuje
jednak, że autorki traktują oba pojęcia jako synonimy, co sugeruje
tabela 1, w której stosuje się je zamiennie.
Podrozdział 5.3. Wypłaty świadczeń z kapitałowej części systemu emerytalnego, autorstwa Tadeusza Szumlicza, zawiera komentarze do projektu ustawy dotyczącej wypłaty emerytur oraz
analizę problemu instytucji wypłacających świadczenia.
Napisany także przez Tadeusza Szumlicza podrozdział 5.4.
Reforma Indywidualnych Kont Emerytalnych zawiera krytykę dotychczasowych rozwiązań oraz propozycje zmian. Z tezą autora, że
dopiero wprowadzenie istotnych ulg podatkowych dałoby szansę
na szerszy rozwój dodatkowego zabezpieczenia emerytalnego,
trudno się nie zgodzić. Z drugiej strony możliwości wprowadzenia takich ulg ogranicza nie tylko sytuacja budżetu państwa, ale
także przyjęta koncepcja systemu emerytalnego, utrzymująca bardzo duży obowiązkowy system, w którym składka zwolniona jest
z podatku.
Rozdział VI Świadczenia z tytułu śmierci żywiciela rodziny,
autorstwa Bożeny Balcerzak-Paradowskiej, Małgorzaty Rusewicz, Doroty Bieniasz, Gertrudy Uścińskiej i Hanny Zalewskiej,
zawiera wszystkie założone elementy. Na podkreślenie zasługuje
przedstawienie szeregu uzasadnionych propozycji z szacunkami ich skutków. Prezentacja rozwiązań w innych krajach ograniczona jest tylko do dwóch krajów, ale z uzasadnieniem, że mają
one być tylko przykładami dwóch funkcjonujących w Europie
modeli.
Rozdział VII Świadczenia z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, którego autorami są Gertruda Uścińska, Andrzej
Szybkie i Hanna Zalewska, opracowany został według ustalonego
schematu. Autorzy postulują objęcie ochroną ubezpieczenia wyPolityka Społeczna nr 11-12/2008
padkowego zleceniobiorców wykonujących pracę poza siedzibą
zleceniodawcy (oraz osób z nimi współpracujących).
Rozdział VIII Orzecznictwo lekarskie i rehabilitacja w zabezpieczeniu społecznym, którego autorami są Anna Wilmowska, Dionizy
Bilski, Andrzej Kwolek, Małgorzata Rusewicz i Andrzej Szybkie,
odbiega zakresem i charakterem od pozostałych. Tym bardziej nieuzasadnione jest tak szczegółowe omówienie tego zagadnienia, np.
historii – inne części nie zawierają opisu historii danego systemu.
Sama analiza, jak i propozycje zmian są natomiast przedstawione bardzo rzetelnie i kompetentnie. Propozycja połączenia ubezpieczenia chorobowego i zdrowotnego, czyli stworzenie „klasycznego” ubezpieczenia chorobowego (zdrowotnego) zapewniającego
zarówno świadczenia pieniężne, jak i rzeczowe, jest kontrowersyjna. Autorzy wskazują na istotne zalety tego rozwiązania. Jest ono
jednak możliwe przy konsekwentnie ubezpieczeniowej koncepcji
systemu opieki zdrowotnej.
Rozdział IX Założenia do ubezpieczenia pielęgnacyjnego, autorstwa Anny Wilmowskiej i Piotra Błędowskiego, zawiera propozycję społecznego ubezpieczenia pielęgnacyjnego. Jest to bardzo
ciekawa propozycja, oparta na doświadczeniach niemieckiego
ubezpieczenia pielęgnacyjnego. Proponowane określenie „ubezpieczenie społeczne pielęgnacyjne” jest trochę niezręczne, lepiej
brzmi „społeczne ubezpieczenie pielęgnacyjne”. Szkoda, że nie
uwzględniono w opracowaniu szacunków skutków wprowadzenia
propozycji, co wydaje się ważne, także w świetle doświadczeń
niemieckich.
Rozdział X Aktywizacja zawodowa osób niepełnosprawnych.
Analiza rozwiązań. Propozycje na przyszłość, napisany przez Ewę
Brożynę, Andrzeja Barczyńskiego i Ewę Giermanowską, zawiera
szerokie omówienie problematyki należącej do polityki (społecznej)
wobec osób niepełnosprawnych. Analiza istniejących rozwiązań
i występujących problemów, jak i propozycje zmian są przedstawione rzetelnie i kompetentnie.
Opracowanie jest rzetelnym i wartościowym przeglądem większości działów aktualnego systemu zabezpieczenia społecznego
w Polsce na tle standardów międzynarodowych i rozwiązań w innych krajach.
Do podstawowych zalet pracy można zaliczyć:
– kompleksowość analizy: w rozprawie przedstawione są szeroko różne aspekty większości elementów systemu zabezpieczenia
społecznego;
– sformułowanie szeregu ważnych propozycji zmian aktualnych rozwiązań, ze wskazaniem ich skutków;
– opracowanie jest dziełem licznego zespołu, jednak udało się
zachować spójność sposobu analizy i prezentacji;
– dobry język, klarowność wywodu;
– liczne tabele, zestawienia, schematy.
Opracowanie powinno być lekturą obowiązkową dla wszystkich
interesujących się zabezpieczeniem społecznym w Polsce.
NETWORK ON FREE MOVEMENT OF WORKERS WITHIN THE
EUROPEAN UNION. REPORT ON 2006. Report for the European
Commission on the Implementation of EU Free movement Law
in 25 Member States, Volume 1 i 2, November 2007, Centre for
Migration Law, stron 1115.
rodzin do swobodnego przemieszczania się i pobytu na terytorium
państw członkowskich, z uwzględnieniem warunków pobytu na
okres przekraczający 3 miesiące oraz stałego pobytu. Przedstawione rozwiązania w poszczególnych krajach są dobrą ilustracją
działań dostosowawczych do wymagań wspólnotowych.
W części drugiej zawarto zasady dostępu do zatrudniania,
omawiając ustawodawstwo prawa pracy i inne regulacje ustalające
te zasady. Przedstawiono także zasady uznawania kwalifikacji nabytych w innych państwach UE.
W następnej omówiono zasady równego traktowania z punktu
realizacji prawa do swobodnego przemieszczania się. W tej części
starano się udzielić odpowiedzi na pytanie, czy ustawodawstwa
krajowe realizują zasady równego traktowania zarówno w obszarze
prawa pracy, jak i przepisów podatkowych. Następnie analizą objęto zasady dostępu do zatrudnienia w sektorze publicznym. Przedstawiono także ograniczenia, jakie ustanowiono w tym obszarze
w prawie krajowym.
