ZP 3–4 - KULTURA BEZPIECZEŃSTWA. NAUKA,PRAKTYKA

ZP 3–4 - KULTURA BEZPIECZEŃSTWA. NAUKA,PRAKTYKA

Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego
i Indywidualnego „Apeiron” w Krakowie
ZESZYT PROBLEMOWY
NAUKA – PRAKTYKA – REFLEKSJ E
POD REDAKCJĄ
JULIUSZA PIWOWARSKIEGO
Nr 3/4
Maj – Sierpień 2011
Opracowanie redakcyjne i korekta:
Agnieszka Wiczkowska
Agnieszka Dudek
Jacek Szewczyk
Copyright © by Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego
„Apeiron” w Krakowie, sierpień 2011.
E-wydanie
„Zeszyt Problemowy. Nauka – Praktyka – Refleksje” powstaje przy współpracy Katedry
Filozofii i Teorii Bezpieczeństwa oraz Kół Naukowych WSBPiI „Apeiron” w Krakowie.
ISSN 2083-1315
Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa
Publicznego i Indywidualnego
„Apeiron” w Krakowie
ul. Krupnicza 3
31–123 Kraków
Tel. (12) 422 30 68
Fax. (12) 421 67 25
e-mail: [email protected]
www.apeiron.edu.pl
Spis treści
Słowo wstępne – Piwowarski Juliusz ………………………………….….
5
Od Redakcji ……………………………………………………………..…
6
Ślubowanie ………………………………………………………………...
8
JERZY DEPO
Przepisy prawne i procedury ochrony informacji niejawnych w świetle
ustawy z 5 sierpnia 2010 …………………………………………………..
9
PAWEŁ PAJORSKI
Czy czeka nas renesans terroryzmu lewackiego? ……………………..…..
32
JULIUSZ PIWOWARSKI
Wstęp do rozważań o współczesnym samodoskonaleniu
na Drodze Karate ………………………………………………………….
40
JERZY DEPO
Zasady postępowania w przypadku utraty lub ujawnienia informacji
niejawnych ………………………………………………………………...
45
PAWEŁ PAJORSKI
Systemy zabezpieczenia technicznego w ochronie osób …. .………..…....
53
STREFA STUDENTA …………………………………………….............
62
KAROL BRACHOWSKI
Bezpieczeństwo ochrony zdrowia jako ważny element infastruktury
krytycznej ………....………………………………………………….........
63
PIOTR BRYLSKI
Administracja porządku i bezpieczeństwa publicznego w kontekście
kształtowania etycznych aspektów funkcjonowania Policji ........................
82
TOMASZ DUSZYŃSKI
Działania administracyjne władz chińskich w Tybecie a przestrzeganie
praw człowieka ………………………………...……….…………………
103
3
DARIUSZ FILIPOWICZ
Zadania i kompetencje jednostek administracyjnych ułatwiających wojewodzie sprawowanie zarządzania kryzysowego …………..…....................
123
JERZY PATER
Stres pourazowy u ofiar terroryzmu ……………………………..………...
139
4
Słowo wstępne
Zadaniem Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego
„Apeiron” w Krakowie jest kształcenie studentów w celu przygotowania ich do
podjęcia i wykonywania pracy w administracji porządkiem i bezpieczeństwem
publicznym, w administracji cywilnej, w komercyjnych podmiotach ochrony
osób i mienia oraz w administracji biznesu. Jednocześnie duży nacisk położony
jest na stosowanie prawa w instytucjach niepublicznych. Podstawowym warunkiem dla możliwości osiągania wysokiego poziomu bezpieczeństwa jest dążenie do uzyskania wieloaspektowo pojmowanego porządku. Istotnym czynnikiem jest tu sprawnie i etycznie funkcjonująca administracja. Misją Uczelni jest
edukacja służąca szeroko pojętemu porządkowi i bezpieczeństwu, zarówno
w wymiarze publicznym, jak i w szeroko pojętym, indywidualnym wymiarze
egzystencji osoby ludzkiej.
Dodatkowo celem realizacji misji Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego „Apeiron” w Krakowie, na kierunku Administracja, istotne jest takie podejście do administrowania systemami bezpieczeństwa,
w którym tradycja harmonijnie łączy się z nowoczesnością.
Studenci Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego
„Apeiron” w Krakowie, w tym członkowie kół naukowych, mają możliwość
zaprezentowania na łamach niniejszego „Zeszytu Problemowego” własnych,
oryginalnych tekstów (referaty, opracowania, streszczenia, artykuły problemowe, artykuły informacyjne), oscylujących wokół powyższych idei, jednocześnie zbieżnych z ich własnymi zainteresowaniami. Rada Studentów podjęła inicjatywę, konsultowaną ze społecznością studencką oraz z Rektorem i Dziekanem Uczelni, zmierzającą do połączenia kół naukowych w jedno Koło Naukowe Administracji i Zarządzania Bezpieczeńswem, które pracowałoby w sekcjach problemowych (administracji, prawa kranego, psychologii, kultury bezpieczeństwa). Rektor Uczelni oczekuje, że ostatecznym terminem sfinalizowana konsultacji będzie okres bezpośrednio poprzedzający wigllię Świąt Bożego Narodzenia bieżącego roku.
dr Juliusz Piwowarski
5
Od Redakcji
W „Zeszycie Problemowym. Nauka – Praktyka – Refleksje” WSBPiI
„Apeiron” w Krakowie publikowane są oryginalne teksty (referaty, opracowania, streszczenia, komentarze, artykuły problemowe, artykuły informacyjne,
fragmenty prac licencjackich, sprawozdania, polemiki), zgodne z profilem i misją
leżącą u podstaw funkcjonowania Uczelni. „Zeszyt” ten stanowi również ważny
element intelektualnej aktywizacji studentów naszej Uczelni, w tym członków kół
naukowych, dający możliwość swobodnej wymiany poglądów dotyczących zarówno przemyśleń teoretycznych, jak i licznych doświadczeń zawodowych, jakimi
dysponują.
Instrukcje dla autorów prac:
- Artykuł w języku polskim.
- Tekst: edytor Word, czcionka 12 Times New Roman, interlinia 1,5 wiersza, marginesy standardowe, pełna bibliografia alfabetyczna na końcu pracy, według wzoru: inicjał imienia autora, nazwisko autora, tytuł kursywą,
wydawnictwo, miejsce wydania, rok wydania, nr ISBN. Tytuł czasopisma
zapisujemy w cudzysłowie, następnie rok wydania i numer wydania. Nazwy stron internetowych pod bibliografią z datami odczytu w nawiasach.
- Zdjęcia i wykresy: rozdzielczość 600 dpi.; dodatkową kopię występujących w artykule zdjęć, wykresów, tabel i in. należy dostarczyć w odrębnym pliku.
- W tekście odmiana przypisów dolnych, według wzoru:
¹ R. Rosa, Filozofia bezpieczeństwa, Bellona, Warszawa 1995, ISBN 8311- 08458-0.
² M. Kudelska, Filozofia Indii – kilka uwag wstępnych, [w:] Filozofia
Wschodu, t. I, B. Szymańska (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2001, ISBN 83-233-1487-X.
³ S. Koziej, Bezpieczeństwo i obronność Unii Europejskiej, „Myśl Wojskowa”, 2005, nr 1.
6
4
Ofcjalna strona internetowa Ministerstwa Obrony Narodowej RP,
http://www.mon.gov.pl (15.09.2011).
Redakcja przyjmuje teksty przesłane pocztą elektroniczną na adres: [email protected] (z informacją o autorze: imię i nazwisko, stopień,
tytuł naukowy lub zwodowy, piastowane stanowisko, dane kontaktowe: telefon, mail, adres korespondencyjny).
Redakcja zastrzega sobie możliwość dokonywania skrótów i zmian oraz
poprawek stylistycznych, językowych i interpunkcyjnych w tekstach przeznaczonych do publikacji. Materiałów niezamówionych nie zwraca.
Honorariów dla autorów prac nie przewiduje się. Jednocześnie na chwilę
obecną autorzy zwolnieni są z opłaty publikacyjnej.
Prawa autorskie i wydawnicze po opublikowaniu artykułu przechodzą na
Redakcję ZP WSBPiI „Apeiron” w Krakowie.
Zapraszamy do współpracy.
7
Ślubowanie
Jako student Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego
„Apeiron” w Krakowie
uroczyście ślubuję:
· będę wytrwale zdobywać wiedzę i ćwicząc się w umiejętnościach, dążyć
poprzez spójny rozwój ciała i umysłu, do rozwoju własnej osobowości
dla pożytku rodziny, społeczeństwa i kraju;
· będę dbać o godne imię Uczelni i stosować reguły dobrych obyczajów;
· będę z szacunkiem odnosić się do władz Uczelni, kadry dydaktycznej,
wszystkich członków jej społeczności i do każdego człowieka;
· swoją postawą i postępowaniem będę dbać o honor i godność oraz obowiązki i prawa studenta Rzeczypospolitej Polskiej.
8
JERZY DEPO
Przepisy prawne i procedury ochrony informacji niejawnych
w świetle ustawy z 5 sierpnia 2010 r.1
(...) by zachować posiadaną tajemnicę
nie wystarczy samo milczenie...
Paul Claudel (1868-1955)
We współczesnym świecie truizmem jest twierdzenie, że informacja2 ma
bardzo ważne znaczenie polityczne, społeczne i ekonomiczne. Dysponowanie
prawdziwą, istotną, dokładną i aktualną informacją było bowiem, i nadal
pozostaje, jednym z istotnych elementów prawidłowego funkcjonowania
państwa, organizacji i obywatela.
Bezpieczeństwo informacji jest więc nie tylko normą i koniecznością, ale
także bezwzględnym obowiązkiem każdego urzędnika, przedsiębiorcy,
nauczyciela i studenta3. Jest działaniem w dobrze pojętym interesie
ogólnonarodowym, gdyż zasobność państwa, dobrobyt, stopa życiowa
obywateli i ich bezpieczeństwo, również są zależne od informacji. Podobnie,
kontakt z organami władzy publicznej (państwowej czy samorządowej) łączy
się z pozyskiwaniem i wymianą informacji, i dlatego należy zauważyć, że
1
Ustawa z dnia 5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji niejawnych (Dz. U. z 2010 r.
Nr 182, poz. 1228); zastępuje ona ustawę z 22 stycznia 1999 r, która w okresie swego
obowiązywania doczekała się 23 nowelizacji porządkujących i merytorycznych.
2
Słowo „informacja” pochodzi od łacińskiego słowa informatio i ma dwa konteksty,
w których jest stosowane, a mianowicie jako akt kształtowania umysłu i jako akt przekazywania wiedzy. Przedmiotem niniejszych rozważań jest kontekst drugi, w którym
informacja oznacza wiedzę.
3
Stanowi o tym Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U.
Nr 78, poz. 483 z późn. zm.), w której zapisano, iż „Obowiązkiem obywatela polskiego
jest wierność Rzeczypospolitej Polskiej oraz troska o dobro wspólne” (art. 82), „obowiązek przestrzegania prawa Rzeczypospolitej” (art. 83) i „obrona Ojczyzny” (art. 85
ust. 1).
9
podstawowe znaczenie w tym przedmiocie ma dostęp obywatela do informacji
oraz możliwość ich przetwarzania4 bądź rozpowszechniania.
Pierwszy zapis w tej sprawie znajdziemy w rozdziale Konstytucji,
zatytułowanym Wolności i prawa osobiste, gdzie art. 54 ust. 1 stanowi:
„Zapewnia się każdemu wolność wyrażania swoich poglądów oraz
pozyskiwania i rozpowszechniania informacji”. Wyraża on w ten sposób wolę
społeczeństwa do tworzenia porządku prawnego szanującego wolność
człowieka. Dawno już bowiem minęły czasy, gdy cenzura dbała o „właściwy”
odbiór społeczny przekazywanych informacji. Teraz jednak o wiele bardziej
istotnym wydaje się być cel przekazywania informacji. Chociaż szeroko
rozumiane media, bez wątpienia, mają bardzo wielkie znaczenie w kreowaniu
odbioru informacji, to jednak nikt nie może powiedzieć, że nie jest możliwe
szybkie dotarcie do informacji obiektywnej i wielopłaszczyznowej. W Polsce
możliwości takie gwarantuje z kolei ustawa z 26 stycznia 1984 roku – Prawo
prasowe5, która w art. l mówi: „Prasa, zgodnie z Konstytucją Rzeczpospolitej
Polskiej, korzysta z wolności wypowiedzi i urzeczywistnia prawo obywateli do
ich rzetelnego informowania, jawności życia publicznego oraz kontroli
i krytyki społecznej”.
Polska ustawa zasadnicza zawiera również bardzo istotne zapisy dla tej
problematyki w rozdziale „Wolności i prawa polityczne”, w którym
podkreślono raz jeszcze wolność dostępu do informacji. Art 61 ust. 1 mówi:
„Obywatel ma prawo do uzyskiwania informacji o działalności organów
władzy publicznej oraz osób pełniących funkcje publiczne. Prawo to obejmuje
również uzyskiwanie informacji o działalności organów samorządu
gospodarczego i zawodowego, a także innych osób oraz jednostek
organizacyjnych w zakresie, w jakim wykonują one zadania władzy publicznej
i gospodarują mieniem komunalnym lub majątkiem Skarbu Państwa.
4
Przetwarzaniem informacji niejawnych są wszelkie operacje wykonywane
w odniesieniu i na tych informacjach (wytwarzanie, modyfikowanie, kopiowanie, klasyfikowanie, gromadzenie, przechowywanie, przekazywanie lub udostępnianie). Zob.
art. 2 pkt 5 ustawy o ochronie informacji z dnia 5 sierpnia 2010 r. (Dz. U. z 2010 r.
Nr 182, poz. 1228) – dalej cyt. UoOIN .
5
Ustawa z 26 stycznia 1984 roku – Prawo prasowe (Dz. U. z 1984 r. Nr 5, poz. 24
z późn. zm.).
10
2. Prawo do uzyskiwania informacji oraz wstęp na posiedzenia
kolegialnych organów władzy publicznej pochodzących z powszechnych
wyborów, z możliwością rejestracji dźwięku lub obrazu.
3. Ograniczenie prawa, o którym mowa w ust. l i 2 może nastąpić
wyłącznie ze względu na określone w ustawach ochronę wolności i praw
innych osób i podmiotów gospodarczych oraz ochronę porządku publicznego,
bezpieczeństwa lub ważnego interesu gospodarczego państwa”6.
Przepisy te mają kluczowe znaczenie dla zrozumienia charakteru tego
prawa. Jest ono bowiem powszechne, ale może podlegać ograniczeniom z w/w
powodów. Z kolei art. 74 w rozdziale Wolności i prawa ekonomiczne, socjalne
i kulturalne zapewnia, iż „(...) Każdy ma prawo do informacji o stanie
i ochronie środowiska”, co jest jak gdyby konsekwencją zapisów art. 61
Konstytucji.
Istotne znaczenie dla upowszechniania wolności informacyjnej w naszym
państwie miały: uchwalona 4 listopada 1950 r. w Rzymie Konwencja
o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności7 oraz Międzynarodowy
Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, uchwalony 16 grudnia 1966 roku8.
6
Zob. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, wprowadzenie Marta Derlatka, LexisNexis, Warszawa 2011, ISBN 978-83-762064-3-1, s. 46.
7
Art. 10 tej deklaracji stwierdzał, iż „Każdy ma prawo do wolności wyrażania opinii.
Prawo to ma obejmować wolność posiadania poglądów oraz otrzymywania i przekazywania informacji i idei bez ingerencji władz publicznych i bez względu na granice państwowe (...). Korzystanie jednak z tych wolności pociągających za sobą obowiązki
i odpowiedzialność może podlegać takim wymogom formalnym, warunkom, ograniczeniom i sankcjom, jakie są przewidziane przez ustawę i niezbędne w społeczeństwie
demokratycznym w interesie bezpieczeństwa państwowego, integralności terytorialnej
lub bezpieczeństwa publicznego, ze względu na konieczność zapobieżenia zakłóceniu
porządku lub przestępstwu, z uwagi na ochronę zdrowia i moralności, ochronę dobrego
imienia i praw innych osób 32 oraz ze względu na zapobieżenie ujawnieniu informacji
poufnych lub na zagwarantowanie powagi i bezstronności władzy sądowej”. Konwencja z dnia 4 listopada 1950 r. o ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności
sporządzona w Rzymie (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 z późn. zm.).
8
Art. 19 ust. 2 tego dokumentu stanowi, że „Każdy ma prawo do wyrażania opinii;
prawo to obejmuje swobodę poszukiwania, otrzymywania i rozpowszechniania wszelkich informacji i poglądów, bez względu na granice państwowe (...). Realizacja tego
prawa może być ograniczona jedynie ze względu na poszanowanie dobrego imienia innych oraz ochrony bezpieczeństwa państwowego lub porządku publicznego albo zdro11
Wolność dostępu do informacji, jak wspomniano ma charakter
konstytucyjny. Niewątpliwą więc wolą narodu i obowiązkiem każdego
obywatela winno być jej poszanowanie.
W chwili obecnej nie istnieją poważne zagrożenia dla bezpieczeństwa państwa, a także przeszkody uniemożliwiające konsekwentną i suwerenną realizację strategicznych celów RP. Niemniej jednak ABW odnotowuje szereg niekorzystnych zjawisk i tendencji, które w konsekwencji mogą mieć negatywny
wpływ na ogólny stan bezpieczeństwa Polski. Polska nadal pozostaje celem
operacji wywiadowczych różnych służb specjalnych, zarówno z uwagi na pozycję polityczno-ekonomiczną w regionie, jak też ze względu na przynależność
do NATO i związaną z tym faktem rolą militarną.
Także, w związku z coraz bardziej masowym wykorzystywaniem systemów i sieci teleinformatycznych9 we wszystkich rodzajach działalności, problem występujących zagrożeń i sposobów przeciwdziałania im jest jednym
z kluczowych problemów związanych z elektronicznym przetwarzaniem danych.
W sumie, rozwój znaczenia informacji w życiu obywatela i państwa, wolność pozyskiwania i rozpowszechniania informacji, gwarantowana na mocy
art. 54 ust. 1 Konstytucji10 oraz powszechność przetwarzania danych
w systemach i sieciach teleinformatycznych, powoduje zarówno zwiększenie
skali zagrożeń, jak i zmniejsza możliwość bezpośredniej kontroli poszczególnych etapów procesu jej przetwarzania.
Do zagrożeń informacyjnych wpływających na stan bezpieczeństwa państwa i obywateli zalicza się m.in.11:
wia lub moralności publicznej” Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych otwarty do podpisu w Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966 r. (Dz. U. z 1977 r.
Nr 38, poz. 167).
9
Ustawa o ochronie informacji (art. 2 ust. 6) stanowi, że systemem teleinformatycznym
jest system, który tworzą urządzenia, narzędzia, metody postępowania i procedury stosowane przez wyspecjalizowanych pracowników, w sposób zapewniający wytwarzanie,
przechowywanie, przetwarzanie lub przekazywanie informacji. Natomiast siecią teleinformatyczną jest organizacyjne i techniczne połączenie systemów teleinformatycznych.
10
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, op. cit., s. 44.
11
P. Bączek, Zagrożenia informacyjne a bezpieczeństwo państwa polskiego, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2005, ISBN 83-73229-04-3, s. 72 i 73, dzieli zagroże12
· nieuprawnione ujawnienia informacji, tzw. „wycieki” lub „przecieki”
(pomyłkowe, polityczne, komercyjne – wynikające z chciwości, chęci
rewanżu, zastraszenia);
· naruszanie przez władze praw obywatelskich;
· asymetria w międzynarodowej wymianie informacji;
· działalność grup świadomie manipulujących przekazem informacji,
· niekontrolowany rozwój nowoczesnych technologii bioinformatycznych;
· przestępczość komputerową (naruszenie integralności danych przetwarzanych przez system teleinformatyczny – modyfikowanie, dodanie,
zniszczenie; nieuprawnione skopiowanie danych i wyprowadzenie ich
z miejsca pracy; specjalistyczne włamania do systemów komputerowych;
nieuprawniony dostęp do zasobów systemu dzięki ujawnieniu haseł innych użytkowników; zniszczenie elementów lub całości infrastruktury
technicznej systemu teleinformatycznego);
· cyberterroryzm (blokowanie dostępu do systemów, włamania do systemu, niszczenie lub destabilizacja systemu);
· walkę informacyjną;
· zagrożenia asymetryczne;
· szpiegostwo;
· nieodpowiednie warunki pracy urządzeń teleinformatycznych (np. wilgotność, temperatura);
· zagrożenia losowe (klęski żywiołowe, zakłócenia w telekomunikacji,
awaria zasilania, itp.);
· niezamierzone błędy, pomyłki i zaniedbania pracowników, defekty
sprzętu i oprogramowania.
Podstawowymi elementami aktualnie tworzącymi prawny system
bezpieczeństwa informacji w Polsce są (w kolejności ich uchwalenia):
· Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej – Ustawa z dnia 2 kwietnia
1997 r. (Dz. U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483, ze zmianami w 2006 i 2009 r.),
nia informacyjne na: zagrożenia losowe, tradycyjne, technologiczne, zagrożenia odnoszące się do praw obywatelskich oraz zagrożenia wynikające z niedostatecznych rozwiązań organizacyjnych i strukturalnych.
13
· Ustawa z dnia 6 września 2001 r. o dostępie do informacji publicznej
(Dz. U. z 2001 r. Nr 112, poz. 1198 z późn. zm.),
· Ustawa z dnia 5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji niejawnych
(Dz. U. z 2010 r. Nr 182, poz. 1228),
· ratyfikowane bilateralne umowy międzynarodowe o wzajemnej ochronie
informacji niejawnych12,
· umowy między Stronami Traktatu Północnoatlantyckiego oraz Unii Europejskiej13,
· inne ustawy odnoszące się do tego obszaru, a w szczególności:
§ Ustawa z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 2004 r. Nr 241, poz. 2416
z późn. zm.),
§ Ustawa z dnia 16 września 1982 r. o pracownikach urzędów państwowych (Dz. U. z 2001 r. Nr 86, poz. 953 z późn. zm.),
§ Ustawa z dnia 26 stycznia 1984 r. – Prawo prasowe (Dz. U. Nr 5,
poz. 24 z późn. zm.),
§ Ustawa z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji (Dz. U. z 2007 r. Nr 43,
poz. 277 z późn. zm.),
§ Ustawa z dnia 4 lutego 1999 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz. U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631 z późn. zm.),
12
Ratyfikowanymi bilateralnymi umowami międzynarodowymi o wzajemnej ochronie
informacji niejawnych są m.in. umowy z: Albanią, Bułgarią, Chorwacją, Czechami, Estonią, Finlandią, Francją, Hiszpanią, Łotwą, Norwegią, RFN, Rosją, Rumunią, Słowacją, Szwecją, Ukrainą, USA, Wielką Brytanią i Irlandią Północną oraz Włochami.
13
Dotyczy: 1) Umowy między Stronami Traktatu Północnoatlantyckiego z dnia 6 marca 1997 r. o ochronie informacji, sporządzonej w Brukseli (Dz. U. z 2000 r. Nr 64,
poz. 740), 2) Umowy Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego z dnia 19 października 1970 r. o przekazywaniu informacji technicznych dla celów obronnych, sporządzonej w Brukseli (Dz. U. z 2000 r. Nr 64, poz. 742), 3) Umowy z dnia 21 września
1960 r. o wzajemnej ochronie tajemnicy wynalazków dotyczących obronności,
w przypadku których zostały złożone wnioski o udzielenie patentów, sporządzonej
w Paryżu (Dz. U. z 2000 r. Nr 64, poz. 744), 4) Umowy między Stronami Traktatu Północnoatlantyckiego z dnia 18 czerwca 1964 r. o współpracy w dziedzinie informacji
atomowych, sporządzonej w Paryżu (Dz. U. z 2001 r. Nr 143, poz. 1594), oraz Traktatu
Akcesyjnego z dnia 16 kwietnia 2003 r. (Dz. U. z 2004 r. Nr 90, poz. 864 z późn. zm.)..
14
§ Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 88,
poz. 553 z późn. zm.),
§ Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego
(Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.),
§ Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny wykonawczy
(Dz. U. Nr 90, poz. 557 z późn. zm.),
§ Ustawa z dnia 25 czerwca 1997 r. o świadku koronnym (Dz. U.
z 2007 r. Nr 36, poz. 232 z późn. zm.),
§ Ustawa z dnia 22 sierpnia 1997 r. o ochronie osób i mienia (Dz. U.
z 2005 r. Nr 145, poz. 1221 z późn. zm.),
§ Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe (Dz. U. z 2002 r.
Nr 72, poz. 665 z późn. zm.),
§ Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych
(Dz. U. z 2002 r. Nr 101, poz. 926 z późn. zm.),
§ Ustawa z dnia 16 marca 2001 r. o Biurze Ochrony Rządu (Dz. U.
z 2004 r. Nr 163, poz. 1712 z późn. zm.),
§ Ustawa z dnia 6 lipca 2001 r. o gromadzeniu, przetwarzaniu
i przekazywaniu informacji kryminalnych (Dz. U. z 2010 r. Nr 29,
poz. 153),
§ Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. o ochronie baz danych (Dz. U z 2001 r.
Nr 128, poz. 1402 z późn. zm.),
§ Ustawa z dnia 24 sierpnia 2001 o Żandarmerii Wojskowej
i wojskowych organach porządkowych (Dz. U. z 2001 Nr 123,
poz. 1353 z późn. zm.),
§ Ustawa z dnia 6 września 2001 r. o dostępie do informacji publicznej
(Dz. U. z 2001 r. Nr 112, poz. 1198 z późn. zm.),
§ Ustawa z dnia 24 maja 2002 r. o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu (Dz. U. z 2010 r. Nr 29, poz. 154),
§ Ustawa z dnia 18 lipca 2002 r. o świadczeniu usług drogą elektroniczną (Dz. U. z 2002 r. Nr 144, poz. 1204 z późn. zm.),
§ Ustawa z dnia 12 czerwca 2003 r. – Prawo pocztowe (Dz. U. z 2008 r.
Nr 189, poz. 1159 z późn. zm.),
15
§ Ustawa z dnia 11 września 2003 r. o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych (Dz. U. z 2010 r. Nr 95, poz. 593 z późn. zm.),
§ Ustawa z dnia 16 lipca 2004 r. – Prawo telekomunikacyjne (Dz. U.
Nr 171, poz. 1800 z późn. zm.),
§ Ustawa z 9 czerwca 2006 r. o Centralnym Biurze Antykorupcyjnym
(Dz. U. z 2006 r. Nr 104, poz. 708 z późn. zm.),
§ Ustawa z 9 czerwca 2006 r. o SKW oraz SWW (Dz. U. z 2006 r.
Nr 104, poz. 710 i 711 z późn. zm.),
a także inne akty wykonawcze i przepisy resortowe dotyczące sfery
ochrony i dostępu do informacji niejawnych. M.in.:
§ Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z 25 sierpnia 2005 r.
w sprawie podstawowych wymagań bezpieczeństwa teleinformatycznego (Dz. U. z 2005 r. Nr 171, poz. 1433),
§ Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z 29 września 2005 r.
w sprawie trybu i sposobu przyjmowania, przewożenia, wydawania
i ochrony materiałów niejawnych (Dz. U. z 2005 r. Nr 200,
poz. 1650),
§ Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 1 czerwca 2010 r. w sprawie
organizacji i funkcjonowania kancelarii tajnych (Dz. U. z 2010 r.
Nr 114, poz. 765),
§ Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z 28 grudnia 2010 r. w sprawie przekazywania informacji, udostępniania dokumentów oraz
udzielania pomocy służbom i instytucjom uprawnionym do prowadzenia poszerzonych postępowań sprawdzających, kontrolnych postępowań sprawdzających oraz postępowań bezpieczeństwa przemysłowego (Dz. U. z 2010 r. Nr 258, poz. 1750),
§ Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z 28 grudnia 2010 r. w sprawie wzorów zaświadczeń stwierdzających odbycie szkolenia w zakresie ochrony informacji niejawnych oraz sposobu rozliczania kosztów
przeprowadzenia szkolenia przez Agencję Bezpieczeństwa Wewnętrznego lub Służbę Kontrwywiadu Wojskowego (Dz. U. z 2010 r.
Nr 258, poz. 1751),
16
§ Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z 28 grudnia 2010 r. w sprawie wzorów poświadczeń bezpieczeństwa (Dz. U. z 2010 r. Nr 258,
poz. 1752),
§ Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z 28 grudnia 2010 r. w sprawie wzoru decyzji o odmowie wydania poświadczenia bezpieczeństwa (Dz. U. z 2010 Nr 258, poz. 1753),
§ Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z 28 grudnia 2010 r. w sprawie wzoru decyzji o cofnięciu poświadczenia bezpieczeństwa (Dz. U.
z 2010 r. Nr 258, poz. 1754),
§ Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 5 kwietnia 2011 r. w sprawie
wzorów kwestionariusza bezpieczeństwa przemysłowego, świadectwa
bezpieczeństwa przemysłowego decyzji o odmowie wydania świadectwa bezpieczeństwa przemysłowego oraz decyzji o cofnięciu
świadectwa bezpieczeństwa przemysłowego (Dz. U. z 2011 r. Nr 86,
poz. 470),
§ Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 27 kwietnia 2011 r.
w sprawie przygotowania i przeprowadzania kontroli stanu zabezpieczenia informacji niejawnych (Dz. U. z 2011 Nr 93, poz. 541),
§ Wytyczne szefa ABW z dnia 31 grudnia 2010 r. w sprawie postępowania z informacjami niejawnymi międzynarodowymi,
§ Decyzja nr 165/MON Ministra Obrony Narodowej z dnia 29 kwietnia
2011 r. w sprawie sprawowania nadzoru nad ochroną informacji niejawnych w resorcie obrony narodowej.
Sformułowane w nich procedury postępowania można sprowadzić do
następujących zasad:
1. Ochronie podlegają wszystkie informacje niejawne, niezależnie od formy
i sposobu ich wyrażenia, a także będące w stadium ich przetwarzania;
2. Ograniczonego dostępu – zgodnie z jej intencją „Informacje niejawne
mogą być udostępnione wyłącznie osobie dającej rękojmię zachowania
17
tajemnicy i tylko w zakresie niezbędnym do wykonywania przez nią pracy na zajmowanym stanowisku” (art. 4 ust. 1 UoOIN) 14;
3. Dopuszczenie do pracy lub pełnienia służby na stanowiskach albo zlecenie prac związanych z dostępem do informacji niejawnych o klauzuli
„poufne” lub wyższej może nastąpić wyłącznie osobom posiadającym
poświadczenia bezpieczeństwa oraz przeszkolonym w zakresie ochrony
informacji niejawnych (art. 21 ust. 1 ww. ustawy);
4. Podporządkowania środków ochrony klauzuli informacji15, tzn. stosowane w oparciu o przepisy ustawy oraz wydanych do niej aktów wyko14
Mówiąc najprościej, rękojmia zachowania tajemnicy oznacza spełnienie ustawowych wymogów dla zapewnienia ochrony informacji niejawnych przed ich nieuprawnionym ujawnieniem m.in.: niekwestionowana lojalność wobec RP, niekaralność za
przestępstwa umyślne ścigane z oskarżenia publicznego, nienaganne zachowanie
w środowisku, zachowania seksualne, brak nałogów (spożywanie alkoholu, zażywanie
narkotyków) lub dolegliwości psychicznych, zrównoważenie psychiczne, uwarunkowania finansowe – posiadanie majątku nieprzekraczającego uzyskiwanych dochodów,
brak związków z osobami z tzw. grup ryzyka (czy nie ma powiązań bądź kontaktów
z obcymi służbami specjalnymi, grupami przestępczymi lub organizacjami wywrotowymi).
15
Klauzula tajności – stopień niejawności informacji lub materiału (dokumentu,
przedmiotu), który jednoznacznie określa też środki ochrony danej informacji. Rozporządzeniem Prezesa Rady Ministrów z dnia 13 sierpnia 2010 r. wprowadzono następujące zasady oznaczania klauzul tajności: „00” – dla klauzuli „ściśle tajne”; „0” – dla
klauzuli „tajne”, „Pf” – dla klauzuli „poufne”, i „Z” – dla klauzuli „zastrzeżone”. Możliwość stosowania klauzuli „ściśle tajne" została ograniczona do bardzo nielicznych informacji, których ujawnienie spowodowałoby wyjątkowo poważne szkody dla Polski,
a które dotyczą polityki międzynarodowej i obronności państwa, czynności operacyjnorozpoznawczych służb wywiadu i kontrwywiadu bądź też mają bezpośrednie znaczenie
dla niepodległości i porządku konstytucyjnego RP.
Z kolei definicja klauzuli „tajne" dotyczy informacji, których ujawnienie spowodowałoby poważne szkody dla państwa w obszarze polityki międzynarodowej, obronności,
ochrony suwerenności i porządku konstytucyjnego, interesów gospodarczych państwa,
a także działań operacyjno-rozpoznawczych służb do tego uprawnionych. Informacjom
niejawnym nadaje się zaś klauzulę „poufne", jeżeli ich nieuprawnione ujawnienie spowoduje szkodę dla Rzeczypospolitej Polskiej przez to, że: „1) utrudni prowadzenie bieżącej polityki zagranicznej Rzeczypospolitej Polskiej; 2) utrudni realizację przedsięwzięć obronnych lub negatywnie wpłynie na zdolność bojową Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej; 3) zakłóci porządek publiczny lub zagrozi bezpieczeństwu obywateli;
4) utrudni wykonywanie zadań służbom lub instytucjom odpowiedzialnym za ochronę
18
nawczych środki ochrony fizycznej16 i zasady bezpieczeństwa obiegu dokumentów muszą być adekwatne do klauzuli tajności wytwarzanych,
przetwarzanych, przekazywanych i przechowywanych informacji;
5. Dostosowania zakresu środków ochrony fizycznej do uwarunkowań
i specyfiki danej jednostki organizacyjnej (instytucji)17;
6. Podporządkowania środków ochrony klauzuli tajności informacji, poziomowi dostępu do nich zatrudnionych osób i faktycznie występujących
zagrożeń (stosowanie środków w szczególności chroniących przetwarzane informacje przed: a) działaniem obcych służb specjalnych, b) zamachem terrorystycznym lub sabotażem, c) kradzieżą lub zniszczeniem
materiału, próbą wejścia osób niepowołanych do pomieszczeń, w których
są przetwarzane informacje niejawne, d) nieuprawnionym dostępem do
informacji o wyższej klauzuli tajności, niż wynika to z posiadanych
uprawnień – art. 8 i 45 UoOIN)18;
bezpieczeństwa lub podstawowych interesów Rzeczypospolitej Polskiej; 5) utrudni wykonywanie zadań służbom lub instytucjom odpowiedzialnym za ochronę porządku publicznego, bezpieczeństwa obywateli lub ściganie sprawców przestępstw i przestępstw
skarbowych oraz organom wymiaru sprawiedliwości; 6) zagrozi stabilności systemu finansowego Rzeczypospolitej Polskiej; 7) wpłynie niekorzystnie na funkcjonowanie gospodarki narodowej”. Natomiast informacjom, którym nie nadano jednej z wymienionych klauzul tajności, a których „nieuprawnione ujawnienie może mieć szkodliwy
wpływ na wykonywanie przez organy władzy publicznej lub inne jednostki organizacyjne zadań w zakresie obrony narodowej, polityki zagranicznej, bezpieczeństwa publicznego, przestrzegania praw i wolności obywateli, wymiaru sprawiedliwości albo interesów ekonomicznych Rzeczypospolitej Polskiej”, nadaje się klauzulę „zastrzeżone”.
16
Przez ochronę fizyczną należy rozumieć zespół przedsięwzięć ochronnych realizowanych przez warty i służby wewnętrzne lub specjalistyczne uzbrojone formacje
ochronne przedsiębiorców, portierów i dozorców, a także psy wartownicze.
17
W myśl art. 1 ust. 2 ustawy jednostką organizacyjną są: 1) organa władzy publicznej
(Sejm, Senat, Prezydent RP, organa administracji rządowej, organa jednostek samorządu terytorialnego, sądy i trybunały, organa kontroli skarbowej), 2) jednostki organizacyjne podległe ministrowi ON lub przez niego nadzorowane, 3) jednostki Narodowego
Banku Polskiego, 4) inne niż wymienione państwowe osoby prawne, 4) jednostki podległe organom władzy publicznej lub przez nie nadzorowane, 5) przedsiębiorstwa zamierzające ubiegać się lub wykonujące na podstawie przepisów prawa zadania związane z dostępem do informacji niejawnych.
18
Stosownie do art. 46 ustawy – „W celu uniemożliwienia osobom nieuprawnionym
dostępu do informacji niejawnych o klauzuli „poufne" lub wyższej należy w szczegól19
7. Zakazu zmiany klauzuli tajności, tj. kontroli twórcy nad sposobem
ochrony informacji (osoba, która jest upoważniona do podpisania dokumentu lub oznaczenia innego niż dokument materiału, ma prawo do
przyznania klauzuli tajności, bez zgody tej osoby lub jej przełożonego
klauzula tajności nie może być obniżona ani zniesiona; art. 6 ust. 1, 2 i 3
UoOIN).
8. Informacje niejawne podlegają ochronie do czasu zniesienia lub zmiany
klauzuli tajności. Zniesienie lub zmiana klauzuli tajności są możliwe wyłącznie po wyrażeniu pisemnej zgody przez osobę, która ją ustanowiła,
albo jej przełożonego w przypadku ustania lub zmiany ustawowych przesłanek ochrony19.
9. Za ochronę informacji niejawnych odpowiedzialny jest kierownik jednostki organizacyjnej20, w której takie informacje są wytwarzane, przetwarzane lub przechowywane (Art. 14 UoOIN).
10. Kancelaria tajna stanowi wyodrębnioną komórkę organizacyjną, w zakresie ochrony informacji niejawnych podległą bezpośrednio pełnomocnikowi ochrony, obsługiwaną przez pracowników pionu ochrony, odpowiedzialną za właściwe rejestrowanie, przechowywanie, obieg i wydawanie takich materiałów uprawnionym osobom (art. 42 UoOIN)21.
ności: 1) zorganizować strefy ochronne; 2) wprowadzić system kontroli wejść i wyjść
ze stref ochronnych; 3) określić uprawnienia do przebywania w strefach ochronnych; 4)
stosować wyposażenie i urządzenia służące ochronie informacji niejawnych, którym
przyznano certyfikaty”.
19
Art. 7 ustawy określa jedyny rodzaj informacji podlegających ochronie bez względu
na upływ czasu, w stosunku do których zniesienie klauzuli tajności w trybie określonym w art. 6 nie będzie możliwe. Są to informacje mogące identyfikować funkcjonariuszy, żołnierzy lub pracowników służb i instytucji uprawnionych do wykonywania
czynności operacyjno-rozpoznawczych, a także osoby udzielające pomocy w wykonywaniu tych czynności.
20
Kierownikiem jednostki może tu być: właściciel, dyrektor, dowódca, komendant,
rektor, a w podmiotach prawa handlowego – zarząd.
21
Sprawy związane z organizacją i funkcjonowaniem kancelarii tajnych reguluje
szczegółowo, wymienione wcześniej, Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 1 czerwca 2010 r. w sprawie organizacji i funkcjonowania kancelarii tajnych (Dz. U. z 2010 r.
Nr 114, poz. 765).
20
Zgodnie z wytycznymi Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, której
szef pełni funkcję krajowej władzy bezpieczeństwa (art. 11 ust. 1 ustawy)22, aby
skutecznie chronić informacje, trzeba przede wszystkim opracować i wdrożyć
odpowiedni plan ochrony informacji, a pierwszym krokiem, jaki należy podjąć,
jest stworzenie wykazu informacji, które mają być chronione. Kolejnym zaś
etapem jest opracowanie procedur oraz stworzenie instrukcji dla ochrony
informacji. Następnie trzeba wyznaczyć osoby z dostępem do informacji
niejawnych oraz techniczne zabezpieczenie systemów, w których dokonuje się
przetwarzanie informacji.
Na system ochrony (bezpieczeństwa) informacji niejawnych w RP składa
się zaś sześć podsystemów zadaniowo-funkcyjnych. Są to:
· bezpieczeństwo osobowe, które obejmuje: kwestię dostępu do informacji
niejawnych i regulacje związane z prowadzeniem postępowań sprawdzających osób ubiegających się o dostęp do takich informacji,
· szkolenia23,
· bezpieczeństwo przemysłowe24,
22
W odniesieniu do Ministerstwa Obrony Narodowej, jednostek organizacyjnych podległych lub nadzorowanych przez Ministra Obrony Narodowej, ataszatów obrony
w placówkach zagranicznych oraz wobec żołnierzy w służbie czynnej wyznaczonych
na stanowiska służbowe w innych niż wymienione jednostkach organizacyjnych, szef
ABW pełni tę funkcję za pośrednictwem Szefa Służby Kontrwywiadu Wojskowego
(art. 11 ust. 3 ustawy). Do organów państwowych i instytucji wykonujących zadania
w zakresie ochrony informacji niejawnych należą nadto: Komitet Ochrony Informacji
Niejawnych działający przy Radzie Ministrów, Najwyższa Izba Kontroli.
23
Zgodnie z art. l9 UoOIN szkolenie w zakresie ochrony informacji przeprowadza się
w celu zapoznania z: 1) przepisami dotyczącymi ochrony informacji niejawnych oraz
odpowiedzialności karnej, dyscyplinarnej i służbowej za ich naruszenie, w szczególności za nieuprawnione ujawnienie informacji niejawnych; 2) zasadami ochrony informacji niejawnych w zakresie niezbędnym do wykonywania pracy lub pełnienia służby,
z uwzględnieniem zasad zarządzania ryzykiem bezpieczeństwa informacji niejawnych,
w szczególności szacowania ryzyka; 3) sposobami ochrony informacji niejawnych oraz
postępowania w sytuacjach zagrożenia dla takich informacji lub w przypadku ich ujawnienia. Szkolenie przeprowadza się nie rzadziej niż raz na 5 lat.
24
Bezpieczeństwo przemysłowe to wszelkie działania związane z zapewnieniem
ochrony informacji niejawnych udostępnianych przedsiębiorcy, jednostce naukowej lub
badawczo-rozwojowej w związku z umową lub zadaniem wykonywanym na podstawie
przepisów prawa. Przedmiotem bezpieczeństwa przemysłowego są informacje niejawne
21
· ewidencje, przechowywanie i udostępnianie akt sprawdzających,
· kancelarie tajne i środki bezpieczeństwa fizycznego, odnoszące się do
wskazań gdzie i w jaki sposób można przechowywać te informacje,
· ochrona informacji niejawnych międzynarodowych25.
