Autoreferat - Instytut Nauk o Państwie i Prawie

mgr Paulina Smulska
Katedra Filozofii Prawa i Nauki o Państwie
Wydział Prawa i Administracji
Uniwersytet Warszawski
Odpowiedzialność prawna lekarzy w kontekście filozofii odpowiedzialności
Hansa Jonasa
(autoreferat rozprawy doktorskiej)
Promotor:
Prof. UW dr hab. Tomasz Stawecki
Wydział Prawa i Administracji
Uniwersytet Warszawski
Spis treści
I.
Wprowadzenie. Przedmiot rozprawy doktorskiej ................................................................ 3
II.
Uzasadnienie wyboru filozofii Hansa Jonasa ....................................................................... 4
III.
Hipotezy badawcze ................................................................................................................... 5
IV.
Cele naukowe ............................................................................................................................ 6
V.
Główne metody badawcze ....................................................................................................... 7
VI.
Struktura rozprawy doktorskiej............................................................................................... 7
VII.
Filozofia odpowiedzialności Hansa Jonasa. Uzasadnienie wyboru filozofii
odpowiedzialności Hansa Jonasa ........................................................................................... 8
(1)
Hans Jonas ......................................................................................................................... 8
(2)
Nowy paradygmat myślenia etycznego ......................................................................... 9
(3)
Różne postacie odpowiedzialności w filozofii odpowiedzialności Hansa Jonasa. 10
VIII. Odpowiedzialność prawna lekarzy. Współczesny polski paradygmat myślenia
prawniczego. ........................................................................................................................... 13
IX.
Nowe ujęcie odpowiedzialności prawnej in genere i odpowiedzialności prawnej
lekarzy. .................................................................................................................................... 15
X.
Wnioski końcowe rozprawy .................................................................................................. 16
2
I.
Wprowadzenie. Przedmiot rozprawy doktorskiej
Prezentowana rozprawa doktorska rozpatruje problem odpowiedzialności prawnej
lekarzy w kontekście filozofii odpowiedzialności Hansa Jonasa. Podjęłam to zagadnienie nie
dlatego, iż odpowiedzialność prawna lekarzy jest szczególną instytucją prawa cywilnego,
karnego albo regulacji dyscyplinarnych, lecz z uwagi na to, iż dostrzeżono, że pojęcie
odpowiedzialności ma ważną treść filozoficzną.
W związku z powyższym oraz mając na uwadze szybki postęp nauk medycznych,
niezbędne jest przeanalizowanie mechanizmu odpowiedzialności prawnej lekarzy za
czynności podejmowane w ramach wykonywanego przez nich zawodu, z uwzględnieniem
filozoficznej treści tej odpowiedzialności. Prezentowana rozprawa jest pracą z dziedziny
filozofii prawa, która wsparta została rzetelną wiedzą o prawie obowiązującym w Polsce, ale
nie odwrotnie. Dlatego niezasadne byłoby ulokowanie omawianej pracy w którejkolwiek z
dogmatycznych nauk prawnych.
Przedmiotem analizy w przedstawianej pracy nie są konkretne czynności (czy ich
rodzaje), za które lekarz wykonujący zawód może ponosić odpowiedzialność prawną, lecz
odpowiedzialność prawna lekarzy w ogólności. Nie oznacza to zignorowania charakterystyki
obowiązujących w Polsce norm prawnych wyznaczających zakres, podstawy i treść
odpowiedzialności prawnej lekarzy. Omówienie zakresu przedmiotowego odpowiedzialności
prawnej lekarzy na gruncie trzech podstawowych postaci odpowiedzialności prawnej (tj.
odpowiedzialności cywilnej, odpowiedzialności karnej oraz odpowiedzialności zawodowej)
było jednak konieczne, chociażby w ograniczonym zakresie. Wynika to z faktu, iż
poszczególne sytuacje, w których lekarze mogą ponosić odpowiedzialność prawną, decydują
o treści odpowiedzialności prawnej przez nich ponoszonej. Co więcej, sytuacje te wskazują, w
jaką kategorię dóbr prawnie chronionych, godzą poszczególne czyny lekarzy lub też jakiej
kategorii dóbr prawnie chronionych odpowiedzialność prawna lekarzy dotyczy. W związku z
powyższym, w ramach omówienia przedmiotowego zakresu odpowiedzialności prawnej
lekarzy, wskazuję na typowe przypadki, w jakich lekarz ponosi odpowiedzialność na gruncie
poszczególnych gałęzi prawa. Warto również zaznaczyć, iż dobra prawne nie pozostają bez
znaczenia dla treści innych postaci odpowiedzialności lekarzy, w tym odpowiedzialności
pozytywnej, o której mówi Hans Jonas.
3
Współcześnie odpowiedzialność prawna lekarzy jest obecna jako przedmiot dyskursu,
zarówno w debacie publicznej, jak i w różnych środowiskach zawodowych. Dotychczas nie
została jednak ona poddana głębszej analizie przez prawników, poprzez odniesienie się z
jednej strony do istoty odpowiedzialności w sensie ontologicznym i zarazem do
odpowiedzialności prawnej in genere jako jej postaci (jednocześnie). Z drugiej strony do
lekarza jako podmiotu różnych zaktualizowanych postaci istoty fenomenu odpowiedzialności,
z uwzględnieniem specyfiki zawodowej tej profesji oraz jego statusu prawnego.
Prezentowana rozprawa nie jest komentarzem bieżących zdarzeń. Zakres analizy
wyznaczony został przez dwa obszary badawcze, tj. wynikającej z przepisów i z orzecznictwa
sądów zasady odpowiedzialności prawnej lekarzy oraz filozofię odpowiedzialności Hansa
Jonasa. Filozofia Hansa Jonasa została w rozprawie potraktowana jako filozofia, która
dostarcza niezwykle cennego instrumentarium do analizy odpowiedzialności prawnej lekarzy
i kontekstu, który pozwala zrozumieć odpowiedzialność prawną. Filozofia ta została
uzupełniona, w pewnym zakresie zinterpretowana i przez to zmodyfikowana, celem
dostosowania jej do potrzeb przeprowadzanych rozważań. Należy również podkreślić, iż z
uwagi na podjęty w niniejszej rozprawie główny temat badawczy, twórczość Hansa Jonasa
została ograniczona do jednego wątku przez niego rozwijanego i nie obejmuje całości
dorobku naukowego myśliciela.
II.
