FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Zenon

FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS
Folia Univ. Agric. Stetin. 2007, Oeconomica 254 (47), 133–140
Zenon KRÓLIKOWSKI
CENY DÓBR I USŁUG W PRODUKTACH ROLNYCH JAKO EKWIWALENTACH
W DŁUGIM OKRESIE – WYBRANE ASPEKTY
THE PRICE OF GOODS AND SERVICES IN EQUIVALENTS
OF AGRICULTURAL PRODUCTS IN LONG PERIOD – THE SELECTED ASPECTS
Katedra Polityki Gospodarczej i Rynku, Akademia Rolnicza
ul. Żołnierska 47, 71-210 Szczecin, [email protected]
Abstract. The farmers' low income be perceived as the result of deep prices of agricultural
products and relatively high prices goods and services non-agricultural sphere. The study presents the changes of purchaser's strength of chosen agricultural products in period 1928–2006.
We notice decrease the value of agricultural products. Conclusions was based was on data of
Central Statistical Office.
Słowa kluczowe: ceny produktów rolnych, ceny dóbr i usług przemysłowych.
Key words: price of agricultural products, price of industrial goods and services.
WSTĘP
Ceny, uzyskiwane za dostarczone przez rolników na rynek produkty oraz ceny płacone
przez nich za dobra i usługi sfery pozarolniczej, są elementem problemu dochodów rolniczych. Rzeczywista cena danego dobra określona jest przez tego dobra siłę nabywczą w stosunku do innych dóbr, a jego cena nominalna korygowana jest przez rynek o zmiany wartości pieniądza (Blaug 2000). Trudnym problemem jest wnioskowanie o zmianach cen w dłuższym horyzoncie czasu.
Celem opracowania jest identyfikacja tendencji w zmianach wartości wybranych produktów rolnych, w stosunku do grupy dóbr i usług sfery pozarolniczej, w długim okresie oraz analiza relacji cenowych w zbiorze kilku wybranych dóbr i usług.
Blaug (2000) pisze, że „ [...] w długim okresie wybór deflatora – wskaźnika odzwierciedlającego zmiany cen jest sprawą poważną, ponieważ przy wzroście produktywności pracy ceny zwykle spadają w stosunku do stawki płac.”(s. 68, 69) Podjęta analiza cen – wartości produktów rolnych i dóbr oraz usług sfery pozarolniczej w długim okresie wymagała obliczenia
dla nich ekwiwalentów żyta, pszenicy, żywca wieprzowego i mleka. Ekwiwalenty, stanowiące
odpowiedniki wartości określonej ilości ww. dóbr i usług sfery pozarolniczej, wskazują siłę
nabywczą podstawowych produktów rolniczych w odniesieniu do pewnej grupy dóbr i usług.
MATERIAŁ I METODY
Metody dokumentacyjne szczególnie często dostarczają materiału źródłowego do badań
ekonomicznych. Publikacje Głównego Urzędu Statystycznego (GUS) mają walor oficjalnych
dokumentów, odzwierciedlających minione fakty, zjawiska i procesy, oraz cechę poprawności
134
Z. Królikowski
i powtarzalności metodycznej. GUS jest instytucją mającą duże znaczenie w procesie gromadzenia materiału faktualnego do badań naukowych. W procesie poznania zjawisk ekonomicznych statystyka publiczna ma charakter źródeł wtórnych. Walor materiału pierwotnego
należy przypisać zestawieniom zbiorczym nieprzetworzonym, pozostającym w gestii Urzędu.
Jednak ogromna część danych, zamieszczanych w rocznikach statystycznych, podlega różnego rodzaju przeliczeniom – przetwarzaniu, w związku z czym dla badaczy mają one charakter materiałów wtórnych. Pojedynczym kwestionariuszom statystycznym przysługuje cecha materiału pierwotnego.
Analiza cen produktów rolnych w ogóle oraz w relacji do cen dóbr i usług produkowanych przez
sferę pozarolniczą wymaga systematycznych obserwacji – od kilku do kilkunastu lub nawet kilkudziesięciu okresów rozliczeniowych. Kilkunastoletnie obserwacje pozwalają zidentyfikować trendy
charakteryzujące dany proces gospodarczy i ocenić postawioną hipotezę. Większa liczba obserwacji ułatwia weryfikację sformułowanych hipotez, zwiększa prawdopodobieństwo trafnej konkluzji.