Pewne zasady ochrony informacji niejawnych i innych prawnie
chronionych zawarte są również w innych ustawach; m.in. w: Kodeksie
postępowania administracyjnego26, Kodeksie postępowania cywilnego27,
Ustawie o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej28,
Ustawie o pracownikach urzędów państwowych29, Ustawie – Prawo prasowe30,
Ustawie o Państwowej Inspekcji Sanitarnej31 , Ustawie o Policji32, Ustawie
o Straży Granicznej33, Ustawie o radiofonii i telewizji34, Ustawie o Najwyższej
o różnych poziomach klauzul – stanowiące zarówno tajemnicę państwową, jak i służbową, łącznie z systemem organizacyjno-technicznym ich ochrony.
25
Informacje niejawne międzynarodowe – to informacje pochodzące od podmiotów
zagranicznych lub wytwarzane w ich interesie, które na podstawie zobowiązań przyjętych przez RP – wymagają ochrony przed nieuprawnionym dostępem lub ujawnieniem
na poziomie jednoznacznym wskazanym poprzez odwołanie się do klauzul tajności obowiązujących w RP. Informacją niejawną międzynarodową jest także polska informacja
niejawna, jeżeli zostaje udostępniona partnerowi zagranicznemu.
26
Ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnego (Dz. U.
z 2000 r. Nr 98, poz. 1071 z późn. zm.).
27
Ustawa z dnia 1 grudnia 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 1964 r.
Nr 43, poz. 296 z późn. zm.).
28
Ustawa o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 21 listopada 1967 r. (Dz. U. z 2004 r. Nr 241, poz. 2416 z późn. zm.).
29
Ustawa o pracownikach urzędów państwowych z dnia 16 września 1982 r. (Dz. U.
z 2001 r. Nr 86, poz. 953 z późn. zm.).
30
Ustawa z dnia 26 stycznia 1984 r. – Prawo prasowe (Dz. U. z 1984 r. Nr 5, poz. 24
z późn. zm.).
31
Ustawa z dnia 4 maja 2006 r o Państwowej Inspekcji Sanitarnej (Dz. U. z 2006 r.
Nr 122, poz. 851 z późn. zm.).
32
Ustawa z dnia 6 kwietnia 1990 o Policji (Dz. U. z 2007 r. Nr 43, poz. 277 z późn.
zm.).
33
Ustawa o Straży Granicznej z dnia 12 października 1990 r. (Dz. U. z 2005 r. Nr 234,
poz. 1997 z późn. zm.).
34
Ustawa o radiofonii i telewizji z dnia 29 grudnia 1992 r. (Dz. U. z 2004 r. Nr 253,
poz. 2531 z późn. zm.).
22
Izbie Kontroli35, Ustawie o zasadach ewidencji i identyfikacji podatników
i płatników36, Ustawie o wykonywaniu mandatu posła i senatora37, Ustawie
o niektórych uprawnieniach pracowników urzędu obsługującego ministra
właściwego do spraw wewnętrznych oraz funkcjonariuszy i pracowników
urzędów nadzorowanych przez tego ministra38, Ustawie o komercjalizacji
i prywatyzacji39, Kodeksie postępowania karnego40, Ustawie o świadku
koronnym41, Ustawie o Trybunale Konstytucyjnym42, Ustawie – Prawo
bankowe43, Ustawie o ochronie danych osobowych 44, Ustawie o Instytucie
Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi
Polskiemu45, Ustawie o pracownikach sądów i prokuratury46, Ustawie
35
Ustawa o Najwyższej Izbie Kontroli z dnia 23 grudnia 1994 r. (Dz. U. z 2007 r.
Nr 231, poz. 1701 z późn. zm.).
36
Ustawa z dnia 13 grudnia 2004 r. o zasadach ewidencji i identyfikacji podatników
i płatników (Dz. U. z 2004 r. Nr 269, poz. 2681 z późn. zm.).
37
Ustawa z dnia 9 maja 1996 r. o wykonywaniu mandatu posła i senatora (Dz. U.
z 2003 r. Nr 221, poz. 2199 z późn. zm.).
38
Ustawa z dnia 21 czerwca 1996 r. o urzędzie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji.
39
Ustawa z dnia 30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji (Dz. U. z 2002 r.
Nr 171, poz. 1397 z późn. zm.).
40
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. z 1997 r.
Nr 89, poz. 555 z późn. zm.).
41
Ustawa z dnia 12 lutego 2007 r. o świadku koronnym (Dz. U. z 2007 r. Nr 36,
poz. 232), Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o ograniczeniu prowadzenia działalności
gospodarczej przez osoby pełniące funkcje publiczne (Dz. U. z 2006 r. Nr 216,
poz. 1584; z 2008 r. Nr 223, poz. 1458 oraz z 2009 r. Nr 178, poz. 1375) oraz ustawa
z dnia 25 czerwca 2010 r. o sporcie (Dz. U. z 2010 r. Nr 127, poz. 857).
42
Ustawa z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjny (Dz. U. z 1997 r.
Nr 102, poz. 643 z późn. zm.).
43
Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe (Dz. U. z 2002 r. Nr 72, poz. 665
z późn. zm.).
44
Ustawa z dnia 17 czerwca 2002 r. o ochronie danych osobowych (Dz. U. z 2002 r.
Nr 101, poz. 926 z późn. zm.).
45
Ustawa z dnia 18 grudnia 1998 r. o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania
Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu (Dz. U. z 2007 r. Nr 63, poz. 424. z późn.
zm.).
46
Ustawa z dnia 18 grudnia 1998 r. o pracownikach sądów i prokuratury. (Dz. U.
z 1998 r. Nr 162, poz. 1125 z późn. zm.).
23
o Inspekcji Handlowej47, Ustawie o Biurze Ochrony Rządu48, Ustawie
o gromadzeniu, przetwarzaniu i przekazywaniu informacji kryminalnych 49,
Ustawie – Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia50, Ustawie
o Żandarmerii Wojskowej i wojskowych organach porządkowych 51, Ustawie
o dostępie do informacji publicznej52, Ustawie o Agencji Bezpieczeństwa
Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu53, Ustawie – Prawo o postępowaniu
przed sądami administracyjnymi54, Ustawie – Prawo pocztowe55, Ustawie o
służbie wojskowej żołnierzy zawodowych56, Ustawie – Prawo
telekomunikacyjne57, Ustawie o Centralnym Biurze Antykorupcyjnym58,
Ustawie o Służbie Kontrwywiadu Wojskowego oraz Służbie Wywiadu
Wojskowego59, Ustawie o ujawnianiu informacji o dokumentach organów
47
Ustawa z dnia 1 grudnia 2000 r. o Inspekcji Handlowej (Dz. U. z 2009 r. Nr 151,
poz. 1219).
48
Ustawa z dnia 16 marca 2001 r. o Biurze Ochrony Rządu (Dz. U. z 2004 r. Nr 163,
poz. 1712 z późn. zm.).
49
Ustawa z dnia 6 lipca 2001 r. o gromadzeniu, przetwarzaniu i przekazywaniu informacji kryminalnych (Dz. U. z 2010 r. Nr 29, poz. 153).
50
Ustawa z dnia 24 sierpnia 2001 r. – Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia
(Dz. U. z 2008 r. Nr 133, poz. 848 z późn. zm.).
51
Ustawa z dnia 24 sierpnia 2001 r. o Żandarmerii Wojskowej i wojskowych organach
porządkowych (Dz. U. z 2001 r. Nr 123, poz. 1353 z późn. zm.).
52
Ustawa z dnia 6 września 2001 r. o dostępie do informacji publicznej (Dz. U. z
2001 r. Nr 112, poz. 1198 z późn. zm.).
53
Ustawa z dnia 9 lutego 2010 r. o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu (Dz. U. z 2010 r. Nr 29, poz. 154).
54
Ustawa z dnia 30 sierpnia 2002 r. – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (Dz. U. Nr 153 poz. 1270 z późn. zm.).
55
Ustawa z dnia 12 czerwca 2003 r. – Prawo pocztowe (Dz. U. z 2008 r. Nr 189,
poz. 1159, z 2009 r. Nr 18, poz. 97 i Nr 168, poz. 1323 oraz z 2010 r. Nr 47, poz. 278).
56
Ustawa z dnia 11 września 2003 r. o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych
(Dz. U. z 2010 r. Nr 95, poz. 593, Nr 107, poz. 679, Nr 113, poz. 745 i Nr 127,
poz. 857).
57
Ustawa z dnia 16 lipca 2004 r. Prawo telekomunikacyjne (Dz. U. z 2004 r. Nr 171,
poz. 1800 z późn. zm.).
58
Ustawa z dnia 9 czerwca 2006 r. o Centralnym Biurze Antykorupcyjnym (Dz. U.
z 2006 r. Nr 104, poz. 708 z późn. zm.).
59
Ustawa z dnia 9 czerwca 2006 r. o Służbie Kontrwywiadu Wojskowego oraz Służbie
Wywiadu Wojskowego (Dz. U. z 2006 r. Nr 104, poz. 709); ustawa z dnia 18 października 2006 r. o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa
24
bezpieczeństwa państwa z lat 1944-1990 oraz treści tych dokumentów60,
Ustawie o Służbie Celnej61, Ustawie o Służbie Więziennej62, Ustawie
o udostępnianiu informacji gospodarczych i wymianie danych gospodarczych63.
Bibliografia
1.
2.
3.
4.
5.
6.
P. Bączek, Zagrożenia informacyjne a bezpieczeństwo Państwa Polskiego,
Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2005, ISBN 83-73229-04-3.
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, wprowadzenie Marta Derlatka,
LexisNexis, Warszawa 2011, ISBN 978-83-762064-3-1.
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U.
z 1997 r. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnego (Dz. U. z 2000 r. Nr 98, poz. 1071 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 1 grudnia 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego
(Dz. U. z 1964 r. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U.
z 1997 r. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.).
z lat 1944-1990 oraz treści tych dokumentów (Dz. U. z 2006 r. Nr 218, poz. 1592);
ustawa o Rzeczniku Praw Obywatelskich, z dnia 15 lipca 1987 r. (Dz. U. z 2001 r.
Nr 14, poz. 147 oraz z 2007 r. Nr 25, poz. 162); ustawa z dnia 24 kwietnia 2009 r.
o zmianie ustawy – Prawo telekomunikacyjne oraz niektórych innych ustaw (Dz. U.
z 2009 r. Nr 85, poz. 716).
60
Ustawa z dnia 18 października 2006 r. o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944-1990 oraz treści tych dokumentów (Dz. U.
z 2007 r. Nr 63, poz. 425 z późn. zm.).
61
Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o Służbie Cywilnej (Dz. U. z 2009 r. Nr 168, poz.
323 i Nr 201, poz. 1540).
62
Ustawa z dnia 9 kwietnia 2010 r. o Służbie Więziennej (Dz. U. z 2010 r. Nr 79,
poz. 523).
63
Ustawa z dnia 9 kwietnia 2010 r. o udostępnianiu informacji gospodarczych i wymianie danych gospodarczych (Dz. U. z 2010 r. Nr 81, poz. 530).
25
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
26
Ustawa z dnia 24 sierpnia 2001 r. – Kodeks postępowania w sprawach
o wykroczenia (Dz. U. z 2008 r. Nr 133, poz. 848 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz. U. z 1997 r. Nr 88,
poz. 553 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U.
z 1997 r. 0Nr 89, poz. 555 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny wykonawczy (Dz. U.
z 1997 r. Nr 90, poz. 557 z późn. zm.).
Ustawa z 26 stycznia 1984 roku – Prawo prasowe (Dz. U. z 1984 r. Nr 5,
poz. 24 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe (Dz. U. z 2002 r.
Nr 72, poz. 665 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 30 sierpnia 2002 r. – Prawo o postępowaniu przed sądami
administracyjnymi (Dz. U. z 2002 r. Nr 153 poz. 1270 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 12 czerwca 2003 r. – Prawo pocztowe (Dz. U. z 2008 r.
Nr 189, poz. 1159, z 2009 r. Nr 18, poz. 97 i Nr 168, poz. 1323 oraz
z 2010 r. Nr 47, poz. 278.).
Ustawa z dnia 16 lipca 2004 r. – Prawo telekomunikacyjne (Dz. U.
z 2004 r. Nr 171, poz. 1800 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 24 kwietnia 2009 r. o zmianie ustawy – Prawo telekomunikacyjne oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2009 r. Nr 85, poz. 716).
Ustawa z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony
Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 2004 r. Nr 241, poz. 2416 z późn.
zm.).
Ustawa z dnia 16 września 1982 r. o pracownikach urzędów państwowych
(Dz. U. z 2001 r. Nr 86, poz. 953 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich (Dz. U.
z 2001 r. Nr 14, poz. 147 oraz z 2007 r. Nr 25, poz. 162).
Ustawa z dnia 6 kwietnia 1990 o Policji (Dz. U. z 2007 r. Nr 43, poz. 277
z późn. zm.).
Ustawa z dnia 12 października 1990 r. o Straży Granicznej (Dz. U.
z 2005 r. Nr 234, poz. 1997 z późn. zm.).
22. Ustawa z dnia 29 grudnia 1992 r. o radiofonii i telewizji (Dz. U. z 2004 r.
Nr 253, poz. 2531 z późn. zm.).
23. Ustawa z dnia 23 grudnia 1994 r. o Najwyższej Izbie Kontroli (Dz. U.
z 2007 r. Nr 231, poz. 1701 z późn. zm.).
24. Ustawa z dnia 9 maja 1996 r. o wykonywaniu mandatu posła i senatora
(Dz. U. z 2003 r. Nr 221, poz. 2199 z późn. zm.).
25. Ustawa z dnia 21 czerwca 1996 r. o urzędzie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji (Dz. U. z 1996 r. Nr 106, poz. 491).
26. Ustawa z dnia 30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji (Dz. U.
z 2002 r. Nr 171, poz. 1397 z późn. zm.).
27. Ustawa z dnia 25 czerwca 1997 r. o świadku koronnym (Dz. U. z 2007 r.
Nr 36, poz. 232 z późn. zm.).
28. Ustawa z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjny (Dz. U.
z 1997 r. Nr 102, poz. 643 z późn. zm.).
29. Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o ograniczeniu prowadzenia działalności
gospodarczej przez osoby pełniące funkcje publiczne (Dz. U. z 2006 r.
Nr 216, poz. 1584; z 2008 r. Nr 223, poz. 1458 oraz z 2009 r. Nr 178,
poz. 1375).
30. Ustawa z dnia 22 sierpnia 1997 r. o ochronie osób i mienia (Dz. U.
z 2005 r. Nr 145, poz. 1221 z późn. zm.).
31. Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych (Dz. U.
z 2002 r. Nr 101, poz. 926 z późn. zm.).
32. Ustawa z dnia 18 grudnia 1998 r. o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu (Dz. U. z 2007 r.
Nr 63, poz. 424. z późn. zm.).
33. Ustawa z dnia 18 grudnia 1998 r. o pracownikach sądów i prokuratury.
(Dz. U. z 1998 r. Nr 162, poz. 1125 z późn. zm.).
34. Ustawa z dnia 4 lutego 1999 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych
(Dz. U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631 z późn. zm.).
35. Ustawa z dnia 1 grudnia 2000 r. o Inspekcji Handlowej (Dz. U. z 2009 r.
Nr 151, poz. 1219).
36. Ustawa z dnia 16 marca 2001 r. o Biurze Ochrony Rządu (Dz. U. z 2004 r.
Nr 163, poz. 1712 z późn. zm.).
27
37. Ustawa z dnia 6 lipca 2001 r. o gromadzeniu, przetwarzaniu i przekazywaniu informacji kryminalnych (Dz. U. z 2010 r. Nr 29, poz. 153).
38. Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. o ochronie baz danych (Dz. U z 2001 r.
Nr 128, poz. 1402 z późn. zm.).
39. Ustawa z dnia 24 sierpnia 2001 r. o Żandarmerii Wojskowej i wojskowych
organach porządkowych (Dz. U. z 2001 r. Nr 123, poz. 1353 z późn. zm.).
40. Ustawa z dnia 6 września 2001 r. o dostępie do informacji publicznej
(Dz. U. z 2001 r. Nr 112, poz. 1198 z późn. zm.).
41. Ustawa z dnia 6 września 2001 r. o dostępie do informacji publicznej
(Dz. U. z 2001 r. Nr 112, poz. 1198 z późn. zm.).
42. Ustawa z dnia 17 czerwca 2002 r. o ochronie danych osobowych (Dz. U.
z 2002 r. Nr 101, poz. 926 z późn. zm.).
43. Ustawa z dnia 24 maja 2002 r. o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego
oraz Agencji Wywiadu (Dz. U. z 2010 r. Nr 29, poz. 154).
44. Ustawa z dnia 18 lipca 2002 r. o świadczeniu usług drogą elektroniczną
(Dz. U. z 2002 r. Nr 144, poz. 1204 z późn. zm.).
45. Ustawa z dnia 11 września 2003 r. o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych (Dz. U. z 2010 r. Nr 95, poz. 593, Nr 107, poz. 679, Nr 113,
poz. 745 i Nr 127, poz. 857).
46. Ustawa z dnia 13 grudnia 2004 r. o zasadach ewidencji i identyfikacji podatników i płatników (Dz. U. z 2004 r. Nr 269, poz. 2681 z późn. zm.).
47. Ustawa z dnia 12 lutego 2007 r. o świadku koronnym (Dz. U. z 2007 r.
Nr 36, poz. 232).
48. Ustawa z dnia 4 maja 2006 r o Państwowej Inspekcji Sanitarnej (Dz. U.
z 2006 r. Nr 122, poz. 851 z późn. zm.).
49. Ustawa z dnia 9 czerwca 2006 r. o Centralnym Biurze Antykorupcyjnym
(Dz. U. z 2006 r. Nr 104, poz. 708 z późn. zm.).
50. Ustawa z dnia 9 czerwca 2006 r. o Służbie Kontrwywiadu Wojskowego
oraz Służbie Wywiadu Wojskowego (Dz. U. z 2006 r. Nr 104, poz. 709).
51. Ustawa z 9 czerwca 2006 r. o SKW oraz SWW (Dz. U. z 2006 r. Nr 104,
poz. 710 i 711 z późn. zm.).
28
52. Ustawa z dnia 18 października 2006 r. o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944-1990 oraz treści tych
dokumentów (Dz. U. z 2007 r. Nr 63, poz. 425 z późn. zm.).
53. Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o Służbie Cywilnej (Dz. U. z 2009 r.
Nr 168, poz. 1323 i Nr 201, poz. 1540).
54. Ustawa z dnia 9 lutego 2010 r. o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego
oraz Agencji Wywiadu (Dz. U. z 2010 r. Nr 29, poz. 154).
55. Ustawa z dnia 9 kwietnia 2010 r. o Służbie Więziennej (Dz. U. z 2010 r.
Nr 79, poz. 523).
56. Ustawa z dnia 9 kwietnia 2010 r. o udostępnianiu informacji gospodarczych i wymianie danych gospodarczych (Dz. U. z 2010 r. Nr 81,
poz. 530).
57. Ustawa z dnia 25 czerwca 2010 r. o sporcie (Dz. U. z 2010 r. Nr 127,
poz. 857).
58. Ustawa z dnia 5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji niejawnych (Dz. U.
z 2010 r. Nr 182, poz. 1228).
59. Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z 25 sierpnia 2005 r. w sprawie
podstawowych wymagań bezpieczeństwa teleinformatycznego (Dz. U.
z 2005 r. Nr 171, poz. 1433).
60. Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z 29 września 2005 r. w sprawie
trybu i sposobu przyjmowania, przewożenia, wydawania i ochrony materiałów niejawnych (Dz. U. z 2005 r. Nr 200, poz. 1650).
61. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 1 czerwca 2010 r. w sprawie organizacji i funkcjonowania kancelarii tajnych (Dz. U. z 2010 r. Nr 114,
poz. 765).
62. Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z 28 grudnia 2010 r. w sprawie
przekazywania informacji, udostępniania dokumentów oraz udzielania
pomocy służbom i instytucjom uprawnionym do prowadzenia poszerzonych postępowań sprawdzających, kontrolnych postępowań sprawdzających oraz postępowań bezpieczeństwa przemysłowego (Dz. U. z 2010 r.
Nr 258, poz. 1750).
63. Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z 28 grudnia 2010 r. w sprawie
wzorów zaświadczeń stwierdzających odbycie szkolenia w zakresie
29
64.
65.
66.
67.
68.
69.
70.
71.
72.
73.
30
ochrony informacji niejawnych oraz sposobu rozliczania kosztów przeprowadzenia szkolenia przez Agencję Bezpieczeństwa Wewnętrznego lub
Służbę Kontrwywiadu Wojskowego (Dz. U. z 2010 r. Nr 258, poz. 1751).
Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z 28 grudnia 2010 r. w sprawie
wzorów poświadczeń bezpieczeństwa (Dz. U. z 2010 r. Nr 258,
poz. 1752).
Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z 28 grudnia 2010 r. w sprawie
wzoru decyzji o odmowie wydania poświadczenia bezpieczeństwa (Dz. U.
z 2010 r. Nr 258, poz. 1753).
Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z 28 grudnia 2010 r. w sprawie
wzoru decyzji o cofnięciu poświadczenia bezpieczeństwa (Dz. U. z 2010 r.
Nr 258, poz. 1754).
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 5 kwietnia 2011 r. w sprawie wzorów kwestionariusza bezpieczeństwa przemysłowego, świadectwa bezpieczeństwa przemysłowego decyzji o odmowie wydania świadectwa bezpieczeństwa przemysłowego oraz decyzji o cofnięciu świadectwa bezpieczeństwa przemysłowego (Dz. U. z 2011 r. Nr 86, poz. 470).
Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 27 kwietnia 2011 r.
w sprawie przygotowania i przeprowadzania kontroli stanu zabezpieczenia
informacji niejawnych (Dz. U. z 2011 r. Nr 93, poz. 541).
Traktat Akcesyjny z dnia 16 kwietnia 2003 r. (Dz. U. z 2004 r. Nr 90, poz.
64 z późn. zm.).
Konwencja z dnia 4 listopada 1950 r o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności sporządzona w Rzymie (Dz. U. z 1993 r. Nr 61,
poz. 284 z późn. zm.).
Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych otwarty do
podpisu w Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966 r. (Dz. U. z 1977 r. Nr 38,
poz. 167).
Umowa między Stronami Traktatu Północnoatlantyckiego z dnia 6 marca
1997 r. o ochronie informacji, sporządzona w Brukseli (Dz. U. z 2000 r.
Nr 64, poz. 740).
Umowa z dnia 21 września 1960 r. o wzajemnej ochronie tajemnicy wynalazków dotyczących obronności, w przypadku których zostały złożone
74.
75.
76.
77.
wnioski o udzielenie patentów, sporządzona w Paryżu (Dz. U. z 2000 r.
Nr 64, poz. 744).
Umowa między Stronami Traktatu Północnoatlantyckiego z dnia
18 czerwca 1964 r. o współpracy w dziedzinie informacji atomowych, sporządzona w Paryżu (Dz. U. z 2001 r. Nr 143, poz. 1594).
Umowa Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego z dnia 19 października 1970 r. o przekazywaniu informacji technicznych dla celów obronnych, sporządzona w Brukseli (Dz. U. z 2000 r. Nr 64, poz. 742).
Wytyczne szefa ABW z dnia 31 grudnia 2010 r. w sprawie postępowania
z informacjami niejawnymi międzynarodowymi.
Decyzja nr 165/MON Ministra Obrony Narodowej z dnia 29 kwietnia
2011 r. w sprawie sprawowania nadzoru nad ochroną informacji niejawnych w resorcie obrony narodowej.
31
PAWEŁ PAJORSKI
Czy czeka nas renesans terroryzmu lewackiego?
Panuje dzisiaj powszechne przekonanie, że wraz z upadkiem państw komunistycznych, na czele z ZSRS, komunizm definitywnie się skończył. Wyprowadzono sztandar PZPR z Sali Kongresowej w Warszawie i komuniści
w niesławie opuścili „arenę dziejów”. Nic bardziej błędnego. Obalenie muru
berlińskiego czy ogłoszenie w telewizji w 1989 roku przez znaną aktorkę końca
ery komunizmu, to były wielkie spektakle medialne świadczące o skuteczności
oddziaływania komunistycznej propagandy. Komunizm nie tylko nie upadł,
wręcz przeciwnie, przybiera swą współczesną postać1. Doszło do przeobrażenia
się komunizmu, do jego mutacji w kierunku „neomarksizmu” 2, bądź „altermarksizmu”. Wprawdzie w literaturze przedmiotu przyjęło się ugrupowania
skrajnej lewicy dzielić na3:
- marksistowskie,
- maoistowskie,
- trockistowskie,
- guevarystowskie,
- nowolewicowe,
- anarchistyczne,
jednakże klasyfikacja taka nie jest w pełni adekwatna do założenia istnienia
odmienności i różnic między nimi. W zasadzie o odrębnych doktrynach, w tym
przypadku, możemy mówić tylko na przykładzie anarchistów i marksistów.
1
T. Rynkiewicz, Rewolucja nowej generacji, „Nasz Dziennik”, Sobota-Niedziela,
7-8 listopada 2009, Nr 262 (3583).
2
Neomarksizm – kierunek filozoficzny, odrzucający leninowską interpretację marksizmu, popularny w drugiej połowie XX wieku w krajach zachodnich. Starał się interpretować marksizm w duchu Hegla. Inspirował ruchy alternatywne, anarchistyczne i lewicowe.
3
K. Karolczak, Encyklopedia terroryzmu, Oficyna Wydawnicza SPAR, Warszawa
1995, ISBN 83-86625-31-7, s. 15.
32
Myśl maoistowska, trockistowska, guevarystowska, nowolewicowa – to przecież tylko kolejne mutacje marksizmu4.
Elementy czysto marksistowskiej tradycji odnaleźć można w programach
niektórych ugrupowań separatystycznych, łączących hasła wyzwolenia społecznego z hasłami wyzwolenia narodowego (IRA, Front Wyzwolenia Quebecu
(franc. Front de Libération du Québec – FLQ), Ludowo-Demokratyczny Front
Wyzwolenia Palestyny)5. Natomiast elementy maoistowskie to domena ugrupowań działających w krajach najsłabiej rozwiniętych, w których rolnictwo stanowi podstawę narodowej gospodarki, a chłopstwo jest jednocześnie najliczniejszą i najuboższą grupą społeczną6. Tu transparentnym przykładem jest
„Świetlisty Szlak” (hiszp. Sendero Luminoso) działający na terytorium Peru.
Z kolei trockistowskie idee globalnej rewolucji permanentnej znalazły zwolenników w Europie i Ameryce Łacińskiej (np. Rewolucyjne Siły Ludowe w Argentynie). Do ugrupowań „gueverystowskich” zaliczyć należy przede wszystkim te, które przejęły od autora Wojny partyzanckiej ideę „foco” czyli „ogniska
zapalnego”, od którego to może rozpocząć się rewolucja7. Przykładem takiego
ugrupowania będzie tu urugwajskie Tupamaros. Wydawać by się mogło, że idei
„foco” hołdowały głównie organizacje latynoamerykańskie chcące żywcem
przenieść na swój grunt doświadczenie rewolucji kubańskiej. Nic bardziej
błędnego. Na zachodzie Europy tzw. „miejscy partyzanci”, których korzenie
stanowiło zafascynowane postacią Ernesto Rafaela Guevara de la Serna (znanego powszechnie jako Ernesto Che Guevara i posługującego się pseudonimem
Fernando Sacamuelas „pokolenie 68”), stosowali podobne metody walki.
Organizacje nowolewicowe, przejawiające w swej idei fascynację poglądami takich postaci jak Frantz Fanon, Ernesto Che Guevara czy też Mao Tsetung, stały się „kuźnią” terrorystów. To właśnie z nurtu nowej lewicy wywodzi
się większość ugrupowań terrorystycznych działających w wysokorozwiniętych
krajach zachodnich. Należą do nich np. Czerwone Brygady, które, wydawać by
się mogło, zostały zlikwidowane w latach 80. ubiegłego wieku. Jednakże
4
Ibidem, s. 15.
Por. Ibidem, s. 15.
6
Ibidem, s. 15.
7
Ibidem, s. 16.
5
33
w styczniu 2010 r. we Włoszech zostało aresztowanych dwóch przedstawicieli
progenitury nowolewicowego terroryzmu. Byli to 39-letni Manolo Morlacchi,
syn współzałożyciela Czerwonych Brygad oraz 34-letni Costantino Virgilio,
u którego znaleziono pliki określone jako „komputerowy podręcznik dla rewolucjonistów”. Do nowolewicowych organizacji terrorystycznych należą również
Frakcja Czerwonej Armii, która wprawdzie w 1998 r. ogłosiła oficjalnie samorozwiązanie, jednakże pojawiają się nowe fakty.
Oto na przykład, w dniu 19 grudnia 2008 roku, wyszedł z więzienia na
wolność, po 26 latach spędzonych za kratkami, skazany na sześciokrotne dożywocie (9 morderstw i 11 prób) Christian Klar. Natomiast 20 czerwca 2011
roku wyszła na wolność po 18 latach więzienia, skazana na dożywocie (potrójne morderstwo i zamach terrorystyczny), Birgit Hogefeld. Czy będzie „ciągnęło wilka do lasu”, okaże się pewnie niebawem. Czy żyjące ikony lewackiego terroryzmu pociągną za sobą kolejnych zwolenników radykalnych metod
ustanawiania sprawiedliwości społecznej? Czas pokaże. Kolejną, tego typu organizacją, jest Japońska Armia Czerwona, znana także jako Anti-Imperialist International Brigade, wywodząca się z Japońskiej Ligi Komunistycznej. Jej założycielka, Fusako Shigenobu, w 2001 r., już z więziennej celi (aresztowana
dopiero w listopadzie 2000 r. po aż 25 latach ukrywania się!), wydała polecenie
rozwiązania organizacji. Jednakże dzisiaj, byli członkowie Japońskiej Armii
Czerwonej aktywnie uczestniczą w ruchu antyglobalistów, który to Ruch –
niewykluczone – iż uzna, że istnieje potrzeba utworzenia własnego zbrojnego
ramienia w obliczu policyjnych „represji ” na oprotestowywanych przez siebie
szczytach G8.
Innym przedstawicielem radykalnego nurtu nowolewicowego są Czarne
Pantery, która to organizacja była aktywna w latach 60 i 70 ubiegłego stulecia.
Jednakże w 1989 r. w Teksasie powstał ruch o nazwie „Nowa Partia Czarnych
Panter”. Początkowo członkowie „starych” Panter uznali, że „Nowe Pantery”
działają bezprawnie i sprzeciwili się istnieniu organizacji o tej nazwie. Na ile
ten sprzeciw był rzeczywisty okazało się faktycznie 31 lipca 2004 r., kiedy to
doszło do konsensusu w postaci utworzenia Narodowego Sojuszu Czarnych
Panter.
34
Choć dziś trudno byłoby mówić o tym, że idea anarchizmu w swej XIXwiecznej postaci ma jakichś zwolenników (w kontestatorskich latach 60. pojawiła się jego współczesna wersja, tzw. neoanarchizm), to wśród wielu badaczy
fenomenu terroryzmu popularna jest opinia o właśnie anarchistycznym jego rodowodzie8. Współczesny neoanarchizm przejawia się w takich ruchach jak sytuacjoniści, Zieloni, squatersi i alterglobaliści. Do przedstawicieli ruchu neoanarchistycznego badacze terroryzmu zaliczają Zapatystowską Armię Wyzwolenia Narodowego (hiszp. Ejército Zapatista de Liberación Nacional, EZLN).
Wg niektórych, zapatyści są pierwszym nowoczesnym ruchem rewolucyjnym,
który w swojej działalności – być może jako prekursor cyberterroryzm – wykorzystywał nowoczesne technologie takie jak: telefony satelitarne czy Internet
w celu zdobycia zagranicznego poparcia i rozgłosu. Sama EZLN postrzega siebie i swoją tożsamość jako część szerszego w stosunku do niej ruchu alterglobalistycznego.
Do neolewicowego nurtu terrorystycznego należy zaliczyć:
a) działającą na Filipinach, od końca lat 60. ubiegłego wieku do chwili
obecnej, Armię Nowego Ludu, będącą w zasadzie maoistowską przybudówką zbrojną Komunistycznej Partii Filipin,
b) działającą na terenie Japonii Frakcję Rdzeń, zwaną też Chukaku-Ha,
działająca od końca lat 50. ubiegłego wieku. Jej zbrojne ramię działa pod
nazwą Rewolucyjna Armia Kensai9,
c) działający w Palestynie Ludowy Front Wyzwolenia Palestyny, z którego
wydzieliły się Ludowy Front Wyzwolenia Palestyny – Dowództwo Generalne, Demokratyczny Front Wyzwolenia Palestyny,
d) działająca w Kolumbii Narodowa Armia Wyzwoleńcza Kolumbii, będąca drugą co do wielkości lewicową organizacją prowadzącą działania
partyzanckie na terenie Kolumbii10,
e) działające w Kolumbii Rewolucyjne Siły Zbrojne Kolumbii (FARC), będące najstarszą, największą kolumbijską grupą partyzancką, utworzoną w
8
Ibidem, s. 16.
Por. R. M. Barnas, Terroryzm. Od Asasynów do Osamy bin Ladena, Wydawnictwo
KIRKE, Wrocław 2001, ISBN 83-91497-04-6, s. 77.
10
Ibidem, s. 120.
9
35
połowie lat 60. ubiegłego wieku, jako zbrojne skrzydło Kolumbijskiej
Partii Komunistycznej,
f) działający na Korsyce Front Wyzwolenia Narodowego Korsyki, posiadający poglądy umiarkowanie lewicujące,
g) działająca w Turcji Partia Pracujących Kurdystanu, istniejąca od końca
lat 70. ubiegłego stulecia, znana również pod nazwą KADEK,
h) działająca w Turcji Rewolucyjna Ludowa Partia Wyzwolenia, funkcjonująca od końca lat 70. minionego stulecia, znana też pod nazwą Rewolucyjna Lewica,
i) działająca w Grecji Organizacja Rewolucyjna 17 Listopada, zwana także
17N, rozbita na początku obecnego stulecia, której kontynuatorką jest
Walka Rewolucyjna,
j) działająca w Grecji Rewolucyjne Nuklei, skrajnie lewicowa organizacja
terrorystyczna, uważana za spadkobierczynię Rewolucyjnego Ruchu Ludowego (ELA),
k) działający w Peru Świetlisty Szlak, będący maoistowską organizacją terrorystyczną nazywającą samą siebie Komunistyczną Partią Peru.
Jeszcze stosunkowo do niedawana funkcjonowała opinia mówiąca, że terroryzm lewacki jest wygaszony, a jego kres spowodowany jest przemianami
związanymi z upadkiem muru berlińskiego i przede wszystkim – upadkiem
Związku Radzieckiego. Lata 90. (a w pewnym stopniu również wcześniejsza
dekada) stanowiły zapowiedź przyszłych zmian. Nastąpiło wyraźne przesuniecie w zakresie terrorystycznych motywacji, ideologii i celów, w tym globalny
uwiąd identyfikacji skrajnie lewicowych. Trend ten widoczny jest we wszystkich trzech tradycyjnych centrach terroryzmu oraz poza nimi 11. Jednakże w obszarze funkcjonowania tej i jej podobnych opinii pozostawiano furtkę dla głoszenia opinii asekuracyjnej mówiącej, że: „Nie oznacza to, że terroryzm skrajnej lewicy przestał istnieć w latach 90., ani że wykluczone jest, iż przeżyje on
odrodzenie w nadchodzących dekadach. Jak zdążyliśmy się przekonać, liczne
lewackie organizacje terrorystyczne działają w dalszym ciągu w wielu krajach
świata – od Grecji, przez Turcję i Indie, aż po Japonię. Ich znaczenie stało się
11
B. Bolechów, Terroryzm w świecie podwubiegunowym, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2003, ISBN 83-73225-28-5, s. 487.
36
jednak relatywnie niewielkie w porównaniu z wcześniejszymi dekadami, gdy
sprawowały mało zaszczytny prymat w skali globalnej”12.
Istotne do niedawna realia wskazywały, że następuje powolne przesunięcie
ku skrajnej prawicy, etni i religii13, jednakże rozwój sytuacji w ostatnich kilku
latach, zwłaszcza w Grecji, Hiszpanii, Włoszech, Turcji, Niemczech i Austrii,
wskazuje, niestety, na powolny renesans ideologii lewackiej w organizacjach
terrorystycznych.
Aby nie być gołosłownym, poniżej przedstawione zostały dane EUROPOLU opublikowane w Trend and Situation Raport (TE-SAT).
I tak np. w roku:
· 2006 – lewicowe i anarchistyczne grupy terrorystyczne przeprowadziły
55 ataków w państwach członkowskich UE. Głównym celem były Grecja, Włochy, Hiszpania i Niemcy14.
· 2007 – lewicowe i anarchistyczne grupy terrorystyczne przeprowadziły
21 ataków w pięciu państwach członkowskich UE. Celem ataków były
Austria, Niemcy, Grecja, Włochy i Hiszpania. Osiemdziesiąt procent
wszystkich lewicowych i anarchistycznych zamachów terrorystycznych
zostało pomyślnie wykonanych. Nie ma doniesień o liczbie ofiar śmiertelnych lub stratach w przypadku tych ataków15.
· 2008 – Grecja, Hiszpania i Włochy informowały w sumie o 28 atakach
przeprowadzonych przez grupy lewicowe i anarchistyczne. Stanowi to
wzrost o 25 procent w porównaniu do 2007 roku. W roku 2006 liczba
ataków osiągnęła podobny poziom. Większość z tych ataków przeprowadzono pomyślnie, ale spowodowały one jedynie szkody materialne.
Nie odnotowano urazów lub wypadków śmiertelnych16.
12
Ibidem, s. 488.
Ibidem, s. 488.
14
TE – SAT 2007 EU Terrorism Situation and Trend Raport, European Police Office,
s. 32.
15
TE – SAT 2008 EU Terrorism Situation and Trend Raport, European Police Office,
s. 34.
16
TE – SAT 2009 EU Terrorism Situation and Trend Raport, European Police Office,
s. 31.
13
37
· 2009 – miało miejsce 40 lewicowych i anarchistycznych zamachów terrorystycznych w Hiszpanii, Grecji i Włoszech, co stanowi 43% wzrostu
w porównaniu z 2008 rokiem i dwukrotnie więcej, niż w 2007 roku.
Większość tych ataków stanowiły podpalenia powodujące jedynie
uszkodzenie mienia w Hiszpanii. Procentowy udział zamachów przy
użyciu improwizowanych urządzeń wybuchowych zmniejszył się z 43%
w 2008 roku do 20% w 2009 roku. Większość tych zamachów bombowych miało miejsce w Grecji17.
· 2010 – miało miejsce 45 lewicowych i anarchistycznych ataków terrorystycznych, w wyniku których 6 osób poniosło śmierć, 34 osoby zostały
aresztowane za lewicowy i anarchistyczny terroryzm, wystąpił wzrost
przemocy w atakach . Grupy lewicowe i anarchistyczne były bardzo aktywne w Europie. Miało miejsce więcej ataków, niż w poprzednich latach oraz nastąpił wzrost użycia przemocy w ich działaniach co doprowadziło do sześciu zgonów. Tradycyjnie, te grupy są najbardziej aktywne w Grecji, Włoszech i Hiszpanii. Jednak wiele innych krajów jest
także świadkami zwiększonej aktywności w 2010 roku. Niepokoje społeczne wśród ludności, spowodowane przez globalne spowolnienie gospodarcze i zmniejszenie wydatków państw na pomoc społeczną, mogą
mieć wpływ na rozwój sytuacji, który można obserwować od 2007 roku.
Modus operandi ataków wykazuje oznaki coraz większego umiędzynarodowienia grup lewicowych i anarchistycznych18. W 2010 roku dokonano w sumie 45 akcji terrorystycznych wykonanych przez lewicowe
i anarchistyczne grupy w Austrii, Czechach, Grecji, Włoszech i Hiszpanii. Wskazuje to na 12% wzrost w stosunku do 2009 roku. W Grecji, pięć
grup terrorystycznych dokonało 20 zamachów, co stanowi przeszło 30%
wzrost w stosunku do 2009 roku19.
17
TE – SAT 2010 EU Terrorism Situation and Trend Raport, European Police Office,
s. 33.
18
TE – SAT 2011 EU Terrorism Situation and Trend Raport, European Police Office,
s. 25.
19
Ibidem, s. 25
38
Korelacja z kryzysem gospodarczym i finansowym jest wyraźna – zarówno pod względem czasu, jak i geografii. Wprowadzane reformy spotykają
się ze społecznym niezadowoleniem tworzącym podglebie dla masowych protestów i wzrostu nastrojów radykalnych. Część z nich może kanalizować się
właśnie w formie zamachów terrorystycznych20.
Wszystko wskazuje na to, że terroryzm w wydaniu lewacko-anarchistycznym nie stał się przebrzmiałą, porośniętą mchem czasu historią.
Bibliografia
1.
2.
3.
4.
5.
R. M. Barnas, Terroryzm. Od Asasynów do Osamy bin Ladena, Wydawnictwo KIRKE, Wrocław 2001, ISBN 83-91497-04-6.
B. Bolechów, Terroryzm w świecie podwubiegunowym, Wydawnictwo
Adam Marszałek, Toruń 2003, ISBN 83-73225-28-5.
K. Karolczak, Encyklopedia terroryzmu, Oficyna Wydawnicza SPAR,
Warszawa 1995, ISBN 83-86625-31-7.
T. Rynkiewicz, Rewolucja nowej generacji, Nasz Dziennik, Sobota-Niedziela, 7-8 listopada 2009, Nr 262 (3583).
Zespół Redakcyjny, Renesans terroryzmu lewackiego?, „Terroryzm. Studia i analizy”, 2011, nr 1.
TE – SAT 2007
lice Office.
7. TE – SAT 2008
lice Office.
8. TE – SAT 2009
lice Office.
9. TE – SAT 2010
lice Office.
10. TE – SAT 2011
lice Office.
6.
EU Terrorism Situation and Trend Raport, European PoEU Terrorism Situation and Trend Raport, European PoEU Terrorism Situation and Trend Raport, European PoEU Terrorism Situation and Trend Raport, European PoEU Terrorism Situation and Trend Raport, European Po-
20
Zespół Redakcyjny, Renesans terroryzmu lewackiego?, „Terroryzm. Studia i analizy”, 2011, nr 1, s. 3.
39
JULIUSZ PIWOWARSKI
Wstęp do rozważań o współczesnym samodoskonaleniu
na Drodze Karate
Niniejszy artykuł stanowi część wstępną (zapowiedź) tekstu dotyczącego rozwoju
popularności odmian sztuk walki pochodzenia japońskiego Budō, a w szczególności
przenikania się dalekowschodnich Sztuk Walki z zachodnim „współczesnym” podejściem do zagadnień związanych z kulturą fizyczną oraz jej wychowawczymi i samurajskimi aspektami.