Uzasadnienie wyboru filozofii Hansa Jonasa
Hans Jonas był jednym z wielu myślicieli, którzy podejmowali problematykę
odpowiedzialności. Jak wskazuje Jacek Filek, Hans Jonas tworzy swoją filozofię w oderwaniu
od myśli innych „filozofów odpowiedzialności”. Wypracował on propozycję nowej etyki
(etyki odpowiedzialności) oraz jak sądzę bardzo trafnie –
przemyślał problem
odpowiedzialności, z uwzględnieniem postępu technologicznego, medycznego i wydarzeń
XX wieku. Przedstawił też problem odpowiedzialności poprzez precyzyjnie przeprowadzone
rozróżnienia. Proponując koncepcję „wzorcowego polityka” wyraziście pokazał zależności
pomiędzy różnymi postaciami odpowiedzialności. Polityk jest dla Hansa Jonasa wzorcowym
przypadkiem uwarunkowanej odpowiedzialności za bezwarunkowe dobro, tj. kontraktowej
odpowiedzialności za dobro z natury rzeczy wymagające pieczy. Na przykładzie wzorcowego
polityka uwyraźnia się przejście od pozytywnej odpowiedzialności kontraktowej do
pozytywnej odpowiedzialności naturalnej. „Wzorcowy polityk” jest także podmiotem
podlegającym prawu stanowionemu, co powoduje, że o ile spełnią się wymagane prawem
4
przesłanki, może być również podmiotem odpowiedzialności prawnej. Odpowiedzialność
prawna polityka nie była przedmiotem szerszych rozważań Hansa Jonasa.
Hans Jonas nie rozpatruje zasad i zakresu odpowiedzialności lekarzy. Korzystając
jednak z narzędzi filozoficznych wypracowanych przez Hansa Jonasa można zauważyć, iż
„wzorcowy lekarz” jako podmiot odpowiedzialny, wykazuje dużo cech analogicznych do
„wzorcowego polityka”. Zasadne zatem było sięgnięcie do filozofii Hansa Jonasa celem
przeanalizowania i przedstawienia odpowiedzialności prawnej lekarzy w znacznie szerszej
perspektywie niż prawna, z wykorzystaniem instrumentów przez niego wypracowanych.
III.
Hipotezy badawcze
W rozprawie zostały postawione cztery główne hipotezy badawcze.
Pierwszą jest hipoteza, iż lekarz jest podmiotem różnych postaci fenomenu
odpowiedzialności (pozytywnej, kontraktowej, naturalnej, negatywnej, o których będzie
mowa dalej), które zachodzą równolegle, w tym odpowiedzialności prawnej, która jest jedną z
takich postaci. Jest też w znacznym stopniu autonomiczna, co nie znaczy zupełnie oderwana
od pozytywnej odpowiedzialności etycznej.
Druga hipoteza, ściśle związana z
pierwszą, to
przekonanie, iż
pojęcie
odpowiedzialności tylko na płaszczyźnie semantycznej może być pojęciem wieloznacznym,
zaś na płaszczyźnie ontologicznej pojęcie odpowiedzialności jest pojęciem jednoznacznym,
bowiem istota fenomenu odpowiedzialności jest jedna. Termin „pojęcie” rozumieć należy
semantycznie, czyli jako pewien znak stosowany na oznaczenie „czegoś”, jakiegoś fragmentu
rzeczywistości, tj. fenomenu (ew. postaci fenomenu).
Trzecią hipotezą jest, iż nie jest możliwe zrozumienie fenomenu odpowiedzialności na
podstawie jej znaczenia semantycznego, lecz konieczne jest niejako „cofnięcie się” na
płaszczyznę ontologiczną i określenie istoty fenomenu odpowiedzialności, która stanowi
następnie punkt odniesienia do dalszej analizy. Każde ze znaczeń nadawanych pojęciu
odpowiedzialności jest postacią fenomenu odpowiedzialności.
Fenomenem – ogólnie – jest wszystko to, co się nam ukazuje; co jest ujmowane
bezpośrednio i z oczywistością a co stanowi punkt wyjścia do badań naukowych. Pojęcie
fenomenu nie dotyczy jedynie tego, co dane jest zmysłowo, ale przede wszystkim tego co jest
poza możliwością prezentacji zmysłowej.
5
Istota jest przeze mnie rozumiana jako byt ontologiczny; idealny i potencjalny;
obiektywny; dany bezpośrednio; intuicyjnie oraz wolny od wszelkich czasoprzestrzennych
określeń. Istota jest bytem potencjalnym, który w konkretnym stanie faktycznym (kontekście)
podlega aktualizacji. Przez byt rozumiem wszystko to, co jest „czymś” i co jest
kontradyktoryjne wobec niebytu. Przyjmuję za Hansem Jonasem, że nie powinno się negować
przejścia ze sfery bytu do sfery powinności.
Czwartą hipotezą, która jest hipotezą normatywną, jest zasadność stwierdzenia, iż
odpowiedzialność prawna lekarzy powinna uwrażliwiać i nakierowywać lekarzy na dobra
prawnie chronione, które są zarazem przedmiotem ich odpowiedzialności pozytywnej.
IV.
Cele naukowe
Rozprawa kierowana jest do szerokiego audytorium osób łączących wiedzę prawniczą
i filozoficzną, tj. przede wszystkim do filozofów prawa, a także do sędziów stosujących
prawo w praktyce oraz do lekarzy, którzy wykonują czynności wchodzące w ramy
wykonywanego przez nich zawodu. W prezentowanej rozprawie zostały postawione trzy
główne cele badawcze.
Pierwszym jest wykazanie, iż w odniesieniu do lekarzy, szczególnie w przypadkach
tzw. hard cases, sąd – w procesie stosowania prawa powinien uwzględnić zachodzącą
równolegle do odpowiedzialności prawnej lekarzy, odpowiedzialność pozytywną, o której
mowa dalej.
Z kolei drugim celem jest znalezienie przekonujących argumentów dla uzasadnienia
przekonania, iż odpowiedzialność prawna lekarzy powinna uwrażliwiać i nakierowywać
lekarzy na dobra prawnie chronione, które są zarazem przedmiotem ich odpowiedzialności
pozytywnej.
Wreszcie, trzecim celem naukowym jest określenie statusu odpowiedzialności
pozytywnej oraz wskazanie funkcji, które powinny być akcentowane w procesie stosowania
prawa, przy uwzględnieniu jej szerszego kontekstu.
6
V.
Główne metody badawcze
W rozprawie zostały zastosowane cztery główne metody badawcze, tj. metoda
redukcji fenomenologicznej (ejdetycznej); metoda historyczna, metoda językowo – logiczna
oraz metoda deskryptywna.
Metoda redukcji fenomenologicznej (ejdetycznej) polega na tym, iż w celu
uchwycenia istoty fenomenu pominięte zostaje wszystko to, co dla niego zmienne,
niekonieczne, czy przypadkowe. Bez sięgnięcia po nią nie można było badać istoty
odpowiedzialności, w szczególności odpowiedzialności lekarzy.