Przeświadczenie o pozytywnym wpływie takiego zabiegu metodycznego na formułowane wnioski
zadecydowało o tym, że w relacjonowanym badaniu analizą objęto wybrane 22 lata z okresu między 1928 a 2006 rokiem. W tabelach 1–4 przedstawiono dane z czterech wybranych lat okresu
przedwojennego, pięć lat z czasów od transformacji ustrojowej do roku ubiegłego (1995, 2000,
2003, 2004, 2006) oraz trzynastu lat okresu PRL. Dobór lat był przypadkowy.
Tabela 1. Ceny wybranych dóbr i usług w długim okresie w kilogramach pszenicy
Rok
Cegła
1000
[szt.]
Cement
1t
Energia
elektryczna
100 kWh
Gaz
z sieci
100 m3
Węgiel
100 kg
Cukier
10 kg
Sól
10 kg
Wódka
1l
w kilogramach pszenicy
1928
178
141
191
97
13
32
7
14
1932
187
293
281
157
32
66
15
27
1935
225
173
370
217
36
78
22
28
1936
171
125
248
148
22
50
16
19
1955
310
384
33
33
17
80
8
45
1956
235
291
25
25
13
61
6
34
1957
175
216
19
19
9
45
5
29
1960
401
220
15
19
10
46
4
27
1965
319
175
27
27
15
36
3
29
1970
426
164
26
26
16
30
3
31
1976
390
183
17
17
10
20
3
31
1980
393
184
17
17
11
20
3
46
1981
232
109
10
10
6
12
2
75
1983
636
196
9
13
10
23
7
59
1985
699
222
9
14
10
37
7
49
1987
952
250
10
16
16
34
9
59
1995
1018
390
45
139
61
54
15
90
2000
1181
470
59
181
76
53
14
91
2003
1384
690
90
308
98
44
16
83
2004
1547
730
87
297
97
73
16
81
2006
1772
592
88
282
83
52
18
65
Źródło: Mały Rocznik Statystyczny GUS (1937), Statystyka Rolnictwa (1946–1957), Rocznik Statystyczny GUS
(1977), Rocznik Statystyczny GUS (1988), Rocznik Statystyczny GUS (2005) oraz obliczenia własne.
Ceny dóbr i usług w produktach rolnych...
135
Tabela 2. Ceny wybranych dóbr i usług w długim okresie w litrach mleka
Rok
Cegła
1000 [szt.]
Cement
1t
Energia
elektryczna
100 kWh
Gaz
z sieci
3
100 m
Węgiel
100 kg
Cukier
10 kg
Sól
10 kg
Wódka
1l
50
78
91
77
71
60
52
51
46
40
23
16
8
24
39
34
43
34
28
40
30
12
17
26
24
7
6
5
4
4
4
4
3
1
7
8
9
12
9
10
9
11
20
31
33
29
40
34
34
31
37
42
35
36
51
63
52
58
73
59
53
44
38
w litrach mleka
1928
1932
1935
1936
1955
1956
1957
1960
1965
1970
1976
1980
1981
1983
1985
1987
1995
2000
2003
2004
2006
–
–
–
–
273
231
348
449
404
568
444
311
159
677
744
935
818
769
875
839
1032
–
–
–
–
338
286
251
246
221
218
208
145
74
208
236
245
314
301
434
380
344
–
–
–
–
29
25
22
17
35
34
20
14
7
10
10
10
36
39
57
47
51
–
–
–
–
29
25
22
21
35
34
20
14
7
14
15
15
111
117
194
161
164
21
38
41
36
15
12
11
11
19
21
12
8
4
11
10
15
54
53
63
54
48
Źródło: jak w tab. 1.
Tabela 3. Ceny dóbr i usług w długim okresie w kilogramach żywca wieprzowego
Rok
Cegła
1000 [szt.]