Po zakończeniu II wojny światowej nasilił się trend do wspierania treningu
sztuki Karate-dō metodami sportowymi. Sztuki walki nie wykluczały bowiem
włączenia do ćwiczeń elementu rywalizacji, będącej pewnego rodzaju sprawdzianem psychiki adeptów Budō i czynnikiem dodatkowo mobilizującym do
wysiłku. Naukowe metody, wypracowane przez świat sportu, dotyczące rozwoju ciała (sprawność fizyczna), mowy (komunikacja werbalna) i umysłu (psychologia i socjologia sportu), stanowiły element, który w skuteczny sposób,
mógł uzupełnić tradycyjną, a zarazem nastawioną na dokonywanie zmian służących autentyzmowi, Sztukę Walki.
Rozwijanie sportowej wersji karate, początkowo miało za cel wypróbowanie (przetestowanie) go w bezpośrednim starciu, w dōjō, zgodnie z sugestiami
zawartymi w Przysiędze Dōjō-Kun (przysięga karate). Z czasem „starodawna
technika walki wzbudziła [także – aut.] ciekawość publiczności, a moda na Daleki Wschód [i oferowane przezeń wartości – aut.] dopełniła reszty. Aspekt
sportowy karate przyciągał setki tysięcy miłośników zrzeszonych w dziesiątkach związków na całym świecie. Czas rozstrzygnął problem, czy wschodnia
technika może rozpowszechnić się w [nowym – aut.] środowisku: stało się to
faktem, nawet, jeśli jakość nie zawsze nadąża za ilością”1.
1
R. Habersetzer, Karate dla czarnych pasów, PDN, Poznań 1994, ISBN 83-72620-725, s. 11.
40
Tak o początkach sportowego nurtu Karate-dō mówi jego mistrz i prekursor na obszarze Europy – Roland Habersetzer, profesor historii, który już
w 1982 roku, został promowany do wysokiego stopnia wtajemniczenia 7 dan.
Profesor Habersetzer zaczynał kontakt ze Sztuką Walki jūdō i jū-jutsu (w 1957,
a od 1958 roku poświęcając się wyłącznie Karate-dō). Uważa on, że „Możliwości karate są nieograniczone. Na próżno wyliczać by wszystkie aspekty lub zakreślać jakieś granice. Próbując, mimo wszystko to robić, można odkryć, że
w miarę naszych poszukiwań, pojawiają się wciąż nowe, nieoczekiwane horyzonty, nowe kierunki, a to, co wydawało się dobrze znane ukazuje się nagle
w zupełnie innym świetle. Jest to bardzo sprzyjające dla nas, jeśli tylko potrafimy wykorzystać, to, co przynosi nam doświadczenie [bo na nim opiera się
nauka i rozwój w Karate-dō – aut.]. Dzięki temu karate pozostaje sztuką żywą,
nieograniczoną regułami gry sportowej, a prawdziwi karatecy są przede
wszystkim poszukiwaczami Drogi (Dō)”2. Habersetzer, jako jeden z prekursorów Karate-dō w Europie, dostrzegł pułapki i niebezpieczeństwa jednostronnego zachłyśnięcia się sportowymi wersjami odmian Sztuki Walki rodem z dalekiego Wschodu. Podobnie jak w naszym kraju, często uczestnicy zajęć, jak
również ich rodzice – zapisują się, bądź swoje dzieci, do szkoły karate, oczekując pogłębionego wpływu Sztuki Walki na właściwy rozwój moralny i duchowy. Niejednokrotnie, dają temu wyraz w rozmowach, uzasadniając wybór pomiędzy zapasami, boksem czy piłką nożną a karate tym, że sportom europejRoland Habersetzer (ur. 1942) – profesor historii, jest wysokiej kasy specjalistą, utalentowanym rysownikiem, ekspertem w stylach karate shōtōkan i Wadō-ryū, znawcą taichi-chuan w stylu Yang. Zob. Roland Habersetzer, Die Krieger des alten Japan – Berühmte Samurai, Rōnin und Ninja, Palisander Verlag, Chemnitz 2008, ISBN 978-3938305-07-2, Bubishi – An der Quelle des Karatedô. Mit den 32 Formen des Kaisers
Song Taizu, Palisander Verlag, Chemnitz 2009, ISBN 978-39-383050-0-3, Koshiki Kata – Die klassischen Kata des Karatedô, Palisander Verlag, Chemnitz 2009, ISBN 97839-383050-1-0, Kobudō 1 – Bō und Sai, Palisander Verlag, Chemnitz 2006, ISBN 97839-383050-2-7, Kobudō 2 – Nunchaku, Tonfa, Polizei-Tonfa, Palisander Verlag, Chemnitz 2007, ISBN 978-39-383050-3-4, Karate der Meister. Mit Körper und Geist, Palisander Verlag, Chemnitz 2010, ISBN 978-39-383051-6-4, 39 Karate-Kata. Aus Wadōryū, Gōjū-ryū und Shitō-ryū, Palisander Verlag, Chemnitz 2010, ISBN 978-39-3830515-7.
2
R. Habersetzer, Karate dla czarnych…, op. cit., s. 9.
41
skim brakuje „tego czegoś”, co mają w sobie systemy i sporty walki o dalekowschodnim rodowodzie. Ponieważ, poza filozoficznym, zawierają one aspekt
psychofizyczny i oficjalny wymiar działania, nie zachodzi tu więc obawa, że
mogą zawierać w swej działalności elementy sekciarskie w tym najbardziej
niepożądanym, negatywnym wydaniu, o którym zdarza się nam od czasu, do
czasu słyszeć. Ten oficjalny wymiar i związane z nim przepisy prawa stanowione są poprzez usytuowanie Karate-dō i innych odmian Budō w obszarze
sportu, który, co prawda nie do końca, ale oddaje ideę Dō (filozofii Drogi Wojownika). Dobrze jednak, nadaje się do stworzenia ram bezpieczeństwa, w tym
ochrony zdrowia ćwiczących i fachowego szkolenia instruktorów przekazujących tak specyficzną wiedzę i umiejętności. Nie od rzeczy będzie, mówiąc
o sportowym karate, przybliżyć kilka jego odmian. Pozornie tylko ma to mały
związek z ich aspektami filozoficzno-religijnymi. Pamiętajmy, że to praktyczna
część Sztuki Walki, holistycznie łącząca się z jej filozofią. Daje to omawianej
filozoficznej postawie w każdym ruchu, w każdej metodzie, stosowny poligon
do treningu umysłu za pomocą ciała. Dopóki nie zostanie popełniony błąd, niestety charakterystyczny dla Zachodu, pomylenia środków (trening, rywalizacja,
medale, dyplomy, nagrody) z celami (samodoskonalenie, odcięcie cierpienia,
poczucie bezpieczeństwa, braterstwo grupy, Naturalna Hierarchia), dopóty
sport wspiera Drogę. Z chwilą, kiedy Europejczyk czy Amerykanin zaczyna
przejawiać niezbyt piękną postawę, w stosunku do filozoficzno-kulturowych
korzeni Budō, harmonia Karate-dō w wydaniu sportowym (podobnie jak
w jūdō) zaczyna się niebezpiecznie chwiać. Prowadzi to do niepotrzebnych rozczarowań, które mają jednak swoje źródło w, zdaniem autora – już dziś obłudnym eksploatowaniu przez współczesny, do bólu komercyjny świat, skądinąd
wspaniałej i wzniosłej idei olimpizmu. Idea ta uległa erozji na rzecz „demona
zewnętrzności”. Może nawet jest zakamuflowaną, współczesną wersją „całopalnych” ofiar (i to ofiar z ludzi), na pogańskim ołtarzu „demona” zewnętrzności karmiącego się tanhā tych, którzy zbłądzili. Nie takie były intencje Jigoro
Kano, twórcy jūdō, czy Masutatsu Oyamy, zwolennika ciężkich prób, a nawet
i rywalizacji (ale takiej, której bałwochwalczym celem nie jest obcałowywanie
pucharów i medali, lecz kalokagatia w jej dalekowschodnim wydaniu). Należy
tu przypomnieć, że futbolowa reprezentacja Niemiec w okresie, kiedy i nam
42
wiodło się nieźle w piłce nożnej, w swym składzie miała zawodników ze świadectwem dojrzałości... aż dwóch. To cena, jaką młodzi, ale już dorośli ludzie,
zapłacili za odejście od wyhodowanej pieczołowicie w cieniu greckich oliwek
pięknej idei. Cena „postępu”. Takim „postępem” był rozczarowany z czasem
i Habersetzer. Starał się on, podobnie jak inni europejscy mistrzowie Budō, zapobiegać niekorzystnym tendencjom, które poza cennymi elementami mogły
wkradać się wraz ze sportem i jego specyficzną, wywołującą ambiwalentne odczucia, subkulturą. Budō jest w stanie się przed nią obronić i doprowadzić do
tego, że w obrębie dōjō ludzie Drogi będą mogli dokonywać nieustannego
rozwoju, jednocześnie ciesząc się sportem. Pasjonaci Drogi, amatorzy sportu
(amatorzy, czyli koneserzy, a nie dyletanci, jak czasem mówią o nich zadufani
w sobie profesjonaliści), nierzadko tracą z pola widzenia Drogę. Jednym z wybitnych amatorów, twórców All Style Karate, był w USA Dan Anderson, który
w 1970 roku był promowany na 1 dan, w trzy lata później – w 1973 roku – na
2 dan. Wspomina on w swej książce Amerykański styl wolny Karate: „Wtedy to
właśnie [po zdaniu na 2 dan – aut.] nastawiłem się głównie na zawody i właśnie to pomogło mi rozwinąć moją sztukę”3. Przypomnę, że mimo burzliwego
rozwoju sportowego karate, które dało początek na przełomie lat 60-tych i 70tych między innymi All Style Karate i kickboxingowi, zawodników tych dyscyplin ciągle nazywano w USA artystami wojennymi, czyli spadkobiercami rycerskich idei kszatrijów i samurajów. Walczyli oni w turniejach karate,
a także zakładali swoje dōjō nauczając zmodernizowanego, ale nadal przepojonego duchowością Karate-dō, podobnie jak Chuck Norris, Dan Anderson i wielu innych. „W lecie 1974 roku zacząłem prowadzić treningi z grupą
prywatnych studentów według moich własnych metod – [wspomina Anderson
– aut.] (...) Wykorzystując moją poprzednio zdobytą wiedzę i kontynuując walki na zwodach, uzyskałem doświadczenie, które pozwoliło mi ukształtować
własne metody treningowe. W 1979 roku ja i mój uczeń z czarnym pasem, Janesa Kruse, utworzyliśmy naszą pierwszą szkołę [karate - aut]. (...) W maju
3
D. Anderson, American Free Style Karate. A Guide to Sparing, Unique Publications
Inc., Los Angeles 1982, ISBN 08-65680-21-3, str. 6.
43
1980 roku otrzymałem od Amerykańskiego Związku Karate stopień trzeci
dan”4.
W taki właśnie sposób, w praktyce sztuki walki i jej usportowieniu, rodziło
się międzykulturowe porozumienie zachodnich i dalekowschodnich mistrzów
karate, łączącego tradycję z nowoczesnością na rzecz podnoszenia kultury bezpieczeństwa człowieka.
Bibliografia
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
4
D. Anderson, American Free Style Karate. A Guide to Sparing, Unique
Publications Inc., Los Angeles 1982, ISBN 08-65680-21-3, str. 6.
R. Habersetzer, Bubishi – An der Quelle des Karatedô. Mit den 32 Formen
des Kaisers Song Taizu, Palisander Verlag, Chemnitz 2009, ISBN 978-39383050-0-3.
R. Habersetzer, Die Krieger des alten Japan – Berühmte Samurai, Rōnin
und Ninja, Palisander Verlag, Chemnitz 2008, ISBN 978-39-38305-07-2.
R. Habersetzer, Karate der Meister. Mit Körper und Geist, Palisander Verlag, Chemnitz 2010, ISBN 978-39-383051-6-4.
R. Habersetzer, Karate dla czarnych pasów, PDN, Poznań 1994, ISBN 8385100-79-2.
R. Habersetzer, 39 Karate-Kata. Aus Wadō-ryū, Gōjū-ryū und Shitō-ryū,
Palisander Verlag, Chemnitz 2010, ISBN 978-39-38305-15-7.
R. Habersetzer, Kobudō 1 – Bō und Sai, Palisander Verlag, Chemnitz
2006, ISBN 978-39-383050-2-7.
R. Habersetzer, Kobudō 2 – Nunchaku, Tonfa, Polizei-Tonfa, Palisander
Verlag, Chemnitz 2007, ISBN 978-39-383050-3-4.
R. Habersetzer, Koshiki Kata – Die klassischen Kata des Karatedô, Palisander Verlag, Chemnitz 2009, ISBN 978-39-383050-1-0.
Ibidem, str. 6.
44
JERZY DEPO
Zasady postępowania w przypadku utraty lub ujawnienia
informacji niejawnych1
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r.2 z jednej strony
gwarantuje każdemu obywatelowi prawo do informacji, ale z drugiej –
w art. 61 ust. 3 – stanowi, że ze „względu na ochronę wolności praw innych
osób i podmiotów gospodarczych oraz ochronę porządku publicznego,
bezpieczeństwa lub ważnego interesu gospodarczego państwa” można je
ograniczyć. Z kolei ustawa z dnia 5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji
niejawnych3, nakłada na nas obowiązek ich ochrony, niezależnie od formy
i sposobu ich występowania (dokument, przedmiot albo dowolna ich część),
a także sposobu wejścia w ich posiadanie (czy nastąpiło to w sposób
uprawniony, czy przypadkowy).
Co prawda, kierownik jednostki organizacyjnej i zatrudniony przez niego
pełnomocnik do spraw ochrony informacji niejawnych, odpowiadają za ich
ochronę (właściwe rejestrowanie, przetwarzanie, przechowywanie, obieg
i wydawanie materiałów uprawnionym osobom oraz zastosowanie
odpowiednich środków bezpieczeństwa fizycznego), lecz nie ponoszą
bezpośredniej odpowiedzialności za świadome lub nieświadome naruszenie
obowiązujących w tym względzie przepisów przez poszczególnych
pracowników4.
1
W myśl art. 1 przedmiotowej ustawy informacjami niejawnymi są informacje „których nieuprawnione ujawnienie spowodowałoby lub mogłoby spowodować szkody dla
Rzeczypospolitej Polskiej albo byłoby z punktu widzenia jej interesów niekorzystne”.
2
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. z 1997 r. Nr 78,
poz. 483).
3
Ustawa o ochronie informacji niejawnych z dnia 5 sierpnia 2010 r (Dz. U. z 2010 r.
Nr 182, poz. 1228).
4
Działania podejmowane przez kierowników jednostek organizacyjnych i podległych
im pełnomocników ochrony mają bowiem uniemożliwić osobom nieuprawnionym do45
Niestety, pomimo szeregu regulacji prawno-organizacyjnych, całego
niemal kompleksu zagadnień związanych z wytwarzaniem, przetwarzaniem,
przechowywaniem i udostępnianiem informacji niejawnych, a także w kwestii
odpowiedzialności karnej, dyscyplinarnej i służbowej w przypadku ich
naruszenia, nadal mają miejsce liczne przypadki5:
· świadomych i nieświadomych naruszeń wymagań bezpieczeństwa i obowiązujących procedur przekazu informacji,
· nieuprawnionego ujawnienia informacji podlegających ochronie (tzw.
„wyciek” lub „przeciek” informacji),
· niezamierzonego zniszczenia materiału niejawnego,
· braku lub złego systemu zabezpieczenia sprzętu i materiałów przed zdarzeniami losowymi (zalaniem, wyładowaniami atmosferycznymi, klęskami żywiołowymi itp.),
· utraty (zagubienie, kradzież) dokumentu lub innego przedmiotu zawierającego informacje niejawne,
· manipulacji przekazem informacji (sfałszowanie lub nieuprawniona modyfikacja informacji),
· przestępstw komputerowych (włamania do sieci, wykorzystywanie, kradzież i niszczenie danych lub komputerów, oszustwa, symulacja
i planowanie działań przestępczych przy użyciu komputera),
· cyberterroryzmu (przenikanie i infiltracja systemu lub sieci, sabotaż
i dywersja komputerowa – powodowanie awarii sieci informatycznych,
uszkodzenie, blokada, przestój sieci), a także przestępczej działalności
obcych państw, instytucji wywiadowczych lub organizacji wrogich Rzestęp do informacji niejawnych, a w szczególności chronić je przed: działaniem obcych
służb specjalnych, zamachem terrorystycznym, sabotażem, kradzieżą lub zniszczeniem
materiału, próbą wejścia osób nieuprawnionych do pomieszczeń, w których są przetwarzane informacje niejawne, nieuprawnionym dostępem do informacji o wyższej klauzuli tajności niewynikającym z posiadanych uprawnień (art. 45 ust. 1 ustawy o ochronie
informacji niejawnych).
5
Por. P. Bączek, Zagrożenia informacyjne a bezpieczeństwo państwa polskiego, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2006, ISBN 83-73229-04-3; M. Kwieciński (red.),
Bezpieczeństwo informacji i biznesu. Zagadnienia wybrane, Wydawnictwo Akademii
Frycza Modrzewskiego, Kraków 2010, ISBN 978-83-757110-4-2.
46
czypospolitej Polskiej (np. szpiegostwo – udzielanie obcemu wywiadowi
wiadomości, organizowanie działalności wywiadowczej, pozyskiwanie
lub gromadzenie w celu przekazania ich obcemu wywiadowi oraz celowa
ofensywna dezinformacja).
Nieuprawnione ujawnienia informacji (najczęściej popełniane czyny) – ze
względu na podłoże – mogą mieć trojaki charakter: pomyłkowy, polityczny lub
komercyjny. Powstają w wyniku błędu, niskiej świadomości zagrożeń lub
braku odpowiednich zabezpieczeń, roztargnienia, niefrasobliwości bądź
niekompetencji osób odpowiedzialnych za przechowywanie informacji.
Polegają zaś na:
· niezgodne z przepisami klasyfikowanie informacji i przyznawanie do
nich dostępu,
· przekazywaniu informacji niejawnych nieuprawnionym podmiotom,
· pozostawianiu niejawnych dokumentów w pomieszczeniach otwartych
lub w miejscu publicznym,
· utrata nośników z danymi (pendrive’y, płyty optyczne, laptopy),
· niezabezpieczanie komputerów w czasie przerwy w pracy (karteczki
z hasłami przyklejone do monitora, ekrany monitorów zwrócone w stronę klientów),
· wynoszeniu dokumentów lub przedmiotów poza teren chroniony,
· poruszaniu w rozmowach i korespondencji prywatnej spraw niejawnych,
· przekazywaniu wiadomości i informacji niejawnych przez elektroniczne
(techniczne) środki łączności, nie gwarantujące im bezpieczeństwa,
· pomyłkowym przesyłaniu korespondencji (innemu adresatowi),
· komercyjnym ujawnianiu informacji (sprzedaż, wykorzystywanie informacji w działalności prywatnej),
· przetwarzaniu informacji niejawnych w systemach teleinformatycznych
nieposiadających akredytacji bezpieczeństwa teleinformatycznego i bez
zachowania poufności, dostępności i integralności informacji6.
6
Bezpieczeństwo informacji jest charakteryzowane jako ochrona jej poufności
(ang. confidentiality) – czyli zapewnienie, że dostęp do danej informacji mają wyłącznie osoby upoważnione; dostępności (ang. availabity), czyli zapewnienie, że tylko
upoważnione osoby mają do niej dostęp oraz integralności (ang. integrity) – czyli do47
· niewłaściwe niszczenie dokumentów niejawnych (wyrzucanie na śmietnik połowicznie zniszczonych dokumentów) oraz informacji zapisanej na
komputerowych nośnikach i wydrukach.
Artykuł 17 ust. 1 przedmiotowej ustawy stanowi, że w przypadku
stwierdzenia naruszenia przepisów dotyczących informacji niejawnych
o klauzuli „zastrzeżone”, pełnomocnik ochrony zawiadamia o tym kierownika
jednostki organizacyjnej, który do wyjaśnienia okoliczności tego zdarzenia
powołuje komisję7 oraz podejmuje działania zmierzające do ograniczenia jego
negatywnych skutków. W przypadku zaś stwierdzenia, bądź o podejrzeniu
naruszenia przepisów o ochronie informacji niejawnych o klauzuli „poufne” lub
wyższej, pełnomocnik ochrony zawiadamia niezwłocznie również odpowiednio
ABW lub SKW (art. 17 ust. 2).
Natomiast w przypadku zaginięcia dokumentu niejawnego kierownik
jednostki organizacyjnej wraz pełnomocnikiem ochrony postępują jak wyżej
oraz podejmują działania mające na celu uzyskanie środków dowodowych,
które mogą być przydatne do wskazania winnych i określeniu rodzaju ich
odpowiedzialności (karnej, dyscyplinarnej i służbowej).
Jeżeli istnieje uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa,
wykroczenia lub innego czynu, za który ustawowo przewidziana jest
odpowiedzialność, Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego lub Służba
Kontrwywiadu Wojskowego zawiadamia organ powołany do ścigania
przestępstw lub wykroczeń lub inny właściwy organ oraz informuje o tym
kierownika jednostki organizacyjnej lub jego przełożonego.
Pracownicy mogą podlegać odpowiedzialności dyscyplinarnej lub
porządkowej za naruszenie przepisów o ochronie informacji niejawnych. W grę
może wchodzić rozwiązanie stosunku pracy – w przypadku podstawowych
kładności i kompletności danej informacji, przy uwzględnieniu metody jej przetwarzania.
7
Najczęściej, w skład komisji powołuje się: pełnomocnika ochrony, kierownika kancelarii tajnej i bezpośredniego przełożonego osoby, która dopuściła się naruszenia przepisów o ochronie informacji niejawnych. Komisja ta ustala również szkody jakie z tego
tytułu może ponieść dana jednostka lub prawnie chroniony interes publiczny,
a o wynikach przeprowadzonego postępowania wyjaśniającego informuje krajową władzę bezpieczeństwa.
48
obowiązków pracowniczych, lub cofnięcie poświadczenia bezpieczeństwa.
Obowiązująca obecnie Ustawa o ochronie informacji niejawnych pomija zaś
uregulowania dotyczące odpowiedzialności karnej osób oraz jednostek
organizacyjnych, niestosujących się do ustawowych obowiązków i przepisów
w przedmiocie realizacji podstawowych zasad ochrony informacji niejawnych.
Ustawodawca odpowiedzialność karną osób naruszających przepisy o ochronie
informacji pozostawił bowiem przepisom rozdziału XXXIII Kodeksu karnego8,
typizującym przestępstwa przeciwko ochronie informacji, a w przypadkach
skrajnych (szpiegostwa) w rozdziale XVII regulującym przestępstwa przeciwko
Rzeczypospolitej Polskiej. I tak:
a) przestępstwo ujawniania lub wykorzystywania informacji niejawnych penalizuje art. 265:
§ 1. „Kto ujawnia lub wbrew przepisom ustawy wykorzystuje informacje
niejawne o klauzuli «tajne» lub «ściśle tajne», podlega karze pozbawienia
wolności od 3 miesięcy do lat 5”.
§ 2. „Jeżeli informację określoną w § 1 ujawnioną osobie działającej
w imieniu lub na rzecz podmiotu zagranicznego, sprawca podlega karze
pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8”.
§ 3. „Kto nieumyślnie ujawnia informacje określoną w § 1, z którą
zapoznał się w związku z pełnieniem funkcji publicznej lub otrzymanym
upoważnieniem, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo
pozbawienia wolności do roku”.
b) przestępstwo ujawniania informacji niejawnych w związku
z wykonywaną funkcją (przez funkcjonariusza publicznego) penalizuje
art. 266:
§ 1. „Kto, wbrew przepisom ustawy lub przyjętemu na siebie
zobowiązaniu, ujawnia lub wykorzystuje informację, z którą zapoznał się
w związku z pełnioną funkcją, wykonywaną pracą, działalnością publiczną,
społeczną, gospodarczą lub naukową, podlega grzywnie, karze ograniczenia
wolności albo pozbawienia wolności do lat 2”.
§ 2. „Funkcjonariusz publiczny, który ujawnia osobie nieuprawnionej
8
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks Karny (Dz. U. z 1997 r. Nr 89, poz. 555
z późn. zm.).
49
informację stanowiącą tajemnicę służbową lub informację, którą uzyskał
w związku z wykonywaniem czynności służbowych, a której ujawnienie może
narazić na szkodę prawnie chroniony interes, podlega karze pozbawienia
wolności do lat 3”.
§ 3. „Ściganie przestępstwa określonego w § 1 następuje na wniosek
pokrzywdzonego”.
c) przestępstwa bezprawnego uzyskiwania oraz ujawniania informacji niejawnych stanowiących cudzą własność penalizuje art. 267:
§ 1. „Kto bez uprawnienia uzyskuje informację dla niego nie
przeznaczoną, otwierając zamknięte pismo, podłączając się do przewodu
służącego do przekazywania informacji lub przełamując elektroniczne,
magnetyczne albo inne szczególne jej zabezpieczenie, podlega grzywnie, karze
ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2”.
§ 2. „Tej samej karze podlega, kto w celu uzyskania informacji, do której
nie jest uprawniony, zakłada lub posługuje się urządzeniem podsłuchowym,
wizualnym albo innym urządzeniem specjalnym”.
§ 3. „Tej samej karze podlega, kto informację uzyskaną w sposób
określony w § 1 lub 2 ujawnia innej osobie”.
§ 4. „Ściganie przestępstwa określonego w § 1-3 następuje na wniosek
pokrzywdzonego”.
d) przestępstwo utrudniania lub udaremniania zapoznania się przez
osobę uprawnioną z istotnymi informacjami penalizuje art. 268:
§ 1. „Kto, nie będąc do tego uprawnionym, niszczy, uszkadza, usuwa lub
zmienia zapis istotnej informacji albo w inny sposób udaremnia lub znacznie
utrudnia osobie uprawnionej zapoznanie się z nią, podlega grzywnie, karze
ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2”.
§ 2. „Jeżeli czyn określony w § 1 dotyczy zapisu na komputerowym
nośniku informacji, sprawca podlega karze pozbawienia wolności do lat 3”.
§ 3. „Kto, dopuszczając się czynu określonego w § 1 lub 2, wyrządza
znaczną szkodę majątkową, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy
do lat 5”.
§ 4. „Ściganie przestępstwa określonego w § 1-3 następuje na wniosek
pokrzywdzonego”.
50
e) niszczenie danych informatycznych penalizuje art. 268a:
§ 1. „Kto, nie będąc do tego uprawnionym, niszczy, uszkadza, usuwa,
zmienia lub utrudnia dostęp do danych informatycznych albo w istotnym
stopniu zakłóca lub uniemożliwia automatyczne przetwarzanie, gromadzenie
lub przekazywanie takich danych, podlega karze pozbawienia wolności do
lat 3”.
§ 2. „Kto, dopuszczając się czynu określonego w § 1, wyrządza znaczną
szkodę majątkową, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do
lat 5”.
§ 3. „Ściganie przestępstwa określonego w § 1 lub 2 następuje na wniosek
pokrzywdzonego”.
f) przestępstwa komputerowe:
· niszczenie lub uszkadzanie danych informatycznych penalizuje
art. 269:
§ 1. „Kto niszczy, uszkadza, usuwa lub zmienia dane informatyczne
o szczególnym znaczeniu dla obronności kraju, bezpieczeństwa w komunikacji,
funkcjonowania administracji rządowej, innego organu państwowego lub
samorządu terytorialnego albo zakłóca lub uniemożliwia automatyczne
gromadzenie lub przekazywanie takich informacji, podlega karze pozbawienia
wolności od 6 miesięcy do lat 8”.
§ 2. „Tej samej karze podlega, kto dopuszcza się czynu określonego w § 1,
niszcząc albo wymieniając nośnik informacji lub niszcząc albo uszkadzając
urządzenie służące automatycznemu przetwarzaniu, gromadzeniu lub
przesyłaniu informacji”.
· zakłócanie systemu komputerowego penalizuje art. 269a:
„Kto, nie będąc do tego uprawnionym, przez transmisję, zniszczenie,
usunięcie, uszkodzenie lub zmianę danych informatycznych, w istotnym
stopniu zakłóca pracę systemu komputerowego lub sieci teleinformatycznej,
podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5”.
· wytwarzanie programów komputerowych penalizuje art. 269b:
§ 1. „Kto wytwarza, pozyskuje, zbywa lub udostępnia innym osobom
urządzenia lub programy komputerowe przystosowane do popełnienia
przestępstwa określonego w art. 165 § 1 pkt 4, art. 267 § 2, art. 268a § 1 albo
51
§ 2 w związku z § 1, art. 269 § 2 albo art. 269a, a także hasła komputerowe,
kody dostępu lub inne dane umożliwiające dostęp do informacji
przechowywanych w systemie komputerowym lub sieci teleinformatycznej,
podlega karze pozbawienia wolności do lat 3”.
§ 2. „W razie skazania za przestępstwo określone w § 1, sąd orzeka
przepadek określonych w nim przedmiotów, a może orzec ich przepadek, jeżeli
nie stanowiły własności sprawcy”.
Bibliografia
1.
2.
3.
4.
5.
52
M. Kwieciński (red.), Bezpieczeństwo informacji i biznesu. Zagadnienia
wybrane, Wydawnictwo Akademii Frycza Modrzewskiego, Kraków 2010,
ISBN 978-83-757110-4-2.
P. Bączek, Zagrożenia informacyjne a bezpieczeństwo państwa polskiego,
Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2006, ISBN 83-73229-04-3.
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U.
z 1997 r. Nr 78, poz. 483).
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks Karny (Dz. U. z 1997 r. Nr 89,
poz. 555 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji niejawnych (Dz. U.
Nr 182, poz. 1228).
PAWEŁ PAJORSKI
Systemy zabezpieczenia technicznego w ochronie osób
Większość ludzi kojarzy ochronę osobistą wyłącznie z kilkoma rosłymi,
dobrze zbudowanymi mężczyznami. Takie zawężenie ochrony osobistej do
eskorty pieszej, a tylko czasami rozbudowanej o eskortę samochodową, jest
błędne. Jak wynika z zapisu w ustawie1, ochrona osób to działania mające na
celu zapewnienie bezpieczeństwa życia, zdrowia i nietykalności osobistej 2, czyli bardzo szerokie spektrum działań ochronnych. To cały sztab ludzi planujących i realizujących operacje oraz przedsięwzięcia ochronne.
O ludziach dbających o bezpieczeństwo (pracownikach ochrony fizycznej,
funkcjonariuszach i żołnierzach jednostek odpowiedzialnych za bezpieczeństwo osób) mówiono już wielokrotnie, więc obecnie autor chciałby skupić się
na zagadnieniach ochrony technicznej (zabezpieczenia technicznego) w ochronie osób.
Do ochrony technicznej zaliczamy: elektroniczne urządzenia i systemy sygnalizujące zagrożenia chronionych osób, systemy monitorujące te zagrożenia,
systemy ograniczające i opóźniające dostęp lub wtargnięcie na dany obszar
(urządzenia i środki mechanicznego zabezpieczenia)3 oraz teren lub obiekt
chroniony.
Do systemów sygnalizacji zagrożeń zaliczamy m. in.:
1. Systemy sygnalizacji włamania i napadu (SSWiN);
2. Systemy sygnalizacji (alarmowania) pożarowej (SSP/SAP);
3. Systemy lokalizacji pojazdów;
1
Ustawa z dnia 22 sierpnia 1997 r. o ochronie osób i mienia (Dz. U. z 1997 r. Nr 114,
poz. 740 z późn. zm.).
2
Art. 2, pkt. 4 ustawy z dnia 22 sierpnia 1997 r. o ochronie osób i mienia (Dz. U.
z 1997 r. Nr 114, poz. 740 z późn. zm.).
3
Por. art. 3 ust. 2 ustawy z dnia 22 sierpnia 1997 r. o ochronie osób i mienia (Dz. U.
z 1997 r. Nr 114, poz. 740 z późn. zm.).
53
4. Systemy lokalizacji osób;
5. Systemy telewizji przemysłowej zwane też systemami TV dozorowej lub
obserwacyjnej (CCTV, TVD, TVO);
6. Systemy kontroli dostępu (KD, ACC).
Do systemów monitorujących i rejestrujących zaliczamy:
1. Systemy telewizji przemysłowej (CCTV);
2. Systemy lokalizacji pojazdów;
3. Systemy lokalizacji osób;
4. Stacje monitorowania obiektów (SMO);
5. Systemy kontroli dostępu.
Do urządzeń i systemów ograniczających i opóźniających dostęp lub wtargnięcie zaliczamy:
1. Płoty, zapory, blokady, ogrodzenia;
2. Drzwi, okna, szyby, rolety, kraty;
3. Ściany, stropy;
4. Pomieszczenia specjalne (tzw. pomieszczenia bezpieczne);
5. Systemy zadymiające, ogłuszające, odstraszające, obezwładniające;
6. Zamki, zasuwy, zapory itp.
Wśród najczęściej stosowanych spotyka się:
1. W zakresie elektronicznej ochrony przed włamaniem i napadem:
- systemy ochrony peryferyjnej,
systemy ochrony zewnętrznej
- systemy ochrony obwodowej,
- systemy ochrony wewnętrznej.
2. W zakresie elektronicznej ochrony przed pożarem:
- systemy alarmowania (sygnalizacji) pożarowego,
- systemy gaszenia,
- systemy oddymiania.
3. W zakresie elektronicznej ochrony przed porwaniem (uprowadzeniem):
- systemy lokalizacji pojazdu,
- systemy lokalizacji osoby.
4. W zakresie elektronicznej ochrony pracowników ochrony odpowiedzialnych za bezpieczeństwo obiektu:
54
- system sygnalizacji pozycji horyzontalnej,
- system lokalizacji pojazdu,
- system lokalizacji osoby,
- system kontroli pracy wartowników.
Są to systemy najczęściej stosowane w ochronie osób, jednakże czasami
stosuje się także bardziej specjalistyczne.
Nie wspomniano tu o budowlanych urządzeniach zabezpieczających (choć
niektóre z nich wymieniono z nazwy), stanowiących środki zabezpieczenia
utrudniające (opóźniające) dostęp do chronionego obiektu lub osób, będące
elementami konstrukcyjnymi obiektu. Nie wspomniano o nich dlatego, ponieważ wydaje się oczywistym, iż zalicza się do nich ściany, stropy, drzwi, kraty,
rolety, okiennice, okna, szyby itp.
Wielu z czytelników zastanawia się teraz pewnie, co to ma wspólnego
z ochroną osób? Wbrew pozorom – bardzo wiele. Począwszy od ochrony peryferyjnej rezydencji, na pomieszczeniu bezpiecznym skończywszy. Zacznijmy
może od końca, od zdefiniowania pojęcia: „pomieszczenie bezpieczne”. Co to
jest takiego „pomieszczenie bezpieczne” i czym się charakteryzuje?
Pomieszczenie bezpieczne4 to takie pomieszczenie, w którym osoba
ochraniana wraz z najbliższymi jej osobami (lub członkami najbliższego otoczenia) i ewentualnie ich bezpośrednią ochroną, może przetrwać zamach bezpośredni i w miarę bezpiecznie doczekać się rozwiązania kryzysu 5. Przyjmuje
się, że pomieszczenie bezpieczne powinno zapewnić 30- 60 minutową odporność na włamanie.
Najczęściej jest to pomieszczenie adaptowane, ze zwykłego pomieszczenia
o innym przeznaczeniu, na pomieszczenie bezpieczne. Rzadziej budowane jest
specjalne pomieszczenie od początku dedykowane temu celowi.
Czym się charakteryzuje pomieszczenie adaptowane? Powinno posiadać
solidne ściany i stropy oraz drzwi i okna o podwyższonej odporności na włamanie, które dodatkowo wyposażone są w blokadę otwarcia od środka (nie ma
4
Por. P. Consterdine, The modern Bodyguard. The manual of close protection training,
Summersadale, Leeds 2000, ISBN 09-53763-81-1, s. 68.
5
Por. P Consterdine, Poradnik współczesnego bodyguarda. Nowoczesna ochrona, Wydawnictwo Bellona, Warszawa 2009, ISBN 978-83-111144-5-6, s. 83.
55
możliwości ich otwarcia z zewnątrz, nawet w przypadku posiadania oryginalnego klucza). Pomieszczenie adaptowane powinno być również wyposażone
w środki łączności telefonicznej i radiowej, apteczkę pierwszej pomocy
przedmedycznej, podręczne środki przeciwpożarowe, latarkę, radioodbiornik
i środki ochrony górnych dróg oddechowych oraz co najmniej przycisk napadowy, a także odpowiedni zapas wody pitnej. Pomieszczenie, jak już wcześniej
wspominałem, powinno zapewnić odporność na włamanie przez około 30-60
minut oraz powinno posiadać drogę ewakuacji.
Czym charakteryzuje się pomieszczenie dedykowane na cele pomieszczenia bezpiecznego? Winno ono posiadać solidne ściany i stropy, najlepiej gdyby
nie miało okien lub, jeżeli ma okna to zarówno szyby jak i cała „stolarka”
okienna powinna posiadać odpowiednią do zagrożenia klasę kuloodporności
lub wręcz odporności na detonację. Okno winno być osadzone na stałe w futrynie okiennej (nie otwierane) jednakże, o ile ma służyć jako wyjście awaryjne,
winno posiadać system jego otwarcia od środka.
Wejście do pomieszczenia powinno posiadać drzwi w odpowiedniej do
stopnia zagrożenia klasie odporności na włamanie z mechaniczną blokadą wewnętrzną (nawet w sytuacji, gdy funkcjonuje blokada elektroniczna). Futryny
powinny być głęboko zakotwione w ścianach w sposób uniemożliwiający ich
wyjęcie bez użycia materiałów wybuchowych lub specjalistycznego sprzętu
budowlanego. Pomieszczenie takie powinno być dodatkowo wyposażone
w środki łączności umożliwiające kontakt z ochroną jak i instytucjami zewnętrznymi oraz służbami ratunkowymi (Policja, Straż Pożarna, Pogotowie Ratunkowe, firma ochrony). Powinno również mieć zainstalowany niezależny system alarmowy (sygnalizacji włamania i napadu, sygnalizacji pożarowej, kontroli dostępu, TV dozorowej). Przy czym system SWiN zapewnia również przekazanie alarmu napadowego do Centrum Monitorowania Obiektów, należącego
do firmy realizującej usługę monitoringu, ewentualnie także do Lokalnej Stacji
Monitorowania Obiektu zlokalizowanej na jego terenie lub w bezpośrednim sąsiedztwie. System TV dozorowej (CCTV) winien umożliwiać obserwację podejścia do pomieszczenia bezpiecznego z jego wnętrza, jak również zapewnić
obserwację ewentualnych dróg ewakuacyjnych.
56
Pomieszczenie takie, winno też być zaopatrzone w podręczne środki przeciwpożarowe, oświetlenie awaryjne, telefon komórkowy, latarkę (najlepiej kilka, wraz z zapasowymi bateriami), apteczkę pierwszej pomocy przedmedycznej
(najlepiej z automatycznym defibrylatorem zewnętrznym) oraz podstawowe
środki medyczne, w skład których wchodzą niezbędne leki przyjmowane zarówno przez osobę ochranianą jak i członków jej najbliższego otoczenia. Warto
też zabezpieczyć odpowiednią ilość wody pitnej oraz podlegające długiemu
przechowywaniu podstawowe produkty spożywcze. Niezbędnym wyposażeniem są również środki ochrony górnych dróg oddechowych. W przypadku
pomieszczenia dedykowanego można rozważyć maskowanie wejścia, filtrację
powietrza itp.
Omówiliśmy pomieszczenie bezpieczne, zatem teraz przejdziemy do ogólnego zabezpieczenia rezydencji (obiektu wraz z przyległym obszarem chronionym).
Obiekt winien posiadać ochronę peryferyjną tzn. odpowiednie ogrodzenie,
tak skonstruowane, aby w sposób znaczny utrudniać jego pokonanie. Teren podejścia do ogrodzenia winien być monitorowany systemem CCTV. Samo ogrodzenie winno być zabezpieczone systemem kontroli dostępu i sygnalizacji
włamania adekwatnym do rodzaju ogrodzenia, który umożliwia transmisję sygnału alarmowego w przypadku prób forsowania ogrodzenia. System winien
zapewniać przekaz informacji o otwarciu wszystkich bram, furtek, śluz, włazów, przejść itp. Brama wjazdowa na teren rezydencji winna być tak skonstruowana, aby w poważnym stopniu utrudnić jej sforsowanie przy użyciu pojazdu lub podjazd do niej winien być zabezpieczony specjalnym systemem wysuwanych kolców, słupów lub innych szykan uniemożliwiających jej sforsowanie pojazdem. Teren pomiędzy ogrodzeniem, a samym budynkiem zajmowanym przez osobę ochranianą, winien być monitorowany przy zastosowaniu systemu CCTV.
Sam budynek winien posiadać system ochrony obwodowej strefy zewnętrznej przy użyciu systemów SWiN oraz CCTV, przy czym system SWiN
winien być tak skonfigurowany aby możliwe było jego uzbrojenie w trakcie
pobytu jego mieszkańców wewnątrz domu oraz, aby możliwy był obchód
obiektu, dokonywany przez pracowników ochrony, bez potrzeby naruszania
57
stref chronionych. Ponadto budynek powinien być wyposażony w niezależne
systemy SWiN i SAP oraz, o ile to możliwe, ekonomicznie uzasadniony system
gaszenia. System SWiN winien być tak skonfigurowany, aby umożliwiał
ochronę wybranych stref, czy też poszczególnych pomieszczeń, pomimo pobytu w nim domowników. W skład takich systemów powinny wchodzić m. in.
czujki dualne PIR6 oraz MW7, czujki z funkcją antymaskingu8 oraz bariery
podczerwieni lub bariery mikrofalowe. Oczywiście nie wyklucza to zastosowania innych czujek, dobranych odpowiednio zarówno do charakteru i przeznaczenia chronionego pomieszczenia jak i strefy czy rodzaju zagrożenia. Wszystkie systemy sygnalizacji zagrożeń winny być na bieżąco monitorowane przez
co najmniej dwie stacje monitorowania obiektów9, główną i zapasową. Obie
stacje mogą być lokalnymi stacjami monitorowania, a więc opartymi na obsłudze stanowiącej etatową ochronę fizyczną obiektu, jednakże oddalonymi od
siebie (zlokalizowanymi w różnych budynkach). Stacja zapasowa może być albo w „uśpieniu” tzn. rejestrować przychodzące sygnały, ale ich nie obsługiwać
(z możliwością, natychmiastowego przejęcia wszystkich funkcji stacji głównej), albo być stacją aktywną potwierdzającą każdorazowo do stacji głównej
odebrany sygnał.
6
PIR (ang. Passive Infra Red) – pasywny czujnik podczerwieni, służący do wykrywania ruchu. Stosowany w systemach alarmowych, systemach automatycznego załączania
oświetlenia i wentylacji itp.