Metoda językowo – logiczna, dobrze znana prawnikom, polega na stosowaniu
określonych dyrektyw w procesie uzyskiwania znaczenia, w tym dyrektywa poszukiwania
wyszczególnionego już znaczenia specjalistycznego, z metajęzyków specjalistycznych; czy
dyrektywa stosowania języka prawnego i definicji legalnych. Została ona zastosowana przy
analizie IV części rozprawy, dogmatyczno – prawnej.
Filozoficzna metoda deskryptywna, a więc opisowa, zastosowana została m.in. do
przedstawienia filozofii odpowiedzialności Hansa Jonasa. Opis stanowi odzwierciedlenie „jak
jest, nie zaś jak być powinno”. Taka interpretacja jest dla mnie podstawą do zestawienia ze
sobą cech dwóch elementów z zakresu analizowanego obszaru badawczego, tj. „wzorcowego
polityka” z „wzorcowym lekarzem”.
Najmniej kontrowersyjna była, metoda historyczna, której zastosowanie polegało na
analizie historycznego kształtowania się rozumienia pojęcia odpowiedzialności, w celu
zobrazowania, w jaki sposób wykrystalizowało się filozoficzne ujęcie odpowiedzialności a
także wielości znaczeń odpowiedzialności na płaszczyźnie semantycznej.
VI.
Struktura rozprawy doktorskiej
Z uwagi na konieczność odniesienia się w ramach niniejszej rozprawy do
różnorodnych grup zagadnień zostały wyodrębnione w niej cztery części. W części pierwszej
został zaprezentowany historyczny rozwój pojęcia odpowiedzialności, który wykazał, iż
zakres treściowy pojęcia „odpowiedzialności” jest wieloznaczny, nieostry i znacząco
wykracza poza jego prawne rozumienie. Ponadto, została wskazana struktura, w jakiej
zachodzi fenomen odpowiedzialności, a także przedstawione filozoficzne oraz prawne jego
ujęcie.
7
W części drugiej została zaprezentowana filozofia odpowiedzialności Hansa Jonasa.
Akcent analizy został przy tym postawiony na postulowany przez wspomnianego filozofa
nowy paradygmat etyczny oraz zaproponowane przez tego myśliciela rozróżnienie różnych
postaci odpowiedzialności. Powyższe uzasadnia przedmiot rozprawy oraz zakreślany przez
niego zakres analizowanej problematyki.
Z kolei trzecia część rozprawy została poświęcona analizie „wzorcowego lekarza” w
odniesieniu do „wzorcowego polityka”, który jest zdaniem Hansa Jonasa podmiotem różnych
postaci fenomenu odpowiedzialności. Przez „wzorcowego lekarza” rozumiem osobę, która
wykonuje zawód lekarza, zgodnie z normami prawa, zarówno powszechnie obowiązującego
jak i korporacyjnego, a jednocześnie stanowi uosobienie określonych standardów etycznych.
Aby możliwe było dokonanie analizy porównawczej wzorcowego polityka w
rozumieniu
Hansa
Jonasa
oraz
wzorcowego
lekarza,
niezbędne
było
uprzednie
przeanalizowanie pojęcia zawodu oraz zawodu lekarza a także statusu, jaki posiada zawód
lekarza w świetle polskiego ustawodawstwa. Ten wątek także znaleźć można w części trzeciej
rozprawy.
Ostatnia, czwarta część rozprawy prezentuje natomiast mechanizm zachodzenia
odpowiedzialności prawnej lekarzy, tj. odszkodowawczej odpowiedzialności cywilnej,
odpowiedzialności karnej oraz odpowiedzialności zawodowej. Główne ustalenia pracy w tej
części wynikają przede wszystkim z polskiej doktryny prawa oraz orzecznictwa sadów
polskich. Wskazane wyżej postacie fenomenu odpowiedzialności prawnej lekarzy zostały
poddane analizie z uwzględnieniem wniosków wypracowanych w poprzednich trzech
częściach rozprawy.
VII. Filozofia odpowiedzialności Hansa Jonasa. Uzasadnienie wyboru filozofii
odpowiedzialności Hansa Jonasa
(1)
Hans Jonas
Przedstawiona konstrukcja pracy ma swoje uzasadnienie w potrzebie uwzględnienia
filozoficznej treści fenomenu odpowiedzialności przy analizie problemu odpowiedzialności
prawnej lekarzy. Kluczowym kontekstem będzie w tym zakresie myśl niemieckiego filozofa
Hansa Jonasa. Hans Jonas był jednym z głównych myślicieli, którzy podjęli problematykę
odpowiedzialności. Urodził się on w 1903 r. w żydowskiej rodzinie w Monchengladbach,
8
która niemiecką tożsamość kulturową wiązała z tradycją judaistyczną. Studia odbył we
Fryburgu Bryzgowijskim (1921) będąc uczniem E. Husserla i M. Heideggera oraz w Wyższej
Szkole Studiów Judaistycznych w Berlinie (1921-1923), a następnie w Marburgu pracował
pod kierunkiem M. Heideggera i R. Bultmanna. W 1928 r. obronił rozprawę doktorską
poświęconą pojęciu gnozy, zatytułowaną Gnosis and spatantiker Geist. W 1933 r.
wyemigrował z Niemiec, najpierw do Londynu a następnie do Palestyny, gdzie pozostał do
roku 1949. W roku 1938 prowadził wykłady z filozofii na Uniwersytecie Hebrajskim w
Jerozolimie, jednak już w 1940 r. został wciągnięty do armii brytyjskiej, w której do roku
1945 odbywał służbę wojskową. W latach 1948 – 49 jako oficer artylerii armii izraelskiej brał
udział w wojnie o niezależność państwa Izrael. W 1949 r. przeniósł się do Kanady, gdzie
podjął wykłady na uniwersytetach, kolejno w Montrealu, a następnie w Ottawie. W roku 1955
osiadł w Nowym Yorku i tam w New School for Social Research wykładał aż do roku 1976.
Jednocześnie, jako visiting professor wykładał na różnych renomowanych uniwersytetach
amerykańskich, takich jak Princeton, Columbia, Chicago. Prowadził również wykłady w
Europie, głównie w Niemczech. Hans Jonas zmarł w 1993 r.
Zainteresowania naukowe Hansa Jonasa nie ograniczały się do badań nad pojęciem
gnozy, ale analizował on także problemy historii idei i etyki. Hans Jonas twierdził, że
sformułował nowy paradygmat myślenia etycznego. Niewątpliwie do rozważań nad etyką i
odpowiedzialnością doprowadziły Hansa Jonasa doświadczenia II wojny światowej. Z tego
też powodu podejmował również rozważania teologiczne. Jak wskazuje Andrzej Kłoczowski,
Hans Jonas był myślicielem, któremu zależało na rozumieniu świata. Podjął także próbę
odpowiedzi na pytanie o sens Holocaustu, który był dla niego osobistym doznaniem, bowiem
w Auschwitz stracił matkę. Zdaniem biografów i analityków twórczości Hansa Jonasa, nigdy
nie otrząsnął się on z traumy związanej z tym doświadczeniem.