Cement
1t
Energia
elektryczna
100 kWh
Gaz
z sieci
3
100 m
Węgiel
100 kg
Cukier
10 kg
Sól
10 kg
Wódka
1l
7
18
22
14
9
8
7
7
6
5
3
2
1
3
5
5
7
7
6
8
7
2
4
6
4
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
2
2
2
2
3
3
7
8
5
5
4
4
4
5
5
5
5
8
9
7
9
12
13
12
9
9
w kilogramach żywca wieprzowego
1928
1932
1935
1936
1955
1956
1957
1960
1965
1970
1976
1980
1981
1983
1985
1987
1995
2000
2003
2004
2006
40
42
47
41
33
30
46
65
57
72
60
43
25
95
103
150
139
183
199
182
245
Źródło: jak w tab.1.
31
66
36
30
42
37
33
36
31
28
28
20
12
29
33
39
53
65
99
82
82
43
60
77
60
4
3
3
2
5
4
3
2
1
1
1
2
6
8
13
10
12
22
34
45
36
4
3
3
3
5
4
3
2
1
2
2
2
19
26
44
35
39
–
–
–
–
2
2
1
2
3
3
2
1
1
2
1
2
8
11
14
11
12
136
Z. Królikowski
Tabela 4. Ceny dóbr i usług w długim okresie w kilogramach żyta
Rok
Cegła
1000 [szt.]
Cement
1t
Energia
elektryczna
100 kWh
Gaz
z sieci
3
100 m
Węgiel
100 kg
Cukier
10 kg
Sól
10 kg
Wódka
1l
8
16
27
29
14
10
8
6
5
4
4
4
1
8
9
12
24
20
20
21
19
14
29
34
35
77
58
49
45
47
46
37
56
77
68
65
80
142
127
107
108
69
w kilogramach żyta
1928
1932
1935
1936
1955
1956
1957
1960
1965
1970
1976
1980
1981
1983
1985
1987
1995
2000
2003
2004
2006
206
222
273
245
526
394
504
656
512
633
467
482
238
728
927
1281
1341
1590
1557
1644
1873
163
348
209
179
652
489
363
360
281
243
219
226
112
224
294
336
540
620
909
972
626
221
334
447
355
57
43
32
24
44
38
20
21
10
10
12
13
60
72
101
92
93
112
187
262
212
57
43
32
31
44
38
20
21
10
15
19
21
85
103
129
129
298
15
35
43
32
29
21
16
16
24
23
13
13
6
11
13
21
85
103
129
129
88
36
72
95
92
136
102
76
75
58
44
24
25
12
26
49
46
84
74
54
99
54
Źródło: jak w tab. 1.
WYNIKI
Ekwiwalenty dóbr produkowanych przez rolników w stosunku do oferowanych na rynku dóbr
i usług sfery pozarolniczej są ilustracją statystyczną zachodzących procesów gospodarczych.
W opracowaniu przyjęto ilości kilogramów żyta, pszenicy, żywca wieprzowego i litrów mleka
w roli równoważników wyrażających wartości 100 kWh energii elektrycznej, 100 m3 gazu z sieci,
100 kg węgla, 1000 szt. cegieł, 1 t cementu, 10 kg cukru, 10 kg soli i 1 l wódki. Jeszcze do niedawna żyto było uznawane jako ekwiwalent ogólny. Jednak dzisiaj wymienione produkty mają
charakter ekwiwalentów szczególnych wartości. Żyto nie ma obecnie tak dużego relatywnie znaczenia dla dochodów rolniczych jak przed siedemdziesięciu laty. Potwierdzają to dane zawarte
w tab. 5–6. Z biegiem lat zwiększało się znaczenia pszenicy, żywca wieprzowego i mleka w generowaniu dochodów rolniczych, jednak i to nie spowodowało potraktowania owych produktów jako ekwiwalentu ogólnego. W znacznym stopniu wynika to z faktu właściwego pełnienia
przez pieniądz funkcji miernika wartości.
W okresie gospodarki centralnie sterowanej znaczenie analizy ekwiwalentnej wymiany
jednych dóbr i usług na inne miało uzasadnienie w fakcie braku możliwości pełnienia przez
ówczesny pieniądz funkcji miernika wartości. Potężny „nawis inflacyjny” spowodował to,
że sztywna cena była tylko jednym, i często nie najważniejszym, warunkiem nabycia towaru.