7
MW (ang. Microwave Detectors) – czujnik alarmowy, który stosuje detekcję mikrofalową. Detektory tego typu do wykrywania poruszających się obiektów wykorzystują
zjawisko fal elektromagnetycznych, zaś sama detekcja opiera się na zjawisku Dopplera.
8
Antymasking zabezpiecza czujkę przed zasłonięciem, działa 24 godziny na dobę,
przez 7 dni w tygodniu, także wtedy, kiedy system alarmowy jest wyłączony (nieuzbrojony). Po zasłonięciu czujki natychmiast generowany jest alarm.
9
Stacja monitorowania obiektów (SMO) – uzbrojone stanowisko interwencyjne
(USI) – na podstawie § 1 pkt. 2, rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 21 października 2011 r. w sprawie zasad uzbrojenia specjalistycznych
uzbrojonych formacji ochronnych i warunków przechowywania oraz ewidencjonowania broni i amunicji (Dz. U. z 2011 r. Nr 245, poz. 1462), co najmniej jednego uzbrojonego pracownika ochrony, który po uzyskaniu informacji z urządzeń lub systemów
alarmowych sygnalizujących zagrożenie podejmuje decyzję o rodzaju środków niezbędnych do jego usunięcia.
58
Innym rozwiązaniem może też być zlokalizowanie stacji głównej na terenie chronionej posesji, a funkcję stacji zapasowej może spełniać wtedy Stacja
Monitorowania Obiektów rodzimej firmy obsługującej całość kontraktu na
usługę ochronną lub też innej firmy specjalizującej się w usługach monitorowania z reakcją zmotoryzowanych patroli kontrolno-interwencyjnych (Grup Interwencyjnych10). Niezaprzeczalnym atutem własnej SMO jest większy stopień
poufności i ochrony informacji, niż korzystanie z „obcej” SMO.
Poza systemami sygnalizacji zagrożeń oraz systemami monitorowania i rejestracji, budynek powinien być wyposażony w systemy ograniczające i opóźniające dostęp osób niepowołanych. Powinny to byś przynajmniej:
- szyby o podwyższonej odporności na stłuczenie,
- drzwi i okna o podwyższonej odporności na włamanie,
- zamki patentowe.
Oczywistym jest, że zabezpieczenia te będą coraz wyższej klasy (odporniejsze na różne formy ich forsowania), w zależności od stopnia zagrożenia
osób ochranianych, lub jak kto woli, od ich subiektywnego poczucia bezpieczeństwa.
Systemy te w stosunku do osób ochranianych uzupełniamy o systemy indywidualnej lokalizacji i alarmowania. Systemy takie oparte najczęściej na
GPS11 lub GSM12 umożliwiają zwiększenie prawdopodobieństwa skutecznej
10
Grupa interwencyjna – na podstawie § 1 pkt 3, rozporządzenia Ministra Spraw
Wewnętrznych i Administracji z dnia 21 października 2011 r. w sprawie zasad uzbrojenia specjalistycznych uzbrojonych formacji ochronnych i warunków przechowywania
oraz ewidencjonowania broni i amunicji (Dz. U. z 2011 r. Nr 245, poz. 1462), co najmniej dwóch uzbrojonych pracowników ochrony, którzy po uzyskaniu za pośrednictwem uzbrojonego stanowiska interwencyjnego informacji z urządzeń lub systemów
alarmowych sygnalizujących zagrożenie chronionych osób lub mienia wspólnie realizują zadania ochrony osób lub mienia w formie bezpośredniej ochrony fizycznej doraźnej
na terenie chronionego obszaru, obiektu lub urządzenia.
11
GPS (ang. Global Positioning System) – system nawigacji satelitarnej, stworzony
przez Departament Obrony Stanów Zjednoczonych, obejmujący swoim zasięgiem całą
kulę ziemską.
12
GSM (ang. Global System for Mobile Communications) – Światowy System Komunikacji Mobilnej, najczęściej wykorzystywany system telefonii komórkowej na całym
świecie, znany również jako 2G (telefonia komórkowa drugiej generacji).
59
ochrony przed porwaniem (uprowadzeniem) i umożliwiają ewentualne szybsze
odbicie osoby uprowadzonej przez stosowne służby.
Ważnym elementem ochrony technicznej są systemy przeznaczone do
kontroli i monitorowania pracowników ochrony.
Jak już wspomniano na początku tego tekstu, są to urządzenia i systemy:
1. Sygnalizacji bezruchu (PSSS – No Movement i Man Down);
2. System lokalizacji osoby (RTLS);
3. System kontroli pracy wartowników.
Wszystkie trzy systemy nie chronią w pełnym tego słowa znaczeniu, a jedynie zwiększają prawdopodobieństwo natychmiastowej reakcji pozostałych
pracowników ochrony na zasygnalizowane zagrożenie. Przeznaczenie oraz zadanie każdego z tych systemów wydaje się być oczywiste.
Pojazdy to kolejny środek ochrony technicznej osoby ochranianej. Dobry
opancerzony lub pancerny samochód stanowić może ruchome „pomieszczenie
bezpieczne”. Poza dobrym opancerzeniem, w odpowiedniej klasie w stosunku
do potencjalnego zagrożenia, pojazd powinien być wyposażony w system lokalizacji pojazdu umożliwiający nie tylko wskazanie aktualnego miejsca znajdowania się pojazdu, ale również wezwanie pomocy czy też zdalne unieruchomienie pojazdu. Bardziej ekstrawaganckie pojazdy tej kategorii posiadają jeszcze niezależny zespół filtracji powietrza zasilającego wnętrze pojazdu lub
wręcz zespół butli tlenowych zasilających jego wnętrze.
Przedstawiony powyżej zarys środków zabezpieczenia technicznego
(ochrony technicznej) w ochronie osób jest niestety często tylko życzeniem.
Większość osób ochranianych albo nie wymaga takiego nakładu sił i środków
do zapewnienia im bezpieczeństwa, albo nie widzi potrzeby wydawania aż tak
dużych pieniędzy na utrzymywanie swojego bezpieczeństwa. Jednakże zawsze
warto wiedzieć, co można zaoferować osobie ochranianej w celu realizacji procedur zmierzających do utrzymania czy nawet podniesienia jej bezpieczeństwa.
60
Bibliografia
1.
2.
3.
4.
P. Consterdine, Poradnik współczesnego bodyguarda. Nowoczesna ochrona, Wydanictwo Bellona, Warszawa 2009, ISBN 978-83-111144-5-6.
P. Consterdine, The modern Bodyguard. The manual of close protection
training, Summersadale, Leeds 2000, ISBN 09-53763-81-1.
Ustawa z dnia 22 sierpnia 1997 r. o ochronie osób i mienia (Dz. U.
z 1997 r. Nr 114, poz. 740 z późn. zm.).
Rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia
21 października 2011 r. w sprawie zasad uzbrojenia specjalistycznych
uzbrojonych formacji ochronnych i warunków przechowywania oraz ewidencjonowania broni i amunicji (Dz. U. z 2011 r. Nr 245, poz. 1462).
61
STREFA
STUDENTA
62
Autor jest członkiem Koła Naukowego Administratywistów i Karnistów
(WSBPiI „Apeiron” w Krakowie)
KAROL BRACHOWSKI
Bezpieczeństwo ochrony zdrowia jako element infrastruktury
krytycznej
Praca dyplomowa napisana pod kierunkiem dr Bogumiła Stęplewskiego
Kraków 2008
Wstęp
Pracę niniejszą poświęcam elementowi Infrastruktury Krytycznej, jakim
jest system zdrowia, ponieważ uważam, że w dobie postępującej globalizacji
jest to temat bardzo ważny. Wagę tego zagadnienia podkreślają nowe formy aktów terrorystycznych oraz nowoczesny model prowadzenia wojny, polegający
na precyzyjnym niszczeniu elementów, od których uzależnione jest sprawne
funkcjonowanie państwa. W skład zagadnień infrastruktury krytycznej wchodzą systemy: zaopatrzenia w energię i paliwa, łączności i sieci teleinformatycznych, finansowe, zaopatrzenia w żywność i wodę, ochrony zdrowia,
transportowe i komunikacyjne, ratownicze, zapewniające ciągłość działania
administracji publicznej, produkcji, składowania, przechowywania i stosowania
substancji chemicznych i promieniotwórczych, w tym rurociągi substancji niebezpiecznych1.
Organizacja bezpieczeństwa systemu ochrony zdrowia, jako jednego
z elementów ochrony infrastruktury krytycznej, należy do zadań organów administracji publicznej z zakresu kierowania bezpieczeństwem narodowym. Polega na zapobieganiu sytuacjom kryzysowym, przygotowaniu do przejmowa-
1
Ustawa z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym (Dz. U. z 2007 r.
Nr 89, poz. 590), art. 3 ust. 2.
63
nia nad nim kontroli oraz podejmowaniu działań zapewniających sprawne
funkcjonowanie lub szybkie odtworzenia infrastruktury krytycznej.
Zgodnie z ustawą z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym
(Dz. U. z 2007 r. Nr 89, poz. 590), zadania z zakresu ochrony infrastruktury
krytycznej obejmują: 1) gromadzenie i przetwarzanie informacji dotyczących
infrastruktury krytycznej; 2) przygotowanie i aktualizację planów ochrony infrastruktury krytycznej; 3) opracowanie i wdrażanie procedur na wypadek wystąpienia zagrożeń; 4) zapewnienie możliwości odtworzenia infrastruktury krytycznej; 5) współpracę między administracją publiczną a właścicielami oraz
posiadaczami samoistnymi i zależnymi obiektów, instalacji lub urządzeń infrastruktury krytycznej2.
Są to niezwykle istotne elementy w funkcjonowaniu mechanizmu, jakim
jest państwo XXI wieku. Z elementów tych w szczególności zajmę się zagadnieniem Systemów Ochrony Zdrowia. Uważam bowiem, że jest to element odnoszący się do tego, co najważniejsze, czyli zdrowia populacji.
Wśród wymienionych wcześniej zagadnień, tylko zaopatrzenie w wodę
i żywność są pierwotniejsze w formowaniu się społeczności.
Pierwszych śladów zagadnienia, jakim jest ochrona zdrowia, można
dopatrywać się w powstaniu przysięgi Hipokratesa. Natomiast jako pierwszy
przejaw masowej opieki zdrowotnej można uznać powstanie szpitala o nazwie „Miasto Miłosierdzia”, który został założony przez biskupa Bazylego
Wielkiego w IV wieku n.e. na przedmieściach Cezarei Kapadockiej3. Następnie w innych miastach zaczęły powstawać ośrodki noszące nazwę xenodochium (hospicjum), mające na celu opiekę nad biedotą. Pełniły one funkcję
przytułku i zapewniały podstawową opiekę medyczną.
Do Europy ideę szpitala sprowadzili Krzyżowcy. Do najstarszych należy szpital św. Bartłomieja założony w Londynie w 1123 roku. W Polsce natomiast, w roku 1108 we Wrocławiu, powstał podobny obiekt pod opieką Cystersów przy kościele Najświętszej Marii Panny4.
Obecną formą szpitalnictwo zaczęło przyjmować od schyłku XVIII wie2
Ibidem, art. 6.
http://pl.wikipedia.org/wiki/Historia_szpitalnictwa
4
http://pl.wikipedia.org/wiki/Historia_szpitalnictwa
3
64
ku, po rewolucji francuskiej, poprzez sekularyzację tej dziedziny życia. Stopniowo, opieka nad zdrowiem społeczeństwa przechodzić zaczęła w ręce państwa, aż do momentu, gdy Otto von Bismarck zaczął wprowadzać system
ubezpieczeń społecznych od 1883 roku5. Obecnie zagadnienie ubezpieczeń
społecznych oraz elementów ochrony infrastruktury krytycznej jest regulowane prawnie przez większość państw oraz organizacji międzynarodowych
(np. Unia Europejska, NATO, ONZ, Międzynarodowy Ruch Czerwonego
Krzyża i Półksiężyca). Używane dziś pojęcie Systemu Ochrony Zdrowia
możemy podzielić na dwa działy. Pierwszym z nich jest zagadnienie ochrony
zdrowia w pojęciu indywidualnym.
Rozumiem przez to zdrowie ogólne, czyli psychiczne i fizyczne jednostki. Dział drugi natomiast, zajmuje się zagrożeniami w skali populacji, bądź
małych społeczności. Są to systemy ochrony sanitarno-epidemiologicznej, którymi zajmę się bardziej szczegółowo w niniejszej pracy.
Historia pokazuje, jak katastrofalne w skutkach są niekontrolowane zagrożenia sanitarno-epidemiologiczne. Rozpatrując temat można nawiązać do
biblijnych plag egipskich6, czy wizerunku czterech jeźdźców apokalipsy.
Przedstawienie jeźdźców jest wczesnym symbolicznym określeniem czterech
największych zagrożeń ludzkości, czyli śmierci, głodu, wojny i zarazy7.
Od wieków epidemie zabierają na świecie ogromne żniwa. Już w starożytności panowały powszechne epidemie trądu. W wiekach średnich największe spustoszenie siała dżuma. Określa się, że w jej wyniku śmierć poniosło ok
34% mieszkańców Europy, a w Chinach nawet 60%. W erze nowożytnej społeczeństwa borykały się z syfilisem, gruźlicą, tyfusem i cholerą. Przykładowo,
wielka armia napoleońska poniosła największą klęskę w kampanii przeciw Rosji z powodu ogromnej liczby ofiar, jakie pochłoną tyfus 8. W roku 1849 na
gruźlicę zmarł jeden z najwybitniejszych polskich artystów, kompozytor i pia5
A. Radziwiłł, W. Roszkowski, Historia 1871-1945, PWN, Warszawa 1994, ISBN 8301112-94-8, s. 95.
6
K. Dynarski (red.), Biblia Tysiąclecia, Wyd. 3, Pallotinum, Poznań-Warszawa 1980,
Wj 9, 1-3.
7
Ibidem, Ap 6, 1-8.
8
J. Ruffie, J, Ch. Sournia, Historia epidemii. Od dżumy do AIDS, W.A.B., Warszawa
1996, ISBN 83-87021-08-3, s. 133.
65
nista Fryderyk Chopin9.
Na początku wieku XX natomiast, ogromną śmiertelność spowodowała
epidemia grypy. Największą pandemię tego wirusa odnotowano w 1918 i 1919
roku. Na przełomie tych lat atakował trzy razy. Według różnych źródeł epidemia spowodowała 350 milionów zachorowań i od 40 i 50 milionów zgonów na
całym świecie. Był to typ wirusa AH1N1, popularnie zwany „grypą hiszpańską”10. Choroba do 1978 roku atakowała jeszcze trzykrotnie, pochłaniając według szacunków kolejne 1,5 do 2,5 miliona ofiar.
W obliczu zaprezentowanych jedynie fragmentarycznie przykładów, powstaje pytanie: Jak i czy wystarczająco skutecznie państwo chroni swoich
obywateli przed tymi zagrożeniami?
(…)
Ustawy o ochronie zdrowia III Rzeczpospolitej Polskiej
Podstawowe prawo do ochrony zdrowia człowieka w Polsce jest proklamowane w Konstytucji III RP. Artykuł 68 mówi, że „każdy ma prawo do
ochrony zdrowia”11, a także, że „obywatelom, niezależnie od ich sytuacji materialnej, władze publiczne zapewniają równy dostęp do świadczeń opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych. Warunki i zakres udzielania
świadczeń określa ustawa”12.
Natomiast w prawie będącym nadbudową do konstytucji, najważniejsze
dla tego zagadnienia są ustawy składające się na tzw. Kartę Praw Pacjenta. Są
to następujące ustawy:
a) Ustawa o zakładach opieki zdrowotnej13 (…).
b) Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego14 (…).
9
A. Zamoyski, Chopin, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1990, ISBN 8306012-34-8, s. 251-259.
10
G. Woodson, Ptasia Grypa, Helion, 2007, ISBN 978-83-246051-0-1, s. 6-17.
11
Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. z 1997 r.
Nr 78, poz. 483), art. 68 ust. 1.
12
Ibidem, ust. 2.
13
Ustawa z dnia 30 sierpnia 1991r. o zakładach opieki zdrowotnej (tekst jedn. Dz. U.
z 2007 r. Nr 14, poz. 89 z późn. zm.).
14
Ustawa z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (Dz. U. z 1994 r.
Nr 111, poz. 535 z późn. zm.).
66
c) Ustawa o pobieraniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów 15
(…).
d) Ustawa o zawodach pielęgniarki i położnej16 (…).
e) Ustawa o zawodzie lekarza17 (…).
Procedury na wypadek zagrożenia epidemiologicznego
Nieodpowiednie sprawowanie kontroli i brak przygotowania w zakresie
różnego rodzaju zagrożeń epidemiologicznych mogą doprowadzić do klęski
żywiołowej w obrębie narodu lub nawet, wymknąwszy się spod kontroli, zagrozić całej ludzkości. Dlatego powstają tzw. Plany Reagowania Kryzysowego,
mające na celu uzupełnienie braku regulacji prawnych w zakresie takim jak
ataki terrorystyczne i zagrożenia epidemiami.
Wojewoda ma możliwość ogłoszenia stanu zagrożenia epidemiologicznego w rozporządzeniu ogłaszającym. W zależności od sytuacji zagrażającej infrastrukturze może wprowadzić zakazy i ograniczenia: czasowe ograniczenia
w ruchu osobowym, czasowe ograniczenia, lub zakaz obrotu i używania przedmiotów lub artykułów spożywczych, czasowe ograniczenia funkcjonowania
określonych instytucji lub zakładów pracy, zakaz organizowania widowisk,
zgromadzeń i innych skupisk ludności, obowiązek wykonania określonych zabiegów sanitarnych, jeżeli wykonanie ich wiąże się z funkcjonowaniem określonych obiektów produkcyjnych, handlowych, usługowych i innych, nakaz
poddania się określonym szczepieniom ochronnym, nakaz udostępnienia nieruchomości, lokali, terenów i dostarczenia środków transportu do działań przeciwepidemiologicznych.
Jeżeli działania podjęte w stanie zagrożenia epidemiologicznego zawiodą,
dochodzi do wybuchu epidemii. Dalsze czynności polegają na prawnym wprowadzeniu stanu epidemii, co pociąga za sobą konieczność wprowadzenia ustaw,
15
Ustawa z dnia 1 lipca 2005 r. ustawy o pobieraniu, przechowywaniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów (Dz. U. z 2005 r. Nr 169, poz. 1411).
16
Ustawa z dnia 5 lipca 1996 r. o zawodach pielęgniarki i położnej (Dz. U. z 2001 r.
Nr 7, poz. 602 z późn. zm.).
17
Ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodzie lekarza (Dz. U. z 1997 r. Nr 28,
poz. 152).
67
które pomogą ograniczyć jej rozprzestrzenienie i doprowadzą do jej powstrzymania.
Wojewoda wydając ogłoszenie rozporządzające może zawrzeć w nim zakazy i nakazy, takie jak w przypadku zagrożenia epidemiologicznego, a ponadto w drodze decyzji administracyjnej kieruje do pracy przy zwalczaniu epidemii pracowników zakładów opieki zdrowotnej i inne osoby.
Powyższe działania realizowane są przez Wojewodę przy pomocy Wojewódzkiego Zespołu Reagowania Kryzysowego, działającego w składzie dostosowanym do panującej epidemii.
Instytucje realizujące usługi zdrowotne i ochrony epidemiologicznej
W procesie konstruowania systemów szeroko pojętej ochrony zdrowia po
ustanowieniu prawa regulującego te zagadnienia następuje etap powoływania
instytucji. Instytucje te mają za zadanie realizować ogólne i szczegółowe postanowienia zawarte w konstytucji i poszczególnych artykułach ustaw. W pewnym
sensie można za instytucję nadrzędną w skali III RP uznać rząd, będący organem władzy wykonawczej według trójpodziału władz Monteskiusza18.
W obrębie struktury, jaką jest rząd III RP, funkcjonuje Ministerstwo
Zdrowia, które szczegółowo zajmuje się tym zagadnieniem poprzez wprowadzanie w życie istniejącego prawa oraz proponowanie ewentualnych nowych
ustaw, bądź poprawek do już istniejących.
Wszystkie instytucje realizujące szczegółowe zadania w zakresie ochrony
zdrowia oraz ochrony sanitarno-epidemiologicznej pośrednio lub bezpośrednio
podlegają kontroli owego organu. Ze względu na skalę zagadnienia, Ministerstwo Zdrowia musiało wytworzyć organy podrzędne, mające za zadanie realizację postanowień prawnych na poziomie szczegółowym, samo zajmując się
tylko skalą ogólną.
Wszelkie regulacje w zakresie zarówno sektora publicznego jak i prywatnego są ustalane przez to ministerstwo. W sektorze publicznym możemy wydzielić dwa główne organy, czyli Narodowy Fundusz Zdrowia oraz Państwową
Inspekcję Sanitarną. Zagadnienie prywatnego sektora usług zdrowotnych z per18
Monteskiusz, O duchu Praw, T. Boy-Żeleński (przekł.), De Agostini, Warszawa
2002, ISBN 83-73160-24-8.
68
spektywy państwa ogranicza się w zasadzie do ustawowej regulacji funkcjonowania placówek oraz ustawy o zawodzie lekarza.
Instytucje publiczne w ramach systemu ochrony zdrowia
A) Narodowy Fundusz Zdrowia
Narodowy Fundusz Zdrowia, w skrócie NFZ, został powołany do życia jako organ państwowy w roku 200419 na miejsce wcześniej funkcjonującej Kasy
Chorych. Jak napisałem we wstępie, na mocy tej samej ustawy, artykuł od 162
do 187, kontrolę nad tą instytucją sprawuje Rada Ministrów, a w szczególności
minister zdrowia oraz minister finansów publicznych.
Art. 162. 1. Nadzór nad działalnością Funduszu sprawuje minister właściwy do spraw zdrowia.
2. Na zasadach przewidzianych w ustawie i przepisach szczególnych nadzór w zakresie gospodarki finansowej Funduszu sprawuje minister właściwy do
spraw finansów publicznych, stosując kryterium legalności, rzetelności, celowości i gospodarności.
Art. 163. 1. Minister właściwy do spraw zdrowia sprawuje nadzór, stosując kryterium legalności, rzetelności i celowości, nad działalnością: Funduszu;
świadczeniodawców, w zakresie realizacji umów z Funduszem; podmiotów,
którym Fundusz powierzył wykonywanie niektórych czynności; aptek, w zakresie refundacji leków.
2. Minister właściwy do spraw zdrowia bada uchwały przyjmowane przez
Radę Funduszu oraz decyzje podejmowane przez Prezesa Funduszu i stwierdza
nieważność uchwały lub decyzji, w całości lub w części, w przypadku gdy: narusza ona prawo lub prowadzi do niewłaściwego zabezpieczenia świadczeń
opieki zdrowotnej, lub (308) prowadzi do niezrównoważenia przychodów
i kosztów Funduszu20.
W tym miejscu należy przytoczyć także pierwsze sformułowanie dotyczące NFZ w tejże ustawie, mówiące o strukturze tej instytucji:
19
Ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych
ze środków publicznych (Dz. U. z 2004 r. Nr 210, poz. 2135).
20
Ibidem, art. 162-163.
69
Art. 96. 1. Tworzy się Narodowy Fundusz Zdrowia będący państwową
jednostką organizacyjną posiadającą osobowość prawną.
2. W skład Funduszu wchodzą: centrala Funduszu; oddziały wojewódzkie
Funduszu.
3. Siedzibą Funduszu jest miasto stołeczne Warszawa. (…).
7. Fundusz działa na podstawie ustawy i statutu21.
W procesie prawnego powoływania instytucji państwowej niezwykle
istotne jest określenie celów oraz przedmiotu działania nowopowstałego organu. Określenie to następuje w artykule 97 ustawy:
Art. 97. 1. Fundusz zarządza środkami finansowymi, o których mowa
w art. 116.
2. W zakresie środków pochodzących ze składek na ubezpieczenie zdrowotne Fundusz działa w imieniu własnym na rzecz ubezpieczonych oraz osób
uprawnionych do tych świadczeń na podstawie przepisów o koordynacji.
3. Do zakresu działania Funduszu należy również w szczególności:
1) określanie jakości i dostępności oraz analiza kosztów świadczeń opieki
zdrowotnej w zakresie niezbędnym dla prawidłowego zawierania umów
o udzielanie świadczeń opieki zdrowotnej;
2) przeprowadzanie konkursów ofert, rokowań i zawieranie umów o udzielanie świadczeń opieki zdrowotnej, a także monitorowanie ich realizacji i rozliczanie;
2a) 185) finansowanie świadczeń opieki zdrowotnej udzielanych osobom,
o których mowa w art. 12 pkt 2-4 i 6 oraz w art. 2 ust. 1 pkt 3;
3) finansowanie świadczeń opieki zdrowotnej udzielanych świadczeniobiorcom innym niż ubezpieczeni spełniającym kryterium dochodowe, o którym
mowa w art. 8 ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej, co do których nie stwierdzono okoliczności, o której mowa w art. 12 tej ustawy;
3a) 186) finansowanie medycznych czynności ratunkowych świadczeniobiorcom;
3b) 187) finansowanie świadczeń opieki zdrowotnej określonych w art. 26;
21
Ibidem, art. 96 ust. 1-3 i ust. 7.
70
4) opracowywanie, wdrażanie, realizowanie i finansowanie programów
zdrowotnych;
5) wykonywanie zadań zleconych, w tym finansowanych przez ministra
właściwego do spraw zdrowia, w szczególności realizacja programów zdrowotnych;
6) monitorowanie ordynacji lekarskich;
7) promocja zdrowia;
8) prowadzenie Centralnego Wykazu Ubezpieczonych;
9) prowadzenie wydawniczej działalności promocyjnej i informacyjnej
w zakresie ochrony zdrowia.
3a. 188) Do zadań Funduszu należy rozliczanie z instytucjami właściwymi
lub instytucjami miejsca zamieszkania w państwach członkowskich Unii Europejskiej lub państwach członkowskich Europejskiego Porozumienia o Wolnym
Handlu (EFTA):
1) kosztów świadczeń opieki zdrowotnej finansowanych z budżetu państwa z części pozostającej w dyspozycji ministra właściwego do spraw zdrowia,
o których mowa w art. 11 ust. 1 pkt 4a,
2) kosztów medycznych czynności ratunkowych wykonanych przez zespoły ratownictwa medycznego, o których mowa w ustawie z dnia 8 września
2006 r. o Państwowym Ratownictwie Medycznym, z wyłączeniem kosztów
medycznych czynności ratunkowych wykonywanych przez lotnicze zespoły ratownictwa medycznego – w stosunku do osób uprawnionych do tych świadczeń
na podstawie przepisów o koordynacji.
3b. 189) Minister właściwy do spraw zdrowia, po ostatecznym rozliczeniu
ze świadczeniodawcą świadczeń, o których mowa w art. 11 ust. 1 pkt 4a, obciąża Fundusz kosztami tych świadczeń oraz przekazuje niezbędną dokumentację dotyczącą udzielonych świadczeń wraz z kopią dokumentu potwierdzającego prawo do tych świadczeń na podstawie przepisów o koordynacji. Środki
zwrócone przez instytucję państwa członkowskiego Unii Europejskiej lub państwa członkowskiego Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA)
Fundusz przekazuje na rachunek urzędu ministra właściwego do spraw zdrowia
w terminie 14 dni od dnia zidentyfikowania podstawy zwrotu.
71
3c. 190) W przypadku rozliczania przez Fundusz kosztów medycznych
czynności ratunkowych udzielonych osobom uprawnionym do tych świadczeń
na podstawie przepisów o koordynacji przez zespoły ratownictwa medycznego,
Fundusz powiadamia właściwego wojewodę o należnościach przysługujących
mu z tego tytułu. Środki zwrócone przez instytucję państwa członkowskiego
Unii Europejskiej lub państwa członkowskiego Europejskiego Porozumienia
o Wolnym Handlu (EFTA) Fundusz przekazuje na rachunek urzędu właściwego wojewody w terminie 14 dni od dnia zidentyfikowania podstawy zwrotu.
Przepisu nie stosuje się do lotniczych zespołów ratownictwa medycznego,
o których mowa w ustawie z dnia 8 września 2006 r. o Państwowym Ratownictwie Medycznym.
4. Fundusz prowadzi Centralny Wykaz Ubezpieczonych w celu:
1) potwierdzenia prawa do świadczeń z ubezpieczenia zdrowotnego;
2) gromadzenia danych o ubezpieczonych w Funduszu;
3) gromadzenia danych o osobach uprawnionych do świadczeń opieki
zdrowotnej na podstawie przepisów o koordynacji;
4) wydawania poświadczeń i zaświadczeń w zakresie swojej działalności;
5) rozliczania kosztów świadczeń opieki zdrowotnej, w tym udzielanych
na podstawie przepisów o koordynacji.
5. Fundusz nie wykonuje działalności gospodarczej.
6. Fundusz nie może być właścicielem zakładów opieki zdrowotnej ani nie
może posiadać w jakiejkolwiek formie praw własności w stosunku do podmiotów prowadzących zakłady opieki zdrowotnej.
7. Zadania Funduszu określone w ust. 3 pkt 1, 2, 4 i 6 w odniesieniu do
zakładów opieki zdrowotnej tworzonych i nadzorowanych przez Ministra
Obrony Narodowej, Ministra Sprawiedliwości i ministra właściwego do spraw
wewnętrznych realizuje komórka organizacyjna oddziału wojewódzkiego Funduszu, o której mowa w art. 96 ust. 4.
8. 191) Fundusz otrzymuje dotację z budżetu państwa na sfinansowanie
kosztów realizacji zadania, o którym mowa w ust. 3 pkt 2a, 3 i 3b, uwzględniającą koszty administracyjne, z zastrzeżeniem ust. 9.
72
9. 192) Fundusz otrzymuje dotację z budżetu państwa na sfinansowanie
kosztów realizacji zadań, o których mowa w ust. 3 pkt 3, z wyjątkiem kosztów,
o których mowa w art. 117 ust. 1 pkt 1a22.
Z przytoczonych powyżej fragmentów ustawy wynika, że NFZ spełnia
funkcję administracyjną w zakresie podziału środków publicznych oraz ogólnie
pojętego systemu ochrony zdrowia, czyli nie zajmuje się bezpośrednio ochroną
zdrowia, a jedynie zleca realizację zadań wynikających z ustawy różnym organom.
Do organów tych zaliczyć należy placówki służby zdrowia, wśród których
wymienić możemy te najbardziej podstawowe: gabinety lekarskie, ambulatoria,
przychodnie, laboratoria, pracownie rentgenowskie, kliniki, szpitale. Te ostatnie można podzielić pod względem administracyjnym na powiatowe oraz wojewódzkie.
Szpitale powiatowe tworzą na terenie swojej jurysdykcji oddziały specjalistyczne, jak np. onkologii, kardiologii, położnictwa. Obok nich na najwyższym
poziomie specjalizacji powstają katedry i kliniki uniwersyteckie, takie jak, dla
przykładu, zespół Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie.
B) Państwowa Inspekcja Sanitarno-Epidemiologiczna
W systemach ochrony zdrowia obok zagadnień służby zdrowia istnieje
także zagadnienie ochrony populacji przed zagrożeniami sanitarno-epidemiologicznymi.
W Polsce organem odpowiedzialnym za realizacje ustaw w tym zakresie
jest Państwowy Inspektorat Sanitarny, powołany w obecnej formie 14 marca
1985 roku:
Art.1 Państwowa Inspekcja Sanitarna jest powołana do realizacji zadań
z zakresu zdrowia publicznego, w szczególności poprzez sprawowanie nadzoru
nad warunkami:
1) higieny środowiska,
2) higieny pracy w zakładach pracy,
3) higieny radiacyjnej,
22
Ibidem, art. 97.
73
4) higieny procesów nauczania i wychowania,
5) higieny wypoczynku i rekreacji,
6) zdrowotnymi żywności, żywienia i przedmiotów użytku,
7) higieniczno-sanitarnymi, jakie powinien spełniać personel medyczny,
sprzęt oraz pomieszczenia, w których są udzielane świadczenia zdrowotne –
w celu ochrony zdrowia ludzkiego przed niekorzystnym wpływem szkodliwości i uciążliwości środowiskowych, zapobiegania powstawaniu chorób, w tym
chorób zakaźnych i zawodowych23.
Jak widać, organ ten pełni głównie funkcje nadzoru, między innymi nad
warunkami sanitarnymi obiektów użytku publicznego. Nadzór ten, zgodnie
z ustawą, możemy podzielić na dwa działy:
a) Nadzór zapobiegawczy:
Art. 3. Do zakresu działania Państwowej Inspekcji Sanitarnej w dziedzinie
zapobiegawczego nadzoru sanitarnego należy w szczególności:
1) uzgadnianie projektów planów zagospodarowania przestrzennego województwa, miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, studium
uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy, oraz ustalanie warunków zabudowy i zagospodarowania terenu pod względem wymagań
higienicznych i zdrowotnych,
2) uzgadnianie dokumentacji projektowej pod względem wymagań higienicznych i zdrowotnych dotyczących:
a) budowy oraz zmiany sposobu użytkowania obiektów budowlanych,
statków morskich, żeglugi śródlądowej i powietrznych,
b) nowych materiałów i procesów technologicznych przed ich zastosowaniem w produkcji lub budownictwie,
3) uczestniczenie w dopuszczeniu do użytku obiektów budowlanych, statków morskich, żeglugi śródlądowej i powietrznych oraz środków komunikacji
lądowej,
23
Ustawa z dnia 14 marca 1985 r. o Państwowej Inspekcji Sanitarnej (Dz. U. z 2006 r.
Nr 122, poz. 851, z późn. zm.) art. 1.
74
4) inicjowanie przedsięwzięć oraz prac badawczych w dziedzinie zapobiegania negatywnym wpływom czynników i zjawisk fizycznych, chemicznych
i biologicznych na zdrowie ludzi24.
b) Nadzór bieżący:
Art. 4. 1. Do zakresu działania Państwowej Inspekcji Sanitarnej w dziedzinie bieżącego nadzoru sanitarnego należy kontrola przestrzegania przepisów
określających wymagania higieniczne i zdrowotne, w szczególności dotyczących:
1) higieny środowiska, a zwłaszcza wody do spożycia, czystości powietrza
atmosferycznego, gleby, wód i innych elementów środowiska w zakresie ustalonym w odrębnych przepisach,
2) utrzymania należytego stanu higienicznego nieruchomości, zakładów
pracy, instytucji, obiektów i urządzeń użyteczności publicznej, dróg, ulic oraz
osobowego i towarowego transportu kolejowego, drogowego, lotniczego i morskiego,
3) warunków produkcji, transportu, przechowywania i sprzedaży żywności
oraz warunków żywienia zbiorowego,
3a) nadzoru nad jakością zdrowotną żywności,
4) warunków zdrowotnych produkcji i obrotu przedmiotami użytku, materiałów i wyrobów przeznaczonych do kontaktu z żywnością, kosmetykami oraz
innymi wyrobami mogącymi mieć wpływ na zdrowie ludzi,
5) warunków zdrowotnych środowiska pracy, a zwłaszcza zapobiegania
powstawaniu chorób zawodowych i innych chorób związanych z warunkami
pracy,
6) higieny pomieszczeń i wymagań w stosunku do sprzętu używanego
w szkołach i innych placówkach oświatowo-wychowawczych, szkołach wyższych oraz w ośrodkach wypoczynku,
7) higieny procesów nauczania,
8) przestrzegania przez osoby wprowadzające substancje lub preparaty
chemiczne do obrotu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej oraz przez użytkowników substancji lub preparatów chemicznych obowiązków wynikających
24
Ibidem, art. 3.
75
z ustawy z dnia 11 stycznia 2001 r. o substancjach i preparatach chemicznych
(Dz. U. z 2001 r. Nr 11, poz. 84, z późn. zm. 1).
8a) warunków i ograniczeń wprowadzenia do obrotu i stosowania oraz
właściwości środków powierzchniowo czynnych i detergentów zawierających
środki powierzchniowo czynne określonych przepisami rozporządzenia (WE)
nr 648/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 31 marca 2004 r. w sprawie detergentów (Dz. Urz. WE L 104 z 08.04.2004, str. 1; Dz. Urz. UE Polskie
wydanie specjalne, rozdz. 13, t. 34, str. 48);
8b) przestrzegania obowiązków wynikających z rozporządzenia (WE)
nr 304/2003 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 28 stycznia 2003 r. dotyczącego wywozu i przywozu niebezpiecznych chemikaliów
2. Do zakresu działania Państwowej Inspekcji Sanitarnej w dziedzinie bieżącego nadzoru sanitarnego należy również kontrola przestrzegania przepisów
dotyczących wprowadzania do obrotu produktów biobójczych i substancji
czynnych oraz ich stosowania w działalności zawodowej.
(…)
Do zakresu działania Państwowej Inspekcji Sanitarnej w dziedzinie zapobiegania i zwalczania chorób, o których mowa w art. 2, należy:
1) dokonywanie analiz i ocen epidemiologicznych,
2) opracowywanie programów i planów działalności zapobiegawczej
i przeciwepidemicznej, przekazywanie ich do realizacji zakładom opieki
zdrowotnej oraz kontrola realizacji tych programów i planów,
3) ustalanie zakresu i terminów szczepień ochronnych oraz sprawowanie
nadzoru w tym zakresie,
4) wydawanie zarządzeń i decyzji lub występowanie do innych organów
o ich wydanie – w wypadkach określonych w przepisach o zwalczaniu
chorób zakaźnych,
4a) wydawanie decyzji o stwierdzeniu choroby zawodowej lub decyzji
o braku podstaw do jej stwierdzenia,
5) planowanie i organizowanie sanitarnego zabezpieczenia granic państwa,
6) nadzór sanitarny nad ruchem pasażerskim i towarowym w morskich
i lotniczych portach oraz przystaniach,
76
7) udzielanie poradnictwa w zakresie spraw sanitarno-epidemiologicznych
lekarzom okrętowym i personelowi pomocniczo-lekarskiemu, zatrudnionemu na statkach morskich, żeglugi śródlądowej i powietrznych,
8) kierowanie akcją sanitarną przy masowych przemieszczeniach ludności,
zjazdach i zgromadzeniach25.
Podobnie jak w przypadku NFZ, Państwowa Inspekcja Sanitarna podlega
ministrowi do spraw zdrowia publicznego. Natomiast realizacją szczegółowych
zagadnień zajmują się organy wchodzące w skład PIS, co także określa powyższa ustawa:
Art. 10.1. Zadania Państwowej Inspekcji Sanitarnej określone w rozdziale 1 wykonują następujące organy: Główny Inspektor Sanitarny, państwowy
wojewódzki inspektor sanitarny, państwowy powiatowy inspektor sanitarny,
państwowy graniczny inspektor sanitarny dla obszarów przejść granicznych
drogowych, kolejowych, lotniczych, rzecznych i morskich, portów lotniczych
i morskich oraz jednostek pływających na obszarze wód terytorialnych26.
W obliczu wcześniej przedstawionych celów postawionych do realizacji
przed tymi organami, konieczne stało się nadanie im i ich pracownikom specjalnych uprawnień. Bez tych ustaleń wykonywanie postawionych zadań byłoby niemożliwe. Dlatego dalsza część ustawy w rozdziale 3 obszernie reguluje
uprawnienia służb sanitarno-epidemiologicznych, umożliwiające tym organom
sprawne funkcjonowanie. Jako przykład można podać prawo do nakładania kar
pieniężnych na właścicieli obiektów nie spełniających wymogów w zakresie
podlegających kontroli zagadnień.
C) Państwowe Ratownictwo Medyczne
Niezwykle istotny wpływ na ochronę zdrowia ludzkiego w Polsce ma
również ustawa z dnia 8 września 2006 roku o Państwowym Ratownictwie Medycznym. Ustawa ta składa się na system, mający na celu ratowania życia
i zdrowia ludzkiego. W skład systemu wchodzą przede wszystkim centra powiadamiania ratunkowego, zespoły ratunkowe pogotowia ratunkowego, a nawet Lotnicze Pogotowie Ratunkowe i straż pożarna w ramach pomocy
przedmedycznej. Tym samym ustawa zmienia niektóre ustawy związane z sys25
26
Ibidem, art. 4.
Ibidem, art. 10 ust. 1.
77
temem ochrony zdrowia. Ingeruje w ustawy: o ochronie przeciwpożarowej,
o zakładach opieki zdrowotnej, o zawodach lekarza i lekarza dentysty, a także
w prawo o ruchu drogowym i stanie klęski żywiołowej.
System Państwowego Ratownictwa Medycznego (PRM) ma swoje zastosowanie zarówno w życiu codziennym jak i w sytuacjach ekstremalnie kryzysowych. W ustawie można znaleźć wytyczne dla zachowania ludzi w sytuacjach, na jakie natrafić można w każdej chwili. Toteż na przykład art. 4 tejże
ustawy głosi: „Kto zauważy osobę lub osoby znajdujące się w stanie nagłego
zagrożenia zdrowotnego lub jest świadkiem zdarzenia powodującego taki stan,
w miarę posiadania możliwości i umiejętności ma obowiązek niezwłocznego
podjęcia działań zmierzających do skutecznego powiadomienia o tym zdarzeniu podmiotów ustawowo powołanych do niesienia pomocy osobom w stanie
nagłego zagrożenia zdrowotnego”27.
Powiadomienie podmiotów ustawowo powołanych do niesienia pomocy
odbywa się najczęściej poprzez wojewódzkie centra powiadamiania ratunkowego. Dzięki działającej od kilku lat linii telefonicznej numeru 112, przyjmujący zgłoszenie dyspozytor, przekierowuje rozmowę do właściwej jednostki Policji, Państwowej Straży Pożarnej i pogotowia ratunkowego28. Ma on także za
zadanie przekazywanie informacji osobom udzielającym pierwszej pomocy,
kierowanie ratowników medycznych na miejsce zdarzenia, a także przekazywanie osobie kierującej akcją prowadzenia medycznych czynności ratunkowych niezbędnych informacji ułatwiających prowadzenie medycznych czynności ratunkowych na miejscu zdarzenia.
Organami administracji rządowej właściwymi w zakresie wykonywania
zadań systemu, jakim jest PRM są minister właściwy do spraw zdrowia, który
sprawuje nadzór na terenie kraju, oraz wojewoda, który planuje, organizuje
i nadzoruje systemem na terenie województwa29. Wojewoda ma również za zadanie sporządzenie wojewódzkiego planu działania systemu, w którym zajmuje
się w szczególności: charakterystyką potencjalnych zagrożeń dla życia lub
27
Ustawa z dnia 8 września 2006 r. o Państwowym Ratownictwie Medycznym (Dz. U.
z 2006 r. Nr 192, poz. 1410) art.4.
28
Ibidem, art.25.
29
Ibidem, art. 18 i art. 19.