Kolejna część dotyczy sytuacji prawnej rodziny obywatela UE,
korzystającego ze swobody przemieszczania się. Ustalono warunki
pobytu, dostępu do zatrudnienia, edukacji. W niektórych raportach omówiono także przywileje socjalne i podatkowe ustanowione
w tej sferze. Podjęto także sprawę realizacji prawa do swobodnego
przepływu w orzecznictwie sądów krajowych oraz w orzecznictwie
Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości.
W następnej części przeanalizowano działania, takie jak realizowanie polityki, ustawodawstwo przyjęte w związku z realizacją
prawa do swobodnego przepływu, a w kolejnej przedstawiono
ustalenia badawcze dotyczące działań podjętych w wyniku rozszerzenia UE, w tym zasad korzystania ze swobody przemieszczania
się obywateli Bułgarii i Rumunii.
Dalsza część zawiera różne dane statystyczne, m.in. o zakresie
korzystania z prawa do swobodnego przepływu osób.
Kolejna część prezentuje system zabezpieczenia społecznego
(z jednej strony ustawodawstwo, a z drugiej prawo do zabezpieczenia społecznego). W niektórych raportach podano zasady koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego. Zbyt mało miejsca
poświęcono w raportach krajowych skutkom objęcia krajowych
systemów koordynacją, a także kolizji w stosowaniu postanowień dyrektywy 2004/38 i rozporządzenia nr 1408/71 w sprawie
Raport składa się z dwóch tomów. W pierwszym zawarto
raporty: Austrii, Belgii, Cypru, Republiki Czeskiej, Danii, Estonii,
Finlandii, Francji, Niemiec, Grecji, Węgier, Irlandii, natomiast w drugim raporty dotyczące swobody przepływu pracowników z Włoch,
Litwy, Łotwy, Luksemburga, Malty, Holandii, Polski, Portugalii,
Słowacji, Słowenii, Hiszpanii, Szwecji i Wielkiej Brytanii.
Raport Komisji Europejskiej z implementacji prawa wspólnotowego dotyczącego swobody przepływu jest faktycznie zbiorem
raportów krajowych, opracowanych przez ekspertów krajowych
według wspólnej metodologii i ustalonego zakresu. Raporty te
obejmują swoim zakresem przedmiotowym następujące zagadnienia:
– zasady wjazdu, pobytu i wyjazdu;
– dostępu do zatrudnienia;
– równego traktowania;
– zatrudnienia w sektorze publicznym;
– sytuacji członków rodziny;
– wpływu na orzecznictwo sądowe;
– polityki, ustawodawstwa;
– praktyki o charakterze ogólnym podjęte w wyniku swobody
przepływu pracowników;
– rozszerzenie UE (wpływ, związek ze swobodą przepływu
pracowników);
– statystyki;
– zabezpieczenia społecznego;
– realizacji swobody działalności gospodarczej, zakładania
firm, zasad świadczenia usług;
– sytuacji studentów, sytuacji członków rodziny;
– miscellanea (różne informacje).
W pierwszej części raportów krajowych dotyczących zasad
wjazdu, pobytu i wyjazdu zawarto przede wszystkim ustawodawstwo krajowe dotyczące dostosowania do zasad określonych
w dyrektywie 2004/38/WE o prawie obywateli UE i członków ich
Polityka Społeczna nr 11-12/2008
MACIEJ ŻUKOWSKI
Akademia Ekonomiczna w Poznaniu
49
stosowania systemów zabezpieczenia społecznego do pracowników najemnych, osób pracujących na własny rachunek oraz
do członków ich rodzin przemieszczających się w granicach
Wspólnoty.
Dalsza część dotyczy zasad prawnych swobody działalności
gospodarczej, zakładania firm i świadczenia usług. Podejmuje się
w niej także analizę sytuacji prawnej studentów.
W części ostatniej Miscellanea zawarto różne wiadomości dotyczące źródeł informacji, prawa krajowego, zasad jego stosowania, dostępu do raportów krajowych i innych opracowań przedstawiających realizację swobody przepływu pracowników.
Oceniając zaprezentowane opracowanie, należy podkreślić
następujące jego zalety:
– zebranie ustawodawstw krajowych dotyczących realizacji swobody przepływu obywateli UE (szeroki zakres i różnorodność);
– przedstawienie w różnym przekroju tematycznym omawianych zagadnień;
– zebranie literatury przedmiotu dotyczącej realizacji prawa do
swobodnego przepływu w poszczególnych państwach.
Należy oczekiwać, że w przyszłości zostanie przeprowadzona
analiza porównawcza zawartych w opracowaniu raportów krajowych. Powinna ona przyczynić się do modyfikacji regulacji wspólnotowych w kierunku zapewnienia skutecznego prawa do swobodnego przemieszczania się obywateli UE.
Opracowanie gorąco polecam osobom zajmującym się problemami migracji w aspekcie społecznym i prawnym.
SYTUACJA MIGRANTÓW EKONOMICZNYCH Z POLSKI I INNYCH
KRAJÓW A8 W PAŃSTWACH CZŁONKOWSKICH UNII EUROPEJSKIEJ. Program badawczy przygotowany dla Rzecznika Praw
Obywatelskich RP przez prof. J.R. Carby-Halla, dyrektora
Międzynarodowego Centrum Badań Prawnych nad Legislacją
Uniwersytetu w Hull, Warszawa 2008, tom 1 – stron 408,
tom 2 – stron 494.
Rozdział II poświęcony jest analizie prawa do swobodnego
przepływu siły roboczej. Z tego prawa wywodzi się prawo obywatela Unii Europejskiej do ubiegania się o miejsce pracy, swobodne przemieszczanie się i przebywanie na terytorium państw
członkowskich w celu wykonywania pracy, ale również prawo
rodzin pracowników migrujących do podróżowania i zamieszkiwania z nim oraz do równego traktowania w zakresie zatrudnienia,
zamieszkania, przywilejów społecznych i podatkowych. W celu omówienia prawa do swobodnego przepływu pracowników
przeanalizowano Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską, dyrektywę 2004/38/WE w sprawie prawa obywateli Unii i członków ich rodzin do swobodnego przemieszczania się i pobytu
na terytorium państw członkowskich oraz rozporządzenie nr 1612/
/68 w sprawie swobodnego przepływu pracowników wewnątrz
Wspólnoty.