Ceny dóbr i usług w produktach rolnych...
137
Tabela 5. Zbiory żyta i pszenicy, zwierzęta oraz ubój zwierząt gospodarskich w Polsce w wybranych
latach okresu 1932–2004
Wyszczególnienie
1932 r.
1935 r.
1970 r.
1980 r.
1995 r.
2004 r.
Zbiory [mln t]
Żyto
6,1
6,6
5,4
6,6
6,3
4,3
Pszenica
1,4
2,0
4,6
4,2
8,7
9,9
Zwierzęta gospodarskie [mln szt.]
Bydło
9,5
9,8
10,8
12,6
7,3
5,4
Trzoda chlewna
5,8
6,7
13,4
21,3
20,4
17,0
Ubój zwierząt gospodarskich [mln t żywej wagi]
1,1
1,1
2,2
3,1
2,9
3,5
Źródło: Mały Rocznik Statystyczny GUS (1937), Rocznik Statystyczny GUS (2005).
Tabela 6. Zbiory światowe żyta i pszenicy w wybranych latach okresu 1931/1932–2004
Lata
Wyszczególnienie
1931/1932–1935/1936
1995 r.
2000 r.
2004 r.
mln t
Żyto
Pszenica
46,4
23,2
20,113
17,820
126,9
542,7
586,090
627,131
Źródło: Mały Rocznik Statystyczny GUS (1937), Rocznik Statystyczny GUS (2005).
Zmienność cen bieżących w tak długim czasie, w tym ich poziom nominalny i wzajemne
relacje, istotnie różniące się w poszczególnych okresach rozwoju gospodarki i systemach
ustrojowych, wymusza posługiwanie się miernikami niezmiennymi lub porównywalnymi.
Takimi miernikami w przypadku analizowania cen rolnych mogą być: żyto, pszenica, żywiec
wieprzowy i mleko. Nie są one pozbawione wad, lecz mimo zauważalnych niedoskonałości
ukazują proces spadku i (lub) wzrostu wartości ekonomicznej jednych dóbr i usług, w porównaniu z innymi. Ceny dóbr, określane przez użyteczność krańcową i koszty produkcji, w badanym okresie także uległy istotnym zmianom. Wnioskujemy o tym na podstawie względnej
ceny nośników energii i materiałów budowlanych (tab. 1–4).
Siła nabywcza żywca wieprzowego (tab. 3) obecnie jest mniejsza niż w czasach przedwojennych i w okresie PRL w odniesieniu do materiałów budowlanych, wyższa w stosunku
do cen energii elektrycznej, cukru i soli oraz zbliżona do wskaźnika przedwojennego ceny
gazu z sieci. Warto podkreślić, że przedmiotowe ceny w okresie realnego socjalizmu z reguły były niższe od cen notowanych w latach poprzedzających gospodarkę centralnie sterowaną i obecnie. Wartość produktów rolnych w konfrontacji z cenami nośników energii
(energii elektrycznej, gazu i węgla) jest, częściowo, następstwem sytuacji rynkowej. Ceny
energii elektrycznej wyrażone w ekwiwalencie wybranych produktów rolnych, są wyższe
obecnie niż w okresie gospodarki centralnie sterowanej i niższe od cen przedwojennych.
Wydaje się, że jest to skutek zwiększonej podaży, rosnącego popytu generującego zyski
producentów, umożliwiający postęp techniczny w produkcji energii elektrycznej, prowadzący do relatywnej obniżki cen. Inne są okoliczności kształtowania się ceny gazu – surowca
naturalnego. Jego cena warunkowana jest podobnymi czynnikami jak w przypadku energii
elektrycznej jednak brak na rynku powszechnie stosowanego substytutu gazu doprowadził
138
Z. Królikowski
do jego relatywnie wyższej ceny od ceny energii elektrycznej, wyrażonej w kilogramach
żywca wieprzowego, żyta, i pszenicy.