78
zdrowia mogących wystąpić na obszarze województwa, liczbą rozmieszczania,
sposobem koordynowania, oraz sposobem współpracy z jednostkami systemu,
do których zalicza się szpitalne oddziały ratunkowe, zespoły ratownictwa medycznego, oraz lotnicze zespoły ratownictwa medycznego30.
(…)
Zakończenie
W powyższej pracy starałem się fragmentarycznie przedstawić zagadnienia związane z organizacja i funkcjonowaniem systemu ochrony zdrowia –
które są częścią składową infrastruktury krytycznej. W pierwszej części pracy
pokrótce zaprezentowałem schemat organizacji tych służb w Polsce i na
świecie, ukazując, że temu zagadnieniu państwowe prawodawstwo poświęca,
zresztą słusznie, wiele uwagi.
Podstawą skutecznej realizacji postawionych zadań z zakresu ochrony
zdrowia, jest sprawnie funkcjonujący system służby zdrowia. Obecnie na
świecie istnieje wiele modeli realizujących, na różne sposoby, powyższe cele. Nie da się jednoznacznie stwierdzić, który z nich jest najlepszy. Trudno je
nawet porównywać, zważywszy na to, że przy ocenie, należy zawsze brać
pod uwagę zróżnicowanie problematyki zdrowotnej danego regionu. Dodatkowo, zagadnienie to w szerszej skali jest tematem dość młodym i nadal ewoluuje.
Ja jednak mimo wszystko uważam, że administracja służby zdrowia
powinna być decentralizowana i fragmentarycznie prywatyzowana, w celu
zapewnienia lepszego standardu usług. Piszę o tym, ponieważ w obliczu dynamicznego rozwoju medycyny oraz wzrostu jej kosztów, sprawne zarządzanie pieniędzmi publicznymi jest bardzo ważne.
W dalszej części pracy zająłem się zagadnieniami współczesnych zagrożeń, przede wszystkim w ujęciu epidemiologicznym. Uważam, że przedstawiona w punkcie 2.2 Państwowa Inspekcja Sanitarna jest instytucją posiadającą uprawnienia i zakres działania adekwatny do skali zagrożenia.
Pomimo, iż niejednokrotnie można usłyszeć o nieprawidłowościach wynikających z czynnika ludzkiego, to uważam, że należy zwrócić uwagę na fakt, iż
30
Ibidem, art. 32.
79
współodpowiedzialny jest za to minister obrony narodowej.
W rozdziale 3 zaprezentowałem przekłady związane z zagrożeniami z obszaru ochrony zdrowia dowodząc, że są aktualne, globalne i nadzwyczaj niebezpieczne.
Bioterroryzm jest uznawany obecnie za najgroźniejszą formę ataków
różnych grup wyzwoleńczych lub fanatycznych. Jako przykład można podać
zamach w tokijskim metrze z 1995 roku. Obok tego nadal istnieją naturalne
zagrożenia z zakresu epidemii, których nasilenie się potęguje z różnych przyczyn. W reakcji na to, konieczne jest prowadzenie ciągłych badań naukowych, mających na celu uchronienie organizmu ludzkiego przed zagrożeniami
bakteryjnymi. Badania te prowadzone są na całym świecie i przynoszą wymierne skutki. Jednak wirusy stale ewoluują wymuszając dalsze prace w tym
kierunku.
Bibliografia
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
80
K. Dynarski (red.), Biblia Tysiąclecia, Wyd. 3, Pallotinum, Poznań-Warszawa 1980, Wj 9, 1-3.
Monteskiusz, O duchu Praw, T. Boy-Żeleński (przekł.), De Agostini, Warszawa 2002, ISBN 83-73160-24-8.
A. Radziwiłł, W. Roszkowski, Historia 1871-1945, PWN, Warszawa
1994, ISBN 83-01112-94-8.
J. Ruffie, J, C. Sournia, Historia epidemii. Od dżumy do AIDS, W.A.B.,
Warszawa 1996, ISBN 83-87021-08-3.
G. Woodson, Ptasia Grypa, Helion, Warszawa 2007, ISBN 978-83246051-0-1.
A. Zamoyski, Chopin, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1990,
ISBN 83-06012-34-8.
Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U.
z 1997 r. Nr 78, poz. 483).
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
Ustawa z dnia 14 marca 1985 r. o Państwowej Inspekcji Sanitarnej (Dz. U.
z 2006 r. Nr 122, poz. 851, z późn. zm.) art. 1.
Ustawa z dnia 30 sierpnia 1991r. o zakładach opieki zdrowotnej (Dz. U.
z 2007 r. Nr 14, poz. 89 z późn. zm.)
Ustawa z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego
(Dz. U. z 1994 r. Nr 111, poz. 535 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 5 lipca 1996 r. o zawodach pielęgniarki i położnej (Dz. U.
z 2001 r. Nr 57, poz. 602 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodzie lekarza (Dz. U. z 1997 r.
Nr 28, poz. 152).
Ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (Dz. U. z 2004 r. Nr 210,
poz. 2135).
Ustawa z dnia 1 lipca 2005 r. ustawy o pobieraniu, przechowywaniu
i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów (Dz. U. z 2005 r. Nr 169,
poz. 1411).
Ustawa z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym (Dz. U.
z 2007 r. Nr 89, poz. 590 art. 3 ust. 2).
16. http://pl.wikipedia.org/wiki/Historia_szpitalnictwa
17. http://pl.wikipedia.org/wiki/Historia_szpitalnictwa
81
Autor jest członkiem Koła Naukowego Administratywistów i Karnistów
(WSBPiI „Apeiron” w Krakowie)
PIOTR BRYLSKI
Administracja porządku i bezpieczeństwa publicznego
w kontekście kształtowania etycznych aspektów
funkcjonowania Policji
Praca dyplomowa napisana pod kierunkiem dr Juliusza Piwowarskiego
Kraków 2010
Wstęp
(…)
Poznanie roli i usytuowania Policji jako państwowego organu bezpieczeństwa i porządku publicznego, podległego Ministerstwu Spraw Wewnętrznych
i Administracji wymaga wcześniejszego zrozumienia, wzajemnych powiązań
i relacji poszczególnych instytucji funkcjonujących w strukturach państwa.
Z doświadczenia autora niniejszej pracy wynika, że zagadnienia te są przedmiotem zajęć w ramach szkolenia policjantów kursu podstawowego.
Elementami istotnymi dla efektywności działań administracji zmierzających do podnoszenia poziomu bezpieczeństwa są wysiłki zmierzające do
kształtowania właściwych etycznie nawyków u funkcjonariuszy.
Dla zrealizowania powyższego celu, autor dokonał podziału pracy na cztery rozdziały. W pierwszym rozdziale omówiono podstawowe pojęcia, które
pomagają w lepszym rozumieniu funkcjonowania instytucji policji, wskazujące,
że formacja ta, powinna opierać się nie tylko na praworządności i egzekwowaniu prawa. Opisano również aktualne miejsce Policji w systemie organów administracji, wyznaczone przez przeobrażenia ustrojowe w Polsce po 1989 r.,
a także hierarchiczność, która umożliwia wprowadzenie określonego porządku
w szeregach i w działaniach Policji.
82
W rozdziale drugim przedstawiono wpływ, jaki na formowanie osobowości funkcjonariusza ma proces dydaktyczno-wychowawczy. Proces ten pozwala
wskazać policjantowi jego rolę w demokratycznym państwie i społeczeństwie,
co w znacznej mierze wpływa na jego właściwą postawę i jakość wykonywania
czynności służbowych. Opisano również proces kształtowania się nawyków
etycznych i porządkowych, gdyż w pracy policjanta etyka oraz jej zasady odgrywają istotną rolę i mogą okazać się pomocne w podejmowaniu trudnych decyzji.
Rozdział trzeci został w całości poświęcony oddziaływaniu dydaktycznemu na osobowość słuchaczy w szkole Policji. Opisano organizację takiej
szkoły i wyjaśniono, dlaczego środowisko dydaktyczne ma duży wpływ na dalsze kształtowanie cech osobowych słuchaczy oraz motywacji do wykonywania
zawodu policjanta. Przedstawiono instytucje policyjne, które umożliwiają kandydatom zdobycie wiedzy umożliwiającej rzetelne wykonywanie swojego
przyszłego zawodu.
W ostatnim, czwartym rozdziale, przedstawiono cechy osobowości charakterystyczne dla adepta sztuki wojennej, oraz to, jak nowe środowisko, w którym się znalazł, wywarło wpływ na jego decyzje i przekonania oraz kierunkową sferę osobowości. W tym rozdziale omówiono także wpływ środowiska
policyjnego na transformację charakteru funkcjonariusza. Zmiany, jakie powoduje środowisko policyjne wskazują, że nabyta wiedza teoretyczna i praktyczna, jak też uzyskane doświadczenie, mają swoje odzwierciedlenie w realizacji obowiązków służbowych. Na końcu rozdziału wskazano nową sytuację
Policji w III Rzeczypospolitej, realizację nowej struktury organizacyjnej, która
w sposób całościowy normuje działania i funkcjonowanie Policji.
Pracę tę otwiera wstęp, zamykają zaś uwagi końcowe. W uwagach końcowych przedstawiono wnioski, jakie wynikają z omówienia powyższych zagadnień. Ponadto praca zawiera wykaz pozycji bibliograficznych oraz odnoszących
się do jej treści aktów prawnych.
Słowo „policja” pochodzi od greckiego politeja, co oznacza państwowość,
uposażony w ustrój organizm państwowy (państwo w znaczeniu statycznym –
83
Arystoteles)1. Pod pojęciem „policja” rozumie się działalność administracyjną,
„przeznaczoną do ochrony bezpieczeństwa ludzi i mienia oraz do utrzymywania bezpieczeństwa i porządku publicznego”2, a także korpus zorganizowany w sposób wojskowy. Współczesna Policja jest formacją będącą fundamentem bezpiecznego i stabilnego państwa, stojącą na straży prawa i poszanowania godności obywateli. Coraz większą popularność w każdym demokratycznym społeczeństwie zdobywa przekonanie, że jednak prawo, choć
bardzo ważne – samo nie wystarczy do zbudowania ładu społecznego o ludzkim obliczu. Dochodząc do prawdy, prawa i praworządności w demokratycznym państwie i zamieszkującym go społeczeństwie obywatelskim, Policja powinna opierać się na moralności i zasadach etyki. Dla funkcjonariusza Policji
etyka i poszanowanie moralności nie jest zagadnieniem dodatkowym, dowolnym, lecz stanowi wyraz jego odpowiedzialności wobec człowieka. „Tylko
wtedy, gdy Policja będzie odgrywać służebną rolę w stosunku do społeczeństwa, i jego obywateli, przez co jej praca stanie się bardziej efektywna. Obywatel przekonany, że policjant jest po jego stronie i jego słusznych praw, będzie go wspierał w imię swojego, dobrze rozumianego interesu”3. Poniżej opisuję podstawowe pojęcia o fundamentalnym znaczeniu dla Policji.
Termin „administracja” jest używany w języku potocznym jako służba,
przewodnictwo, kierownictwo, prowadzenie rządu czy zarządzanie. Pochodzi
on z łac. minister, ministrare, administrare – oznaczających wykonawcę, kierowanie i działanie celowe4.
Według Wacława Dawidowicza, pojęcie administracji należy rozumieć jako „system podmiotów utworzonych i wyposażonych przez ustawę w kompetencje do prowadzenia organizatorskiej kierowniczej działalności na podstawie ustaw w kierunku wewnętrznym i zewnętrznym – w stosunku do podpo1
Zob. T. Bigo, Prawo administracyjne. Część ogólna (stenogram wykładów uniwersyteckich), Lwów 1932, s.169.
2
Art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji (Dz. U. z 1990 r. Nr 30,
poz. 179 z późn. zm.).
3
A. Pawłowski, M. Róg, E. Wiszowaty, Zasady etyki zawodowej policjanta, Główna
Szkoła Policji, Szczytno 1999, ISBN 83-85703-83-7, s. 20.
4
Zob. E. Ura, Prawo administracyjne, LexisNexis, Warszawa 2008, ISBN 83-7334818-2, s. 7.
84
rządkowanych podmiotów gospodarki oraz w stosunku do społeczeństwa, przy
czym zarówno przebieg, jak i skutki tej ostatniej działalności przypisywane są
zawsze państwu jako terytorium”5.
(…)
Należy w tym miejscu zdać sobie sprawę, jakie cechy charakterystyczne
posiada administracja, w szczególności administracja publiczna:
· działa w imieniu i na rachunek państwa (administracja samorządowa –
w imieniu własnym i na własny rachunek),
· działa na podstawie prawa i w granicach prawem przewidzianych,
· ma charakter monopolistyczny, a więc działa w granicach kompetencji
powierzonych przez prawo, jako wyłączny gospodarz właściwej kategorii spraw;
· w ramach jej struktur działają organy, instytucje i jednostki, a nie osoby
fizyczne;
· ma charakter władczy, czyli może stosować środki przymusu administracyjnego, ale tylko wtedy, gdy zezwala na to prawo i w granicach dopuszczalnych przez prawo;
· działa na zasadzie kierownictwa i podporządkowania;
· w swoim działaniu opiera się na urzędnikach państwowych, urzędnikach
korpusu służby cywilnej oraz pracownikach samorządowych;
· działa na sposób ciągły i stabilny;
· działa na wniosek nie tylko zainteresowanych, lecz także, i to w przeważającym zakresie, z własnej inicjatywy6.
(…)
Jeśli chodzi o moralną stronę realizacji zadań administracji oraz jej funkcjonariuszy, to zajmuje się tym gałąź wiedzy zwana etyką. Etyka (gr. ethos –
obyczaj, zwyczaj, ethikos – obyczajowy) jest to dział filozofii obejmujący zagadnienia dotyczące moralności w relacji do moralnego dobra i zła; określa
istotę powinności moralnej człowieka oraz jej szczegółowej treści (słuszności
5
W. Dawidowicz, Prawo administracyjne, PWN, Warszawa 1987, ISBN 83-01078-650, s. 21.
6
Zob. J. Łętowski, Prawo administracyjne. Zagadnienia podstawowe, PWN, Warszawa
1990, ISBN 83-01093-43-9, s. 9-10.
85
moralnej) i ostatecznie wyjaśnia fakt moralnego działania. Ponadto wskazuje na
genezę zła moralnego i sposoby jego przezwyciężania; różni się przedmiotem
badań od metaetyki, czyli teorii lub nauki badającej samą etykę, oraz od teologii moralnej, badającej również poza naturalne źródła moralności i kryteria jej
ważności; stanowi osnowę normatywną pojęcia etosu, a w jej skład wchodzą:
· etyka gospodarcza,
· etyka polityczna,
· etyka społeczna.
Swoiste odmiany etyki stanowią m.in. etyka chrześcijańska, teologia moralna oraz etyka laicka.
(…)
Moralność jest fenomenem towarzyszącym ludzkości od zarania jej dziejów, lecz obraz jej kształtowania się w dawnych społeczeństwach pozostanie
prawdopodobnie w sferze domysłów. Zarówno wpływ czasu, jak i wielość
czynników spowodowały nieostrość rozumienia tego terminu i wielu innych
pojęć z nim związanych. Doświadczenia naszych przodków wzbogacały, a nawet ujednolicały treść moralności. Obecnie, kiedy używamy terminów „dobro”
lub „zło”, oznaczamy pozytywne lub negatywne wartości, wkraczamy zatem
w sferę moralności.
Czym więc jest moralność? Najprościej rzecz ujmując – jest to ogół ocen
norm, wzorców i prawideł postępowania, stosowanych w określonych środowiskach społecznych i epokach historycznych. Maria Ossowska 7, wyróżnia aż
pięć znaczeń słowa „moralny”. I tak, mówiąc o sumieniu, obowiązkach, doznaniach czy ocenach moralnych, używa się tego terminu w sensie neutralnym.
Często jednak jest on używany w znaczeniu oceniającym. W tym sensie czyny
moralne to czyny moralnie dobre, a czyny niemoralne to czyny moralnie złe.
Niemoralne są na przykład nieskromność, nieobyczajność, nieprzyzwoitość.
Często określenie „moralne” rozumie się jako „umoralniające”. Tak się mówi
o książkach, bajkach czy przypowieściach.
(…)
7
M. Ossowska (1896-1974) – teoretyk moralności i socjolog, prof. Uniwersytetu Warszawskiego.
86
Możemy wyróżnić w nim dwa podstawowe elementy – podmiotowy
i przedmiotowy. Właściwym podmiotem moralności są osoby oceniające postępowanie i zlecające odpowiednie działanie, stroną przedmiotową zaś jest działanie, czyn, który jest treścią i celem norm. Przedmiotem moralności są nie tylko czyny, lecz także wszelkie elementy im towarzyszące, czyli intencje, motywy, bliższe i dalsze skutki działania. Mówiąc o przedmiocie moralności, musimy te wszystkie czynniki brać pod uwagę. Przedmiotem jest zatem wszystko to,
co podlega ocenie moralnej.
(…)
Zjawisko hierarchii występuje nieomal wszędzie: w pracy, szkole, domu,
kościele, itp. Hierarchiczność umożliwia bowiem wprowadzenie określonego
porządku i pozwala przeciwdziałać chaosowi. Zarządzenie nr 21 Komendanta
Głównego Policji z dnia 20 maja 1993 roku określiło funkcjonowanie Policji
jako organizacji hierarchicznej. Zarządzenie to pozwoliło na prawidłową działalność i uporządkowanie sposobu działania Policji w skuteczny sposób wpływającej właściwie na stan bezpieczeństwa i porządku publicznego.
Organizacja hierarchiczna w Policji ma na celu zapewnienie8:
1. jednolitości, sprawności, szybkości, ekonomiczności i efektywności
czynności służbowych,
2. zdolności struktur organizacyjnych Policji do działań uporządkowanych,
3. ustalenia odpowiedzialności indywidualnej w przypadku naruszenia prawa, bezczynności pomimo obowiązku działania albo wykonania zadań
służbowych w sposób profesjonalnie wadliwy.
(…)
Funkcjonowanie i cele hierarchicznej organizacji Policji polegają na:
1. Przestrzeganiu właściwości terytorialnej i rzeczowej organów Policji,
określonej ustawami i przepisami wykonawczymi dla ustaw;
2. Przestrzeganiu zasad podejmowania decyzji i wydawania poleceń niezbędnych do wykonywania zadań Policji, określonych przepisami prawa
policyjnego;
8
Zarządzenie nr 21 Komendanta Głównego Policji z dnia 20 maja 1993 roku.
87
3. Stosowania sposobów i metod wykonywania czynności przez przełożonych i podwładnych, określonych w przepisach szczegółowych;
4. Stosowaniu się do zasad postępowania określonych w przepisach, wynikających z starszeństwa stopni policyjnych.
(…)
W poszukiwaniu właściwego typu kandydata na funkcjonariusza Policji
coraz częściej oczekuje się osobowości wyposażonej w wysokie kompetencje
intelektualne. Nie są to jednak jedyne kompetencje jakimi winien wykazywać
się policjant. (…) W procesie poznawania osobowości kandydata na policjanta
zawodowego ważne jest, jaką przebył on drogę życiową, co sobą reprezentuje
obecnie oraz jakie cele i zadania stawia przed sobą, czyli w jakim kierunku
zmierza w swoim życiu. (…) Mówiąc o kształtowaniu osobowości członków
określonej grupy społecznej, trudno byłoby każdą jednostkę analizować indywidualnie. Wobec tego, należy spróbować określić, jakimi cechami osobowościowymi charakteryzowali się słuchacze szkół policyjnych przed wstąpieniem
w ich progi. Bez wątpienia można tu dodać, iż w pewnym zakresie dotyczy to
szerszej grupy osób – mianowicie kandydatów odnajdujących u siebie powołanie do pełnienia służby w formacjach mundurowych. Wiąże się to z pojęciem
etosu służb mundurowych będących w prostej linii spadkobiercami etosu rycerskiego9, przyjmowanego przez nowożytne armie, a także przez inne niż wojsko
formacje mundurowe.
(…)
W szkole policyjnej, oprócz przygotowania zawodowego, rozwija się
wszechstronnie osobowość słuchaczy. Szkoły policyjne w ramach swojej działalności spełniają funkcję dydaktyczną, wychowawczą i edukacyjno-wychowawczą. Głównym ich zadaniem jest wykształcenie funkcjonariuszy o uformowanych właściwie pod kątem zawodowym cechach osobowych, dysponujących niezbędną wiedzą i profesjonalnymi umiejętnościami, zapewniającymi
skuteczne pełnienie funkcji w działaniach służbowych10. To stwierdzenie ozna9
Por. M. Ossowska, Ethos rycerski i jego odmiany, PWN, Warszawa 2000, ISBN 8301132-77-9, s. 18.
10
Por. Ramowe założenia sytemu dydaktyczno-wychowawczego WSW, Sztab Generalny Wojska Polskiego, Warszawa 1995, s. 6.
88
cza, że uczelnie policyjne powinny kształtować osobowość kandydata na policjanta zawodowego, a przede wszystkim:
a) rozwijać instrumentalną sferę osobowości policjanta, kształtując jego
wiedzę specjalistyczną i ogólną, umiejętności oraz nawyki,
b) rozwijać kierunkową sferą osobowości przez:
· eksponowanie pożądanych wartości, tj. odwagi, poczucia honoru,
godności i odpowiedzialności,
· przygotowanie do pełnienia ról społecznych,
· kształtowanie postaw godnych policjanta.
(…)
Ogólne cele kształcenia policjantów powinny tworzyć:
1. Obywatela państwa o określonych postawach społecznych, ugruntowanej
świadomości patriotyczno-obronnej, identyfikującego się z polską racją
stanu oraz rozbudzonych ambicjach edukacyjnych, przygotowanego do
aktywnego życia i pełnienia funkcji społecznych.
2. Policjanta o cechach przywódczych, dysponującego niezbędnym zasobem wiedzy i umiejętności zawodowych.
3. Policjanta o nienagannej sylwetce, będącego wyrazem wysokiej kultury
osobistej i postawy stanowiącej wzór dla otocznia.
4. Specjalistę o szerokich horyzontach myślowych.
5. Człowieka odczuwającego potrzebę więzi z społeczeństwem.
(…)
W trakcie szkolenia słuchacz powinien zostać przygotowany do samodzielnego wzbogacenia swojej osobowości i ustawicznego podnoszenia swojej
kwalifikacji zawodowych. Pomocną w tym względzie powinna być kadra zawodowa, co ująć można w maksymie „jacy nauczyciele, tacy uczniowie”. Od
postawy kadry szkoły oraz preferowanych przez nią wzorców osobowych zależy kształt osobowości policjanta i wartości, którymi kieruje się w swoim postępowaniu.
Ogólne cele kształcenia policjantów powinny tworzyć:
1. Obywatela państwa o określonych postawach społecznych, ugruntowanej
świadomości patriotyczno-obronnej, identyfikującego się z polską racją
89
stanu oraz rozbudzonych ambicjach edukacyjnych, przygotowanego do
aktywnego życia i pełnienia funkcji społecznych.
2. Policjanta o cechach przywódczych, dysponującego niezbędnym zasobem wiedzy i umiejętności zawodowych.
3. Policjanta o nienagannej sylwetce, będącego wyrazem wysokiej kultury
osobistej i postawy stanowiącej wzór dla otocznia.
4. Specjalistę o szerokich horyzontach myślowych.
5. Człowieka odczuwającego potrzebę więzi z społeczeństwem.
Na podstawie wymagań stawianych przed funkcjonariuszem Policji, a które zawarte są w ramowych założeniach systemu dydaktyczno-wychowawczego
oraz charakterystyce osobowo-zawodowej, powinna tak się kształtować, aby
słuchacz szkoły policyjnej wiedział czym jest:
1. Postawa społeczna dla, której istotne są następujące elementy:
· postawa obywatelska, która powinna przejawiać się w myśleniu kategoriami państwa, troską o godność narodową i dobro Ojczyzny;
· patriotyzm, który powinien uwidaczniać się w umiłowaniu Ojczyzny
oraz byciu gotowym do ponoszenia dla niej największych ofiar;
· postawa etyczna, która powinna znajdować swój wyraz w przestrzeganiu norm moralnych, takich jak: uczciwość, praworządność, rzetelność, inicjatywa i zaangażowanie;
· humanizm, wyrażający się w uznawaniu człowieczeństwa jako naczelnej wartości moralnej;
· tolerancja rozumiana jako prawo do odrębnych poglądów, odmiennego stylu działania, indywidualnych przyzwyczajeń zgodnych jednak z normami policyjnymi;
· aktywność, która powinna być rozumiana jako uczestnictwo w życiu
środowiska zawodowego, społecznego oraz jako działanie zmierzające do wzbogacenia wiedzy i umiejętności.
2. Adept szkoły policyjnej powinien legitymować się głęboko zinternalizowaną postawą zawodową charakteryzującą się:
· zdyscyplinowaniem, rozumianym jako podporządkowanie się woli
przełożonego, a uznanie rozkazu jako nakazu służby policyjnej;
90
· odpowiedzialnością, która powinna być jednoznaczna ze świadomością skutków podejmowanych decyzji;
· inicjatywą uzewnętrznioną w umiejętności sprawnego wykonywania
wszelkich zadań wynikających ze służby policyjnej;
· koleżeństwem, rozumianym jako solidarność, wzajemne świadczenie
pomocy, przede wszystkim w sytuacjach trudnych;
· zainteresowaniem zawodowym, które powinno okazywać się w dążeniu do ustawicznego podnoszenia swojej wiedzy i kwalifikacji;
· zamiłowaniem zawodowym, odzwierciedlającym stosunek do służby
zawodowej;
· aspiracją i ambicją zawodową, które powinny podnosić jakość wykonywanych czynności służbowych.
3. Dodatkowym czynnikiem jest dla adepta szkoły policyjnej właściwa postawa wobec samego siebie przejawiająca się w następujących elementach:
· poczucie honoru i godności, które wynikać powinno z uświadomionego procesu bycia funkcjonariuszem policji;
· odwaga, która powinna towarzyszyć przede wszystkim w sytuacjach
trudnych i niebezpiecznych oraz być pomocna w trwaniu przy własnych, słusznych przekonaniach i poglądach;
· wymagalność, polegająca na stawianiu sobie i podwładnym wysokich wymogów oraz na precyzyjnym rozliczaniu z realizacji postawionych zadań;
· wytrwałość, która powinna być odpornością na chwilowe niepowodzenia oraz pomagać w pokonywaniu trudności służbowych i osobistych;
· stanowczość i zdecydowaniem, które powinno towarzyszyć podejmowaniu śmiałych, ale rozsądnych decyzji oraz zapewniać realizację postawionych zadań;
· równowaga emocjonalna, utożsamiana z umiejętną organizacją i podejmowaniem skutecznych działań w sytuacjach obciążeń psychicznych.
91
4. Nie bez znaczenia jest postawa intelektualna słuchacza szkoły policyjnej
manifestująca się:
· inteligencją, przejawiającą się w sprawnym korzystaniu z nabytej
wiedzy i doświadczenia oraz trafnym doborze metod działania;
· wyobraźnią, polegającą na przewidywaniu kolejnych etapów działania, możliwych zagrożeń oraz odpowiednim reagowaniu na zmieniającą się sytuację;
· sprawnością procesów poznawczych, którym powinna towarzyszyć
szybkość oraz zdolność logicznego myślenia, skupienie, przerzutność i podzielność uwagi;
· sprawnością pamięci, przejawiającą się w prawidłowym zapamiętywaniu, przechowywaniu i odtwarzaniu faktów i zdarzeń;
· sprawnością procesów percepcji, które powinny uwzględniać się jako orientacja i wyobraźnia przestrzenna, ostrość wzroku i słuchu;
· sprawnością procesów decyzyjnych, cechującą się szybkością
i trwałością w podejmowaniu decyzji.
5. Adept szkoły policyjnej powinien posiadać ukształtowaną postawa egzystencjalną i jej składowe:
· dojrzałą koncepcją życiową, polegającą na odpowiedzialnym podejściu do problemów życia osobistego i służbowego;
· samorealizacją, która powinna przejawiać się w realizacji celów życiowych, wynikających między innymi z uwarunkowań służby policyjnej.
6. Istotnym uzupełnieniem charakterystyki absolwenta szkoły policyjnej
będzie postawa etyczno-kulturowa przejawiająca się w:
· kulturze bycia oraz w moralnym postępowaniu zgodnie z zasadami
współżycia społecznego i regułami etyki zawodowej także w kulturze
szkolenia, pracy i wypoczynku;
· wrażliwości na piękno kultury ojczystej, która powinna uwidaczniać
się w stosunku uczuciowo-poznawczym do wytworów materialnych
i duchowych narodu, w tym również symboli dotyczących „munduru”
i tradycji oręża polskiego;
92
· wrażliwości na sztukę, która powinna być istotnym elementem,
wzbogacającym życie uczuciowe i wyobraźnię.
Wymienione postawy, role, wartości kształtują się w wyniku oddziaływania wychowawczego i zachodzą w określonej rzeczywistości dotyczącej służb
mundurowych. W procesie kształtowania osobowości policjanta rzeczywistością tą jest środowisko policyjne11.
(…)
Na kształtowanie się osobowości duży wpływ ma również proces wychowania. Według Jana Szczepańskiego12 definicję wychowania można rozumieć
jako „intencjonalne kształtowanie osobowości, dokonywane według przyjętego
w grupie ideału wychowawczego”. Natomiast Śliwerski 13 w książce Muszyńskiego ujmuje osobowość jako podany przez jednostkę system dyspozycji wyznaczających w sposób stały jej zachowanie14. Dyspozycje osobowości tworzą
dwie grupy:
· dyspozycje instrumentalne, które występują w obrębie aktów motywacyjnych i których kształtowanie uzależnione jest od nauczania;
· dyspozycje kierunkowe, obejmujące nastawienie i postawy, a ich kształtowanie uzależnione jest od wychowania.
Osobowość człowieka podlega wpływom procesu dydaktyczno-wychowawczego, w którego wyniku następuje kształtowanie się poszczególnych jej
dyspozycji. Analiza kierunkowej sfery osobowości z problemami wychowania
ludzkości stykała się od dawna. Już u ludów pierwotnych istniało oddziaływanie wychowawcze na dzieci. W zorganizowanych społeczeństwach problem ten
urósł do takich rozmiarów, że wyszedł poza rodzinę i stał się problemem społecznym. Obecnie wychowaniem zajmują się wszyscy, począwszy od pojedyn11
W. Horyń, Środowisko wojskowe a kształtowanie osobowości podchorążych, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2004, ISBN 83-22925-61-1,
s. 93-98.
12
J. Szczepański (1993-2004) – polski socjolog, jego prace były poświęcone historii
i teorii socjologii, prof. Wojskowej Akademii Politycznej i Uniwersytetu Łódzkiego.
13
B. Śliwerski – pedagog polski, obecnie profesor Dolnośląskiej Szkoły Wyższej we
Wrocławiu oraz Akademii Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej w Warszawie.
14
Zob. H. Muszyński, Zarys teorii wychowania, PWN, Warszawa 1980, s. 23.
93
czych osób, przez rodzinę, szkołę, instytucje państwowe, stowarzyszenia, po
organizacje międzynarodowe. Od sposobu ujmowania wychowania oraz poziomu realizacji jego celów15 zależy kształt społeczeństwa. Dlatego też problem
ten jest ważny z punktu widzenia nie tylko pedagogów, ale wszystkich uczestniczących w procesie kształtowania osobowości ludzkiej. Istotą wychowania
jest rozumienie świata i człowieka uwikłanego w różne relacje16. Współcześnie
można wyróżnić ponad dwadzieścia nurtów wychowania.
(…)
W myśl zasad etyki zawodowej policjanta możemy rozumieć, że policjant
wykonuje zawód o szczególnej doniosłości społecznej, wymagający od funkcjonariusza rzetelności oraz nieprzeciętnych kwalifikacji, nie tylko zawodowych, lecz także moralnych.
Etyka odwołuje się do wnętrza człowieka, do tego, co osobowe, co określa
się również mianem sumienia. Zapewne, dlatego coraz większą popularność
w demokratycznych społeczeństwach zdobywa przekonanie, że samo prawo nie
wystarczy do zbudowania ładu społecznego o ludzkim obliczu, że potrzebna
jest właśnie etyka. Po drugie, policjant ma do czynienia w swojej pracy zawodowej nie tylko z przedmiotami, ale przede wszystkim z konkretnym człowiekiem, zawsze pozostającym osobą, zawsze mającym niezbywalną godność, do
poszanowania, której zobowiązują drugiego człowieka liczne deklaracje i rezolucje Rady Europy i ONZ. Dlatego etyka nie jest dla policjanta czymś dodatkowym, dowolnym, lecz stanowi wyraz jego odpowiedzialności wobec człowieka. Funkcjonariusz powinien być więc, szczególne wrażliwym na to, co
ludzkie. Po trzecie, policjant walczy nie z anonimowymi, ale konkretnymi przestępcami. Naraża się więc na zamachy z ich strony i nierzadko żyje w obawie
przed zemstą. Dlatego częściej niż inni ludzie staje w sytuacji, w której albo
okaże się bohaterem, albo sprzeniewierzy się swoim obowiązkom służbowym.
„Zasady etyki zawodowej policjanta” starają się przyjść mu z pomocą w podejmowaniu tych trudnych decyzji.
15
Zob. B. Śliwerski, Współczesne teorie i nurty wychowania, Oficyna Wydawnicza
Impuls, Kraków 1998, ISBN 83-86994-90-8, s. 199-200.
16
Zob. S. Harmoszko, Podstawy pedagogiki w kształtowaniu oficerów, Wydawnictwo
Adam Marszałek, Toruń 2002, ISBN 83-73225-05-6, s. 23-24.
94
(…)
Wiadomo, że jedynie teoretyczna znajomość „Zasad etyki zawodowej policjanta” nie wyeliminuje z życia Policji zjawisk patologicznych (np. korupcji).
O wiele bardziej potrzebna jest autentyczna internalizacja tych zasad. Dlatego
ich przestrzeganie powinno być sprawą honoru każdego policjanta i jego dumą17.
(…)
„Zasady etyki zawodowej policjanta” zawarte są w Decyzji nr. 121/99
Komendanta Głównego Policji z 14 lipca 1999 roku:
§1
Policjant – służąc ludziom powinien kierować się następującymi zasadami:
1. Poszanowania godności i praw człowieka;
2. Lojalności wobec Rzeczypospolitej Polskiej i Jej Konstytucyjnych Organów;
3. Szacunku dla społeczeństwa – jego symboli, języka, zwyczajów i tradycji;
4. Sumiennego i rzetelnego wypełniania obowiązków nałożonych przez
prawo, a szczególnie bezwzględnego zwalczania przestępczości;
5. Bezstronności, a zwłaszcza postępowania bez jakichkolwiek uprzedzeń
rasowych, narodowościowych, wyznaniowych, politycznych bądź światopoglądowych;
6. Stosowanie siły oraz innych środków przymusu bezpośredniego ściśle
w granicach wyznaczonych prawem i zgodnie z zasadami humanitaryzmu;
7. Uczciwości, szczególne zaś bezwzględnego wystrzegania się korupcji;
8. Wykonania wydanych przez przełożonych rozkazów i poleceń służbowych z wyjątkiem tych, które są sprzeczne z prawem;
9. Utrzymywania relacji służbowych w duchu wzajemnego poszanowania;
10. Zachowania w dyskrecji informacji mogących zaszkodzić dobru służby
lub dobremu imieniu innych osób;
17
Zob. A. Pawłowski, M. Róg, E. Wiszowaty, op. cit., s. 5-6.
95
11. Życzliwej pomocy wszystkim tym, którzy jej potrzebują z racji przyrodzonej godności i przysługujących im praw.
(…)
Oprócz normatywnych, opartych na uniwersalnych wartościach wskazaniach dotyczących postępowania policjantów w stosunku do obywateli i współpracowników duże znaczenia mają niepisane zasady postępowania, zwyczaje,
a często również ukształtowane stereotypy i nawyki pracy. Są wśród nich zasady pozytywne, jak i negatywne.
(…)
Po przeprowadzonych badaniach można stwierdzić, że jedni funkcjonariusze w swoim postępowaniu kierują się ustalonymi normami etyki profesjonalnej jako obowiązującym minimum i starają się ich nie pogwałcać. Inni, posiadając przekonania etyczne, przestrzegają określonego systemu wartości moralnych. Ich postępowanie jest oparte na motywacji moralnej. Utrwalona postawa
etyczna nie pozwala im postępować nieetycznie. Dlatego też, ich zachowanie,
niezależnie od okoliczności, pozostaje stałe, przykładne, a bywa nawet, że bohaterskie. Jeszcze inni postępują tak, jak postępuje większość pracowników danej instytucji, zgodnie z utrwalonymi zwyczajami i nawykami. Kierują się oni
nie wiedzą etyczną, nie przekonaniami, lecz powszechnie przyjętymi schematami. W tym drugim przypadku jednostka poczuwa się do mniejszej osobistej
odpowiedzialności za swoje działanie. Postępuje tak jak wszyscy. Jej czyny
aprobują współpracownicy, ponieważ w kolektywie obowiązuje niepisany kodeks zachowań. Bywa, że jednostka staje się konformistą, dostosowuje się do
norm i stereotypów stanowiących zachowania jej zespołu. Jedni stają się konformistami z obawy przed osądem opinii ogółu czy przełożonego, inni dążąc do
osiągnięcia korzyści (premii, wyższego wynagrodzenia czy stanowiska), jeszcze inni – kierują się „dobrym” w oczach kolektywu zachowaniem, maskując
zaledwie swoje wady natury moralnej. Tych ostatnich zachowanie jest nieprzewidywalne. Nikt nie potrafi powiedzieć, jak się zachowują oni w sytuacjach skomplikowanych – wtedy, kiedy ich działanie nie będzie mogło być
skontrolowane przez opinię ogółu.
Pozostaje jeszcze czwarta grupa funkcjonariuszy, dla których praca w policji nie stanowi celu, lecz jedynie środek do zaspokajania własnych potrzeb.
96
W ich systemie wartości dominują wartości rzekome albo wręcz antywartości.
Nie mają oni motywów moralnych, a najczęściej pobudzają ich motywy amoralne. Co prawda, na zewnątrz mogą oni zachowywać się kulturalnie, zachwycać się dobrem i moralnością. W tym wypadku nie można stwierdzić, czy
osobnik taki wie naprawdę, co to jest cnota.
(…)
Jeszcze jeden kierunek etyki, mogący stworzyć realną pomoc w doskonaleniu moralnej świadomości funkcjonariuszy Policji, to etyka deskryptywna
czyli opisowa. Zajmuje się ona analizą realnie funkcjonującego etosu, zwyczajami, tradycjami, nawykami, treścią społecznej moralności, rozpowszechnionymi poglądami na moralność. Jest to także dobra metoda dla badania i analizowania etosu policyjnego.
Etyka deskryptywna ma możliwość zmniejszenia luki między akademicką
wiedzą etyczną, a normami moralnymi funkcjonującymi na co dzień w praktyce, między teorią a praktyką. Wyniki badań i wnioski dotyczące funkcjonowania wartości moralnych pomagają w kierowaniu kadrami policyjnymi,
w podnoszeniu ich rzetelności, autorytetu i prestiżu, w ukształtowaniu lepszego
wizerunku policji.
(…)
Etyka ogólna oraz jej dział – etyka zawodowa Policji – wymagają nieustannego doskonalenia w praktyce. Między tymi działami etyki nie ma istotnych różnic. W opinii autora w etyce policyjnej nie ma takich norm, których by
nie było w etyce ogólnej. Etyka ogólna pozwala szerzej spojrzeć na moralność
jako na formę świadomości społecznej, przez nią głębiej poznać siebie i innych
ludzi. Etyka zawodowa przedstawia więcej wiedzy o specyficznych sytuacjach
w pracy policjanta i właściwościach tej pracy. Oba działy są ze sobą ściśle powiązane i nie mogą ograniczać się tylko do roli normującego postępowanie regulatora, lecz mają pomóc w formowaniu orientacji w dziedzinie wartości oraz
samodzielnym kształtowaniu własnej moralnej, godnej szacunku osobowości.
Jak dla każdego człowieka, tak i dla funkcjonariusza Policji, najważniejsze jest
zawsze pozostawanie godną szacunku jednostką. W tym miejscu można przy-
97
toczyć moralną sentencję J.W. Goethego18: „Niekoniecznie być zawsze bohaterem, lecz obowiązkowo pozostać zawsze człowiekiem”19.
(…)
Nauczycielowi w szkole policji przypisuje się rolę organizatora aktywności poznawczej słuchaczy. Wyraża się to tym, iż mając na względzie zmiany,
jakie chce on wywołać w osobowości słuchaczy (co mają poznać, czego mają
się nauczyć, jakiego rodzaju zachowania przejawiać, jakie emocje i przeżycia
należy w nich wyzwalać), nauczyciel:
1. Tworzy odpowiednie do tych zmian sytuacje, w których słuchacze ci realizują określone zadania (podejmują taki lub inny rodzaj aktywności)
w warunkach przez niego określonych;
2. Kontroluje i ukierunkowuje przebieg tych sytuacji tak, aby przejawiana
w nich aktywność słuchaczy (działania, towarzyszące im zachowania)
była dla nich źródłem doświadczeń oczekiwanych przez nauczyciela20.
Nauczyciele w procesie kształcenia i wychowania spełniają funkcje podmiotowe, są bowiem instytucjonalnie powołani do tworzenia systemu dydaktyczno-wychowawczego. Mogą go tworzyć i doskonalić, jeśli oprócz kwalifikacji naukowych, będą organizatorami i metodykami wychowania, wyposażonymi w podstawy wiedzy teoretycznej z tego zakresu oraz stanowią przykłady
do naśladowania21. Kwalifikacje zawodowe i pedagogiczne wykładowców powinny wywierać zasadniczy wpływ na kształtowanie osobowości przyszłych
policjantów. Dydaktyczno-wychowawcze oddziaływanie wykładowcy polega
na tym, że przekazywanie wiadomości i ich utrwalanie wpływa na zmiany
w osobowości słuchaczy. Działalność dydaktyczno-wychowawcza wykładowcy
jest swoistą kontynuacją oddziaływań pozostałych elementów systemu dydak18
Johann Wolfgang Goethe (1749-1832) – dramaturg, prozaik, najwybitniejszy niemiecki poeta okresu romantyzmu.
19
R. Tidikis, E. Wiszowaty, G. Kędzierska, W. Pływaczewski, Policja-Etyka-Kościół,
Wydawnictwo Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie, Szczytno 2002, ISBN 83-8845028-X, s. 93-98.
20
K. Jaskot, Wychowanie w szkole wyższej, PWN, Warszawa 1984, ISBN 83-01051-949, s. 107.
21
Z. Kosyrz, Wychowanie patriotyczne młodzieży akademickiej, PWN, Warszawa
1985, ISBN 83-01055-58-8, s. 72.