Prawo do swobodnego przemieszczania się pracowników zostało naruszone wobec obywateli państw A8, z powodu obaw dotyczących rynków pracy zgłaszanych przez przedstawicieli państw
UE-15. Wynikiem tego było stworzenie ustaleń przejściowych
w Traktacie z 2003 r. o przystąpieniu nowych państw do UE, dzięki
czemu państwa zyskały możliwość zamknięcia swoich rynków
pracy maksymalnie na siedem lat, czyli do 30 kwietnia 2011 r.
Stworzono tzw. kalendarz ustaleń przejściowych poprzez wydzielenie trzech okresów (2 lata plus 3 lata plus 2 lata), w których dozwolone jest odstępstwo od przestrzegania prawa do swobodnego
przepływu pracowników.
W raporcie omówiono znaczenie okresów przejściowych,
a także scharakteryzowano politykę państw członkowskich. Dzięki
temu możliwe było dokonanie podziału państw UE ze względu na
politykę prowadzoną wobec migrantów ekonomicznych po rozpoczęciu drugiego okresu przejściowego. Wyróżniono cztery kategorie państw:
1) utrzymujących wprowadzone ograniczenia;
2) utrzymujących ograniczenia, ale wprowadzających jednak
większą elastyczność;
3) znoszących ograniczenia;
4) nie wprowadzających zmian w swojej polityce (W takim
znaczeniu, że zniosły ograniczenia przed rozpoczęciem drugiego
okresu przejściowego i nie zdecydowały się na ich ponowne wprowadzenie).
Z badań wynika, że na dzień 31 sierpnia 2007 r. 19 państw stosowało politykę swobodnego przepływu, 4 państwa liberalizowały
swoją politykę, a 2 państwa nie miały możliwości jej wprowadzenia
podczas trwania drugiego okresu przejściowego.
W kolejnym rozdziale przedstawiono analizę sposobów, w jaki
migranci z krajów A8 poszukują zatrudnienia w państwach członkowskich. Na podstawie badań stworzono następujący podział
wybieranych „dróg” zatrudnienia:
Omawiana publikacja zawiera raport z badań przeprowadzonych od 6.03.2006 r. do 31.08.2007 r. na zlecenie Rzecznika
Praw Obywatelskich RP dra Janusza Kochanowskiego. Badania
zostały przeprowadzone w celu sprawdzenia informacji dotyczących wyzyskiwania migrantów ekonomicznych z krajów A8 w państwach Unii Europejskiej przez agencje zatrudnienia i pracodawców. Do krajów A8 zaliczane są kraje będące członkami UE od
1 maja 2004 r. poza Cyprem i Maltą. Są to kraje, które nie są pełnymi członkami porozumień w sprawie swobodnego przepływu
pracowników i wobec których zastosowano okresy przejściowe
w dostępie do rynku pracy: Czechy, Estonia, Litwa, Łotwa, Polska,
Słowacja, Słowenia i Węgry.
Program badawczy realizowany był przez dział ds. współpracy
naukowej i edukacyjnej Uniwersytetu w Hull pod kierunkiem prof. Jo
Carby-Halla. Jego głównym celem było zbadanie przypadków wyzysku migrantów ekonomicznych z krajów A8 poprzez analizę zarzutów wyzysku, ich podstaw, skali i przyczyn zjawiska oraz przedsiębiorstw, w których doszło do nadużyć. Analiza miała posłużyć
opracowaniu zaleceń mających na celu przeciwdziałanie występującym nadużyciom.
Raport składa się z jedenastu rozdziałów oraz dziesięciu załączników. Za najważniejsze uznano dwa rozdziały – jeden poświęcony
wyzyskowi i nadużyciom, a drugi zaleceniom, które powinny zostać zastosowane w celu zmiany sytuacji. Pozostałe rozdziały i załączniki pełnią rolę uzupełniającą.
Rozdział I podzielić można na dwie części. Część pierwsza
poświęcona jest przede wszystkim kwestiom ogólnym związanym
z migracjami, takim jak tendencje i przyczyny migracji. Przedstawiono tu także zagadnienia prawa europejskiego z zakresu swobodnego przepływu osób, środków przejściowych nałożonych na
kraje A8 oraz pojęcie obywatelstwa europejskiego. W nawiązaniu
do międzynarodowych instrumentów prawa zdefiniowana została
kwestia wyzysku pracowników.
W części drugiej omówiono metodologię zastosowaną w badaniach. Z uwagi na duży zasięg i dokładność badań zastosowano
wiele technik badawczych i sięgnięto do różnorakich źródeł m.in.:
wywiadów z migrantami, pracodawcami i pracownikami agencji
pośrednictwa pracy, ale także przedstawicielami władz, organizacji
pozarządowych, czy choćby policji; literatury (książek, artykułów
prasowych, raportów, kodeksów i umów).
50
GERTRUDA UŚCIŃSKA
Instytut Polityki Społecznej Uniwersytetu Warszawskiego
Instytut Pracy i Spraw Socjalnych
Polityka Społeczna nr 11-12/2008
1) droga „w ciemno” – wyjazd do innego państwa bez otrzymania konkretnej oferty pracy;
2) przez rodzinę i przyjaciół – wykorzystanie kontaktów przez
pracowników, ale także przez pracodawców dysponujących miejscami pracy;
3) bezpośredniej rekrutacji – zamieszczanie ogłoszeń na stronach internetowych i w prasie;
4) bezpośrednio przez agencję – agencje zatrudnienia ułatwiają kontakt pracodawców z pracownikami;
5) rekrutacji grupowej – poszukiwanie przez pracodawcę lub
agencję zatrudnienia całych grup pracowników, a nie w drodze
indywidualnego naboru na poszczególne stanowiska;
6) „utopia” – systemy zapewniające wiele korzyści dla pracowników (zakwaterowanie, szkolenia, możliwość wykonywania
pracy, którą wykonywali przed emigracją itp.).
Wskazano na zalety i wady związane z każdym ze sposobów.
Rozdział IV poświęcony jest przedstawieniu statusu prawnego
migrantów ekonomicznych z krajów A8 na przykładzie ich statusu
w prawie brytyjskim. Podobnie jak we wszystkich państwach UE,
także w Wielkiej Brytanii osoby z krajów A8 pracujące legalnie posiadają taki sam status prawny, jak obywatele państw, w których
pracują. Za najważniejszy problem uznano rozróżnienie na pracowników (zatrudnionych na podstawie umowy o pracę) i niezależnych
wykonawców (pracujących na podstawie umowy o świadczenie
usług; w Polsce – osoby wykonujące pracę na podstawie umów
cywilnoprawnych). Pracownicy mają zwykle więcej praw niż niezależni wykonawcy, którzy nie mają, np. prawa do wniesienia
skargi z tytułu nieuzasadnionego zwolnienia, a także do korzystania
z praw rodzicielskich. Przeprowadzono zatem analizę definicji ustawowych oraz pojęć wchodzących w skład common law, jednak nie
udało się znaleźć jednoznacznej odpowiedzi na problem.