(2)
Nowy paradygmat myślenia etycznego
Hans Jonas, podjął próbę zbudowania nowej etyki, która wynika z faktu osiągnięcia
przez człowieka pewnego stadium zaawansowania technologicznego oraz powinna być
związana z dynamicznym rozwojem techniki oraz nauk medycznych. Myśliciel wskazuje, że
współcześnie człowiek jest nie tylko odpowiedzialny za siebie i wobec innego człowieka, ale
również za los przyszłych pokoleń, ideę człowieka, za życie a nawet za ziemię i naturę.
Wskazuje na konieczność takiego postępowania, które daje się pogodzić z ciągłością trwania
autentycznego życia ludzkiego, tj., aby w swoich obecnych wyborach i działaniach
9
uwzględniać przyszłą integralność człowieka (Nowy Imperatyw). Nowy Imperatyw, Hans
Jonas kieruje przede wszystkim pod adresem polityki publicznej. Imperatyw ten jest
odmienny od imperatywu kategorycznego Immanuela Kanta. Nawiązując do imperatywu
kategorycznego Immanuela Kanta, Hans Jonas pragnie uwyraźnić odmienną koncepcję etyki,
w tym odmienną formę nakazu etycznego. Dla potrzeb etyki odpowiedzialności, Jonas
twórczo wykorzystuje jednak rozróżnienie dokonane przez Immanuela Kanta na imperatyw
kategoryczny i imperatyw hipotetyczny. Należy podkreślić, iż Hans Jonas, nie zaprzecza
postulatom ani też nie neguje wartości, jakim hołduje tradycyjna etyka, takim jak:
sprawiedliwość, miłosierdzie czy uczciwość. Warto zaznaczyć, iż obecnie aktualność etyki
kantowskiej w sposób niezwykle ciekawy przedstawia jeden z czołowych polskich
autorytetów badających filozofię Immanuela Kanta, prof. Maria Szyszkowska.
Hans Jonas podkreśla, że dla zbudowaniu nowej etyki pomocne będzie zrozumienie
istoty strachu (heurystyka strachu). Nowa etyka musi przy tym posiadać silne racjonalne
podstawy. Punktem wyjścia muszą być fakty dostarczane przez naukę o możliwych skutkach
podjętych przez człowieka działań związanych z wykorzystaniem współczesnej technologii
(czy medycyny). Dopiero na drugim etapie, od wiedzy na temat zasad moralności należy
przejść do wiedzy na temat faktów, które pozostają w zakresie wiedzy naukowej (nie zaś
filozoficznej). Osąd ten, będący też swoistym testem, będzie oddziaływał na czynności
podejmowane w czasie teraźniejszym, z orientacją na ich dalekosiężne przyszłe warunki,
będące ich prawdopodobnym skutkiem.
(3)
Różne postacie odpowiedzialności w filozofii odpowiedzialności Hansa Jonasa
Hans Jonas wyróżnił różne postacie odpowiedzialności, tj. odpowiedzialność formalną
(tzw. negatywną) i odpowiedzialność pozytywną (tzw. materialną, substancjalną); naturalną i
kontraktową oraz mieszaną. Myśliciel akcentuje, iż warunkiem wszelkiej odpowiedzialności
podmiotu jest posiadanie przez niego mocy sprawczej. Jak wskazuje: „pierwszym i
najogólniejszym warunkiem odpowiedzialności jest moc sprawcza, a więc to, że działanie ma
wpływ na świat; drugim, że działanie takie podlega kontroli jego sprawcy; trzecim zaś, że do
pewnego stopnia może on przewidzieć jego skutki”.
Pierwsza z wyżej wskazanych stanowi formalną konsekwencję czynu podmiotu w
sensie prawnym. W ramach tej odpowiedzialności myśliciel wyróżnił odpowiedzialność
cywilną oraz odpowiedzialność karną. Jak podkreśla, obie postacie tej odpowiedzialności są
ściśle
związane
z
tzw.
problemem
przypisania.
10
Sprawca
musi
bowiem
zostać
zidentyfikowany, a jego działanie albo zaniechanie musi mu zostać przypisane, przy
uprzednim zweryfikowaniu spełniania przez niego pewnych dodatkowych warunków.
Warto przy tym zauważyć, iż pojęcie o podobnym charakterze do pojęcia przypisania
pojawia się w teorii Hansa Kelsena i które określa on jako zarachowanie. Trudno jest jednak
porównać pojęcie zarachowania w rozumieniu Hansa Kelsena z pojęciem przypisania
używanym przez Hansa Jonasa. Hans Jonas nie analizował bowiem szeroko pojęcia
przypisania. Uznać jedynie można, iż rozumienie pojęcia zarachowania normatywnego
(przypisania) stosowane przez Hansa Kelsena nie jest sprzeczne z pojęciem „przypisania”
stosowanym przez Hansa Jonasa. W związku z powyższym koncepcję Hansa Kelsena
dotyczącą „zarachowania normatywnego” można odpowiednio potraktować jako instrument
pomocniczy umożliwiający zrozumienie pojęcia „przypisania” stosowanego przez Hansa
Jonasa przy analizie odpowiedzialności prawnej (negatywnej). Powyższe nie oznacza jednak,
iż czysta teoria prawa Hansa Kelsena może znaleźć zastosowanie odpowiednio i pomocniczo
do analizy filozofii odpowiedzialności Hansa Jonasa. Postawy i założenia filozoficzne obu
myślicieli nie są kompatybilne, np. Hans Jonas prezentuje stanowisko, zgodnie z którym
można z bytu wyprowadzić powinność, zaś Hans Kelsen przyjmuje rozdział bytu i
powinności.
Przez odpowiedzialność formalną Hans Jonas rozumie zatem odpowiedzialność, która
urzeczywistnia się poprzez określone sprawstwo podmiotu, poprzez zewnętrzne wobec
sprawstwa i podmiotu przypisanie mu tej odpowiedzialności oraz poniesienie przez podmiot
związanych z tym konsekwencji. Zdaniem Hansa Jonasa, nie jest możliwe stwierdzenie, że
zawiera ona jakieś pozytywne cele, czy też pozytywne motywacje dla podmiotu
(odpowiedzialnego) do działania.
Motywująca
jest
natomiast
tzw.
odpowiedzialność
pozytywna
(treściowa,
substancjalna), która nie jest następcza w stosunku do działania albo zaniechania podmiotu.
Odpowiedzialność ta ma charakter zobowiązujący, zewnętrzny wobec podmiotu i na zewnątrz
go kierujący. Podmiot odpowiedzialny wchodzi w relację z powierzonym jego pieczy dobrem
(bytem
organicznym).