98
tyczno-wychowawczego, które nie ograniczają się tylko do realizacji programu
kształcenia. Wykładowca szkoły policyjnej jest fundamentem wprowadzającym
w życie koncepcje wielostronnego kształcenia, skuteczność realizacji celów
edukacyjnych, indywidualizuje on oddziaływania dydaktyczno-wychowawcze,
powinien rozwijać sprawność umysłową i zainteresowania słuchaczy oraz
kształcić u nich system pożądanych wartości.
W szkołach policyjnych przygotowuje się fachowców, którzy powinni
mieć jak najlepsze wykształcenie, uwzględniające nowe osiągnięcia nauki
i techniki. Dlatego wykładowca policyjny powinien uzupełniać swoją wiedzę
o nowości naukowe i techniczne.
Opierając się na założeniach systemu dydaktyczno-wychowawczego szkoły policyjnej, wykładowca uczelni policyjnej powinien przede wszystkim
mieć22:
· wysokie kwalifikacje zawodowe zarówno teoretyczne, jak i praktyczne;
· umiejętność logicznego i przekonującego przekazu wiedzy ogólnej i fachowej;
· silną motywację do wykonywania zawodu nauczyciela oraz zamiłowanie
do służby policyjnej;
· umiejętność skutecznego wpływania na kształtowanie osobowości słuchaczy wartości, które są społecznie akceptowane.
Aby wykładowca mógł we właściwy sposób wpływać na osobowość słuchaczy szkoły policyjnej, sam musi charakteryzować się odpowiednimi cechami, takimi jak:
· nienaganna postawa moralna;
· szczerość i bezpośredniość w stosunkach interpersonalnych ze słuchaczami;
· sprawiedliwość i konsekwencja w praktyce pedagogicznej;
· optymizm pedagogiczny;
· umiejętności przekazywania wiedzy przystępnie i rzeczowo;
· autorytet23.
22
Ramowe założenia systemu dydaktyczno-wychowawczego WSW, Warszawa 1995,
s. 24.
99
(…)
Zakończenie
Niewątpliwie, Policja stanowi ważną sferę życia publicznego i odgrywa
niezastąpioną rolę w systemie administracji bezpieczeństwem wewnętrznym
państwa. Funkcjonuje zarówno w strukturze administracji rządowej, jak i samorządowej, wykonując zadania mające na celu ochronę bezpieczeństwa ludzi
i mienia oraz do utrzymywania bezpieczeństwa i porządku publicznego.
Współczesna Policja charakteryzuje się centralizacją i hierarchicznym
podporządkowaniem. Elementy te pozwalają na sprawowanie kontroli przez
organy administracji państwowej, a także organy samorządowe wobec Policji.
Zapoczątkowane w 1989 r, przeobrażenia ustrojowe w Polsce znalazły swój
wyraz m.in. w rekonstrukcji systemu prawnego. Mechanizmowi zmian została
poddana również działalność instytucji powołanych do zwalczania zjawisk
kryminogennych i przeciwdziałania tymże zjawiskom.
Ogromne znaczenie dla skuteczności i sprawiedliwości działania Policji
ma poszanowanie etyki i prawa, a także apolityczność i praworządność. Analizując niniejszą pracę, można zatem stwierdzić, że etyka powinna stanowić podstawową rolę w wykonywaniu czynności służbowych przez funkcjonariusza
Policji. Policjant powinien być więc szczególnie wrażliwy na to, co ludzkie.
Dlatego etyka nie jest dla funkcjonariusza czymś dowolnym, dodatkowym, lecz
stanowi wyraz jego odpowiedzialności wobec człowieka.
W każdej zbiorowości jedna osoba wpływa na drugą, a postępowanie ludzi
w znacznej mierze uzależnione jest od presji, jaką wywiera na nich środowisko.
Podobna sytuacja zachodzi w szkole policji, w której kadra dydaktyczna, wywiera wpływ na zachowanie słuchaczy. Środowisko dydaktyczne, podobnie jak
inne środowiska, wywiera wpływ na słuchaczy szkół policyjnych. Pod wpływem wykładowców słuchacze kształtują swe postawy, utożsamiają się z wartościami, którymi powinien cechować się policjant. Nierzadko dla słuchaczy wykładowca jest nie tylko źródłem wiedzy, ale także wzorem człowieka. Podsumowując, można stwierdzić, że na kierunkową sferę osobowości słuchaczy
swój wpływ wywierają wykładowcy.
23
Por. T. Nowacki, Dydaktyka wojskowa, Wydawnictwo Obrony Narodowej, Warszawa 1966, s. 26.
100
Do cech, którymi powinien się charakteryzować współczesny policjant,
zaliczyć można: patriotyzm, zdyscyplinowanie, poczucie odpowiedzialności
i logiczne myślenie. Zajmując się problemem środowiska policyjnego, można
wnioskować, że środowisko to w bardzo dużym stopniu wpływa na postępowanie policjanta w sferze życia codziennego. Dobrym przykładem jest to, iż wybór przez nich służby w Policji wynikał z pragnienia spełnienia swoich zainteresowań i pasji przybliżających do tego zawodu.
Ustawa o Policji z 6 kwietnia 1990 r. rozwiązała Milicję Obywatelską
i utworzyła Policję. Zmiany jakie nastąpiły w 1990 r. spowodowało zaakcentowanie funkcji Policji jako instytucji „publicznej użyteczności”, spolegliwego
instytucjonalnego strażnika i opiekuna. Głównie skupiono się na unormowaniach dotyczących funkcjonowania i organizacji Policji jako organu administracji państwowej, realizując zadania państwa w dziedzinie ochrony bezpieczeństwa i porządku publicznego. Nowe przemiany jakie nastąpiły w latach 90tych XX wieku przez Policję, ukazały, że Policja jest bowiem filarem w systemie bezpieczeństwa RP, a zarazem jednym z filarów skuteczności administracji
publicznej.
Bibliografia
1.
2.
3.
4.
5.
T. Bigo, Prawo administracyjne. Część ogólna (stenogram wykładów uniwersyteckich), Lwów 1932.
W. Dawidowicz, Prawo administracyjne, PWN, Warszawa 1987, ISBN
83-01078-65-0.
S. Harmoszko, Podstawy pedagogiki w kształtowaniu oficerów, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2002, ISBN 83-73225-05-6, s. 23-24.
W. Horyń, Środowisko wojskowe a kształtowanie osobowości podchorążych, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2004, ISBN
83-22925-61-1.
K. Jaskot, Wychowanie w szkole wyższej, PWN, Warszawa 1984, ISBN
83-01051-94-9.
101
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
Z. Kosyrz, Wychowanie patriotyczne młodzieży akademickiej, PWN, Warszawa 1985, ISBN 83-01055-58-8.
J. Łętowski, Prawo administracyjne. Zagadnienia podstawowe, PWN,
Warszawa 1990, ISBN 83-01093-43-9.
H. Muszyński, Zarys teorii wychowania, PWN, Warszawa 1980.
T. Nowacki, Dydaktyka wojskowa, Wydawnictwo Obrony Narodowej,
Warszawa 1966.
M. Ossowska, Ethos rycerski i jego odmiany, PWN, Warszawa 2000,
ISBN 83-01132-77-9.
A. Pawłowski, M. Róg, E. Wiszowaty, Zasady etyki zawodowej policjanta,
Główna Szkoła Policji, Szczytno 1999, ISBN 83-85703-83-7.
B. Śliwerski, Współczesne teorie i nurty wychowania, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 1998, ISBN 83-86994-90-8.
R. Tidikis, E. Wiszowaty, G. Kędzierska, W. Pływaczewski, PolicjaEtyka-Kościół, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie,
Szczytno 2002, ISBN 83-88450-28-X.
E. Ura, Prawo administracyjne, LexisNexis, Warszawa 2008, ISBN 8373348-18-2.
15. Ustawa z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji (Dz. U. z 1990 r. Nr 30,
poz. 179 z późn. zm.).
16. Zarządzenie nr 21 Komendanta Głównego Policji z dnia 20 maja 1993 roku.
17. Ramowe założenia sytemu dydaktyczno-wychowawczego WSW, Sztab
Generalny Wojska Polskiego, Warszawa 1995.
102
Autor jest członkiem Koła Naukowego Administracji Autonomicznym Systemem Bezpieczeństwa (WSBPiI „Apeiron” w Krakowie)
TOMASZ DUSZYŃSKI
Działania administracyjne władz chińskich w Tybecie
a przestrzeganie praw człowieka
Praca licencjacka napisana pod kierunkiem prof. Łukasza Trzcińskiego
Kraków 2009
Co musicie przeżywać wy,
skoro ja, ślepy, nie mogę na to patrzeć?
Tusong1
Wstęp
Zagadnienie związane z łamaniem praw człowieka w Tybecie jest aktualnie często poruszane na forum międzynarodowym. Obywatele całego
świata zastanawiają się, jak to jest możliwe, że w dobie szeroko rozpowszechnianych kampanii na rzecz ochrony praw człowieka w cywilizowanych
rejonach świata dochodzi do spektakularnych i nagminnych przypadków jego
łamania. Narody całego świata jednoczą się w organizacjach mających stać na
straży godnego życia ludzi i poszanowania ich praw. Tym bardziej zadziwiające jest, że do roku 2008 i słynnych Igrzysk Olimpijskich w Pekinie tak niewiele mówiło się o sytuacji w Tybecie. Krwawo tłumione zamieszki w stolicy
Tybetu Lhasy i prześladowania narodowości tybetańskiej wywołały reakcje
społeczności międzynarodowej i przyczyniły się do powstania licznych organizacji działających na rzecz Tybetu.
Natura chińsko-tybetańskich relacji jest złożona i nie można zrozumieć
1
Dwudziestodziewięcioletni niewidomy mnich, który 19 kwietnia 2008 roku odebrał
sobie życie w klasztorze Amdo Kirti.
103
tego, co dzieje się w Tybecie bez zapoznania się z historią regionu. Duża
część obrońców narodu tybetańskiego wie, co dzieje się w Regionie, jednak
nie wie, dlaczego dochodzi tam do ciągłych starć i zamieszek. Wiele państw
przyznaje Chinom prawo włączenia Tybetu w skład Chińskiej Republiki Ludowej, lecz protestuje przeciwko sposobowi, w jaki władze w Pekinie postępują z rdzenną tybetańską ludnością. Większość z nich postępuje w taki sposób chcąc zachować dobre stosunki z krajem, który jest dla nich istotnym regionem z punktu widzenia gospodarczego. Chiny jednak, wykorzystując niekonsekwencje międzynarodowej społeczności, w dalszym ciągu prowadzą wobec Tybetu politykę twardej ręki.
Cały świat obiegają wciąż nowe informacje dotyczące przypadków rażącego łamania podstawowych praw człowieka na terenie Tybetu. Duchowy
przywódca tybetańskich buddystów od pięćdziesięciu lat żyje na wychodźstwie w Indiach, gdzie przyczynił się do powstania Tybetańskiego Rządu na
Uchodźstwie. Dalajlama, jako laureat Pokojowej Nagrody Nobla, apeluje do
społeczności międzynarodowych i rządów wszystkich państw świata o wsparcie Tybetu w dążeniu do poprawy sytuacji w ich kraju. Brutalne akty przemocy, jawne łamanie fundamentalnych praw człowieka i lekceważenie apeli
całego świata przez Rząd w Pekinie, nie doprowadziło jednak do podjęcia
stanowczych i konsekwentnych działań w obronie Tybetu.
Celem niniejszej pracy jest opisanie sytuacji narodu tybetańskiego
w związku z przypadkami brutalnego łamania praw człowieka przez administracje Chińską w Tybecie.
(…)
Praca składa się z pięciu rozdziałów.
Pierwszy rozdział zawiera charakterystykę stosunków pomiędzy Chińską
Republiką Ludową a Tybetem. Uwzględnia on zarówno proces ich kształtowania się, jak i obecny wygląd. W celu lepszego zrozumienia sytuacji, jaka panuje
w Tybecie, istotne jest zapoznanie się z przyczynami problemu i odwołanie się
do wydarzeń, które doprowadziły do wprowadzenia chińskich rządów w Tybecie. Rozdział ten opisuje, w jaki sposób Chiny wprowadzały swoje zwierzchnictwo nad Tybetem i jak sprawowały w nim rządy. Drugi podrozdział opisuje
aktualną sytuację Tybetu z uwzględnieniem wydarzeń, które wpłynęły na zao104
strzenie konfliktów i pogorszenie warunków w jakich aktualnie żyje rdzenna
ludność tybetańska.
Drugi rozdział poświęcony jest charakterystyce podstawowych praw człowieka. Podzielony jest na dwa podrozdziały, z których pierwszy opisuje prawa
człowieka, drugi, natomiast charakteryzuje instrumenty prawne dotyczące praw
człowieka. Rozdział definiuje czym w ogóle są prawa człowieka, zawiera ich
podział według różnych kategorii oraz wymienia i opisuje najważniejsze międzynarodowe dokumenty w tym zakresie.
W rozdziale trzecim znajduje się charakterystyka problematyki łamania
praw człowieka w Tybecie. Rozdział zawiera pięć podrozdziałów poświęconych różnym zakresom. Pierwszy porusza kwestie prawa do wolności i bezpieczeństwa osobistego oraz prawa do uczciwego procesu sądowego. Drugi podrozdział mówi o sytuacjach, w których dochodzi do łamania prawa do zrzeszania się, prawa do pokojowego gromadzenia się i prawa do życia. Podrozdział
trzeci odnosi się do prawa do swobodnego przemieszczania się, prawa do udziału w publicznym życiu i wolności od tortur. Czwarty podrozdział porusza kwestie swobody wyrażania poglądów, prawa do udziału w życiu kulturalnym, prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania. Ostatni podrozdział mówi o wolności wyznania oraz swobodzie wyrażania poglądów.
Rozdział czwarty opisuje postawy państw świata i organizacji wobec łamania praw człowieka w Tybecie. Ponieważ wzrosło zainteresowanie sprawami
praw człowieka w Tybecie na forum międzynarodowym wiele organizacji oraz
rządów zabiera głos w tej kwestii i wzywa Chiny do przestrzegania przepisów.
Do organizacji postulujących na rzecz Tybetu należą: Amnesty International,
Helsińska Fundacja Praw Człowieka w ramach Międzynarodowej Helsińskiej
Federacji Praw Człowieka (IHF), Human Rights Watch (HRW), Tibet Information Network (TIN), International Tibet Support Network (ITSN). Ponieważ
wiele państw świata i organizacji rządowych wypowiedziało się w sprawie Tybetu, niemożliwe byłoby przytoczenie stanowisk i działań wszystkich, dlatego
też w rozdziale przedstawiam jedynie 5 z nich: Chiny, Polskę, USA, Unię Europejską oraz Organizacje Narodów Zjednoczonych.
Ostatni rozdział zawiera prognozy możliwego rozwoju sytuacji w Tybecie.
Problem łamania praw człowieka w Tybecie nie jest kwestią zamkniętą, a zwa105
rzywszy na konsekwentną politykę administracji chińskiej sytuacja może się
rozwijać w różnych kierunkach. Duży wpływ na dalsze losy Tybetu ma społeczność międzynarodowa i postawa organizacji międzynarodowych oraz rządów państw dysponujących odpowiednimi środkami nacisku mogącymi zmusić
Pekin do uznania międzynarodowych standardów praw człowieka i przestrzegania ich.
1. Rządy Chińskiej Republiki Ludowej w Tybecie
Historia chińsko-tybetańskich relacji
Ludność tybetańska wywodzi się z plemion wędrownych Azji Środkowej, które osiedliły się na Wyżynie Tybetańskiej około V wieku n.e. W IX
wieku doszło do podziału państwa na szereg niezależnych księstw feudalnych.
Do ponownego zjednoczenia Tybetu doszło w XIII wieku pod berłem dynastii
Yuan i został on ustanowiony chińskim lennem. Dopiero po upadku dynastii
Yuan, Tybet zyskał niezależność. Kraj posiada własną flagę i godło, a jego stolica znajduje się w Lhasie.
(…)
Tybet był krajem nieprzyjaznym cudzoziemcom i zarówno Wielka Brytania, jak i Rosja podejmowały wiele prób przeniknięcia przez jego granice.
W XIX i XX wieku obawiając się potencjalnych rosyjskich wpływów
w Tybecie, Brytyjczycy zaatakowali Tybet i dokonali rzezi mieszkańców.
Wydarzenia zaowocowały podpisaniem brytyjsko-tybetańskiej umowy handlowej. Traktat, który podpisali Chińczycy z Brytyjczykami, zobowiązywał
ich do „utrzymania jedności w Tybecie”. Wynikły stąd dążenia Chin do zacieśnienia kontroli nad Tybetem. W skutek militarnych działań Chińskich na
terenie Tybetu, XIII Dalajlama musiał szukać schronienia w Indiach.
W związku z upadkiem Cesarstwa chińskiego, Tybetańczycy zdecydowali się
na wypowiedzenie Chinom wojny. W 1913 roku powracający do kraju Dalajlama proklamował niepodległość Tybetu. Na mocy trójstronnego porozumienia pomiędzy Chinami, Tybetem i Wielką Brytanią zawartego 3 lipca
1914 roku, Chiny zostały suzerenem Tybetu. Zastrzeżono jednak, iż muszą
one uznać wewnętrzną autonomię Tybetu. Traktat niniejszy nie został jednak nigdy ratyfikowany przez Chińską stronę. Tybet, nie mający rozwiniętej
106
siły gospodarczej, ponownie skupił wewnętrzne sprawy wokół środowiska
klasztornego. Po I wojnie światowej nastąpiła ponowna izolacja kraju.
W roku 1951 Chińska Armia Ludowo-Wyzwoleńcza wkroczyła do
Tybetu zajmując kraj i zmuszając do przyjęcia siedemnastopunktowej „Ugody
w sprawie pokojowego wyzwolenia”. Oficjalnie zarząd nad regionem sprawowali w dalszym ciągu Dalajlama XIV i Panczenlama, jednak władze chińskie sprawowały kontrolę w zakresie wojskowości, spraw zagranicznych, finansów i edukacji. Ugoda ta gwarantowała Tybetańczykom „regionalną autonomię”, poszanowanie „wierzeń, tradycji i obyczajów”, ochronę klasztorów2.
Strona chińska nie starała się przestrzegać postanowień zawartych w podpisanym porozumieniu i stopniowo ograniczała władze wewnętrzne Tybetu narzucając swoje decyzje. Centralny Tybet, początkowo traktowany łagodniej niż
pozostała część kraju, zaczął przejawiać coraz silniejsze tendencje antychińskie, które wiązały się bezpośrednio z krwawymi represjami na Tybetańczykach w pozostałych częściach kraju. Po ośmiu latach wzrastającego
ucisku wybuchło Powstanie Tybetańskie, którego konsekwencją była przymusowa emigracja Dalajlamy XIV do Indii, gdzie został założony Tybetański
Rząd na Uchodźstwie.
Zaczęto tworzyć tybetańskie osiedla na terenach Indii i w Nepalu, powstały tam szkoły, uniwersytety, szpitale, wioski dziecięce, warsztaty, osady
rolnicze, jak również organizacje pozarządowe. Dalajlama przekazał znaczną
część władzy nowopowstałym instytucjom demokratycznym, przyczyniając
się tym samym do powstania najlepiej zorganizowanego społeczeństwa na
uchodźstwie. Obecnie, w dalszym ciągu, nie jest możliwy powrót Dalajlamy
do Tybetu.
(…)
Tybet współcześnie
Igrzyska Olimpijskie w Pekinie przyczyniły się do wzrostu zainteresowania kwestiami Tybetu. Olimpijski rok 2008 naznaczony był protestami przeciwko uciskowi Regionu przez władze w Pekinie, które przyjęły postać mani2
http://www.hfhrpol.waw.pl/Tybet/ (30.08.2009).
107
festacji pod ambasadami Chińskimi na całym świecie. Doszło również do
wzrostu zamieszek w stolicy Tybetu, Lhasi, które były krwawo tłumione przez
chińskie siły zbrojne. Gniew i frustracja Tybetańczyków wywołana uciskiem,
w końcu doprowadziły do masowych wystąpień i protestów. Błahe incydenty
wyzwalały tłumione emocje powodujące wybuchy buntu, które prowadziły do
eskalacji przemocy. Starcia w okręgu Rebgong zaowocowały ofiarami śmiertelnymi wśród aresztowanych Tybetańczyków, co wzmogło fale protestów
i doprowadziło do nowych starć. Masakrze zapobiegła interwencja opata klasztoru, która wpłynęła na wyciszenie nastrojów. W całym regionie dochodziło do
wystąpień i protestów zarówno mnichów, jak i świeckiego społeczeństwa Tybetu. Nastroje buntownicze w miastach wzmagały informacje mówiące, iż
uwięzieni w klasztorach mnisi protestują poprzez przebijanie się nożami i samopodpalanie.
(…)
Obecnie władze chińskie stosują wobec Tybetu w dalszym ciągu politykę
twardej ręki. Wciąż prowadzone są ścisłe kontrole policyjne i przymusowe
przesiedlenia ludności chłopskiej do zwartych zabudów terenów miejskich.
Powoduje to pogłębianie się marginalizacji rdzennego społeczeństwa Tybetańskiego, wypieranego przez osadników spoza granic Regionu napływających do
Tybetu wraz z rozwojem gospodarczym i subwencjami państwowymi. Rozgoryczeni Tybetańczycy w najbliższych latach najprawdopodobniej będą ponawiać próby buntu, co przyczyni się jeszcze do zaostrzenia konfliktu.
2. Prawa człowieka
Podstawowe prawa człowieka
O prawach i wolnościach człowieka mówi się w odniesieniu do jego stosunku z państwem, a nie wówczas, kiedy zachodzą relacje między ludźmi. Dodatkowym zastrzeżeniem, w odniesieniu do praw człowieka, jest zaklasyfikowanie ich do praw indywidualnych ludzi, a nie zbiorowości. Nie jest więc
prawidłowe mówienie o prawach człowieka w odniesieniu do mniejszości narodowych, lecz mogą one mieć zastosowanie w przypadku osób należących do
nich. Prawa człowieka mają zastosowanie do pojedynczych osób, a nie do całych grup. Prawa człowieka chronią go w relacjach z państwem od poniżenia,
108
upokorzenia oraz nieludzkiego traktowania3. Prawa człowieka dzieli się na
dwie grupy według Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka 4:
· prawa materialne,
· prawa proceduralne.
Prawami materialnymi nazywa się konkretne prawa i wolności, które
przysługują człowiekowi: wolność słowa, wolność wyznania, wolność wyboru
miejsca pobytu, prawo do nauki itd.
Prawa proceduralne są dostępnymi dla człowieka sposobami działania
i powiązane z nimi instytucje, które umożliwiają wyegzekwowanie od rządzących przestrzeganie wolności i realizowanie praw. Podział powyższych praw
może mieć charakter płynny w zależności od sytuacji.
(…)
3. Prawa człowieka w Tybecie
Zdaniem Komunistycznej Partii Chin, Tybetańczycy zostali przez nich
wyzwoleni z „kajdan niewolnictwa” i obdarowani szczęściem i dobrobytem.
W rzeczywistości, w Tybecie ograniczone jest korzystanie z praw wolności religii, wypowiedzi i zgromadzeń. Na skutek tych ograniczeń wielu Tybetańczyków osadzonych jest w więzieniach z powodu prób pokojowego korzystania z fundamentalnych praw człowieka. Wielu obywateli Tybetu próbuje przedostawać się przez Nepal do Indii. Znaczną część uchodźców stanowią dzieci
wysyłane do tybetańskich szkół na terytorium Indii. Kolejną emigrującą grupą
społeczną są mnisi i mniszki, chcący kontynuować religijną naukę. Do zadań
Chińskiej Zbrojnej Policji Ludowej należy m.in. ochrona granic i patrolowanie
przejść w Tybecie. Znane są liczne incydenty związane z użyciem broni przez
chińskie wojska w stosunku do tybetańskich emigrantów złapanych na granicy.
Powszechna Deklaracja Praw Człowieka gwarantuje każdemu prawo do
opuszczenia dowolnego kraju, w tym własnego, jak również prawo do powrotu
do swojego kraju. Podstawowe Zasady ONZ w sprawie Stosowania Siły i Broni Palnej przez Funkcjonariuszy Publicznych ograniczają możliwości użycia
3
A. Paszko, Prawa człowieka. Wybór, BiblioTheca – Wojewódzka Biblioteka Publiczna, Kraków 2005, ISBN 83-60100-10-1, s. 7.
4
http://www.hfhrpol.waw.pl/Nprogram15.html (30.08.2009).
109
broni palnej przez funkcjonariuszy publicznych do sytuacji związanych z koniecznością samoobrony lub obrony przed groźbą śmierci lub poważnego
uszkodzenia ciała. Dodatkowym obostrzeniem, w wyżej wymienionej sytuacji,
jest brak skuteczności mniej radykalnych środków w osiągnięciu celu. Użycie
broni z zamiarem zabicia jest dopuszczalne tylko wówczas, jeśli jest to nieuniknione, aby zachować życie5.
Prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego,
prawo do uczciwego procesu sądowego
Wielu zatrzymanych, w skutek zamieszek w roku 2008, Tybetańczyków
oczekuje dopiero na wyroki, a znaczna część z nich została skazana na wieloletnie więzienia. Zatrzymani mnisi przed procesami zostają poddani torturom
i są reprezentowani przez obrońców wyznaczonych przez władze. Oskarżeni są
odcięci od świata zewnętrznego, a ich rodziny nie mają dostępu do informacji
na temat tego, co się z nimi dzieje. Na uwagę zasługuje fakt, iż w ostatnich latach, pomimo problemów jakie na siebie ściągają, niektórzy chińscy adwokaci
decydują się podejmować obrony praw człowieka i obywatela w sprawach Tybetańskich więźniów. Grupa adwokatów chińskich staje w obronie wolności
słowa i sumienia, równości rasowej, praw pracowniczych i mniejszości, prawa
do informacji, uczestnictwa w procesach oraz jasności stosowanych procedur.
Władze chińskie konsekwentnie stosują wobec nich metody zastraszania i pozbawiania przywilejów łącznie z prawami wykonywania zawodu. Niewykształcona, biedna i zepchnięta na margines społeczność tybetańska w znacznej mierze nie posiada informacji, jak dochodzić i bronić swoich praw. Władze
chińskie zastraszając adwokatów i samych oskarżonych powodują, że niewiele
z osób, które mogłyby stanąć w obronie praw Tybetańczyków, decyduje się to
robić, bojąc się konsekwencji6. Przed procesami, adwokatom, którzy bronią
oskarżonych Tybetańczyków z własnej woli, a nie zostali wyznaczeni do tej
funkcji z urzędu, ogranicza się kontakt z klientem i utrudnia lub wręcz uniemożliwia wgląd do dokumentacji procesowej. Postępowanie takie utrudnia
5
http://amnesty.org.pl/index.php?id=72&tx_ttnews[tt_news]=4910&cHash=88892bc
84c (30.08.2009).
6
http://www.hfhrpol.waw.pl/Tybet/raport.php?raport_id=973 (30.08.2009).
110
pracę obrońcom i powoduje, że nie są oni w stanie dokładnie zapoznać się
z dowodami w sprawie i zeznaniami świadków7. Oskarżonym Tybetańczykom,
w prowadzonych przeciwko nim procesach, odmawia się prawa do uczciwego
procesu i skutecznej obrony. Najczęściej nie informuje się rodzin, obrońców,
opinii publicznej i międzynarodowej o jakichkolwiek szczegółach związanych
z procesami. Często sami oskarżeni nie mają pełnej jasności, jakie zarzuty się
im stawia. Jeśli jednak władze chińskie zezwolą na udzielanie jakichkolwiek
informacji są one niepełne, lakoniczne i czasem zafałszowane. Wyjątkiem od
powyższej reguły postępowania był proces prowadzony przeciwko pracownikom pozarządowych organizacji, którzy zostali skazani na dożywocie za przekazywanie informacji współpracownikom Dalajlamy. Ujawnienie informacji
związanych z tym procesem miało charakter ostrzeżenia dla wszystkich, którzy
mogliby informować opinię międzynarodową o szczegółach wydarzeń wewnątrz kraju.
W związku z tym, iż w Tybecie interesy urzędników często są ważniejsze,
niż prawo, sprawy karne stają się farsą. Fabrykowane są fakty, zazwyczaj upublicznia się wydarzenia o niewielkim znaczeniu, a wycisza te istotniejsze. Procesy służą raczej do wyrównywania prywatnych porachunków, a nie do wymierzania faktycznej sprawiedliwości, dlatego znaczna część spraw jest spreparowana, a oskarżeni wmanewrowani w okoliczności. Przyjęta przez władze
polityka wobec Regionu sprawia, iż w sprawach zapadają najsurowsze wyroki.
Zazwyczaj procesy dotyczą osób oskarżonych o sprzeniewierzanie się władzy
lub o wywrotowe działalności, natomiast za drobne kradzieże rzadko złodzieje
zostają ukarani.
Prawo do zrzeszania się, prawo do pokojowego gromadzenia się,
prawo do życia
Ludowa Policja Zbrojna stosuje brutalną przemoc nawet wobec pokojowo
manifestujących mnichów, czy obywateli tybetańskich. Liczne są również
przypadki masowych aresztowań dokonywanych wśród Tybetańczyków i brutalne pobicia zatrzymanych. Znamienny jest przypadek skatowania przez
7
http://www.hfhrpol.waw.pl/Tybet/raport.php?raport_id=921 (30.08.2009).
111
funkcjonariuszy grupy 50 mnichów protestujących przeciwko pobiciu jednego
z nich8. Wszystkie działania podejmowane przez władze chińskie mają, według nich, na celu przede wszystkim ochronę stabilizacji społecznej i dbanie
o podstawowe interesy obywateli. W odniesieniu do Tybetańczyków stosuje
się politykę karania z najwyższą surowością osób rozpowszechniających treści
o charakterze reakcyjnym, wznoszących buntownicze slogany, organizatorów
nielegalnych demonstracji, czy chociażby posiadających flagę narodową Tybetu9. Często nie wiadomo, jakie zarzuty postawiono osobom skazanym przez
Chińskie sądy, ani nawet jakie wyroki otrzymali. Powodem uwięzienia mogło
być równie dobrze pomaganie więźniom politycznym poprzez przynoszenie im
jedzenia do więzienia, udzielanie skazańcom schronienia po zwolnieniu z więzienia lub nawet wypowiedzenie hasła „wolny Tybet” pod wpływem alkoholu.
Protesty Tybetańczyków przeciwko ograniczeniom swobody w ich kraju
często przyjmują gwałtowny charakter, chociaż planowane są jako pokojowe
manifestacje. (…) Szczególnie krwawe zamieszki wybuchły w Tybecie
w marcu 2008 roku. Siły policyjne i wojskowe tłumiące zamieszki strzelają
często na oślep do demonstrantów, brutalnie biją uczestników manifestacji,
stosują drastyczne środki prewencyjne. W skutek protestów obywatele tybetańscy ścigani są listami gończymi, dokonuje się masowych zatrzymań i niespodziewanych aresztowań. Setki osób uznaje się za zaginione w niewyjaśnionych okolicznościach, a władze odmawiają informacji o miejscu przetrzymywania więźniów. Aresztantów poddaje się torturom w celu wydobycia oczekiwanych zeznań i zmusza do przyznawania się do „popełnionych” czynów.
W społeczeństwie buddyjskim, w którym do tej pory samobójstwo uważane
było za czyn haniebny, wzrosła liczba przypadków odebrania sobie życia,
zwłaszcza przez protestujących mnichów, którzy targają się na własne życie,
aby zwrócić uwagę świata na problemy Tybetu lub chcąc zaprotestować przeciwko przemocy, która dotyka ich współbraci i rodaków. W otoczonych kordonami policyjnymi świątyniach i dzielnicach panuje głód i choroby. Rodzinom odbiera się zwłoki zabitych, nie pozwalając pochować swoich bliskich.
Po wszystkich zrywach protestacyjnych władze chińskie dokonują czystek
8
9
http://www.hfhrpol.waw.pl/Tybet/raport.php?raport_id=786 (30.08.2009).
http://www.hfhrpol.waw.pl/Tybet/raport.php?raport_id=764 (30.08.2009).
112
urzędników tybetańskich pracujących na danym terenie i rozpoczynają kampanie reedukacyjne wśród dyskryminowanego i nękanego społeczeństwa.
Prawo do swobodnego przemieszczania się, prawo do udziału
w publicznym życiu, wolność od tortur
Ograniczenie swobody we własnym kraju dotknęło Tybetańczyków nawet, podczas gdy sztafeta znicza olimpijskiego przebiegała przez ich stolicę.
Nie było im wolno wówczas nie tylko przyglądać się niesieniu znicza olimpijskiego, lecz nawet opuszczać własnych domów bez specjalnych przepustek.
Ponieważ władze boją się zgromadzeń duchownych i wiernych, odwoływane
są święta buddyjskie, a nawet zwykłe festyny ludowe. W okresie zbliżających
się igrzysk, pozbywano się Tybetańczyków ze wszystkich publicznych miejsc
takich jak, chociażby szkoły czy uczelnie lub nawet tych, pracujących na dworze. Uczniowie wysłani zostali na przymusowe wakacje do swoich domów,
a pracownicy studiów tybetańskich na nieoczekiwane, przewlekłe urlopy. Tybetańczycy nie mogą w sposób swobodny opuszczać swojego kraju, co jest
sprzeczne z prawami człowieka. Każdy obywatel musi mieć swobodę
w opuszczaniu dowolnego kraju w tym swojego, jak również swobodę wjeżdżania do własnego kraju.
(…)
Dążenia niepodległościowe lub, chociażby próby protestu przeciwko władzy Chińskiej, kończą się zawsze dla Tybetańczyków brutalnym odwetem, represjami i zaostrzeniem dotychczasowej polityki. (…) Wyroki zawsze są wysokie, a więzienia ciężkie. Zatrzymani są torturowani i brutalnie bici podczas
przesłuchań, a przyznania się do winy podpisywane są pod przymusem. Jednym z bardziej wstrząsających wydarzeń było zatrzymanie grupki dzieci podejrzanych o wymalowanie na murach szkoły haseł niepodległościowych. Policja więziła ich i katowała, aby wydobyć zeznania nie zważając na wiek
oskarżonych ani na rzeczywistą winę. Wszystkie działania niepodległościowe
kończą się w Tybecie rzezią protestujących, ściągnięciem tysięcy żołnierzy
w niespokojne rejony, przeprowadzeniem czystki lokalnych władz, jak również przeprowadzeniem długiej, brutalnej edukacji patriotycznej, która dla lepszego efektu wzbogacana jest o nagłe egzekucje.
113
Swoboda wyrażania poglądów, prawo do udziału w życiu kulturalnym,
prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania
Wolność słowa w Tybecie jest drastycznie ograniczana. Nie tylko osoby
na stanowiskach państwowych nie mogą swobodnie wypowiadać się na tematy
polityczne i religijne, lecz również dziennikarze, a nawet zwykli obywatele.
(…) Za ujawnianie szczegółów dotyczących torturowania więźniów, rodziny
ofiar są represjonowane, a informacje pojawiające się na portalach internetowych blokowane i usuwane. Członków rodzin osadza się w aresztach domowych i pozbawia należnych im świadczeń. Podejrzanych o ujawnianie informacji, dotyczących bestialskiego traktowania więźniów, zatrzymują przedstawiciele władz, po czym znikają oni bez śladu10. Ograniczany w Tybecie jest
również dostęp do usług telefonicznych. Aktualnie na terytorium Regionu nie
działają żadne sieci komórkowe ani też Internet. Nie można się dodzwonić do
żadnego regionu Tybetu z zagranicy, a niektóre portale internetowe zostały
zlikwidowane. Oficjalnie wszystkie te ograniczenia spowodowane są koniecznością „przebudowy” portali, jak również „przeglądu” sieci telefonicznych11.
Wszystkie partyjne stacje telewizyjne, czy gazety kontrolowane są przez
władze Chińskie stąd też oczywistym jest fakt, iż podają one tylko oficjalne informacje. Po zamieszkach telewizje pokazują wyłącznie sceny, w których to
Tybetańczycy biją niewinnych Hanów lub Chińczyków. Przemilczane są natomiast informacje, iż pokazywane ofiary zazwyczaj są wyłapanymi przez osaczony tłum tajnymi agentami chińskich sił zbrojnych. (…) Oprócz podawania
wyselekcjonowanych informacji, Chińskie media preparują również odpowiednio niektóre relacje. W przypadku zamieszek, w których podpalano i niszczono chińskie sklepy, media podawały dodatkowo informacje o rzekomych
kradzieżach towarów na szeroką skale, co byłoby sprzeczne z duchem protestu. Często podawano również informacje o rzekomych brutalnych, a często
śmiertelnych pobiciach Chińczyków przez protestujący tłum Tybetańczyków.
Wiadomości te nie są poparte żadnymi konkretnymi dowodami i stanowią próbę manipulacji opinią publiczną w celu wywołania w narodzie chińskim niechęci do mniejszości tybetańskiej, jak również mające usprawiedliwić brutalne
10
11
http://www.hfhrpol.waw.pl/Tybet/raport.php?raport_id=907 (30.08.2009).
http://www.hfhrpol.waw.pl/Tybet/raport.php?raport_id=883 (30.08.2009).
114
traktowanie demonstrantów przez siły policyjne. Media pokazywały dobrze
wyselekcjonowane obrazy z tybetańskich protestów lub fałszywe wizerunki
krwawo rozprawiających się obywateli Regionu z niewinnymi i bezbronnymi
Chińczykami. Winą za wszelkie zamieszki na ulicach Tybetu chińskie media
obarczają Dalajlamę, który według ich powtarzających się relacji, uknuł, zaplanował i zorganizował większość z protestów. Pokazywano również w trakcie relacji z większych zamieszek wypowiedzi Tybetańczyków potępiających
podpalenia, chociaż właściwie podpisy zamieszczane pod ich relacjami nie były w zupełności zgodne z tym co mówili.
W czerwcu 2009 roku chińskie władze wydały nakaz demontażu anten satelitarnych w bardziej newralgicznych rejonach Tybetu. Ma to na celu uniemożliwienie obywatelom Regionu słuchanie audycji nadawanych w języku tybetańskim przez niezależne rozgłośnie Radio Wolna Azja (RFA) oraz Głos
Ameryki (VOA). W miejsce odciętych anten satelitarnych montowane są kable
dające możliwość odbierania tylko oficjalnie zaaprobowanych stacji, w których informacje podawane odbiorcom są odpowiednio wyselekcjonowane. Obraz Tybetańczyków kreowany przez chińskie media od czasów, gdy przejęli
oni kontrolę nad Regionem, jest nie tylko niekorzystny, ale wręcz obraźliwy.
Typowy obywatel Tybetu jest, według powszechnie kreowanego wizerunku,
dziki, śniady i wysmarowany tłuszczem. Są to barbarzyńcy wyczekujący na
przyjście cywilizacji, której pierwsze oznaki wnieśli do Regionu Chińczycy.
W administracji i gospodarce Tybetu obowiązuje język mandaryński, dlatego ich rodzimy język traci na znaczeniu. Aby móc konkurować na rynku
pracy z osadnikami pochodzenia chińskiego Tybetańczycy muszą posługiwać
się językiem mandaryńskim. Dodatkowym problemem w kwestii zaniku języka tradycyjnego, jest dla społeczeństwa Regionu brak nauczania tybetańskiego w szkołach na właściwym poziomie. (…) W literaturze tybetańskiej
cenzurowane są fragmenty odwołujące się do krytyki panującego systemu,
manifestujące przywiązanie do duchowego przywódcy Dalajlamy, czy też nawoływanie do przyznania większej wolności. Odwoływanie się do opisów naturalnego środowiska Regionu lub sławienie ikon kulturalnych, a nawet już
samo pisanie o Tybecie jest uznawane przez społeczeństwo tybetańskie za wy-
115
raz oddania i wierności dla tożsamości narodowej12.
Wolność wyznania, swoboda wyrażania poglądów
Prawo do swobodnego wyznawania swoich wierzeń religijnych jest
w Tybecie szczególnie mocno ograniczane, a postępowanie wbrew zakazom
lub nakazom w tej kwestii, brutalnie karane. Na terytorium Tybetu rozpowszechniane są plakaty zawierające wykaz określający „Dwadzieścia trzy rodzaje nielegalnej działalności religijnej”. Za nielegalne władze chińskie uznały: zmuszanie do wyznawania religii, zmuszanie do obchodzenia ramadanu,
zakładanie prywatnych szkół w celu studiowania pism religijnych, udzielanie
małżeństw w tradycyjny sposób, zachęcanie uczniów do udziału w ceremoniach religijnych, zakłócanie życia społecznego tradycyjnymi praktykami, odbywanie niezaakceptowanych przez władze pielgrzymek, pobieranie podatków
i opłat religijnych, budowanie nowych świątyń bez zezwolenia, organizowanie
lub umożliwianie prowadzenia działalności religijnej bez zgody rządu, organizowanie wydarzeń o charakterze religijnym poza wyznaczonymi miejscami,
drukowanie i rozpowszechnianie propagandy religijnej, przyjmowanie datków
z zagranicy, prowadzenie działalności religijnej za granicą, samowolne rekrutowanie wiernych, atakowanie patriotycznych wyznawców, infiltracja zagranicznych elementów religijnych, spory i kłótnie w łonie religii, promowanie
sekt, głoszenie poglądów sprzecznych z wersją oficjalną, organizowanie demonstracji i protestów, zakładanie kontrrewolucyjnych organizacji, wszelkie
inne działania zakłócające porządek społeczny13.
Znane są przypadki prześladowań Tybetańczyków, którzy cierpieli na
skutek przywiązania do religii buddyjskiej, którą za wszelką cenę chcą wyplenić z Regionu Chińczycy.
Na karę śmierci został skazany, między innymi uczeń Dalajlamy Lobsang
Dhondupa, którego stracono w 2003 roku. Rząd w Pekinie obawiał się jego
wpływu na ludność Tybetańską, a w konsekwencji utraty kontroli w Regionie.
Idea, którą głosił, a której obawiali się rządzący, opierała się na działaniu bez
użycia przemocy i ochronie środowiska naturalnego Tybetu. Odwoływał się
12
13
http://www.hfhrpol.waw.pl/Tybet/raport.php?raport_id=86 (30.08.2009).
http://www.hfhrpol.waw.pl/Tybet/raport.php?raport_id=966 (30.08.2009).
116
przy tym do poglądów głoszonych przez swojego nauczyciela, co w sposób
szczególny niepokoiło Chińskie władze obawiające się wciąż wpływu duchowego przywódcy14. Kolejny popularny nauczyciel buddyjski i społeczny działacz Tenzin Delek również został skazany na karę śmierci, pomimo głośnych
protestów międzynarodowych organizacji ochrony praw człowieka, a nawet
interwencji Amnesty International, która domagała się ponownego procesu. Po
dwóch latach od wydania wyroku sąd zmienił wyrok Tenzina z kary śmierci na
dożywocie wraz z dożywotnim pozbawieniem praw obywatelskich.