Tabele 5–6 dokumentują wzrost zbiorów pszenicy – prawie 5-krotny, stagnację, a nawet
spadek zbiorów żyta oraz znaczny wzrost liczebności stada zwierząt gospodarskich,
np. stada trzody chlewnej – z około 6 mln szt. w 1930 roku do około 17 mln szt. w 2004
roku. Informacje statystyczne zawarte w tab. 5–7 wskazują na fakt znaczących zmian w
strukturze popytu, potwierdzony reakcją po stronie podaży. Obserwujemy w latach 1932–2004
(tab. 5) spadek zbiorów żyta i prawie siedmiokrotny wzrost zbiorów pszenicy. W tym czasie
na świecie (tab. 6) zbiory żyta zmniejszyły się prawie trzykrotnie, a pszenicy wzrosły prawie
pięciokrotnie. Około trzykrotnie wzrosło pogłowie trzody chlewnej (tab. 6), spadło pogłowie
bydła i jednocześnie ponadtrzykrotnie wzrosła liczba ubojów zwierząt gospodarskich –
z 1,1 mln ton w 1932 roku do 3,5 mln ton w 2004 roku.
Rysunek 1 obrazuje relatywny wzrost cen materiałów budowlanych – cegieł i cementu
w okresie gospodarki rynkowej oraz w latach osiemdziesiątych XX wieku. Ceny gazu
i energii elektrycznej były stosunkowo wysokie w latach przedwojennych i w systemie gospodarki rynkowej III RP. Duży popyt światowy na energię oraz trudności z eksploatacją
zasobów energetycznych wpływają na nominalny i relatywny wzrost ich cen. Fluktuacja
koniunkturalna cen trzody chlewnej i innych produktów rolnych wykazuje znacznie niższy
poziom, w odniesieniu do cen surowców energetycznych. Relatywnie niskie ceny węgla,
energii elektrycznej i gazu w okresie gospodarki centralnie sterowanej, w przeliczeniu
na żywiec wieprzowy, przedstawia rys. 2.
250
[kg żywca wieprzowego]
200
150
100
50
0
1928 1932 1935 1936 1955 1956 1957 1960 1965 1970 1976 1980 1981 1983 1985 1987 1995 2000 2003 2004 2006
Rok
cement 1t
cegła 1000 szt.
Rys. 1. Ceny cementu i cegieł w kilogramach żywca wieprzowego w wybranych latach okresu 1928–2006
Źródło: Mały Rocznik Statystyczny GUS (1937), Statystyka Rolnictwa GUS (1946–1957), Rocznik Statystyczny
GUS (1977), Rocznik Statystyczny GUS (1988), Rocznik Statystyczny GUS (2005) oraz obliczenia własne.
Ceny dóbr i usług w produktach rolnych...
139
80
[kg żywca wieprzowego]
60
40
20
0
1928 1932 1935 1936 1955 1956 1957 1960 1965 1970 1976 1980 1981 1983 1985 1987 1995 2000 2003 2004 2006
Rok
węgiel 100 kg
energia elektryczna 100kWh
3
gaz z sieci 100 m
Rys. 2. Ceny węgla, energii elektrycznej i gazu w kilogramach żywca wieprzowego w wybranych
latach 1928–2006
Źródło: jak na rys. 1.