Hans
Jonas
podkreśla,
że
elementem
konstytuującym
odpowiedzialność pozytywną jest zagrożenie przedmiotu odpowiedzialności, „za” który inny
podmiot jest pozytywnie odpowiedzialny. Tylko odpowiedzialność pozytywna może być
podstawą nowej etyki postulowanej przez H. Jonasa.
Z kolei odpowiedzialność naturalna to odpowiedzialność ustanowiona przez samą
naturę, w przeciwieństwie do odpowiedzialności kontraktowej (sztucznej), która ustanawiana
jest w ramach konwencji społecznych. Najważniejszą różnicą pomiędzy ww. dwoma
11
postaciami odpowiedzialności jest zatem sposób ich konstytuowania się, tj. udział woli
podmiotu odpowiedzialnego w jej ukonstytuowaniu się. Odpowiedzialność naturalna
konstytuuje
się
niezależnie
od
woli
podmiotu
odpowiedzialnego,
inaczej
niż
odpowiedzialność kontraktowa (sztuczna), która powstaje dopiero wskutek aktu wyrażenia
woli przez podmiot o jej przyjęciu czy też zgody na jej powstanie. Podmiot odpowiedzialny
poprzez zawiązanie swoistego kontraktu podejmuje się wykonania pewnego zadania i za
wykonanie tego zadania staje się odpowiedzialny. Istotną cechą takiej odpowiedzialności jest
jej odwołalność. Strony zawartej umowy mogą bowiem od tej umowy odstąpić. Przeciwnie
jest w przypadku odpowiedzialności naturalnej, która jest wiążąca bezwarunkowo i
nieodwołalnie na mocy „autonomicznego roszczenia sprawy”.
Trzecią wyróżnioną przez myśliciela odpowiedzialnością jest odpowiedzialność
mieszana. Jest to postać odpowiedzialności, w którym „bezwarunkowo obowiązujące dobro”
(byt organiczny) staje się przedmiotem „swobodnie wybranej odpowiedzialności”.
Odpowiedzialność ta charakteryzuje się zatem wzajemnie wybieraną odpowiedzialnością. W
przypadku bowiem odpowiedzialności mieszanej, podmiot wychodzi naprzeciw jakiemuś
dobru (bytowi organicznemu) i nie dysponuje jeszcze właściwą mocą sprawczą, aby dobro to
chronić. Z uwagi na to, iż dobro (byt organiczny) to wymaga ochrony (pieczy) zaś podmiot
ma świadomość tej okoliczności, dąży on do uzyskania mocy sprawczej, która umożliwi mu
jego ochronę. Dopóki mocy sprawczej nie uzyska, nie będzie za to dobro (byt organiczny)
odpowiedzialny. Co więcej, podmiot ten odpowiedzialny jest za uzyskanie właściwych
dyspozycji, aby dopiero stać się odpowiedzialnym za to dobro (byt organiczny), a zatem jest
odpowiedzialny
za
własną
odpowiedzialność.
Do
czasu
ukonstytuowania
się
odpowiedzialności za zagrożone dobro (byt organiczny), tj. do momentu uzyskania przez
podmiot właściwej mocy sprawczej, odpowiedzialność jest odpowiedzialnością potencjalną,
podobnie jak potencjalna jest moc sprawcza podmiotu. W przypadku odpowiedzialności
mieszanej, aktualizacja potencjalnej mocy sprawczej podmiotu wymaga jego świadomych,
wynikających z jego wolnego wyboru działań, tj. wymaga przyjęcia odpowiedzialności
kontraktowej
celem
urzeczywistnienia
odpowiedzialności
naturalnej.
Wzorcowym
przykładem podmiotu odpowiedzialności mieszanej jest dla Hansa Jonasa wspomniany wyżej
polityk.
12
VIII. Odpowiedzialność prawna lekarzy. Współczesny polski paradygmat myślenia
prawniczego.
Podkreślenia wymaga fakt, iż filozofia odpowiedzialności Hansa Jonasa może być
punktem odniesienia do refleksji nad problemem odpowiedzialności prawnej lekarzy. Dlatego
też w IV części rozprawy analizuję mechanizm zachodzenia odpowiedzialności prawnej
lekarzy, tj. cywilnej, karnej oraz zawodowej.
Zauważyć bowiem należy, że w Polsce, rozumienie odpowiedzialności prawnej
zostało ukształtowane przez toruńskiego teoretyka prawa Wiesława Langa i obecnie
większość doktryny oraz judykatury korzysta w swych rozważaniach z wypracowanego przez
niego paradygmatu. Powszechnie przyjmuje się skonstruowaną przez niego definicję
odpowiedzialności prawnej w ogólności. Zdaniem tego autora odpowiedzialność prawna w
szerokim znaczeniu, we wszystkich dyscyplinach prawniczych, zarówno na gruncie
przepisów prawa jak i nauki prawa, oznacza „zasadę ponoszenia przez podmiot
przewidzianych prawem ujemnych konsekwencji za zdarzenia lub stany rzeczy podlegające
ujemnej kwalifikacji normatywnej i przypisywalne prawnie określonemu podmiotowi w
danym
porządku
prawnym”.
Przedstawione
przez
Langa
stanowisko
prezentuje
pozytywistyczny sposób patrzenia na prawo i nie uwzględnia filozoficznego rozumienia
odpowiedzialności. Zaakcentować należy, iż w polskiej doktrynie prawa nie podejmowano
później znaczących prób szerokiej analizy odpowiedzialności prawnej w ogólności.
Stwierdzić przy tym należy, iż odpowiedzialność prawna w doktrynie prawa polskiego
analizowana była (i jest) głównie w kontekście poszczególnych gałęzi prawa i pozostaje
zgodna z
ujęciem wypracowanym
przez
Wiesława
Langa, także w przypadku
odpowiedzialności prawnej lekarzy.
Odpowiedzialność cywilną oraz karną lekarze ponoszą na zasadach ogólnych.
Odpowiedzialność zawodowa lekarzy natomiast ma podmiotowo ograniczony zakres, bowiem
podlegają jej jedynie członkowie samorządu lekarskiego.
Odpowiedzialność cywilna lekarzy, co do zasady, określana jest jako ponoszenie przez
lekarzy ujemnych konsekwencji przewidzianych przez przepisy prawa cywilnego za fakty
wartościowane jako ujemne z punktu widzenia porządku prawnego oraz przypisane przez
prawo cywilne danemu lekarzowi. Z uwagi na przedmiot rozprawy, analizie została poddana
jedynie cywilna odpowiedzialność odszkodowawcza, gdyż stanowi ona typową postać
13
odpowiedzialności cywilnej lekarzy. Jej kluczowym składnikiem jest świadczenie
zmierzające do naprawienia szkody, rozumianej jako zaspokojenie uszczerbku w dobrach
jednej osoby przez inny podmiot. W ramach odszkodowawczej odpowiedzialności cywilnej
wyróżniane są dwa jej reżimy, tj. odpowiedzialność deliktowa oraz kontraktowa. Wyróżniany
jest również trzeci reżim, tj. odpowiedzialność gwarancyjno – ubezpieczeniowa, który nie
podlegał analizie w prezentowanej rozprawie.