W rozdziale V opracowano zagadnienie praw przysługującym
migrantom ekonomicznym. Ustawodawstwo międzynarodowe i krajowe zapewniają migrantom z krajów A8 takie same prawa, jak pracownikom miejscowym. W celu zilustrowania tego problemy posłużono się przykładem Wielkiej Brytanii. Status migrantów ekonomicznych zależy przede wszystkim od tego czy, osoby te są
traktowane w miejscu pracy jak pracownicy, czy też jako niezależni
kontrahenci. Niezależnie od tego podziału, wszystkim osobom pracującym przysługują określone prawa związane z wymiarem minimalnego wynagrodzenia, ochroną przed dyskryminacją, ochroną
zdrowia, bezpieczeństwa i czasu pracy. Jedynie pracownikom przysługują natomiast prawa wynikające ze stażu pracy i związanych
m.in. z urlopem, okresem wypowiedzenia, czy ochroną zatrudnienia na podstawie umowy o pracę.
Osobom zatrudnianym za pośrednictwem agencji pracy przysługują dodatkowe uprawnienia wynikające ze specyfiki tego zatrudnienia, a więc np. brak opłat za pośrednictwo w znalezieniu
pracy, czy zakaz jednostronnego wypowiedzenia warunków umowy przez agencje pracy.
W raporcie omówiono postępowanie w przypadku naruszenia
praw pracowniczych i przeanalizowano faktyczne przypadki związane z pracownikami z krajów A8. Za istotną kwestię należy uznać
obowiązek rejestracji migrantów w Systemie Rejestracji Pracowników. Zanotowano wiele przypadków, kiedy pracodawcy i agencje
zatrudnienia nie dokonywały takiej rejestracji, co wiąże się ściśle
z naruszaniem praw pracowników, bowiem za te osoby nie są opłacane składki na ubezpieczenie społeczne oraz podatki.
Na zakończenie poruszona została kwestia praw człowieka w aspekcie licznych międzynarodowych konwencji i deklaracji, które powstały w tym zakresie. Nie gwarantują one jednak przestrzegania
praw migrantów ze względu na brak ratyfikacji tych manifestów.
W rozdziale VI zebrane zostały dane statystyczne pokazujące,
jak zmieniła się sytuacja krajów członkowskich po rozszerzeniu Unii
Europejskiej w 2004 r., m.in. liczba wydanych pozwoleń pobytowych, pozwoleń na pracę, mobilności osób w zależności od
wieku, liczby pracowników z krajów grupy A8, którzy wyjechali ze
Polityka Społeczna nr 11-12/2008
swoich krajów ojczystych, a także liczba przybyłych do krajów tzw.
Piętnastki. W badaniach nie uwzględniono Bułgarii i Rumunii, które
przystąpiły do Unii w późniejszym terminie.
Kolejna część raportu poświęcona jest skutkom migracji ekonomicznych, które zostały omówione przede wszystkim na przykładzie Wielkiej Brytanii. Jako pierwszy poruszony został aspekt
konsekwencji społecznych, w którym główny nacisk kładziony jest
na skutki migracji dla dzieci. Wyjazd rodziców powoduje w wielu
sytuacjach powstanie bardzo trudnych sytuacji, w których dzieci
nie potrafią się odnaleźć, co prowadzi do wielu problemów, takich
jak depresja, a nawet samobójstwa.
Za niekorzystną konsekwencję wyjazdów migracyjnych uznać
należy również problemy rodzin migrantów, związane głównie
z rozdzieleniem rodzin z powodów mieszkaniowych. Problem ten
jest widoczny przede wszystkim w pierwszym etapie migracji,
kiedy pracownicy korzystają z zakwaterowania oferowanego przez
pracodawców. Mieszkania są oferowane jedynie pracownikom,
a nie całym rodzinom. Dokonano również analizy problemu rodzin
migrantów pod kątem przepisów przejściowych i prawa do łączenia
rodzin. Na tej podstawie stwierdzono pewne sprzeczności między
przepisami przejściowymi a dyrektywą w sprawie prawa obywateli Unii i członków ich rodzin do swobodnego przemieszczania się
i pobytu na terytorium państw członkowskich. Według przepisów
przejściowych swoboda przemieszczania rodzin pracowników jest
dopuszczana tylko na zasadach czasowych, co jest sprzeczne z dyrektywą. Autorzy raportu podkreślają, że problem ten nie był dotąd
poruszany przez Komisję Europejską, Parlament Europejski, ani
Europejski Trybunał Sprawiedliwości.
Do pozytywnych konsekwencji migracji ekonomicznych zaliczyć należy korzyści, jakie państwa UE15 odniosły dzięki migrantom z nowych państw członkowskich. Do najważniejszych zaliczone zostały wzrost zdolności produkcyjnych, wzrost gospodarczy,
wspieranie przez imigrantów usług społecznych, czy przezwyciężenie niedoborów w niektórych branżach. Omówiony został także
stosunek pracodawców do pracowników z krajów A8. Dominują tu
przede wszystkim opinie pozytywne, w których podkreślany jest
wysoki poziom kwalifikacji migrantów ekonomicznych, zaangażowanie w pracę i wysoka wydajność.
Starano się także zweryfikować obawy pojawiające się przed
rozszerzeniem UE, związane z obciążeniem usług publicznych np.:
systemu zabezpieczenia społecznego, infrastruktury mieszkaniowej, czy spójności społeczności lokalnych. Uznano, że obawy
te były bezpodstawne, a faktyczny wzrost obciążeń w niektórych
gałęziach usług publicznych jest na tyle mały, że władze lokalne są
w stanie mu sprostać.
Niezmiernie ważne jest omówienie konsekwencji emigracji dla
krajów z grupy A8 oraz prowadzonej przez te kraje polityki migracyjnej. Jednym ze skutków wyjazdów pracowników do innych
krajów jest brak siły roboczej w części sektorów. Szczególnie niekorzystne jest zjawisko emigracji osób młodych i wykształconych.
Do pośrednich efektów migracji można zaliczyć działania rządów
krajów A8 na rzecz obniżenia podatków i kosztów pracy, co ma
zatrzymać odpływ siły roboczej.