DYSKUSJA
Trudno jest jednoznacznie określić wpływ różnych czynników na bieżące, nominalne
ceny żyta, pszenicy, mleka i mięsa oraz na ich względną wartość wobec innych dóbr
i usług sfery pozarolniczej. Okun (1991) twierdzi, że „[...] w szeregach czasowych cen
oczywiste są wpływy fluktuacji zagregowanego popytu (na zmiany cen płodów rolnych),
co jest tym bardziej godne uwagi przy danej niezwykle małej dochodowej elastyczności
popytu na żywność”. (s. 176) Autor ww. jest przekonany, że opieszałość reakcji cen i płac
na niezrównoważenie podaży i popytu jest elementem kształtującym inflację, wywołującym
reakcję w sferze wielkości produkcji. Analiza, której wyniki prezentujemy, nie wyjaśnia
wpływu podaży na ceny wybranych dóbr i usług, lecz ogranicza się do ukazania fluktuacji
ekwiwalentu podstawowych produktów rolnych w odniesieniu do kilku innych produktów
oferowanych na rynku przez przemysł. W rozważaniach pominięto także kwestię wpływu
zapasów na międzyokresowe powiązania cen i ilości produktów (Okun 1991) z ich ekwiwalentami w postaci produktów rolnych. Siła nabywcza pieniądza określana jest przez ilość
towarów otrzymywanych w zamian za jednostkę pieniądza. Oznacza to, że „[...] absolutne
rozmiary tej wielkości można wyrazić, tylko podając kolejno ilości wszystkich towarów, które kupuje się za jednostkę pieniądza. (Mała encyklopedia ...1974, s. 739)
Ogólnie rzecz ujmując, wśród przesłanek omawianych zmian względnych cen dóbr
i usług w długim okresie należy uwzględnić postęp techniczno-technologiczny w gospodarce, a w konsekwencji – wzrost wydajności pracy. Dzisiaj także mniej ludzi utrzymuje się
z pracy na roli. Wzrasta sprawność urządzeń przetwarzających surowce energetyczne
140
Z. Królikowski
na energię elektryczną, lecz rosną koszty pozyskania nośników energii i ich ceny. Liczba
ludności rolniczej na świecie w latach 1995–2002 wzrosła o 129 854 tys., mimo że odsetek
ludności rolniczej, w stosunku do ogółu ludzi, zmniejszył się z 54,7% w 1995 roku
do 51,9% w 2002 roku (Rocznik Statystyczny GUS 2005). Nieznacznie także wzrósł areał
użytków rolnych na świecie – w latach 1995–2002 o 28,2 mln ha, przy jednoczesnym
w tym okresie spadku przeciętnie przypadającej na 1 mieszkańca powierzchni użytków rolnych – z 0,88 ha w 1995 roku do 0,81 ha w 2002 roku (Rocznik Statystyczny GUS 2005).
Także względna sztywność popytu na żywność ma wpływ na ceny.
WNIOSKI
Ceny wybranych dóbr i usług, wyrażone w ekwiwalencie żyta, pszenicy, żywca wieprzowego i mleka, wskazują na zmiany siły nabywczej produktów rolnych. Pełniąc funkcję istotnego źródła dochodów rolniczych sygnalizują konieczność innego spojrzenia na kwestię
dochodów i kosztów produkcji rolnej. Mniejsza „siła nabywcza” produktów rolnych wymusza
podjęcie innych, w odniesieniu do dotychczas stosowanych, mechanizmów wspomagających
gospodarstwa domowe rolników w zaspokajaniu aspiracji dochodowych.
Według ekwiwalentu żyta w bieżącym okresie gospodarki rynkowej III RP wyraźnie wzrosły, w porównaniu z okresem przedwojennym i czasami PRL, ceny (wartość) cementu, cegieł
oraz wódki. Wyraźnie natomiast spadła cena energii elektrycznej.
W analizowanym okresie wzrosły ceny cegły, cementu oraz nieznacznie ceny wódki, wyrażone w kilogramach żywca wieprzowego; spadły ceny soli.
Przyjmując jako miernik pszenicę, notowano wzrost cen cegły, cementu, gazu z sieci, węgla i wódki, oraz spadek cen energii elektrycznej, w stosunku do okresu sprzed wojny. Ekwiwalent mleka również potwierdza istnienie zasygnalizowanych wyżej tendencji.
PIŚMIENNICTWO
Blaug M. 2000. Teoria ekonomii. Ujęcie retrospektywne. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa, 68.
Mała encyklopedia ekonomiczna. 1974. PWE, Warszawa, 739.
Mały Rocznik Statystyczny GUS. 1937, 130–135.
Okun A. M. 1991. Ceny i ilości. Analiza makroekonomiczna. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa,
13, 175–176.
Rocznik Statystyczny GUS. 1977, 321–332.
Rocznik Statystyczny GUS. 1988, 399–405.
Rocznik Statystyczny GUS. 2005, 48, 438–448, 796–799.
Statystyka Rolnictwa GUS. 1946–1957, 266, 271–272.