Odpowiedzialność cywilna lekarza uzależniona jest od charakteru stosunku prawnego,
jaki łączy lekarza z pacjentem i który wynika ze struktury organizacyjnoprawnej, w ramach
której lekarz udziela świadczeń zdrowotnych. Mając na uwadze obecnie obowiązujące
regulacje cywilnoprawne nie sposób wskazać na wyczerpujący katalog przypadków będących
podstawą odpowiedzialności cywilnej lekarza. Warto bowiem zauważyć, iż każde zawinione
postępowanie lekarza wyrządzające szkodę może powodować jego odpowiedzialność
cywilną. Do typowych należą m.in.: działanie bez zgody pacjenta, nie poinformowanie
pacjenta o dających się przewidzieć następstwach, powikłaniach oraz wynikach udzielanych
świadczeń zdrowotnych czy odmowa udzielenia pomocy.
Odpowiedzialność karna lekarzy rozumiana jest jako odpowiedzialność karna sensu
stricto, czyli w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny.
Odpowiedzialność ta związana jest z reakcją w odpowiedzi na popełniony przez lekarza czyn
zabroniony, który aby stanowił podstawę odpowiedzialności musi dodatkowo spełniać
warunki określone przez ustawę karną. Odpowiedzialność karna lekarzy, z uwagi na
wykonywany zawód, związana jest z kilkoma typami przestępstw określonych przez Kodeks
karny, w tym: przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu (przepisy art. 148; 150-162 Kk ) oraz
wykonywanie zabiegu bez zgody pacjenta (art. 192 Kk). Ponadto, w m.in. ustawie z dnia 5
grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty zawarto dodatkowe przepisy karne
dotyczące udzielania świadczeń zdrowotnych przez lekarzy bez uprawnień (art. 58 uzlld).
Należy przy tym zauważyć, iż zakresem odpowiedzialności karnej objęte są czyny osób
fizycznych (lekarzy) skierowane przeciwko dobrom szczególnie chronionym, takim jak życie
czy zdrowie człowieka.
Zbliżony charakter do odpowiedzialności karnej ma odpowiedzialność zawodowa
lekarzy. Odpowiedzialność zawodową lekarz ponosi w przypadku, gdy dopuści się
przewinienia zawodowego, tj. naruszenia obowiązków składających się na istotę, treść oraz
społeczną funkcję wykonywanego przez niego zawodu albo postąpi niezgodnie z zasadami
14
deontologii zawodowej, czy też jeżeli popełniony przez niego czyn uznany jest za nieetyczny
oraz nie licuje z godnością wykonywanego zawodu, naraża na szwank dobre imię lekarzy lub
podważa zaufanie do zawodu. Konsekwencją popełnienia przez lekarza przewinienia
zawodowego jest zastosowanie wobec niego kary dyscyplinarnej. W świetle przepisu art. 53
ustawy o izbach lekarskich stwierdzić należy, iż są dwie podstawy odpowiedzialności
zawodowej lekarzy, tj.: czyny sprzeczne z etyką lekarską oraz czyny sprzeczne z przepisami o
wykonywaniu zawodu lekarza. Zasady etyki lekarskiej zostały uchwalone w 1991 r. przez
Krajowy Zjazd Lekarzy w postaci Kodeksu Etyki Lekarskiej. Kodeks ten zawiera m.in.
rozdziały regulujące postępowanie lekarza wobec pacjenta, tajemnicę lekarską, poszanowanie
praw pacjenta, pomoc chorym w stanach terminalnych czy wzajemne stosunki lekarzy oraz
lekarzy i społeczeństwa.
IX.
Nowe ujęcie odpowiedzialności prawnej in genere i odpowiedzialności prawnej
lekarzy
Nie wartościując żadnych ze stanowisk i koncepcji dotyczących rozumienia
odpowiedzialności prawnej in genere oraz odpowiedzialności prawnej lekarzy w ramach
poszczególnych gałęzi prawa, proponuję w omawianej rozprawie – nowe ujęcie
odpowiedzialności prawnej in genere oraz odpowiedzialności prawnej lekarzy. Nowa
propozycja nie stanowi „głosu w dyskursie na temat rozumienia pojęcia odpowiedzialności
prawnej in genere i odpowiedzialności prawnej lekarzy jednocześnie”. Taki dyskurs nie został
jeszcze podjęty w ramach nauk prawnych. Nowe ujęcie odpowiedzialności prawnej in genere
oraz odpowiedzialności prawnej lekarzy sprowadza się do ujęcia ich jako odpowiedzialności
prawnej zakorzenionej w ontologii. Odpowiedzialność prawna in genere (odpowiedzialność
prawna lekarzy) została w prezentowanej rozprawie ujęta z perspektywy istoty fenomenu
odpowiedzialności. Takie ujęcie wymagało, aby przed docelową analizą odpowiedzialności
prawnej lekarzy, „cofnąć się” na płaszczyznę ontologiczną i zbadać oraz określić istotę
fenomenu odpowiedzialności.
Dopiero po przeanalizowaniu istoty fenomenu odpowiedzialności i stwierdzeniu
„czym” ona jest, możliwe było przeprowadzenie analizy prawnej. Ujęcie odpowiedzialności
prawnej lekarzy (odpowiedzialności prawnej in genere), która aktualizuje się w ściśle
określonej strukturze i która zachodzi równocześnie z innymi postaciami fenomenu
odpowiedzialności, a także określenie statusu lekarza jako podmiotu różnych postaci
odpowiedzialności, stanowi nowe ujęcie, zaś wnioski i postulaty są jego pochodną.