Przedstawiono też rolę Kościoła Katolickiego, który stara się
pomagać migrantom również w aspekcie materialnym, a ponadto
współpracuje z władzami i organizacjami pozarządowymi w zakresie problemów przybyszów z krajów A8.
Rozdział VIII poświęcony jest omówieniu zjawiska wyzysku
migrantów. Przedstawione zostały trudności, jakie napotkali twórcy
raportu podczas prowadzenia badań. Za najważniejsze z nich należy uznać: niechęć migrantów do udzielania wywiadów z obawy
przed konsekwencjami ze strony pracodawców; duże rozproszenie migrantów, co utrudnia dotarcie do nich; odkrycie, że wyzysk
pracowników z państw A8 przyjmuje czasami postać pracy przymusowej; oraz dużą złożoność zjawiska wyzysku, co uniemożliwia
dokonanie dogłębnej analizy.
51
W celu dokładnego omówienia problemu wyzysku migrantów
ekonomicznych zdecydowano się na przedstawienie różnych
aspektów tego zjawiska. Wyodrębniono dwanaście dziedzin, w których przeprowadzono szczegółowe badania:
– bezpieczeństwo i higiena pracy (brak szkoleń z zakresu bhp,
brak komunikacji pracodawcy z pracownikiem, a także nieprzestrzeganie regulacji prawnych dotyczących czasu pracy);
– warunki pracy i życia oraz zasady i warunki zatrudnienia
(przedstawianie przez pracodawców i agencje zatrudnienia fałszywego obrazu warunków życia i pracy w krajach UE15; zakwaterowanie w złych warunkach, za które pobierany jest czynsz potrącany
z zarobków, niskie wynagrodzenie, potrącanie kosztów transportu,
brak możliwości uzyskania zwolnienia chorobowego, nieuzasadnione zwolnienia z pracy);
– zastraszanie (znęcanie się fizyczne i emocjonalne nad pracownikami, stawianie fałszywych oskarżeń, zmuszanie do pracy
w zwiększonym wymiarze czasu bez dodatkowego wynagrodzenia,
nieuznawanie posiadanych kwalifikacji, utrudnianie poszukiwań innej pracy);
– kwestie finansowe (stawki poniżej minimalnego wynagrodzenia, niezgodne z prawem potrącenia z wypłaty, niepłacenie składek na ubezpieczenie społeczne, wstrzymywanie i niewypłacanie
wynagrodzenia);
– zbrodnie nienawiści i zachowania antyspołeczne (przypadki
aktów przemocy wobec osób i ich mienia, takie jak pobicia, podpalenia, kradzieże, a nawet morderstwa);
– działalność przestępcza (organizowanie swoistych „obozów
pracy” przez agencje grupowego pośrednictwa pracy, w których jest
bardzo niskie wynagrodzenie, prymitywne warunki zakwaterowania;
przemoc fizyczna, przypadki zmuszania migrantek do prostytucji);
– wyzysk ze strony polskich agencji zatrudnienia (pobieranie
dodatkowych prowizji, zawyżanie kosztów przez agencje zatrudnienia);
– System Rejestracji Pracowników (analiza systemu rejestracji, jego słabości i możliwości nadużyć);
– praca niewolnicza (zmuszanie do podjęcia pracy, oszukiwanie w kwestiach wynagrodzenia, naliczanie wobec migrantów
fikcyjnego długu, który muszą spłacić przed odejściem z pracy);
– pracownicy zatrudnieni przez agencje a prawa pracownicze
(migranci zatrudniani przez agencje pracy to grupa szczególnie
narażona na nadużycia, zwłaszcza w zakresie przestrzegania praw
pracowniczych);
– praca transgraniczna związana z niskimi kosztami (analiza
dwóch przypadków skierowanych do Europejskiego Trybunału
Sprawiedliwości związanych z pracą transgraniczną);
– milczący wyzysk (niepodejmowanie przez wyzyskiwanych
pracowników żadnych działań mających na celu poprawę sytuacji).
W podsumowaniu raportu jego autorzy stwierdzają, że przypadki wyzysku migrantów ekonomicznych mają miejsce we wszystkich krajach Unii Europejskiej. Mimo dużych korzyści, jakie odnoszą
państwa UE15 dzięki napływowi migrantów z krajów A8, rzadko podejmowane są działania mające na celu zwalczanie nadużyć i wyzysku imigrantów.
W rozdziale IX starano się wykazać, że wyzysk imigrantów
dotyczy zdecydowanej mniejszości pracowników. W tym celu odwołano się do badań przeprowadzonych w Wielkiej Brytanii przez
Departament ds. Środowiska, Żywności i Spraw Wsi dotyczących
zatrudnienia imigrantów ekonomicznych w sektorze produkcji
żywności. Wynika z nich, że większość pracowników jest zadowolona zarówno z szeroko pojętych warunków zatrudnienia, jak
i zakwaterowania.
Ostatni rozdział dotyczy komentarzy i zaleceń związanych z sytuacją migrantów ekonomicznych z krajów A8. Zalecenia zostały
podzielone na cztery grupy: I – zalecenia na poziomie europejskim,
II – na poziomie krajowym z elementami europejskimi, III – na poziomie krajowym z elementami międzynarodowymi oraz IV – zalecenia na poziomie krajowym.
52
Zalecenia sformułowane na poziomie europejskim są związane z koniecznością wprowadzenia w życie projektu dyrektywy
w sprawie warunków pracy pracowników tymczasowych oraz
objęciem pracowników tymczasowych ochroną prawa europejskiego. W tym celu szczególny nacisk powinien być położony na
zobligowanie pracodawców korzystających z usług pracowników
tymczasowych do pisemnego informowania o istniejących obowiązkach prawnych zarówno agencji pracy tymczasowej, jak i samych pracowników.
Zalecenia na poziomie krajowym z elementami europejskimi
zostały podzielone ze względu na konkretne problemy, do których
się odnoszą, oraz podmioty, do których są kierowane. Zalecenia
skierowane do związków zawodowych podkreślają rolę, jaką
powinny pełnić te organizacje w obronie praw pracowników
z państw A8. Według autorów raportu związki powinny prowadzić
politykę zachęcającą migrantów ekonomicznych do wstępowania w ich szeregi. Szczególny nacisk powinien zostać położony
na działalność informacyjną w zakresie praw pracowniczych,
większą współpracę pomiędzy związkami funkcjonującymi w różnych krajach UE, stworzenie systemu monitorowania agencji zatrudnienia oraz rozwój współpracy związków zawodowych z pracodawcami.