Najsłynniejszą sprawą związaną z prześladowaniami buddystów w Tybecie jest uprowadzenie przez władze Chińskie sześcioletniego chłopca Gedhuna
Czokji Nimy, którego wskazał w maju 1995 roku Dalajlama na następcę Panczenlamy15. Trzy dni po tym jak duchowy przywódca Tybetańczyków uznał
chłopca za inkarnację X Panczenlamy chłopiec został uprowadzony z rodzinnej wioski wraz z rodzicami i od tej pory słuch o nim zaginął. Rząd Chiński
uznał za bezprawne wyznaczenie nowego Panczenlamy przez Dalajlamę, którego autorytet zarówno religijny, jak i polityczny ciągle podważa. Ogłosili
własnego następcę, a prawowitego Panczenlamę osadzili w więzieniu, którego
lokalizacja jest nieznana. Takie postępowanie wywołało fale protestów wśród
społeczeństwa tybetańskiego. Osoba Panczenlamy jest dla Tybetańskich buddystów niezwykle istotna, gdyż po śmierci Dalajlamy, to on wskazuje jego następcę. W związku z tym, iż wybrany przez chiński rząd Panczenlama będzie
podatny na ich wpływy wybór nowego duchowego przywódcy Tybetańczyków
będzie uzależniony od woli Pekinu. W taki sposób Chińczycy mogą rozwiązać
trapiący ich od wielu lat problem związany z brakiem uległości Tybetańskiego
przywódcy duchowego. XI Panczenlama pozostaje w areszcie od 1995 roku,
pomimo protestów i apeli wielu rządów, ONZ, organizacji międzyrządowych
i międzynarodowych organizacji praw człowieka. Chiny odmawiają udzielenia
informacji o miejscu ich przetrzymywania i nie pozwalają żadnym niezależnym obserwatorom na kontakt z więźniami. Podejrzewa się, że chłopiec poddawany jest intensywnej indoktrynacji i, po ewentualnym uwolnieniu, będzie
wspierał politykę rządu Chińskiego wobec swojego narodu. Istnieje tylko jed14
15
http://www.hfhrpol.waw.pl/Tybet/raport.php?raport_id=903 (30.08.2009).
http://panczenlama.pl/ (30.08.2009).
117
na fotografia zaginionego sześcioletniego XI Panczenlamy, która jest dla Tybetańczyków przedmiotem kultu, a jej posiadanie jest karane wiezieniem lub
wysłaniem do obozów pracy.
Protesty duchownych buddyjskich przeciwko restrykcjom, jakie nakładane są na Tybetańczyków w kwestii religii, sprowadzają na nich nowe fale represji. Liczne były przypadki zmuszania mnichów i mniszek do deklarowania
lojalności wobec Chin i potępiania prawowitego duchowego przywódcy Tybetu Dalajlamy. Do dnia dzisiejszego za posiadanie i wystawianie na publiczny
widok wizerunku Dalajlamy grożą poważne konsekwencje. Władze chińskie
utworzyły grupy robocze, komitety demokratycznego zarządzania oraz lokalne
biura do spraw religii w celu nadzorowania działalności klasztorów. Wprowadzone zostały obostrzenia dotyczące wieku duchownych i ich liczby. Wysyłanie na emeryturę sześćdziesięcioletnich mnichów, które wprowadzono w Tybecie, jest sprzeczne z tradycją religii, w której starzy mnisi są wychowawcami, nauczycielami, mistrzami rytuałów i medytacji. Dodatkowo, w zakresie
szkolnictwa, wprowadzono nową ideologię ateizacji Tybetańczyków, na podstawie której uczy się, że buddyzm jest przeszkodą dla postępu i świadczy
o zacofaniu społeczeństwa. Duchowy przywódca Tybetańczyków, Dalajlama
przebywa od roku 1959 na wychodźstwie w Indiach, jednak nieustannie podejmuje mediacje ze stroną Chińską w sprawie poszerzenia autonomii Tybetu.
(…) Aby złamać ducha narodu tybetańskiego, władze chińskie starają się
umniejszyć wpływ charyzmatycznego Dalajlamy na postawy wiernych. Dalajlama jest niekwestionowanym autorytetem w sprawach obrony praw człowieka nie tylko w Tybecie, lecz również na całym świecie. Trudno rozdzielić,
w odniesieniu do Tybetu, sprawy wolności narodu od spraw wolności religii.
Wynika to z faktu, iż dla Tybetańczyków przywódca narodu jest również
przywódcą duchowym, co nierozerwalnie wiąże ze sobą te dwie kwestie. Dalajlama, chcąc umniejszyć represje, jakim poddawani są jego rodacy, z powodu dążeń niepodległościowych sam zrezygnował z politycznego przywództwa na rzecz duchowego. Strategia rozmów z Chinami została złagodzona i nie poruszane są w nich sprawy niepodległościowe Tybetu, lecz jedynie szeroko rozumianej autonomii narodu. Pomimo sześćdziesięciu lat przebywania na wychodźstwie, Dalajlama jest w dalszym ciągu dla tybetańskich
118
buddystów niekwestionowanym przywódcą i autorytetem. (…) Według opinii
niektórych specjalistów, Chiny obawiają się śmierci obecnego Dalajlamy, gdyż
zdają sobie sprawę, jakie wywoła to następstwa w Tybecie. Społeczność buddyjska, wraz ze śmiercią obecnego przywódcy, straci nadzieje na jego powrót
do kraju, co z dużym prawdopodobieństwem wywoła zamieszki na skale jakiej
do tej pory w Tybecie nie było. Polityka dyskredytacji Dalajlamy w oczach
wiernych nie przynosi pożądanych rezultatów i w dalszym ciągu jest on kochany i czczony w Tybecie. Jego nauka wciąż wpływa na postępowanie wiernych, a jego postawa i nieustające dążenie do poprawy sytuacji człowieka
w Tybecie wywołuje szacunek wśród społeczności międzynarodowej.
(…)
Wnioski
Administracja chińska w Tybecie przyniosła obywatelom tego kraju wiele
nieszczęść. Na porządku dziennym dochodzi do łamania fundamentalnych
praw człowieka i prześladowania rdzennej ludności. Prawowity rząd Tybetu
i duchowy przywódca Dalajlama od pięćdziesięciu lat znajdują się poza granicami kraju i nie mogą do niego powrócić w dalszym ciągu. Pomimo apeli społeczności międzynarodowej, rząd chiński odmawia zmiany polityki w stosunku
do Tybetu uważając to, co się tam dzieje, za sprawę wewnętrzną ChRL. Organizacje zajmujące się działalnością na rzecz ochrony praw człowieka alarmują
opinię międzynarodową i wzywają do podjęcia działań. Chiny są jednak zbyt
ważnym partnerem handlowym wielu krajów na całym świecie, aby chciały
one ryzykować zerwanie stosunków poprzez stanowcze żądania w tym zakresie.
Tybet przez kilkadziesiąt ostatnich lat cierpiał na skutek drastycznej polityki mającej doprowadzić społeczeństwo kraju do uległości wobec narzuconych rządów. Wiele z pokojowych manifestacji na rzecz uznania autonomii
kraju, bądź wyrażająca poparcie dla Dalajlamy, zostało brutalnie stłumionych.
Liczba żołnierzy chińskich stacjonujących na terytorium Tybetu (zwłaszcza
w okresach zwiększonego ryzyka manifestacji) jest niemal równa z liczą Tybetańczyków. Do manifestantów strzela się, stosuje się brutalną przemoc i aresztuje. Więźniowie przetrzymywani są w strasznych warunkach, są torturowani,
119
bici i wymusza się na nich przyznanie się do winy. Część z nich znika w tajemniczych okolicznościach i odmawia się rodzinom udzielenia informacji na
temat miejsca ich pobytu i stanu zdrowia, a nawet jakichkolwiek szczegółów
oskarżenia.
W szczególnie ciężkiej sytuacji są tybetańscy mnisi, którzy za posiadanie
wizerunku Dalajlamy bądź innych przedmiotów buddyjskiego kultu są brutalnie bici, więzieni i skazywani na wieloletnie wyroki więzienia. Oblężone świątynie w których mnisi głodują są zamykane dla wiernych, a każdą manifestację
przywiązania dla Dalajlamy karze się w brutalny sposób. Dzieciom każe się
lżyć wizerunki duchowego przywódcy, a za odmowę stosuje się brutalne pobicia. Najsłynniejszym przypadkiem represji wobec religii buddyjskiej jest
uwięzienie w 1995 roku sześcioletniego wówczas Genduna Czokji Nima, wybranego na XI Panczenlamę, czyli drugiego w hierarchii, co do ważności
zwierzchnika buddystów. Do tej pory władze chińskie odmawiają udzielenia
informacji o miejscu przetrzymywania chłopca i jego rodziców, mimo międzynarodowych apeli.
W Tybecie dochodzi do ograniczania wolności słowa na niespotykaną
skalę. Za udzielanie jakichkolwiek informacji o toczących się procesach bądź
o szczegółach wydarzeń w Tybecie spotykają Tybetańczyków aresztowania
i orzekane są wieloletnie wyroki. Niedozwolone jest również głoszenie haseł
wolnościowych i popierających nauki Dalajlamy. Niedawno władze chińskie
nakazały i przeprowadziły demontaż anten satelitarnych w niektórych regionach Tybetu tak, aby możliwe było odbieranie tylko i wyłącznie kanałów zaakceptowanych przez rząd.
W samej administracji rządowej, zwłaszcza na niższych szczeblach,
wszechobecna jest korupcja i prywata. Znane są przypadki załatwiania prywatnych porachunków poprzez stawianie przed sądem niewinnych ludzi pod
pretekstem sfabrykowanych dowodów. Ludność tybetańska nie może jednak
wnosić skarg na bezkarnych urzędników, a wszystkie przypadki takich prób
kończyły się uwięzieniem samych protestujących. W szeregach urzędników
praktycznie nie ma rdzennej ludności Tybetu, na skutek przeprowadzanych
każdorazowo po tłumionych manifestacjach przymusowych edukacjach politycznych. Takie akcje prowadziły w pierwszym rzędzie do usuwania Tybetań120
czyków z funkcji publicznych i zaostrzeniu przepisów dotyczących wolności
słowa. Źródła internetowe pełne są relacji o przypadkach łamania praw człowieka przez administrację chińską w Tybecie. Wydaje się, że wszystkie kraje
interesują się tematyką związaną z ochroną praw człowieka, w tym tych z rejonu Tybetu. Większość apeli i spontanicznych akcji na rzecz Tybetu ma niestety oddolny charakter i opinia społeczeństwa nie idzie w parze z działaniami
podejmowanymi przez rządy państw. Wszystkie organizacje, zajmujące się
ochroną praw człowieka, aktualnie pełne są relacji o sytuacji w Tybecie i na
bieżąco informują o nowych represjach, jakie spotykają Tybetańczyków. Zainteresowanie Tybetem wzrosło po tragicznych wydarzeniach z wiosny
2008 roku i od tej pory można zauważyć zintensyfikowanie podejmowanych
przez organizacje akcji, mających na celu wyrażenie solidarności z ofiarami
represji. Jakkolwiek wszystkie organizacje apelują o przywrócenie spokoju
w Tybecie, brak jest jakichkolwiek konkretnych działań w tej kwestii. Nie wykorzystuje się dostępnych środków przymusu, aby wymóc na Chinach dotrzymywanie zobowiązań i tym samym pozwala się na dalszy niekorzystny dla narodu tybetańskiego rozwój sytuacji. Zainteresowanie niekoniecznie oznacza
konstruktywne działanie i z taką sytuacją mamy tutaj do czynienia. W okresie
wzmożonego zainteresowania świata sprawami Tybetu w dalszym ciągu sytuacja represjonowanego narodu nie uległa poprawie.
Bibliografia
1.
A. Paszko (Wybór i opracowanie), Prawa człowieka. Wybór, BiblioTheca
– Wojewódzka Biblioteka Publiczna, Kraków 2005, ISBN 83-60100-10-1.
2.
3.
4.
http://www.hfhrpol.waw.pl/Tybet/ (30.08.2009).
http://www.hfhrpol.waw.pl/Nprogram15.html (30.08.2009).
http://amnesty.org.pl/index.php?id=72&tx_ttnews[tt_news]=4910&cHash
=88892bc84c (30.08.2009).
http://www.hfhrpol.waw.pl/Tybet/raport.php?raport_id=973 (30.08.2009).
http://www.hfhrpol.waw.pl/Tybet/raport.php?raport_id=921 (30.08.2009).
5.
6.
121
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
122
http://www.hfhrpol.waw.pl/Tybet/raport.php?raport_id=786 (30.08.2009).
http://www.hfhrpol.waw.pl/Tybet/raport.php?raport_id=764 (30.08.2009).
http://www.hfhrpol.waw.pl/Tybet/raport.php?raport_id=907 (30.08.2009).
http://www.hfhrpol.waw.pl/Tybet/raport.php?raport_id=883 (30.08.2009).
http://www.hfhrpol.waw.pl/Tybet/raport.php?raport_id=86 (30.08.2009).
http://www.hfhrpol.waw.pl/Tybet/raport.php?raport_id=966 (30.08.2009).
http://www.hfhrpol.waw.pl/Tybet/raport.php?raport_id=903 (30.08.2009).
http://panczenlama.pl/ (30.08.2009).
Autor jest członkiem Koła Naukowego Administracji Autonomicznym Systemem Bezpieczeństwa (WSBPI „Apeiron” w Krakowie)
DARIUSZ FILIPOWICZ
Zadania i kompetencje jednostek administracyjnych
ułatwiających wojewodzie
sprawowanie zarządzania kryzysowego
Praca dyplomowa napisana pod kierunkiem dr Jerzego Depo
Kraków 2010
Wstęp
Temat niniejszej pracy oscyluje wokół zagadnień szeroko pojętego bezpieczeństwa i sytuacji kryzysowej w odniesieniu do funkcjonowania państwa, jako
instytucji starającej się zapewnić byt zarówno sobie, jak i swoim obywatelom.
Przedstawiona w pracy problematyka jakże realnego niebezpieczeństwa, z którym państwo, jego instytucje, a przede wszystkim konkretni ludzie muszą zmagać się każdego dnia jest zagadnieniem niezwykle istotnym, co więcej, zawsze
aktualnym.
Celem niniejszej pracy było ukazanie możliwości, jakimi dysponuje wojewoda (który jest przedstawicielem rządu w kwestiach związanych z bezpieczeństwem na terenie województwa), jako osoba odpowiedzialna za sprawne
funkcjonowanie całego województwa w kwestii zarządzania kryzysowego.
Omawianie problematyki zarządzania kryzysowego nie byłoby pełne,
gdyby nie wcześniejszy opis samej istoty kryzysu czy zarządzania kryzysowego
oraz połączenia tych pojęć z instytucjonalnym systemem bezpieczeństwa Polski. W związku z czym, pierwszy rozdział poświęcony jest rozpatrzeniu pojęcia
kryzysu oraz pojęcia sytuacja kryzysowa. Dalej omówiona zostaje istota zarządzania kryzysowego. Kolejny rozdział przybliża pojęcie bezpieczeństwa, a także opisuje instytucje, które to bezpieczeństwo starają się zagwarantować.
123
Ostatni rozdział opisuje wojewodę, jego zadania, uprawienia i pozycję, jaką
zajmuje w sferze bezpieczeństwa i powiązanego z nim zarządzania kryzysowego oraz instytucje, dzięki którym może sprawnie funkcjonować.
(…)
Kryzys (gr. Krisie) oznacza punkt przełomowy, zwrotny. Władysław Kopaliński określa go jako moment, okres przełomu, przesilenie, decydujący
zwrot; okres załamania gospodarczego1. Pojęcie kryzysu można mylnie interpretować jedynie z zagrożeniem lub wyzwaniem, lecz bywa, iż odnosi się on
również do szans. Definiując kryzys należy zwrócić uwagę na czynniki, które
go charakteryzują:
· następstwa kryzysu, jak i sam kryzys, mogą mieć dotkliwe skutki,
· jest zawsze punktem kończącym dotychczasowy stan rzeczy,
· posiada określony czas trwania i zakres, którego dotyczy,
· nierozwiązany, powoduje koniec pewnego etapu po którym nastąpił,
· jest zachwianiem stanu równowagi.
„Kryzys” oraz wiążące się z nim pojęcie „sytuacja kryzysowa” kojarzą się
przede wszystkim z klęskami żywiołowymi lub klęskami antropogenicznymi.
Aczkolwiek różnego rodzaju instytucje znacznie częściej stają naprzeciw wszelakim sytuacjom kryzysowym, mającym związek z ich funkcjonowaniem, działalnością, celami i zadaniami, które sobie stawiają. Z powyższych zdań wynika,
że sytuacje, w których zagrożony jest pokój czy bezpieczeństwo ludności, państwa lub jakiejkolwiek organizacji nie wypełniają w całości „katalogu” sytuacji
kryzysowych.
Jak zatem definiować kryzys? Co jest jego wyznacznikiem? Otóż na kryzys składają się trzy elementy:
· deficyt czasu,
· możliwość wystąpienia ewentualnego zagrożenia i zaskoczenie,
1
W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Świat Książki,
Warszawa 2000, ISBN 83-72275-82-3, s. 282.
124
· fakt, iż jest on wynikiem zarówno sytuacji niebezpiecznej, jak i okoliczności w jakich ona występuje2.
Sytuację kryzysową charakteryzuje odczuwalny stan utraty kontroli nad
rozwijającym się biegiem zdarzeń, przy jednoczesnej niemożliwości przewidzenia dalszego rozwoju sytuacji. Istotną rzeczą jest fakt, że to najczęściej osoby, które obserwują daną sytuację z zewnątrz uznają ją za kryzysową, podczas
gdy jej uczestnicy uważają zaistniałe zdarzenie za normalne i w ich mniemaniu
sami poradzą sobie z jej wystąpieniem.
(…)
Analiza rozważań na temat zarządzania kryzysowego, sprowadza się do
wniosku, iż kryzysy mające związek z dziedziną bezpieczeństwa wiążą się z:
· klęskami żywiołowymi i zdarzeniami, które noszą znamiona klęsk żywiołowych3,
· konfliktami i sporami w skali wewnętrznej oraz międzynarodowej (kryzys w takim znaczeniu, określa sytuację międzynarodową lub wewnątrzpaństwową, która stwarza zagrożenie dla podstawowych wartości, interesów, jak i celi strategicznych jednej ze stron lub wielu stronom)4.
Pojęcie kryzysu bardzo często utożsamiane jest z sytuacją kryzysową.
Analizując te dwa wyrażenia, należałoby na wstępie nakreślić subtelne różnice,
które występują między nimi:
· kryzys jest zawsze elementem sytuacji kryzysowej,
· każdy kryzys zawiera się w sytuacji kryzysowej, lecz nie każda sytuacja
kryzysowa posiada element kryzysu,
· w przeciwieństwie do kryzysu, sytuacja kryzysowa w chwili zaistnienia
jej objawów, nie skutkuje automatycznie zmianami w istocie danej organizacji, lecz jest wyzwaniem poczucia (subiektywnego) normalności jej
funkcjonowania5.
2
J. Gryz, W. Kitler, System reagowania kryzysowego, Wydawnictwo Adam Marszałek,
Toruń 2007, ISBN 83-74418-34-6, s. 16.
3
Zob. Ustawa z dnia 18 kwietnia 2002 r. o stanie klęski żywiołowej (Dz. U. z 2002 r.
Nr 62, poz. 558).
4
J. Gryz, W. Kitler, op. cit., s. 18.
5
Ibidem, s. 20.
125
Definicja sytuacji kryzysowej nie jest jednolita. Istnieje wiele rozmaitych
definicji w zależności od podmiotu i przedmiotu, jakich owa sytuacja kryzysowa dotyczy. Ustawa z dnia 26 kwietnia 2007 roku o zarządzaniu kryzysowym6 sytuację kryzysową opisuję jako: „(…) sytuację będącą następstwem zagrożenia i prowadzącą w konsekwencji do zerwania lub znacznego naruszenia
więzów społecznych, przy równoczesnym poważnym zakłóceniu w funkcjonowaniu instytucji publicznych, jednak w takim stopniu, że użyte środki
niezbędne do zapewnienia lub przywrócenia bezpieczeństwa nie uzasadniają
wprowadzenia żadnego ze stanów nadzwyczajnych (…)”. Natomiast w jej nowelizacji z 2009 roku, sytuację kryzysową określono jako: „sytuację wpływającą negatywnie na poziom bezpieczeństwa ludzi, mienia w znacznych rozmiarach lub środowiska, wywołującą znaczne ograniczenia w działaniu właściwych
organów administracji publicznej ze względu na nieadekwatność posiadanych
sił i środków”7. Z kolei, Ryszard Wróblewski w swojej książce o teorii kryzysu,
sytuację kryzysową objaśnia jako zespół okoliczności wewnętrznych bądź to
zewnętrznych, oddziałujących na dany system w taki sposób, że pojawia się
w nim i rozwija proces zmian, skutkiem czego zostaje zachwiana równowaga,
a następnie dzięki podjętym środkom przeciwdziałania jej przywrócenie8.
(…)
Przegląd wielu typów definicji sytuacji kryzysowej dowodzi, że trudno
określić jedną uniwersalną definicję, określającą w pełni pojęcie sytuacji kryzysowej. Stosując odpowiednie reguły definiowania, wraz z określeniem podmiotu i przedmiotu opisywanego pojęcia, można sformułować syntetyczną definicję sytuacji kryzysowej, rozumianej jako zespół czynników wewnętrznych
lub zewnętrznych, w których oscyluje dany podmiot, mających wpływ na jego
prosperowanie w taki sposób, iż zaczynają się w nim pojawiać zmiany, które
6
Ustawa z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym (Dz. U. z 2007 r. Nr 89,
poz. 590).
7
Ustawa z dnia 17 lipca 2009 r. o zmianie ustawy o zarządzaniu kryzysowym (Dz. U.
z 2009 r. Nr 131, poz. 1076).
8
R. Wróblewski, Zarys teorii kryzysu, zagadnienia prewencji i zarządzania kryzysami,
Wydawnictwo AON, Warszawa 1996, s. 10.
126
się rozwijają. Skutkiem czego staje się zachwianie równowagi i brak kontroli
nad przebiegiem wydarzeń9.
(…)
Starając się lepiej zrozumieć pojęcie sytuacji kryzysowej, należałoby poznać kluczowe cechy, jakimi taka sytuacja powinna się charakteryzować,
a mianowicie:
· sytuacja kryzysowa stwarza nie tylko zagrożenia, lecz także może być
przyczyną ich rozwoju,
· sytuacja kryzysowa obejmuje: fazę wstępną, kryzysową i pokryzysową,
· niepodjęcie właściwych działań zapobiegawczych, może prowadzić do
wojny, całkowitego upadku organizacji lub zmiany stanu w jakim funkcjonuje, a także może być przyczyna powstania innej sytuacji kryzysowej,
· kulminacyjnym elementem rozwijającej się sytuacji kryzysowej, wobec
której nie podjęto zaradczych kroków, lub której nie udało się pohamować jest kryzys,
· nie występuje kryzys, bez sytuacji kryzysowej,
· początek sytuacji kryzysowej ma miejsce w czasie pojawienia się jej objawów, które następują po przekroczeniu subiektywnie ustalonego poziomu ryzyka10.
(…)
Istnieje wiele rozmaitych kryteriów podziału i klasyfikowania zagrożeń.
Do najpopularniejszej klasyfikacji należy podział zagrożeń ze względu na:
1. Źródła zagrożeń.
2. Rodzaje zagrożeń.
3. Czas eliminacji skutków zagrożeń i ich następstw.
4. Obszar lub dziedzinę, na którą oddziałuje zagrożenie.
5. Zakres i rozmiar skutków zagrożeń kryzysowych.
6. Dynamikę przyczyn, które składają się na powstanie zagrożenia.
7. Zasięg występowania zagrożeń.
8. Potencjalne możliwości likwidacji skutków zagrożeń11.
9
J. Gryz, W. Kitler, op. cit., s. 22.
Ibidem, s. 23.
10
127
Powyższy podział nie jest uniwersalnym podziałem i nie wyczerpuje w całości zbioru kryteriów odnoszących się do zagrożeń kryzysowych. Jest jedynie
podglądowym podziałem próby sklasyfikowania zagrożeń.
(…)
Wyrażenie bezpieczeństwo pochodzi od łacińskiego słowa sine cura, co
można przetłumaczyć jako bez pieczy lub bez opieki12. We współczesnym rozumieniu bezpieczeństwo traktowane jest jako stan spokoju, pewności, braku
zagrożenia lub niebezpieczeństwa. Bezpieczeństwo stanowi istotną wartość dla
jednostek, różnych grup społecznych, państw oraz szeroko pojętego systemu
międzynarodowego.
Bezpieczeństwo państwa definiowane jest jako: „zdolność władz i narodu
do ochrony jego wewnętrznych wartości. Do najważniejszych wartości chronionych przez państwo należą: przetrwanie państwa jako instytucji, narodu jako
grupy etnicznej, biologiczne przeżycie ludności, integralność terytorialna państwa, jego niezależność polityczna i swoboda działania międzynarodowego,
spokój, ochrona własności, jakość życia obywateli”13. Pojęcie bezpieczeństwa
państwa można rozpatrywać w kategoriach wartości, stanu oraz procesu14:
1. Bezpieczeństwo jest wartością, o którą należy się ubiegać w sposób ciągły, zależnie od zmian jakie występują w państwie i jego sferze zewnętrznej;
2. Bezpieczeństwo jest stanem, wynikającym ze stosunku wielkości skali
zagrożeń do potencjału obronnego państwa;
3. Bezpieczeństwo jest procesem, w którym występują różne przedsięwzięcia zmierzające do zlikwidowania zagrożenia dla istotnych celów państwa.
Bezpieczeństwo państwa odnosi się nie tylko do państwa, lecz także do
zamieszkujących je społeczeństw. Omawiane pojęcie jest bliskoznaczne z poję-
11
K. Ficoń, Inżynieria zarządzania kryzysowego, BEL, Warszawa 2007, ISBN 8389968-82-7, s. 76.
12
http://www.sacklunch.net/Latin/S/sinecura.html.
13
K. A. Wojtaszczyk, A. Majerska-Sosnowska, Bezpieczeństwo państwa, ASPRA-JR,
Warszawa 2009, ISBN 978-83-754500-7-1, s. 18.
14
Ibidem, s. 12.
128
ciem bezpieczeństwo publiczne, przez które można rozumieć działalność organów państwowych dążąca do zapewnienia obywatelom ochrony przed różnymi
zagrożeniami społecznymi oraz obrony istniejącego porządku publicznego i innych dóbr przez państwo chronionych15. Bezpieczeństwo państwa jest terminem węższym od pojęcia bezpieczeństwo międzynarodowe.
(…)
Podsumowując rozważania na temat istoty bezpieczeństwa państwa można
wyróżnić najistotniejsze czynniki mu zagrażające:
· terroryzm,
· degradacja środowiska naturalnego,
· katastrofy naturalne (klęski żywiołowe),
· istotne konflikty społeczne,
· nagminne naruszanie praw człowieka,
· zakłócenia w systemie politycznym,
· przestępczość o charakterze zorganizowanym,
· napływ nielegalnych imigrantów,
· zły system gospodarczy.
(…)
Główne zagadnienia na temat bezpieczeństwa Polski, odnoszącego się do
współczesnych wyzwań, są zawarte w „Strategii bezpieczeństwa narodowego
Rzeczypospolitej Polski”16 zatwierdzonej przez prezydenta RP 13 listopada
2007 r., która została wydana w oparciu o ustawę z 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony Rzeczpospolitej Polskiej17. Strategia ta zastąpiła strategie przyjętą 8 września 2003 r.
W przedstawionym dokumencie interesy narodowe Polski podzielono na:
żywotne, ważne oraz inne istotne.
(…)
15
Popularna encyklopedia powszechna, Fogra, Kraków-Warszawa 2003, s. 186.
Strategia bezpieczeństwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, listopad 2007,
http://www.msz.gov.pl.
17
Zob. Ustawa z dnia 21 listopada 1967r. o powszechnym obowiązku Rzeczypospolitej
Polskiej (Dz. U. z 2004 r. Nr 241, poz. 2416).
16
129
W każdym państwie demokratycznym muszą występować instytucje odpowiedzialne za ochronę bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego kraju.
Tworzenie właściwych instytucji przez państwo, jest warunkiem zapewnienia
obywatelom należytej ochrony przed zagrożeniami. Bezpieczeństwo wewnętrzne, jest głównym składnikiem w systemie demokratycznym państw.
Omawiając pojęcie bezpieczeństwo wewnętrzne należy wspomnieć o bliskoznacznym mu wyrażeniu porządek publiczny, który to jest pojęciem węższym. Porządek publiczny, jest układem stosunków społecznych, regulowanych
poprzez zespół norm prawnych, a także norm akceptowanych społecznie, który
gwarantuje niekonfliktową działalność jednostek w społeczeństwie18. Pojęcie
bezpieczeństwa można rozumieć, jako stan polityczno-administracyjny kraju,
gwarantujący jego obywatelom:
· poszanowanie porządku publicznego,
· brak zagrożenia dla ich funkcjonowania,
· ochronę społeczności,
· ochronę jednostki,
· spokój19.
W polskim systemie politycznym zwalczaniem i zapobieganiem powstawaniu zagrożeń wewnętrznych, zajmują się odpowiednie instytucje bezpieczeństwa wewnętrznego. Instytucje Bezpieczeństwa Wewnętrznego (IBW) są organami państwa wykonującymi zadania związane z przeciwdziałaniem zagrożeniom stanowiącym niebezpieczeństwo dla jednostek, społeczeństw i państwa.
Posiadają prawo do zbierania informacji niejawnych dotyczących instytucji
państwowych, prywatnych, międzynarodowych, państw trzecich oraz obywateli. IBW posiadają różne uprawnienia (służb ochrony państwa, służb specjalnych, policji) zależnie od zakresu wykonywanych zadań. Nadzór nad tymi instytucjami sprawuje parlament, Prezydent RP, Prezes Rady Ministrów, właściwi ministrowie oraz inne organy administracji rządowej. Do IBW zaliczyć
można: Agencję Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Biuro Ochrony Rządu, Agen18
A. Misiuk, Administracja porządku i bezpieczeństwa publicznego – zagadnienia
prawno-ustrojowe, Wydawnictwa akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008, ISBN
978-83-605018-8-7, s. 18.
19
K. A. Wojtaszczyk, A. Majerska-Sosnowska, op.cit., s. 58.
130
cję Wywiadu, Służbę Wywiadu Wojskowego, Służbę Kontrwywiadu Wojskowego, Centralne Biuro Antykorupcyjne, Żandarmerię Wojskową, Służbę Celną,
Służbę Więzienną, Wywiad Skarbowy, Straż Graniczną oraz Policję.
(…)
Wojewoda jest organem wykonującym zadania administracji rządowej na
terenie województwa20. Jest przedstawicielem Rady Ministrów, zwierzchnikiem
i organem rządowej administracji zespolonej21 w województwie. Wojewoda
zajmuje się także nadzorem nad działalnością jednostek samorządu terytorialnego oraz kontrolą pod względem gospodarności, legalności i rzetelności
wykonywania przez te organy zadań z zakresu administracji rządowej. Wojewodę powołuje i odwołuje Prezes Rady Ministrów na wniosek Ministra Spraw
Wewnętrznych i Administracji. Wojewoda wykonuje swoje zadania przy pomocy organów rządowej administracji zespolonej w województwie oraz urzędu
wojewódzkiego.
Jako przedstawiciel Rady Ministrów wojewoda wykonuje zadania z zakresu polityki Rady Ministrów na terenie województwa, a w szczególności22:
· opracowuje plan operacyjny ochrony przed powodzią, ocenia stan zabezpieczenia przeciwpowodziowego województwa, a także ogłasza i odwołuje pogotowie i alarm przeciwpowodziowy,
· umożliwia współdziałanie wszystkich organów administracji rządowej
i samorządowej działających na terenie województwa i kieruje ich dzia20
Ustawa z dnia 23 stycznia 2009 r. o wojewodzie i administracji rządowej w województwie (Dz. U. z 2009 r. Nr 31, poz. 206).
21
Administrację zespoloną tworzą funkcjonujący pod kierownictwem wojewody kierownicy zespolonych straży, służb i inspekcji, którzy wykonują swoje zadania w oparciu o określone ustawy. Do tej kategorii zaliczyć należy: Komendanta Wojewódzkiego
Państwowej Straży Pożarnej, Komendanta Wojewódzkiego Policji, Wojewódzkiego Inspektora Inspekcji Handlowej, Wojewódzkiego Inspektora Farmaceutycznego, Wojewódzkiego Inspektora Nadzoru Budowlanego, Wojewódzkiego Inspektora Ochrony
Środowiska, Wojewódzkiego Inspektora Nadzoru Geodezyjnego i Kartograficznego,
Wojewódzkiego Lekarza Weterynarii, Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, Wojewódzkiego Inspektora Transportu Drogowego i inne organy właściwe, System administracji publicznej w Polsce, http://www.dsc.kprm.gov.pl.
22
Ustawa z dnia 23 stycznia 2009 r. o wojewodzie i administracji rządowej w województwie (Dz. U. z 2009 r. Nr 31, poz. 206).
131
łalnością z zakresu zapobiegania zagrożeniu życia, zdrowia lub mienia
oraz zagrożeniom bezpieczeństwa państwa i utrzymania porządku publicznego, środowiska, ochrony praw obywatelskich, a także zapobiegania klęskom żywiołowym i innym nadzwyczajnym zagrożeniom oraz likwidowania i zwalczania ich skutków,
· dostosowuje do miejscowych warunków cele polityki Rady Ministrów,
a także kontroluje i koordynuje wykonanie wynikających stąd zadań,
· koordynuje i wykonuje zadania z zakresu obronności i bezpieczeństwa
państwa, a także zarządzania kryzysowego,
· przedstawia Radzie Ministrów projekty dokumentów rządowych w sprawach, które dotyczą województwa,
· wykonuje zadania ustalone przez Prezesa Rady Ministrów i Radę Ministrów.
Wojewoda jest organem właściwym w sprawach związanych z zarządzaniem kryzysowym w województwie. Wojewoda w sferze zarządzania kryzysowego zajmuje się23:
1. Kierowaniem działaniami związanymi z planowaniem, monitorowaniem,
reagowaniem i usuwaniem skutków zagrożeń na terenie województwa;
2. Organizowaniem i prowadzeniem ćwiczeń, szkoleń i treningów z zakresu
zarządzania kryzysowego;
3. Wykonywaniem zadań wynikających z dokumentów planistycznych,
które wykonywane są w ramach planowania operacyjnego realizowanego
w województwie;
4. Realizacją zadań z zakresu planowania cywilnego, takich jak:
· zatwierdzanie planów zarządzania kryzysowego szczebla powiatu,
· wydawanie starostom zaleceń do powiatowych planów zarządzania
kryzysowego,
· wykonywanie wytycznych do wojewódzkich planów reagowania kryzysowego,
23
Ustawa z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym (Dz. U. z 2007 r.
Nr 089, poz. 590), Ustawa z dnia 17 lipca 2009 r. o zmianie ustawy o zarządzaniu kryzysowym (Dz. U. z 2009 r. Nr 131, poz. 1076).
132
· opracowywanie i przedkładanie do zatwierdzenia Ministrowi Spraw
Wewnętrznych i Administracji wojewódzkiego planu zarządzania
kryzysowego.
5. Zapobieganiem, przeciwdziałaniem i usuwaniem skutków zdarzeń natury
terrorystycznej oraz współdziałaniem z Szefem Agencji Bezpieczeństwa
Wewnętrznego w realizacji tych działań;
6. Realizacją zadań związanych z ochroną infrastruktury krytycznej;
7. Wnioskowaniem o użycie pododdziałów lub oddziałów Sił Zbrojnych RP
do wykonywania zadań tj.:
· monitorowanie zagrożeń,
· wykonywanie zadań poszukiwawczych i ratowniczych,
· ocena skutków zjawisk zaistniałych na obszarze występowania zagrożeń,
· ewakuowanie poszkodowanej ludności oraz mienia,
· ochrona mienia pozostającego na obszarze występowania zagrożeń,
· przygotowywanie warunków do tymczasowego przebywania ewakuowanej ludności w wyznaczonych miejscach,
· izolowanie obszaru na którym wystąpiło zagrożenie lub miejsca prowadzenia akcji ratowniczej,
· prowadzenie prac z użyciem specjalistycznego sprzętu technicznego
albo materiałów wybuchowych,
· wykonywanie prac ewakuacyjnych, ratowniczych i zabezpieczających
przy zagrożonych obiektach budowlanych lub zabytkach,
· usuwanie materiałów niebezpiecznych z miejsca zagrożenia i ich
unieszkodliwianie,
· usuwanie skażenia promieniotwórczego,
· usuwanie skażeń chemicznych oraz biologicznych,
· odbudowa infrastruktury technicznej,
· zapewnienie przejezdności szlaków komunikacyjnych,
· udzielanie pomocy medycznej,
· wykonywanie zadań przeciwepidemicznych oraz sanitarnohigienicznych.
(…)
133
Swoje zadania z zakresu zarządzania kryzysowego, wojewoda wykonuje
we współpracy z właściwymi organami administracji publicznej. Do zadań komórki organizacyjnej szczebla wojewódzkiego w sferze zarządzania kryzysowego, czyli wydziału bezpieczeństwa i zarządzania kryzysowego urzędu wojewódzkiego należy:
1. Gromadzenie i przetwarzanie danych, a także ocena zagrożeń występujących na terenie województwa;
2. Dostarczanie niezbędnych informacji dotyczących aktualnego stanu bezpieczeństwa dla wojewódzkiego zespołu zarządzania kryzysowego, Rządowego Zespołu Zarządzania Kryzysowego24 oraz Rządowego Centrum
Bezpieczeństwa25;
3. Prognozowanie, monitorowanie i analizowanie rozwoju zagrożeń na obszarze województwa;
4. Współpraca zespołami zarządzania kryzysowego szczebla powiatu;
5. Wykonywanie zadań stałego dyżuru w ramach gotowości obronnej Polski;
6. Stworzenie warunków do sprawnego funkcjonowania wojewódzkiego
zespołu zarządzania kryzysowego, a także dokumentowanie jego pracy;
7. Opracowywanie i stała aktualizacja wojewódzkiego planu zarządzania
kryzysowego;
8. Przedkładanie do zatwierdzenia wojewodzie powiatowych planów zarządzania kryzysowego oraz ich opiniowanie;
9. Przygotowywanie zaleceń wojewody do powiatowych planów zarządzania kryzysowego, w wyniku analizy zagrożeń w poszczególnych powiatach;
24
Rządowy Zespół Zarządzania Kryzysowego jest organem opiniodawczo-doradczym,
szczebla rządowego, zajmującym się sprawami inicjowania i koordynowania działań
w zakresie zarządzania kryzysowego. Ustawa z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu
kryzysowym (Dz. U. z 2007 r. Nr 89, poz. 590).
25
Rządowe Centrum bezpieczeństwa jest państwową jednostką budżetową podlegającą
Prezesowi Rady Ministrów, która obsługuje Rade Ministrów, Prezesa Rady Ministrów
i Rządowy Zespół Zarządzania Kryzysowego w sferze zarządzania kryzysowego.
Ustawa z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym (Dz. U. z 2007 r. Nr 89,
poz. 590).
134
10. Opracowywanie i stała aktualizacja wojewódzkiego planu ochrony infrastruktury krytycznej;
11. Planowanie użycia pododdziałów lub oddziałów Sił Zbrojnych RP do
wykonywania zadań związanych z zarządzaniem kryzysowym;
12. Planowanie wsparcia innych organów związanych z zarządzaniem kryzysowym;
13. Planowanie wsparcia realizacji zadań Sił Zbrojnych RP przez organy administracji publicznej.
(…)
W wydziałach bezpieczeństwa i zarządzania kryzysowego w urzędach wojewódzkich tworzy się wojewódzkie centra zarządzania kryzysowego, obsługiwane przez te wydziały. Do głównych zadań wojewódzkich centrów zarządzania kryzysowego zalicza się:
· pełnienie całodobowego dyżuru w celu umożliwienia przepływu informacji na potrzeby zarządzania kryzysowego,
· nadzór nad funkcjonowaniem systemu wczesnego ostrzegania ludności
oraz systemu wykrywania i alarmowania,
· współdziałanie z innymi centrami zarządzania kryzysowego organów administracji publicznej,
· współdziałanie z podmiotami prowadzącymi akcje poszukiwawcze, ratownicze oraz humanitarne,
· współdziałanie z podmiotami realizującymi monitoring środowiska,
· realizacja zadań stałego dyżuru w związku z potrzebą podwyższania gotowości obronnej państwa,
· dokumentowanie swoich działań.
(…)
Organem ułatwiającym wojewodzie wykonywanie zadań z zakresu zarządzania kryzysowego jest wojewódzki zespół zarządzania kryzysowego, powoływany przez wojewodę, który to określa jego skład, siedzibę, organizację
i tryb pracy26. W skład wojewódzkiego zespołu zarządzania kryzysowego
wchodzą: Wojewoda jako przewodniczący, kierownik wydziału zarządzania
26
Ustawa z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym (Dz. U. z 2007 r.
Nr 89, poz. 590).
135
kryzysowego w urzędzie wojewódzkim jako zastępca przewodniczącego oraz
inne osoby wskazane przez wojewodę w zależności od potrzeb, spośród: kierowników zespolonych służb, straży i inspekcji wojewódzkich; osób zatrudnionych w urzędzie wojewódzkim albo w jednostkach organizacyjnych inspekcji,
służb i straży wojewódzkich; osób zatrudnionych w zarządach gospodarki
wodnej na terenie regionu, Instytucie Meteorologii i Gospodarki Wodnej a także w wojewódzkich zarządach melioracji i urządzeń wodnych. Wojewoda może
także włączyć w skład zespołu Szefa Wojewódzkiego Sztabu Wojskowego (albo jego przedstawiciela), a także inne osoby wedle uznania wojewody. W skład
wojewódzkiego zespołu zarządzania kryzysowego może wchodzić także przedstawiciel samorządu województwa, którego wyznacza marszałek województwa.
Wojewódzki zespół zarządzania kryzysowego zajmuje się w szczególno27
ści :
· oceną występujących i potencjalnych zagrożeń mogących mieć wpływ na
bezpieczeństwo publiczne oraz prognozowaniem tych zagrożeń,
· przekazywaniem do wiadomości publicznej informacji związanych z zagrożeniami,
· przygotowywaniem propozycji działań i przedstawianiem wojewodzie
wniosków dotyczących wykonania, zaniechania lub zmiany działań zawartych w wojewódzkim planie zarządzania kryzysowego,
· opiniowaniem wojewódzkiego planu zarządzania kryzysowego.