15
W rozprawie rozróżniam przy tym odpowiedzialność w ujęciu abstrakcyjnym od
odpowiedzialności w ujęciu rzeczywistym. Pierwsza oznacza odpowiedzialność jako
przedmiot rozważań teoretycznych, czyli jako możliwą zaktualizowaną odpowiedzialność,
druga natomiast odpowiedzialność, która realnie się urzeczywistnia. Przedmiotem analizy w
prezentowanej
rozprawie
jest
zaktualizowana
postać
odpowiedzialności
w
sensie
abstrakcyjnym, bowiem nie analizuję faktycznie zaistniałych przypadków odpowiedzialności
lekarzy. Ponadto odróżnić należy odpowiedzialność właściwą, o której mowa w rozprawie
oraz odpowiedzialność jako dyspozycję charakteru, która jest jedynie nakierowana na
odpowiedzialność właściwą i która nie stanowi przedmiotu analizy. Jacek Filek taką
kwalifikację charakteru określa pojęciem „odpowiedzialnościowości” i wskazuje, iż
warunkiem jej nabycia jest dokonanie przez podmiot pewnych aktów skierowanych na
odpowiedzialność (która jest pewnym związaniem podmiotu z jego naprzeciw), tj. jej
uświadamianie, poczuwanie się do odpowiedzialności oraz jej podejmowanie. Dopiero
wskutek spełniania wskazanych wyżej aktów, podmiot nabywa „odpowiedzialnościowość”, tj.
staje się odpowiedzialny we wskazanym wyżej rozumieniu. Odpowiedzialność, którą
spełniane przez podmiot akty domniemywają lub zakładają, jest wcześniejsza wobec
odpowiedzialnościowości, czyli kwalifikacji charakteru.
X.
Wnioski końcowe rozprawy
Rozprawę zamykają konkluzje wynikające z wcześniejszych rozważań a także wnioski
końcowe oraz postulaty.
W efekcie przedstawionej w rozprawie analizy stwierdzone zostało, iż do chwili
obecnej nie wypracowano uniwersalnego rozumienia pojęcia odpowiedzialności. Co więcej,
na przestrzeni wieków zakres treściowy pojęcia odpowiedzialności ulegał zmianom. Na
płaszczyźnie semantycznej pojęcie to ma wiele znaczeń. Zakresy treściowe niektórych
znaczeń pojęcia odpowiedzialności nie pokrywają się. Możliwe jest natomiast określenie
istoty fenomenu odpowiedzialności. Na płaszczyźnie ontologicznej istota fenomenu
odpowiedzialności jest swoistą relacją, która zachodzi i aktualizuje się w ramach pewnej
struktury,
w
której
można
wyróżnić:
podmiot
odpowiedzialności,
przedmiot
odpowiedzialności, instancję, trybunał i egzekutora. Pojęcie odpowiedzialności na
płaszczyźnie ontologicznej jest jednoznaczne i stosowane jest na określenie relacji. Relacja ta
nie ma ściśle określonej treści, lecz jej treść (postać) konstytuuje się w zależności od
kontekstu (stanu faktycznego), w ramach którego odpowiedzialność się aktualizuje i do czasu
16
jej aktualizacji ma charakter potencjalny. W konkretnym stanie faktycznym (kontekście)
przybiera ona właściwą dla tego kontekstu (stanu faktycznego) postać (treść). Każda z tych
postaci może zachodzić jednocześnie (równolegle) oraz może być związana z tym samym
podmiotem oraz przedmiotem odpowiedzialności. Relacja odpowiedzialności jest bytem
ontologicznym; idealnym; potencjalnym; stale obecnym, niezależnym od postaci, które są jej
aktualizacją (urzeczywistnieniem) i stanowią o jej treści. Badanie istoty odpowiedzialności
jest poznaniem ogólnym, tego, co jest dla fenomenu odpowiedzialności konieczne, istotne w
każdej jego postaci.
Wszystkie
z
wyróżnionych
przez
Hansa
Jonasa
odpowiedzialności,
tj.
odpowiedzialność pozytywna, odpowiedzialność negatywna, odpowiedzialność naturalna,
kontraktowa oraz mieszana są postaciami relacji odpowiedzialności. Co więcej, postacie te
mogą zachodzi równolegle i być związane z tym samym podmiotem odpowiedzialności (np.
lekarzem) i przedmiotem odpowiedzialności (np. pacjentem). Lekarz może być jednocześnie
odpowiedzialny pozytywnie za jakieś dobro (np. za zdrowie pacjenta) i negatywnie, z powodu
popełnionego przez niego np. błędu lekarskiego i spowodowanie szkody na osobie pacjenta.
Odpowiedzialność cywilna, karna oraz zawodowa lekarzy jest zaktualizowaną
postacią relacji odpowiedzialności. „Wzorcowy lekarz” charakteryzuje się cechami
analogicznymi do „wzorcowego polityka” zarysowanego przez Hansa Jonasa. Powyższe
oznacza m.in., iż lekarz poprzez zdobywanie właściwych kompetencji dąży do uzyskania
mocy sprawczej, która pozwoli mu na ochronę jakiegoś bytu organicznego (dobra). Mocą
sprawczą
jest
możliwość
wykonywania
zawodu
lekarza,
natomiast
przedmiotem
odpowiedzialności jest przede wszystkim człowiek (byt organiczny), zagrożonym dobrem
jego życie oraz zdrowie.
Poprzez uzyskanie właściwych kompetencji w celu otrzymania pełnego prawa
wykonywania zawodu, powoduje on aktualizację potencjalnej odpowiedzialności naturalnej,
którą jest odpowiedzialność za ten byt organiczny. Aktualizacja ta przyjmuje przy tym postać
odpowiedzialności kontraktowej. Wraz z uzyskaniem prawa do wykonywania zawodu, lekarz
staje się pozytywnie odpowiedzialny za byt organiczny, jakim jest człowiek (także idea
człowieka) oraz za dobro, jakim jest jego zdrowie i życie. Odpowiedzialność ta jest
odpowiedzialnością naturalną, która pozostaje potencjalna do czasu uzyskania przez lekarza
właściwych kompetencji. W okresie, w którym lekarz nie posiada jeszcze pełnego prawa do
wykonywania zawodu a zostało mu przyznane jedynie ograniczone prawo jego wykonywania,
17
uwypukla
się
przyjęta
przez
niego
odpowiedzialność
kontraktowa.
Zarówno
odpowiedzialność kontraktowa jak i naturalna lekarza jest odpowiedzialnością pozytywną za
zagrożony byt organiczny (dobro; ideę). Odpowiedzialność ta na etapie jej aktualizacji, tj. gdy
przyjmuje postać odpowiedzialności kontraktowej, przybiera formę zobowiązania, zaś na
etapie odpowiedzialności pozytywnej, czyli od momentu uzyskania prawa do wykonywania
zawodu, formę zadania do wykonania.
W czwartej części pracy wyrażam przekonanie, że lekarze powinni postępować
zgodnie z etyką odpowiedzialności przedstawioną przez Hansa Jonasa, tj. której zasadą jest
odpowiedzialność
pozytywna.
Lekarz
jest
podmiotem
różnych
postaci
fenomenu
odpowiedzialności, tj. przede wszystkim odpowiedzialności pozytywnej, ale również
odpowiedzialności negatywnej (tj. prawnej) – jeżeli spełnią się określone przez przepisy
prawa przesłanki jej zaistnienia. Przesłanki te różnią się w ramach poszczególnych postaci
fenomenu odpowiedzialności prawnej, tj. karnej, cywilnej czy dyscyplinarnej (zawodowej).