Kolejna grupa zaleceń związana jest z problemem bezdomności
i mieszkalnictwa. Skoncentrowano się w nich na rozwoju polityki
mieszkalnictwa, szerzeniu wiedzy i informacji o problemach spotykających migrantów w tym zakresie oraz zaproponowano stworzenie ośrodka zajmującego się wspieraniem migrantów.
Część zaleceń poświęcona jest roli, jaką powinny pełnić rządy
państw członkowskich, ale także takie instytucje, jak: konsulaty,
instytucje związkowe i urzędy pracy. Mogą się one przyczynić do
poprawy sytuacji migrantów ekonomicznych przez udział w edukacji społeczeństw w obszarach, w których zdiagnozowano występowanie ksenofobii; organizowanie kursów językowych i szkoleń,
co ułatwi porozumiewanie się z migrantami; stworzenie systemu
informacji o prawach migrujących pracowników. Państwa członkowskie powinny również wprowadzać przepisy regulujące na przykład limity kwot, jakie mogą być potrącane z wynagrodzeń za
świadczenie dodatkowych usług przez pracodawców oraz obowiązku informowania pracowników o przysługujących im prawach,
czy uznawania kwalifikacji zawodowych. Zdaniem autorów raportu
pozytywne efekty może przynieść stworzenie dokumentów, w których zawarty zostanie kodeks postępowania wobec migrantów
oraz karty minimalnych praw przysługujących tym osobom.
W trzeciej grupie znalazło się tylko jedno zalecenie. Jest to postulat ratyfikacji przez wszystkie państwa członkowskie UE Międzynarodowej Konwencji o ochronie praw wszystkich pracowników
– migrantów i członków ich rodzin.
Na zakończenie przedstawione zostały zalecenia do zrealizowania na poziomie krajowym. Według autorów należy doprowadzić
do europeizacji przepisów poprzez włączenie do ustawodawstwa
krajowego projektu dyrektywy w sprawie warunków pracy pracowników tymczasowych, a zalecenia, które sformułowano na podstawie badań w poszczególnych krajach, powinny zostać przekazane
władzom państwowym w celu wprowadzenia odpowiednich zmian.
Ponadto w państwach, w których uprawnienia pracownicze zależą
od różnych okresów kwalifikacyjnych, wymóg ten powinien zostać
zniesiony. Należy rozważyć także ujednolicenie przepisów wobec
wszystkich osób pracujących, niezależnie od posiadanego statusu
zatrudnienia.
Ostatnia grupa zaleceń dotyczy promowania i rozszerzania aktywności związków zawodowych w ramach dialogu społecznego
we wszystkich obszarach, w których dochodzi do nadużyć wobec
migrantów ekonomicznych.
MACIEJ ZAWISTOWSKI
Doktorant w Instytucie Polityki Społecznej UW
Polityka Społeczna nr 11-12/2008
Mirosława Jaworowska, Bronisław Gołębiowski NOWOZELANDZKIE ROZMOWY, Pracownia Pamiętnikarstwa Socjopolitycznego
Instytutu Nauk Politycznych, Warszawa 2004, Wydawnictwo
Adam Marszałek, Toruń 2007, stron 25.
To przepiękny płynący po Pacyfiku ląd. Kraj wspaniałych ludzi i cudownej przyrody, którego historię współtworzą Polacy. Niektórych z nich dane nam było poznać, o innych słyszeliśmy. Chcemy wam o nich opowiedzieć ich słowami. I powinniśmy
opowiedzieć. (...). Na gruntowniejsze analizy naukowe przyjdzie
odpowiedni czas... (s. 25). Te właśnie słowa (swoiste przesłanie
– jak podkreślają autorzy publikacji) zamykają refleksje końcowe
w części wprowadzającej do tomika rozmów nowozelandzkich.
Cytat wspaniale obrazuje motywy, jakimi kierowali się twórcy
książki. Jej celem jest przede wszystkim przybliżenie środowiska
polonijnego w Nowej Zelandii w formie obszernych wywiadów
biograficznych. Rozmowy przeprowadzono w sierpniu 2003 r.,
głównie w mieście Chirstchurch, jednym z większym miast na
Wyspie Południowej. Jest to również prężnie działający ośrodek
Polonii w tym kraju.
Pozycja składa się ze zbioru 18 wywiadów osobistych z przedstawicielami różnych pokoleń emigrantów z Polski. Wybór rozmów
został poprzedzony krótkim zarysem historii Nowej Zelandii oraz
szczegółową klasyfikacją fal migracji rodaków do kraju Kiwi. Informacje dotyczące kulturowych zwyczajów Nowozelandczyków,
szczególnie ciekawe, gdyż zaobserwowane przez samych badaczy, są kolejnym walorem wstępu. Dodatkowym autem książki są
przepiękne zdjęcia autorstwa fotografika Krzysztofa Pfeiffera, które
przybliżają czytelnikowi krajobrazy Aotearoii – „kraju wielkiej białej
chmury”, jak nazywają swoją ojczyznę Maorysi.
Pod względem struktury książce nie można nic zarzucić. Zawartość każdego działu została dogłębnie przemyślana przez autorów. Wynikiem jest spójna i przejrzysta kompozycja. Opublikowane
wywiady zostały podzielone na cztery podstawowe grupy, które
odpowiadają następującym częściom omawianej pozycji:
– część 1: Pokolenie wojenne. Dzieci Pahiatuy i powstańcy
Warszawy,
– część 2: Pokolenie poszukujących. Uczeni i Artyści,
– część 3: Pokolenie protestujących. Organizatorzy, Specjaliści, Profesjonaliści,
– część 4: Młodsze i najmłodsze pokolenie. Wybitni fachowcy
i kandydaci na fachowców.
Podział ten nawiązuje do poszczególnych generacji emigrantów
z Polski, osiedlających się w Nowej Zelandii. Klasyfikację ta jest
kluczowa dla zrozumienia genezy i dalszego charakteru przyjazdów
Polaków do tego dalekiego kraju.
Pierwsza grupa Polaków emigruje w latach 70. XIX w. z terenów zaboru pruskiego, głównie z rejonów Pomorza. Obawa przed
poborem do armii pruskiej oraz poszukiwanie lepszych, godnych
warunków życia sprawia, że wielu z nich decyduje się na ryzykowny wyjazd. Wielu też błędnie sądzi, że u kresu podróży czeka Ameryka. Wynikało to z fałszywych informacji przekazywanych przez
agentów werbunkowych działających na zlecenie rządu nowozelandzkiego. Akcja werbunkowa związana była z przeprowadzanymi w tym czasie na szeroką skalę reformami, które obejmowały
budowę dróg, linii kolejowych, ogólnokrajowej sieci telegraficznej.