Oczywistym jest, iż aby odpowiedzialność taka została orzeczona przez powołany w tym celu
sąd, musi zostać – co do zasady – ustalony podmiot odpowiedzialny. Poprzez
odpowiedzialność prawną lekarzy (odpowiedzialność formalną; negatywną) rozumieć zatem
należy odpowiedzialność, która urzeczywistnia się poprzez określone sprawstwo lekarza,
poprzez zewnętrzne wobec sprawstwa i lekarza przypisanie mu tej odpowiedzialności oraz
poniesienie przez niego związanych z tym konsekwencji. W przypadku odpowiedzialności
karnej i zawodowej, co do zasady konsekwencją tą jest ściśle określona kara, zaś w
przypadku
odpowiedzialności
cywilnej
obowiązek
zapłaty
odszkodowania
lub
zadośćuczynienia.
Należy
zgodzić
się
z
Hansem
Jonasem,
iż
odpowiedzialność
prawna
(odpowiedzialność negatywna) nie może być pierwszą zasadą etyki odpowiedzialności. Nie
sposób jednak uznać, że odpowiedzialność prawna może motywować jedynie negatywnie,
poprzez powodowanie obawy przed negatywnymi skutkami działania bądź zaniechania.
Prawna postać fenomenu odpowiedzialności lekarzy zawsze związana jest z naruszeniem
pewnego prawnie chronionego dobra. Uznać należy, iż w szczególności poprzez realizację
założonych funkcji, w tym funkcji wychowawczej i prewencyjnej, jakie powinny pełnić
orzeczenia zapadłe w ramach każdej z omawianych postaci odpowiedzialności prawnej
lekarzy, odpowiedzialność ta może nie tyle wyznaczać pozytywne cele, co uwrażliwiać i
nakierowywać lekarzy na istotne dobra prawnie chronione. Dobra te mogą być przy tym
przedmiotem ich odpowiedzialności pozytywnej. Z funkcjami, jakie mają pełnić poszczególne
18
postacie prawnego fenomenu odpowiedzialności, ściśle sprzężone są dyrektywy i zasady
wymiaru kary, sposób miarkowania odszkodowania czy zadośćuczynienia pieniężnego. Ich
treść oraz przestrzeganie w procesie stosowania prawa przesądza o tym, że założone funkcje
oraz cele odpowiedzialności prawnej lekarzy są realizowane.
Odpowiedzialność prawna, w obecnym jej kształcie, nie stawia wprost przed
lekarzami pozytywnych celów i zadań. Poprzez jej właściwe stosowanie oraz uregulowanie
oddziałuje jednak na nich poprzez kształtowanie w nich pożądanej postawy, poprzez
uświadamianie, co do wartości wskazanych przez ustawodawcę jako istotne i wartościowe,
poprzez uwrażliwianie na te wartości oraz dobra prawnie chronione. Uwrażliwianie na
konkretne dobra implikuje z kolei uwrażliwianie na postać pozytywną fenomenu
odpowiedzialności wobec bytów organicznych, których dobra są przedmiotem uwrażliwiania.
Bez wątpienia funkcja wychowawcza, funkcja ogólnoprewencyjna w typowych przypadkach
mają poboczne znaczenie, stąd też należy postulować, aby w procesie stosowania prawa były
uwzględniane w większym stopniu. Warto ponadto zaznaczyć, iż w przypadku różnych
regulacji prawa karnego, w kontekście filozofii Hansa Jonasa, pomocna jest także funkcja
symboliczna oraz afirmacyjno - motywacyjna. Funkcja symboliczna wyraża się bowiem w
tym, iż poprzez wprowadzenie oraz utrzymanie danego typu czynu zabronionego
ustawodawca podkreśla znaczenie wartości, jaka jest chroniona przez prawo karne. Istota
funkcji afirmacyjno – motywacyjnej wyraża się zaś w tym, że prawo karne poprzez zakazy i
nakazy określonego postępowania, wskazuje pewne standardy zachowań społecznych,
zmierzając jednocześnie do kształtowania motywacji do ich przestrzegania.
Co więcej, w sytuacji, gdy lekarz został uznany za podmiot odpowiedzialny w ramach
odpowiedzialności cywilnej, karnej lub zawodowej należy mieć na uwadze, iż lekarz ten jest
jednocześnie
odpowiedzialny
pozytywnie.
W
takich
okolicznościach
relacja
odpowiedzialności przyjmuje postać fenomenu odpowiedzialności pozytywnej, jak i
negatywnej. Postacie te aktualizują się niezależnie od siebie i zachodzą jednocześnie
(równolegle). Należy mieć przy tym na uwadze fakt, iż prawo, co do zasady, reguluje sytuacje
typowe, w związku z powyższym w przypadkach trudnych; niejednoznacznych, sądy
powinny mieć na uwadze całość stanu faktycznego, który obejmuje również okoliczność
aktualizacji odpowiedzialności pozytywnej lekarzy. Co więcej, sądy powinny uwzględniać, iż
odpowiedzialność prawna – w związku z tym, iż lekarz jest podmiotem odpowiedzialności
pozytywnej – powinna również uwrażliwiać na dobra prawnie chronione.
19
Nie można przy tym zapominać, iż normy prawne służą – realizacji zamierzeń
akceptowalnych w polityce zdrowotnej kraju, będącej wypadkową rządów i przekonań
społecznych. A zatem przesłanie kierowane przez Hansa Jonasa do polityki jest niezwykle
doniosłe, w szczególności przy założeniu, że norma prawna mająca spełniać funkcję
wychowawczą została ustanowiona ze względu na wartość postulowaną przez nową etykę
odpowiedzialności. Przesłanie kierowane przez Hansa Jonasa z pełną swobodą można
również odnieść do polityki prowadzonej przez samorządy lekarskie, które obecnie cechują
się dużą autonomią w zakresie regulowania wykonywania czynności zawodowych przez ich
członków, w tym poprzez ustanawianie norm prawa korporacyjnego. Bez wątpienia w
ostatnim czasie widoczny jest dynamiczny rozwój ustawodawstwa zarówno powszechnego
jak i korporacyjnego w zakresie regulowania wykonywania zawodów medycznych. Nie bez
znaczenia pozostaje m.in. ustawa o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, której
uchwalenie akcentuje konieczność zagwarantowania ochrony praw, jakie przysługują
pacjentom. Powyższe potwierdza doniosłość analizowanego problemu i konieczność
zwrócenia szczególnej uwagi na wykonywanie zawodu lekarza z perspektywy pacjenta
(przedmiotu odpowiedzialności) i relacji odpowiedzialności.
20