Projekt zakładał sprowadzenie migrantów z Europy, którzy podjęliby się pracy w silnie zalesionym terenie. Do preferowanych grup
należeli głównie Skandynawowie i Prusacy, do których zaliczano
również Polaków.
Z naturalnych przyczyn nie możliwe było uwzględnienie w pracy uczestników tej fali emigracji. Autorzy wspominają jednak, że
wśród przodków polskich emigrantów istnieje silna potrzeba poznania własnych korzeni kulturowo-narodowych, czego wyrazem
jest działalność Polskiego Towarzystwa Genealogicznego (Polish
Geneological Society).
Następna generacja emigrantów przybyła do kraju Kiwi na
zaproszenie rządu nowozelandzkiego, który zobowiązał się przyjąć
Polityka Społeczna nr 11-12/2008
na utrzymanie i wychowanie grupę 733 polskich sierot, zabranych
przez wycofujące się wojska armii Andersa z terenu byłego Związku Radzieckiego. Polskie dzieci początkowo przetransportowano
z Isfahanu (Persja) do Bombaju (Indie), gdzie na pokładzie amerykańskiego transportowca USS „General Randel” wypłynęły do
Nowej Zelandii.
Nieprzypadkowo opublikowanie drugiego wydania książki zbiegło się w czasie z 60. rocznicą tego wydarzenia. Pokolenie wojennych emigrantów reprezentuje w książce dwójka przedstawicieli
opisanej grupy tzw. Dzieci z Pahiatuy – Józef Kubiak i Antoni Leparkowski oraz uczestnicy Powstania Warszawskiego – Zbigniew
Maciaszek oraz Maciej Dołęga Lewandowski. W przeprowadzonych wywiadach rozmówcy opowiadają fascynujące szczegóły
z życia na obczyźnie. W ich wypowiedziach uderza szczególnie
silny patriotyczny ton. Pamięć o opuszczonej ojczyźnie, polskich
obyczajach jest nadal pieczołowicie podtrzymywana.
Tak silne przywiązanie do tradycji wśród starej emigracji nie
dziwi, jeśli prześledzi się dokładniej okoliczności, które towarzyszyły ich przybyciu do Nowej Zelandii. Wojenna zawierucha zagnała
ich do nieznanego kraju, gdzieś na krańcu świata. Decyzja o wyjeździe nie została jednak podjęta dobrowolnie; wymusiła to sytuacja,
w której się znaleźli – dramatyczny okres wojny. Przedstawiciele
przymusowej emigracji wojennej nie mieli praktycznie gdzie i do
kogo wracać. W nowej, obcej rzeczywistości pragnęli zachować
więc choć cząstkę polskości, pielęgnując i kultywując tradycje
kraju pochodzenia.
Kolejną większą grupą obywateli polskich, jacy przybyli na
antypody, była grupa tzw. solidarnościowa. Ta fala emigrantów
wyjechała z kraju przed stanem wojennym lub jeszcze wcześniej.
Nie była to jednak migracja ukierunkowana i dotarła do Nowej Zelandii poprzez inne kraje. Najpopularniejszym celem podróży była
Austria, gdzie uchodźcy polityczni mogli dostać wizę do Stanów
Zjednoczonych, Kanady, Australii i właśnie do Kiwilandii.
Autorzy książki dzielą emigrantów należących do tej generacji
na dwie podgrupy. Pierwszą z nich jest pokolenie tzw. poszukujących. Do tej części rozmów wyselekcjonowane zostały wywiady
z grupą uczonych i grupą artystów. Poznajemy tu historię przedstawicieli środowisk twórczych, np. konserwatora sztuki Edwarda
Sakowskiego, fotografika Krzysztofa Pfeiffera, artystę złotnika Jacka Pawłowskiego oraz reprezentantów świata nauki – profesorów
Mirosława Stankiewicza i Krzysztofa Pawlikowskiego.
Cechą charakterystyczną, spajającą wszystkie te osoby jest
specyficzny rodzaj motywacji, która popchnęła je do wyjazdu
z kraju. Na czołowe miejsce wysuwa się potrzeba funkcjonowania w odpowiednich warunkach, pozwalających na swobodę realizacji własnych projektów artystycznych lub naukowych. W latach
80. możliwości techniczne w Polsce utrudniały prowadzenie badań
na światowym poziomie. Wolność działań artystycznych była również często ograniczona. Decyzja o opuszczeniu ojczyzny wiązała
się więc przede wszystkim z indywidualnymi aspiracjami osób należących do tej grupy. Pobudki natury politycznej czy ekonomicznej
odgrywały mniejszą rolę. Nowa Zelandia stała się miejscem, w którym polscy artyści i naukowcy mogli nieskrępowanie kontynuować
swoje pasje.
Drugą wymienioną w publikacji podgrupą, którą możemy zaliczyć do fali emigracji „solidarnościowej”, jest pokolenie umownie
określone mianem protestującego. Są to osoby, które opuściły ojczyznę niejako w proteście wobec stosunków panujących w PRL,
z silnym zamierzeniem odnalezienia lepszego, nowego świata,
w którym mogliby się zawodowo sprawdzić. Dzięki własnej pracowitości jako specjaliści różnych branż odnoszą sukces. Dowodem są osiągnięte wysokie stanowiska oraz wyjątkowy status społeczny, jakim cieszą się wśród członków Polonii w Nowej Zelandii.
Wywiadów udzielali przedstawiciele rozmaitych profesji: Robert
Zuch – dyrektor Aspiring Language Institute, Maria i Bogusław
Nowakowie – mecenasi polskiej kultury w Nowej Zelandii, Alina Suchańska – współorganizatorska rodziny polonijnej w Christchurch
oraz Henryk Skorek – budowniczy.
53
Ze względu na badawczy cel monografii należy wspomnieć,
iż szczególnie cennym źródłem informacji na temat środowiska
polonijnego w kraju Kiwi jest rozmowa z Aliną Suchańską, organizatorką Koła Polskiego w Christchurch. W trakcie wywiadu
działaczka Polonii sygnalizowała problem odnalezienia wspólnego
języka między członkami starej emigracji wojennej a przedstawicielami pokolenia solidarnościowego oraz grupą najmłodszych
przybyszów z Polski. Podkreślała ona odmienne usytuowanie kolejnych fal emigrantów, które wpływało na wzajemne stosunkami
między poszczególnymi grupami. Pierwsza fala emigrantów wojennych była witana z entuzjazmem przez Nowozelandczyków.
Emigracja solidarnościowa lat 80. korzystała z ułatwień osiedlania się i pomocy rządu nowozelandzkiego. Natomiast dzisiejsza
emigracja napotyka znacznie trudniejsze warunki osiedlania się,
zamieszkania i zatrudnienia.
Mimo tak znacznej różnorodności doświadczeń życiowych
i dążeń emigrantów, Polonia jest grupą zwartą i silną. Panuje
atmosfera życzliwości oraz wzajemnej pomocy. Głównym elementem, wokół którego jednoczą się Polonusi, jest potrzeba zachowania własnej tożsamości, która jest mocno zakorzeniona w polskiej
obrzędowości.
Najmłodsza generacja polskich emigrantów do Nowej Zelandii
to osoby wyjeżdżające już po zmianie ustrojowej lat 90. Jest to migracja zdecydowanie ukierunkowana. Pokolenie to cechuje ciekawość świata, otwartość na nowe kultury, odwaga w dążeniu do
spełnienia marzeń o lepszym, niebanalnym życiu. Wyjazd do kraju
Kiwi jest całkowicie świadomym wyborem. W grupie tej dominują
osoby z dobrą znajomością języka angielskiego, często mogące się
poszczycić dyplomem ukończenia studiów w Polsce. Zaradność
tych młodych ludzi sprawia, że szybko przystosowują się do nowej rzeczywistości. Nie uważają się za gorszych od swoich nowozelandzkich rówieśników, bez kompleksów konkurują o najlepsze stanowiska pracy. Niektórzy pośród z nich – jak pokazuje
przykład Anny Szurpickiej i Macieja Gaworeckiego – nie czują
się w ogóle emigrantami. Postrzegają siebie bardziej w kategoriach obywateli świata, którzy swój zakątek odnajdują właśnie na
Antypodach. Decyzja o pozostaniu na obszarze tego pięknego
wyspiarskiego państwa, na dalekich wodach Oceanu Spokojnego, w obu przypadkach podjęta zostaje raczej spontanicznie, bez
uprzednich planów emigracyjnych. Wakacyjny wyjazd, początkowo traktowany jako krótkotrwała przygoda, przekształcił się w stały
pobyt.
Podsumowując, Nowozelandzkie rozmowy nie stanowią jedynie szczegółowej analizy sytuacji polskich emigrantów w kraju
Kiwi. Autorzy książki poruszają również wiele kwestii związanych
z współczesnymi problemami cywilizacyjnymi. Podczas wywiadów
prowokują swoich rozmówców do głębszej refleksji nad zagadnieniami dotyczącymi globalizacji, terroryzmu, komputeryzacji życia,
rozpadu instytucji rodziny czy degradacji wyższych wartości. Lektura publikacji zmusza do refleksji nad przyszłością świata i zagrożeniami współczesności. W tekście zawarte są również rady i przestrogi dla młodych Polaków na emigracji.
Pozycja ta jest z pewnością godna polecenia. Czytelnik odnajdzie w niej zarówno fascynujące fragmenty traktujące o losach
Polaków w Nowej Zelandii, jak również wątki natury filozoficznej.
JOANNA BEDNARSKA
Studentka Instytutu Polityki Społecznej UW
MIGRACJE ZAGRANICZNE A POLITYKA RODZINNA
SEMINARIUM NAUKOWE W WARSZAWIE
Bożena Kołaczek
Instytut Pracy i Spraw Socjalnych
Z inicjatywy Rzecznika Praw Obywatelskich 28.10.2008 r.
w Warszawie odbyło się seminarium naukowe poświęcone migracjom zagranicznym w kontekście polskiej polityki rodzinnej.
Tytułem wprowadzenia do rozważań nad kwestią uwarunkowań i skutków migracji w Polsce dr J. Kochanowski, Rzecznik
Praw Obywatelskich, przywołał opublikowany w 2004 r. raport pt.
Założenia polityki ludnościowej w Polsce, przygotowany przez Rządową Radę Ludnościową*. Ukazuje on podstawowe i specyficzne
cechy zjawiska migracji na przełomie XX i XXI wieku, a mianowicie: masowość, powszechny charakter i wielowymiarowe znaczenie (ekonomiczne, demograficzne, społeczne, polityczne i kulturowe).
Zespół autorów części raportu poświęconego migracjom, pod
przewodnictwem prof. Antoniego Rajkiewicza (IPS UW), postawił
tezę, że doktryna i polityka migracyjna muszą stać się trwałym elementem strategii rozwoju Polski. Rzecznik podkreślił, że zaktywizowanie wszelkich form pomocy dla obywateli polskich emigrujących
* Raport został w całości opublikowany dzięki prof. Z. Strzeleckiemu,
przewodniczącemu Rządowej Rady Ludnościowej. Projekt raportu powstał w zespole pracowników IPiSS pod red. doc. dr hab. B. Balcerzak-Paradowskiej, dyrektora Instytutu Pracy i Spraw Socjalnych.
54
z kraju i podejmujących lub poszukujących zatrudnienia w krajach
Europy Zachodniej to jeden z głównych priorytetów jego działania,
zwłaszcza przestrzeganie praw pracowniczych polskich migrantów
zarobkowych.
Rzecznik wspomniał także o Raporcie o sytuacji migrantów
ekonomicznych z Polski i innych krajów A8 w państwach członkowskich UE, opracowanym przez profesora prawa J.R. Carby-Halla z Uniwersytetu w Hull (Wielka Brytania). Wskazuje on, że
nowa masowa migracja europejska ma swoje wielkie zalety (wykorzystanie potencjału rynku pracy UE), ale i koszty, szczególnie
widoczne z perspektywy praw człowieka. W efekcie rozpoznania
sytuacji Polaków w badanych krajach Rzecznik podjął inicjatywę
zmierzającą do utworzenia stanowisk konsulów ds. pracy przy
ambasadach polskich w krajach migracji Polaków oraz utworzenie
ośrodków pomocy społecznej i prawnej przy misjach katolickich
w Dublinie w Irlandii oraz w Szwajcarii.
Za pozytywne skutki migracji, w tym migracji Polaków, dr Kochanowski uznał stworzenie w Unii Europejskiej około 4 mln miejsc
pracy, co stanowi niewątpliwą korzyść dla europejskiego i narodowych rynków pracy. Wskazał także na negatywne skutki migracji w postaci: 1300 eurosierot w Polsce, które trafiły do domów
dziecka z powodu wyjazdu rodziców za granicę, oraz kosztów
Polityka Społeczna nr 11-12/2008