Zakończenie
System zarządzania kryzysowego w Polsce, mimo iż nie do końca spełnia
stawiane mu wymagania, ma szanse stać się poprawnie funkcjonującym systemem, dzięki zwiększeniu nakładów pracy i starań o jego sprawną działalność.
Analiza wniosków jakie pojawiają się po każdej rozwiązanej i nierozwiązanej
sytuacji kryzysowej, pozwala lepiej zrozumieć przyczyny powstawania zdarzeń
o charakterze kryzysowym oraz sprzyja powstawaniu coraz to lepiej działającego w Polsce systemu zapobiegania takim zdarzeniom.
27
Ustawa z dnia 17 lipca 2009 r. o zmianie ustawy o zarządzaniu kryzysowym (Dz. U.
z 2009 r. Nr 131, poz. 1076).
136
Umacnianie pozycji wojewody w sferze zarządzania kryzysowego należy
również do pozytywnych aspektów wpływających na poprawę bezpieczeństwa
i zmniejszanie się ilości nierozstrzygniętych sytuacji kryzysowych w województwie. Wojewoda dzięki uzyskanym uprawnieniom oraz instytucjom mu
podległym, posiada znaczne możliwości działania w sferze związanej z zarządzaniem kryzysowym.
Skuteczne funkcjonowanie systemu zarządzania kryzysowego w Polsce
wymaga czasu, starań i możliwości w działaniu. Jeżeli żadnego z tych elementów nie zabraknie, system związany z zarządzaniem kryzysowym w Polsce będzie stawał się coraz bardziej skuteczny.
Bibliografia
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
K. Ficoń, Inżynieria zarządzania kryzysowego, BEL, Warszawa 2007,
ISBN 83-89968-82-7.
J. Gryz, W. Kitler, System reagowania kryzysowego, Wydawnictwo Adam
Marszałek, Toruń 2007, ISBN 83-74418-34-6.
W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Świat
Książki, Warszawa 2000, ISBN 83-72275-82-3.
A. Misiuk, Administracja porządku i bezpieczeństwa publicznego – zagadnienia prawno-ustrojowe, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne,
Warszawa 2008, ISBN 978-83-605018-8-7.
K. A. Wojtaszczyk, A. Majerska-Sosnowska, Bezpieczeństwo państwa,
ASPRA-JR, Warszawa 2009, ISBN 978-83-754500-7-1.
R. Wróblewski, Zarys teorii kryzysu, zagadnienia prewencji i zarządzania
kryzysami, Wydawnictwo AON, Warszawa 1996.
Popularna encyklopedia powszechna, Fogra, Kraków-Warszawa 2003.
Ustawa z dnia 21 listopada 1967r. o powszechnym obowiązku Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 2004 r. Nr 241, poz. 2416).
Ustawa z dnia 18 kwietnia 2002 r. o stanie klęski żywiołowej (Dz. U.
z 2002 r. Nr 62, poz. 558).
137
10. Ustawa z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym (Dz. U.
z 2007 r. Nr 89, poz. 590).
11. Ustawa z dnia 23 stycznia 2009 r. o wojewodzie i administracji rządowej
w województwie (Dz. U. z 2009 r. Nr 31, poz. 206).
12. Ustawa z dnia 17 lipca 2009 r. o zmianie ustawy o zarządzaniu kryzysowym (Dz. U. z 2009 r. Nr 131, poz. 1076).
13. Strategia bezpieczeństwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, listopad
2007, http://www.msz.gov.pl.
14. http://www.sacklunch.net/Latin/S/sinecura.html.
15. http://www.dsc.kprm.gov.pl.
138
Autor jest członkiem Koła Naukowego Administracji Autonomicznym Systemem Bezpieczeństwa (WSBPiI „Apeiron” w Krakowie)
JERZY PATER
Stres pourazowy u ofiar terroryzmu
Praca dyplomowa napisana pod kierunkiem dr Wojciecha Czajkowskiego
Kraków 2009
Rozdział II
Psychologia stresu
Niniejszy rozdział poświęcony jest analizie powszechnego w życiu człowieka zjawiska, jakim jest stres. Na początku zatem, będę starał się określić jego pochodzenie, następnie wyjaśnić znaczenie pojęcia, a w końcowym etapie,
przedstawić sposoby radzenia sobie ze stresem oraz metody współcześnie stosowanej terapii.
2.1. Pochodzenia pojęcia stres
Stres to zjawisko znane każdemu człowiekowi, potocznie negatywnie kojarzone z przeciążaniem wywołanym sytuacją trudną, konfliktową, chorobą,
przykrym przeżyciem, jak również wpływem bodźców fizycznych, takich jak
na przykład hałas czy ból1.
Pojęcie stres wprowadzone zostało do użycia przez kanadyjskiego lekarza
fizjopatologii i endokrynologii Hansa Hugona Selye’go, który na badanie tego
zjawiska oraz jego wpływu na człowieka, poświęcił przeszło 50 lat pracy naukowej. Selye jako pierwszy postawił hipotezę mówiącą, iż szereg chorób somatycznych jest skutkiem niezdolności człowieka do radzenia sobie ze stre-
1
Zob. B. Aouill, Strategie i style radzenia sobie ze stresem w sytuacji kryzysowej, 2005,
http://psychologia.net.pl.
139
sem. Zjawisko to nazwał mianem Ogólnego Zespołu Adaptacyjnego (GAS –
General Adaptation Syndrome) i szerzej opisał je w dziele zatytułowanym
The Stress of life z 1956 roku2. Teoria ta zakłada, że adaptacja jest warunkiem
życia, zarówno w sytuacji niebezpieczeństwa wywołanego zatruciem, infekcją
wirusową, jak również silnymi emocjami. W każdym z tych przypadków organizm mobilizuje swoje siły obronne, by stawić czoło stresującym czynnikom.
Załamanie się systemu obronnego wiąże się natomiast, z większym prawdopodobieństwem zachorowania na poważne schorzenia.
Prace H. Salye’go stały się inspiracją do powstania jednej z trzech, istniejących obecnie psychologicznych koncepcji, dotyczących zjawisk stresu, która
traktuje go jako formę uogólnionej reakcji na oddziaływanie czynników
uszkadzających. Zatem stres jest niczym innym, jak tylko określonym stanem
psychicznym, powodującym szereg zmian w zachowaniu człowieka, przy niewielkim udziale procesów poznawczych. Druga z koncepcji ujmuje stres jako
czynnik zewnętrzny, bodziec lub zespół bodźców, najczęściej szkodliwych,
nieprzyjemnych, chociaż niektórzy autorzy dodają do tej listy także wydarzenia przyjemne, stanowiące jednak większe obciążenie dla psychiki. W tej koncepcji rola procesów poznawczych jest niemalże znikoma.
Trzecie, najbardziej popularne w obecnych czasach podejście, zwane relacyjnym, powstało na bazie krytyki dwóch poprzednich, traktuje stres jako
„szczególną formę relacji między podmiotem a otoczeniem, która jest przez
jednostkę oceniana jako nadwyrężająca lub przekraczająca jej możliwości
i zagrażająca dobru”3.
2.2. Definicje i ogólna charakterystyka zjawiska stresu
Termin stres pochodzi z języka angielskiego i oznacza zarazem działanie
czynnika uszkadzającego (bodźca) oraz reakcje ciała na ten czynnik4. Stres jest
definiowany w psychologii jako dynamiczna relacja adaptacyjna pomiędzy
2
Zob. J. F. Terelak, Psychologia stresu, Branta, Bydgoszcz 2001, ISBN 83-86605-64-2,
s. 77.
3
W. Łosiak, Podstawowe koncepcje stresu i radzenia sobie, „Zeszyty naukowe UJ.
Prace psychologiczne”, 1995, nr 2, s. 25-31.
4
http://www.5.dzg.pl/publikacje/publikacja16.html (29.08.2009).
140
możliwościami jednostki a wymogami sytuacji (stresorem), charakteryzująca
się brakiem równowagi. Każdy czynnik, który burzy tę równowagę, bez
względu na to, czy jest pochodzenia fizycznego (uraz fizyczny, zimno), chemicznego (trucizna), infekcyjnego, czy psychicznego (emocje), zwany jest
czynnikiem stresującym. Według H. Selye’go, stresem nazywamy zespół specyficznych i niespecyficznych reakcji organizmu na zdarzenia bodźcowe, które
powodują zakłócenie jego równowagi i wystawiają go na poważną próbę lub
przekraczają jego zdolność radzenia sobie5.
Popularny Słownik Języka Polskiego PWN definiuje stres jako stan mobilizacji sił organizmu, będący reakcją na negatywne bodźce fizyczne i psychiczne, mogący doprowadzić do zaburzeń czynnościowych6. Słownik Psychologiczny natomiast, rozróżnia dwa rodzaje stresu. Pierwszy to stres psychiczny, wywołany przez silny bodziec zewnętrzny i wewnętrzny, wzrost napięcia emocjonalnego prowadzący do ogólnej mobilizacji sił organizmu, mogący przy długotrwałym działaniu doprowadzić do zaburzeń w funkcjonowaniu organizmu, wyczerpania i chorób psychosomatycznych. Drugim rodzajem
jest stres fizjologiczny czyli całokształty zmian, którymi organizm odpowiada
na różnego rodzaju czynniki uszkadzające (zranienie, oparzenie, oziębienie
itp.)7.
W literaturze psychologicznej spotyka się także podział stresu ze względu
na skutki, jakie wywołuje on w ogólnym funkcjonowaniu człowieka. Wyróżnia
się zatem stres biologiczny oraz psychologiczny. Stres biologiczny objawia się
poprzez aktywizowanie w obliczu zagrożenia mechanizmów fizjologiczne pomagających radzić sobie ze stresem. Hormony uwalniane w wyniku działania
tych struktur obejmują zmiany w funkcjonowaniu narządów wewnętrznych.
Sprawiają, że organizm gromadzi potrzebne mu zasoby energii i staje się bardziej odporny na ból. Ten zespół reakcji nazywany jest reakcją adaptacji, która
5
Zob. P. G. Zimbardo, Psychologia i życie, PWN, Warszawa 1999, ISBN 83-01-12881X s. 145.
6
Zob. E. Sobol (red.), Popularny Słownik Języka Polskiego PWN, PWN, Warszawa
2001, ISBN 83-01136-21-9, s. 966.
7
Zob. W. Szewczuk (red.), Słownik Psychologiczny, WP, Warszawa 1985, ISBN 8321400-38-8, s. 297.
141
ma na celu przygotowanie organizmu do walki z danym stresorem. Przykładem
takich zmian fizjologicznych może być wzrost ciśnienia krwi, poziomu cukru
we krwi, czy też skurczów serca. W wyniku stresu zwężają się również naczynia krwionośne, zwiększa się napięcie mięśni. Wszystkie te zmiany mają na celu zgromadzenie jak największej ilości energii oraz zminimalizowanie ewentualnych strat. W przypadku zetknięcia się ze stresorem, odporność organizmu
znacznie się zmniejsza, natomiast reakcje mobilizacyjne przywracają jego
funkcjonowanie do odpowiedniego poziomu. Stres psychologiczny uwarunkowany jest czynnikami indywidualnymi, dyspozycyjnymi. W zależności od typu
osobowości różne będą reakcje na ten sam zestaw stresorów. Psychologowie
wyróżnili osobowość typu A, którą cechuje określony model zachowania prowadzący często do stresu oraz osobowość typu T, czyli tzw. osobowość „twardą”. Pierwszy typ związany jest z postawą życiową, która sprzyja powstawaniu
stresu. Jednostki charakteryzujące się tym typem osobowości są zwykle niecierpliwe i bardzo nerwowe, chcą osiągnąć wszystkie stawiane sobie cele w jak
najkrótszym czasie – cechuje ich perfekcjonizm, stawianie sobie bardzo wysokich celów, które nie zawsze jest się zdolnym osiągnąć, co sprzyja częstemu
pojawianiu się uczucia wewnętrznego napięcia. Drugi typ natomiast, to ludzie
z wysokim poczuciem sprawstwa, traktujący wszystkie zmiany jako wyzwania, lubiący ryzyko, które wywołuje u nich przyjemne uczucie podniecenia, potrafiący się zaangażować w dane zajęcie. Można więc przypuszczać, że będą
wykazywać reakcje przystosowawcze w sytuacjach stresowych.
Stres w powszechnym odbiorze jest uważany za zjawisko szkodliwe.
W rzeczywistości działania niepożądane przynosi tylko stres zbyt silny, przekraczający indywidualne możliwości adaptacyjne jednostki lub zbyt długotrwały. Stres umiarkowany zwiększa możliwość radzenia sobie z wymogami
adaptacyjnymi otoczenia, dzięki czemu umożliwia prawidłowy rozwój psychiczny. Stres długotrwały przyczynia się do rozwoju zaburzeń psychicznych,
takich jak zaburzenia lękowe i depresyjne, a stres zbyt silny, traumatyczny
stwarza ryzyko powstania zespołu stresu pourazowego, czy też zaburzeń osobowości.
We wspominanej wcześniej teorii Selye’go (GAS), na reakcje organizmu
będącego pod wpływem stresu składają się trzy zasadnicze stadia. Reakcja
142
alarmowa, zwana też mobilizującą, składa się ze zmian fizjologicznych, które
są pierwszą odpowiedzią na działanie stresora. Reakcja ta składa się z różnych
zmian biochemicznych zachodzących w organizmie, które zwykle mają te same
ogólne właściwości. Bez względu na typ stresora, obserwowano u ludzi ten sam
rodzaj zmian fizjologicznych. Wyniki te wyjaśniają podobieństwo ogólnych objawów choroby u ludzi na różne schorzenia, takie jak bole głowy, gorączka,
zmęczenie, bóle mięśni, złe samopoczucie. Jeśli kontakt z wywołującą stres sytuacją trwa nadal, to po reakcji alarmowej następuje stadium odporności. Tutaj
już organizm wytwarza odporność na ten szczególny stresor, który wywołał reakcję alarmową. Organizm mobilizuje swoje zasoby energetyczne i mechanizmy obronne. Objawy, które występowały w pierwszym stadium znikają,
a procesy fizjologiczne wracają do normy. W stadium tym następuje ogólna adaptacja organizmu na działanie szkodliwego bodźca. Jeśli oddziaływanie szkodliwego stresora trwa zbyt długo, zostaje osiągnięty punkt, w którym organizm
nie jest w stanie utrzymać swojej odporności. Wchodzi on wówczas w ostatnią
fazę – fazę wyczerpania. Organizm traci swoje zasoby energetyczne i obniżają
się jego mechanizmy obronne. Wiele dysfunkcji fizjologicznych, które miały
miejsce w fazie alarmowej zaczyna pojawiać się ponownie. Jeśli stresor oddziałuje nadal, prowadzi on do całkowitego rozregulowania funkcji fizjologicznych
i psychicznych organizmu, co często kończy się śmiercią. Graficzne ujęcie tej
teorii obrazuje wykres znajdujący się poniżej.
143
2.3. Sposoby radzenia sobie ze stresem
Stres jest niezbędny dla prawidłowego funkcjonowania człowieka, stanowi
bowiem źródło motywacji do działania. Stres krótkotrwały (eustres), który jest
traktowany jako pozytywny, a wręcz nieodzowny poziom pobudzenia, stanowi
niezbędny element działania zdrowego organizmu. Sytuacja stresogenna odbierana jest w takim przypadku przez jednostkę jako wyzwanie, a nie zagrożenie.
Łagodny stres jest bardzo ważny z biologicznego punktu widzenia, aktywizuje
jednostkę, sprawia, że staje się ona bardziej ożywiona, gromadzi energię, uczy
się nowych strategii radzenia sobie w trudnych okolicznościach. W przypadku
jednak, gdy źródło stresu utrzymuje się zbyt długo (stres długotrwały – dystres), sytuacja taka może prowadzić do reakcji nieprzystosowawczych, zwiększać drażliwość, obniżać koncentrację uwagi i odporność8. We współczesnych
badaniach psychologicznych dotyczących zjawiska stresu, coraz więcej miejsca
poświęca się nie tyle samemu doświadczeniu jednostki, co stosowanym przez
nią strategiom, działaniom podejmowanym wobec zagrażającej sytuacji. Uważa
się, że ludzie różnią się między sobą ze względu na sposób radzenia sobie
z bodźcami stresogennymi. Stosują wiele sposobów postępowania w walce
o opanowanie stresu, które mają różnorodną skuteczność. Zależy to nie tyle od
samej sytuacji, w której są wytwarzane i stosowane, ale także od cech jednostki
np. wiedzy, inteligencji, życiowego doświadczenia oraz dysponowanego czasu.
Do najczęściej stosowanych metod radzenia sobie ze stresem zaliczamy:
· unikanie sytuacji trudnych, mających charakter stresotwórczy. Człowiek
stara się nie dopuścić do ich powstania, a w przypadku ich zaistnienia,
próbuje się z nich wycofać, uciec. Przykładem może być jakakolwiek
osoba nieśmiała, konsekwentnie odmawiająca udziału w spotkaniach towarzyskich lub pod jakimkolwiek pretekstem usiłująca z nich wyjść;
· odkładanie, odsuwanie w czasie tego, co może stanowić źródło potencjalnego stresu np.: egzaminu, ważnego spotkania, rozmowy;
· nabywanie doświadczenia i wprawy w wykonywaniu zadania, co pośrednio zmniejsza jego trudność, stopniowe „oswajanie się” z zadaniem, poszerzanie własnych kompetencji, poszukiwanie informacji o zdarzeniu
8
Zob. P.G. Zimbardo, op.cit., s. 137-139.
144
lub sytuacji;
· przewidywanie zdarzenia i usiłowanie ich wcześniejszego emocjonalnego przeżycia, przewidywanie własnych reakcji na stres, aby w chwili,
ich pojawienia się nie były zaskoczeniem, co pozwoli na kontrolowanie
sytuacji;
· odwracanie uwagi od źródła stresu, próba obracania w żart, lekceważenia, deprecjonującego stosunku do niebezpieczeństwa, pomniejszania
znaczenie straty, porażki;
· intensywny wysiłek fizyczny lub skoncentrowanie uwagi na jakimś
punkcie lub czynności, co wyraża się w jej szczególnie dokładnym wykonaniu;
· ujawniająca lub nasilająca się tendencja do korzystania z pomocy innych
ludzi, wynikająca ze związku potrzeby kontaktu emocjonalnego z potrzebą bezpieczeństwa;
· identyfikacja z grupą, do której człowiek należy, lub przeciwnie – próby
odosobnienia, przeżycia cierpień w samotności;
· złudzenia, iluzje jako specyficzny sposób spostrzegania faktów pozwalający zobaczyć je korzystniejszymi niż są naprawdę. Iluzje mogą chronić
i przyczyniać się do pozytywnego myślenia i działania, ale powinny mieć
oparcie w rzeczywistości. Uważa się, że to, czy i jak skutecznie poradzimy sobie ze stresem, zależy od umiejętności tworzenia i podtrzymywania
pewnej ilości złudzeń. Zdarza się jednak, że złudzenia zostają zburzone
i wówczas może pojawić się agresja skierowana na otoczenie lub siebie
samego oraz próby odzyskania kontroli nad sytuacją. Po nieudanych próbach odzyskania wpływu na sytuację człowiek zniechęca się, wykazuje
bezradność;
· tzw. „pogodna beztroska” – zapewniona poprzez umiejętność i łatwość
tworzenia iluzji, która w jakimś stopniu uodparniana ludzi na kolejne
niepowodzenia9.
Wiemy już, że sytuacje stresogenne są nieodłącznym elementem życia
9
Zob. J. Strealu, Psychologia. Podręcznik akademicki, Tom III, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2001, ISBN 83-87957-06-2, s. 69-87.
145
człowieka, wiemy także, że nie jesteśmy w stanie w żaden sposób ich uniknąć.
Ciągły rozwój cywilizacji doprowadził do wykształcenia się nowych źródeł
stresu, których nie znali nasi przodkowie. Katastrofy komunikacyjne, działania
wojenne skierowane przeciwko ludności cywilnej, terroryzm stają się źródłem
nie tylko przeżywania silnego stresu, lecz również coraz częściej opisywanego
i diagnozowanego zjawiska funkcjonującego pod nazwą Zespołu Stresu Pourazowego, które szerzej zostanie przeze mnie omówione w kolejnym rozdziale.
Rozdział III
Zespół stresu pourazowego – Zarys teorii i współczesne
oblicze zaburzenia
Rozważania zawarte w tym rozdziale poświęcone zostaną problematyce
związanej z zespołem stresu pourazowego – PTSD. Tak jak w przypadku poprzednich zagadnień, w sposób ogólny nakreślę genezę oraz charakter tego zaburzenia. Przede wszystkim jednak, będę starał się poświęcić jak najwięcej
uwagi problemowi zaburzeń stresowych pourazowych u ofiar ataków terrorystycznych na przykładzie poszkodowanych w zamachach w Madrycie, Londynie, Biesłanie, Nowym Jorku oraz u żołnierzy biorących udział w działaniach
wojennych w Afganistanie oraz Iraku.
3.1. Ewolucja koncepcji oraz pojęcie PTSD
Doświadczenie traumatycznych zdarzeń, które wywołują u uczestników
przerażenie i paniczny lęk, jest rodzajem przeżyć, które towarzyszą ludzkości
od początków jej istnienia. Rodzaje tych zdarzeń na przestrzeni wieków uległy
transformacji tylko w niewielkim stopniu. Również zespół objawów następujących bezpośrednio po zdarzeniu oraz utrzymujących się przez dłuższy czas
pozostał bez zmian. Dowodem na to są dokonane przez pisarzy starożytnych
opisy odczuć, emocji i zachowań osób, które przeżyły zdarzenie traumatyczne.
Odyseja Homera przedstawia głównego bohatera Odysa, jako osobę, którą męczą natrętnie powracające sceny traumatyczne rozgrywające się w jego umyśle,
będące skutkiem doświadczeń wywołujących skrajne i silne emocje. William
Szekspir w swoim dziele Henryk IV opisuje stan psychiczny bohatera po powrocie z wojny, charakteryzujący się skłonnością do poszukiwania samotności,
146
zanikiem dawnych zainteresowań, nadmiernym pobudzeniem oraz przeżywaniem we śnie i na jawie obrazów z minionej walki. Kolejnym przykładem istnienia wiedzy o typowych psychicznych skutkach doświadczeń traumatycznych
w czasach starożytnych, jest Anatomia melancholii Burtona, w której na podstawie dzieł Plutarcha i Cycerona opisano skutki przerażenia wywołanego
strasznymi przeżyciami10.
Za prekursora naukowych opisów zależności między przeżywaniem nadmiernych emocji, a występowaniem kardiologicznych objawów w postaci palpitacji serca, bólu w klatce piersiowej, nudności czy też zaburzeń snu uznaje się
Jacoba Mendesa Da Costę, który swoich obserwacji dokonał podczas Wojny
Secesyjnej. Medycyna określiła szereg tych symptomów jako Zespół Da Costy,
czyli Psychogenny Zespół Chorobowy, na który składają się wyżej wymienione
objawy. W tym wypadku ból nie jest związany z wysiłkiem fizycznym, natomiast często przerywany jest krótkimi epizodami ostrych dolegliwości o przeszywającym charakterze, które lokalizuje się zazwyczaj w okolicy serca. Często
ustępują one jednak po podaniu placebo lub środków uspokajających. Autor
opisywał ten rodzaj bólu jako „serce żołnierskie”11.
Zaskakującym czynnikiem, przyśpieszającym rozwój badań nad skutkami
zdarzeń traumatycznych pod koniec XIX w., był rozwój transportu, a zwłaszcza
kolejnictwa. Ewolucja ta przyczyniła się do wzrostu katastrof. Wprowadzono
odpowiednie uregulowania prawne, dotyczące wypłat odszkodowań ofiarom
wypadków, ponieważ część ofiar uskarżała się tylko na dolegliwości psychiczne.
Zainteresowanie zaburzeniami po przeżyciach traumatycznych znacznie
wzrosło podczas I wojny światowej. W brytyjskiej armii około 7-10% oficerów
i około 3-4% pozostałych żołnierzy przeżyło załamanie nerwowe; 80 tysięcy
żołnierzy znalazło się z tego powodu w polowych szpitalach, a 25% z nich kontynuowało leczenie w szpitalach psychiatrycznych. Na podstawie diagnoz ok.
200 tyś. żołnierzy zostało wyłączonych z służby wojskowej. Generałowie,
10
Zob. B. Dudek, Zaburzenie po stresie traumatycznym, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2003, ISBN 83-89120-50-X, s.11
11
Zob. A. Szczeklik, Choroby wewnętrzne. Przyczyny, rozpoznanie i leczenie, Tom I,
Medycyna Praktyczna, Kraków 2005, ISBN 83-74300-31-0, s. 15.
147
zszokowani rozmiarem zjawiska zwrócili się do personelu medycznego z prośbą o pomoc w rozwiązaniu tego problemu, który stał się olbrzymim zagrożeniem w systemie obronnym kraju. Angielscy psychiatrzy wysunęli hipotezę, że
żołnierze cierpią na histerię i jedynie zignorowanie jej objawów może im tak
naprawdę pomóc. Była to jednak błędna diagnoza, gdyż prowadziła do utrwalania się symptomów zaburzeń. Inne środowisko lekarskie stwierdziło, że powodem zaburzeń są mikrourazy, powstałe w mózgu w wyniku zmiany ciśnienia
podczas wybuchu pocisków. Skutki tych deficytów zostały nazwane przez nich
mianem „szoku artyleryjskiego”. Jednakże teza ta nie zyskała większego poparcia. Okazało się, że na szok artyleryjski cierpią również żołnierze, którzy
przebywali poza strefą wybuchów. Zaczęto więc szukać innych sposobów na
rozwiązanie tego rosnącego problemu. Za radą francuskiego psychologa
C. S. Myersa, w pobliżu frontu organizowane były specjalne zespoły medyczne, do których odsyłano żołnierzy w celu podjęcia natychmiastowego leczenia.
Lekarze korzystając z metody terapeutycznej Janeta – francuskiego psychologa
i neurologa, pioniera w dziedzinie badań nad pamięcią pourazową, stosowali
hipnozę w celu umożliwienia pacjentom ponownego przeżywania bolesnych
doświadczeń z pola walki. Ten rodzaj terapii okazał się właściwą drogą do odzyskania równowagi psychicznej12.
Kolejnym okresem, istotnym dla badań nad traumą, były lata II Wojny
Światowej. Do roku 1944 z powodu psychologicznych reakcji na stres trzeba
było zwolnić ponad milion żołnierzy armii amerykańskiej13. W tym okresie istniało wiele sprzecznych koncepcji dotyczących traumy. John P. Spiegel i Roy
R. Grinker w książce zatytułowanej Men under stress, opisali symptomy będące bezpośrednią reakcją na stres walki u amerykańskich żołnierzy i pilotów.
Najczęściej rozpoznawanymi symptomami były: nerwowość, drażliwość, zmęczenie po przebudzeniu się, trudności z zasypianiem, lęk i depresja. Spiegel
i Grinker, kierując się teorią psychoanalityczną, uważali, że głównym źródłem
zaburzeń psychicznych są wyparte konflikty wczesnodziecięce. Z psychoanalitycznym wyjaśnieniem przyczyn zaburzeń nie zgadzał się amerykański psycho12
Zob. B. Dudek, op.cit., s. 12.
Zob. J. Maciejczuk, Traumatyczny stres: przyczyny – diagnoza – terapia, „Polski
Przegląd Medycyny Lotniczej”, 2004 (1), Tom X, s. 49-56.
13
148
analityk i antropolog kultury – Abram Kardiner. Uważał on, iż zaburzenia są
spowodowane głównie przez samo zdarzenie, do którego jednostka nie może
się efektywnie przystosować. Po II Wojnie Światowej osłabło zainteresowanie
stresem traumatycznym. Stało się tak za sprawą stopniowego asymilowania się
weteranów i ofiar wojny do społeczeństwa. Ponowny rozkwit nastąpił w latach
sześćdziesiątych i siedemdziesiątych ubiegłego wieku. Wiązało się to z trwającym wówczas konfliktem zbrojnym w Wietnamie oraz z rozwojem badań ofiar
holocaustu. Wojna wietnamska spowodowała pojawienie się ogromnej liczby
weteranów w społeczeństwie amerykańskim. U części z nich zaczęto obserwować ujawnianie się różnych patologii, takich jak agresywne zachowanie, nadużywanie narkotyków i alkoholu, zabójstwa oraz samobójstwa. Podjęte badania
udowodniły, że odpowiedzialne za aspołeczne zachowania weteranów są nie
tylko doświadczenia wojenne o charakterze traumatycznym, ale również i sama
niechęć społeczeństwa do wojny, a co za tym idzie, do samych weteranów. Powracający z wojny żołnierze oczekiwali przywitania godnego bohaterom. Tymczasem po powrocie spotykali często się z agresją, odrzuceniem oraz takimi
wyzwiskami jak: „dzieciobójcy”, „psychopaci”, „mordercy”. Taka reakcja
znacznie utrudniła im powrót do społeczeństwa i przystosowanie się do nowych
ról w czasie pokoju.
Badania ofiar holocaustu, prowadzone w latach siedemdziesiątych
i osiemdziesiątych, udowodniły, że pomimo kilkudziesięciu lat od tragicznych
wydarzeń i przeżyć związanych z wojną i pobytem w obozach koncentracyjnych, wielu ludzi wciąż przejawiało zaburzenia psychosomatyczne, cierpiało
z powodu utrzymywania się silnego lęku i koszmarnych snów, ujawniało tendencje do izolowania się od społeczeństwa oraz cechowało się stępieniem reakcji uczuciowych. Badania wykazały, że są to te same objawy, które zaobserwowano u weteranów wojennych oraz ofiar innych zdarzeń traumatycznych,
takich jak wypadki, akty przemocy czy też katastrofy naturalne.
DSM-IV klasyfikuje zdarzenie traumatyczne jako sytuację związaną z zagrożeniem życia, poważnym uszkodzeniem ciała lub zagrożeniem fizycznej integralności, osoba doświadczająca takiego zdarzenia, przeżywa zaś intensywny
149
lęk, bezradność i zgrozę14. Istotnym elementem doprecyzowującym definicję
PTSD było wprowadzenie kryterium czasu. Początkowo diagnozę PTSD stawiano osobom, które po zdarzeniu traumatycznym doświadczały ponownego
przeżywania traumy, unikały bodźców z nią związanych oraz cechowały się
stanem wzmożonego pobudzenia bez względu na czas trwania tych symptomów. Doświadczenie wskazało, że takie symptomy występują prawie u każdej
osoby, jednakże po pewnym czasie u znacznej części badanych następuje spontaniczne rozwiązanie problemów emocjonalnych i zanik objawów. Skutkiem
tych obserwacji było wprowadzenie nowej jednostki chorobowej zwanej
ostrym zaburzeniem postraumatycznym (w skrócie ASD), którą proponowano
rozpoznawać u osób, u których symptomy PTSD po zdarzeniu traumatycznym
trwały krócej niż jeden miesiąc. Jeśli symptomy utrzymywały się dłużej, nie
było wątpliwości, że osoba taka kwalifikuje się do jednostki chorobowej
PTSD15. Zgodnie z DSM-IV zespół stresu pourazowego PTSD rozpoznaje się
wówczas, gdy:
1. Osoba była narażona na zdarzenie traumatyczne przy czym spełniała następujące warunki:
a) doświadczyła lub była świadkiem zdarzenia, w których ktoś poniósł
śmierć, lub istniała groźba śmierci, poważnych obrażeń lub utraty fizycznej integralności;
b) reaguje silnym lękiem, intensywnym strachem, bezradnością lub zgrozą.
2. Traumatyczne zdarzenie uporczywie powraca i jest ponownie przeżywane
w jeden lub więcej z niżej podanych sposobów:
a) powtarzające się i intruzywne stresogenne przypominanie zdarzenia
(obrazy, myśli lub wrażenia percepcyjne);
b) powtarzające się stresujące sny o zdarzeniu;
c) działanie i odczuwanie, tak jakby zdarzenie traumatyczne się powtarzało (włączając poczucie ponownego jego przeżywania, iluzje, halucynacje, dysocjacyjne epizody reminiscencji, czyli tzw. flashbacks);
14
Zob. M. Lis-Turlejska, Psychologiczne konsekwencje traumatycznego stresu –
współczesne kierunki badań, „Nowiny Psychologiczne”, 2000, nr 2, s.73-76.
15
Zob. B. Dudek, op.cit., s.16.
150
d) silny stres podczas ekspozycji na wewnętrzne bądź zewnętrzne czynniki lub sygnały, które symbolizują lub przypominają jakiś aspekt
zdarzenia traumatycznego,
e) fizjologiczne reakcje na bodźce zewnętrzne lub wewnętrzne, które
symbolizują lub przypominają jakiś aspekt zdarzenia traumatycznego.
3. Występuje uporczywe unikanie bodźców związanych z trauma i ogólne
odrętwienie psychiczne, przejawiające się trzema (lub więcej) z poniższych objawów:
a) próby unikania myśli, uczuć, lub rozmów związanych z traumą;
b) próby unikania działań, miejsc lub ludzi, którzy wywołują wspomnienie o traumie;
c) niezdolność do przypomnienia sobie ważnego aspektu zdarzenia traumatycznego;
d) znacznie obniżone zainteresowanie lub uczestnictwo w ważnych działaniach;
e) poczucie wyobcowania;
f) ograniczony zakres afektu (niezdolność do przeżywania miłości i innych pozytywnych emocji);
g) pesymistyczna ocena przyszłości i perspektyw życiowych.
4. Utrzymują się symptomy wzmożonego pobudzenia, wyrażone obecnością
dwóch lub więcej z poniższych objawów:
a) trudności z zasypianiem, sen płytki, oraz częste przebudzenia;
b) dysforia (irytacja i gwałtowne wybuchy gniewu);
c) trudności z koncentracją;
d) wzmożona czujność;
e) wyolbrzymiony odruch orientacyjny.
5. Czas trwania zaburzenia (symptomów z kryterium 2, 3, 4) jest dłuższy niż
1 miesiąc.
6. Zaburzenie powoduje klinicznie istotny dystres lub załamanie w życiu
społecznym, zawodowym lub innych istotnych obszarach funkcjo-
151
nowania16.
Ponadto wyróżnia się trzy stany stresu traumatycznego:
1. Ostry, jeśli czas trwania objawów jest krótszy niż trzy miesiące;
2. Chroniczny, jeśli objawy trwają trzy miesiące i dłużej;
3. Z odroczonym początkiem, jeśli pojawienie się symptomów wystąpiło
przynajmniej po sześciu miesiącach od wystąpienia zdarzenia17.
3.2. Trauma ofiar zamachów terrorystycznych
Nowoczesny terroryzm, który pojawił się w drugiej połowie XX wieku,
stał się jedną z plag współczesnego świata. Rozwój cywilizacyjny i postęp
techniczny sprawił, że w zamachach terrorystycznych nie giną pojedyncze ofiary, ale setki czy też tysiące ludzi. Zamachy, o których prawie codziennie dowiadujemy się z gazet, radia czy telewizji są źródłem silnych przeżyć traumatycznych. Zaburzenia te równie często dotykają ofiar, które przeżyły atak,
jak również osób będących pośrednimi jak i bezpośrednimi świadkami makabrycznych wydarzeń. Znana amerykańska profesorka psychologii Bonnie
L. Green, autorka wielu publikacji z zakresu stresu traumatycznego, w jednej ze
swoich publikacji przedstawia wyniki badań przeprowadzonych w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku. Jedno z nich przeprowadzone było wśród
ofiar ataków terrorystycznych w 1995 roku we Francji. W grupie 254 osób
stwierdzono 18% przypadków PTSD. Znacznie wyższy odsetek (31%)
stwierdzono wśród tych, którzy odnieśli rany podczas zamachu. W drugim badaniu oceniono rozwój PTSD u norweskich marynarzy więzionych i torturowanych przez 67 dni w Libii. U połowy z nich stwierdzono PTSD, które
utrzymywało się przez następne sześć miesięcy, pomimo poddania badanych
odpowiedniej psychoterapii18.
W dobie ataków terrorystycznych, PTSD cieszy się coraz większym za16
W. Gruszczyński, A. Florkowski, B. Gruszczyński, A.Wysokiński, Klasyfikacja zaburzeń psychicznych u żołnierzy w czasie misji pokojowych i działań wojennych, „Polski Merkuriusz Lekarski”, 2008, Tom XXV – Suplement I, s. 55-58.
17
American Psychiatric Association, Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, Washington 1994, ISBN 08-90420-62-9; za: B. Dudek, op.cit., s.16-18.
18
Zob. B. J. Green, Psychosocial research in traumatic stress, “Journal of Traumatic
Stress”, 1994, nr 7, s. 341-362; za: B. Dudek, op.cit., s. 49-50.
152
interesowaniem psychologów. Od 2002 roku liczba prac naukowych z tego zakresu zaczęła lawinowo rosnąć i aktualnie wynosi około 30 tysięcy, czyli niemalże o połowę więcej, niż 10 lat temu19. Stało się tak za sprawą najkrwawszych w historii zamachów, takich jak: zamach bombowy w Oklahoma City,
zamach na World Trade Center (…), atak terrorystyczny w Madrycie czy Londynie, czy atak czeczeńskich terrorystów na szkołę w Biesłanie. Wyniki większości prac naukowych dowodzą, iż w miarę upływu czasu większość jednostek
wykazuje zdolność powrotu do równowagi, jednakże ci, którzy w sposób bardziej bezpośredni byli wystawieni na ataki terrorystyczne są obarczeni najwyższym stopniem ryzyka rozwoju PTSD. Problemy z niepokojem, depresją czy
też różnego rodzaju uzależnieniami są często zgłaszane przez osoby, u których
rozpoznano stres pourazowy. Podstawy prognozowania zagrożenia zespołem
stresu pourazowego zawierają się przypadkach przebywania jak najbliżej ataku,
byciu zranionym lub byciu znajomym kogoś, kto został zabity lub zraniony20.
W zamachu terrorystycznym w Oklahoma City w 1995 roku, gdzie przed
budynkiem rządowym wybuchła wypełniona ropą i nawozem azotowym ciężarówka, powodując zawalenie się w znacznej części siedmiopiętrowego budynku, zginęło 168 osób, a 680 zostało rannych. Prawie połowa z ocalałych,
którzy byli bezpośrednio narażeni na wybuch, zgłaszała nasilające się problemy
z niepokojem, depresją i alkoholem, a ponad jedna trzecia z nich prezentowała
pełne objawy PTSD. Osoby, które zgłaszały, próby unikania odtwarzania czy
też przypominania sobie ataku, jak również te, które znajdowały się w „stanie
osłupienia”, były o wiele bardziej podatne na rozwój PTSD i innych zaburzeń
niż ci, którzy nie unikali i byli wstanie wyrażać kolejne, doznawane emocje.
W ponad rok po zamachu w Oklahomie odnotowano zwiększony poziom spożycia alkoholu, palenia tytoniu, wzrostu ogólnego stresu, agresji i przemocy
oraz innych objawów PTSD w porównaniu ze wskaźnikami innych metropolii.
Dwa lata po zamachu, 16% dzieci i dojrzewającej młodzieży w promieniu około 100 mil od Oklahoma City prezentowało znaczące objawy zespołu stresu pourazowego związanego z opisanym atakiem terrorystycznym. Jest to znaczące
19
http://www.koliber.net/index/index.php?action=show&object=article&id=3576
(25.08.2009).
20
www.psycholog-krakow.pl/prace/5.rtf (07.09.2009).
153
odkrycie, ponieważ ci młodzi ludzie nie byli bezpośrednio narażeni na traumę
i nie posiadali bliskich, którzy zostali zabici lub ranni w zamachu. Nasilenie objawów PTSD było większe u osób, które były narażone na ekspozycję poprzez
media, niż u tych, którzy zapoznawali się ze zdarzeniem poprzez kontakty
z osobami, które znały kogoś z ofiar21.
W zamachu na madryckie metro w 11 marca 2004 roku, który był odpowiedzią islamskich terrorystów za udział hiszpańskich wojsk w irackiej wojnie,
użyto trzynastu bomb, z czego dziesięć eksplodowało. Zdarzenie to miało miejsce wczesnym rankiem w pociągach dowożących ludzi z podmiejskich okolic
do centrum Madrytu. Bomby były ukryte w plecakach i zostały zdalnie odpalone za pomocą telefonów komórkowych. W zamachu zginęły 192 osoby i aż
1900 zostało rannych. Świadkowie tych dramatycznych zdarzeń porównywali
miejsce zamachu do scen apokalipsy, dantejskiego piekła. Ci, którym udało się
przeżyć opowiadali o porozrzucanych po torach ciałach, ociekających krwią
rannych i wagonach pełnych spalonych w pozycji siedzącej ludzkich ciał.
Trudno uwierzyć i wyobrazić sobie ten obraz rodem z najstraszniejszego filmu,
a jeszcze trudniej wyobrazić sobie wstrząs i przerażenie ludzi, którzy w tym
makabrycznym wydarzeniu uczestniczyli i dźwigają ciężar psychiczny na
swych barkach do dziś.
„Gdy dzień po zamachu na peron wjechał pociąg, z tłumu stojącego na
stacji nie ruszył się nikt, nikt nie wsiadł do wagonu (…)” – wspomina psycholog policyjny, Izabela Solarska, która prowadziła terapię polskich ofiar madryckiego zamachu22.
Na kolejną tragedię nie trzeba było długo czekać. 7 lipca 2005 roku Londynem wstrząsnęły liczne eksplozje. Były to trzy wybuchy w metrze i jeden
w miejskim autobusie. W wyniku zamachu zginęły 52 osoby, a co najmniej 700
było rannych. Do przeprowadzenia ataku przyznała się organizacja terrorystyczna pod nazwą Tajna Grupa Dżihadu, oświadczając, że jest to odpowiedź
na masakrę, jakiej Wielka Brytania i jej sojusznicy dopuszczają się w Iraku
i Afganistanie. Zarówno relacje ofiar, świadków, jak i widok miasta po wybu21
www.psycholog-krakow.pl/prace/5.rtf (07.09.2009).
22
http://www.koliber.net/index/index.php?action=show&object=article&id=3576.
154
chach, podobnie jak po zamachach w Madrycie, są szokujące i pełne grozy.
W tym miejscu chciałbym przytoczyć relacje kilku świadków tego wydarzenia.
Anna Brook, mieszkanka Londynu, 7 lipca jechała metrem między stacjami King’s Cross i Russell Square. Pamięta ścisk w wagonie, twarz kobiety
z naprzeciwka i kolorowy folder biura podróży, który wypadł jej z rąk. Nie pamięta kiedy, bo oprócz rozdzierającego bębenki ogromnego huku, z kolejnych
30 minut zapamiętała tylko dym i jedną myśl, którą powtarzała w myślach
„Umrę, umrę z zaczadzenia”. Tej myśli nie pozbyła się do dziś. Mimo parokrotnej terapii, nadal jest bezsilna wobec natrętnie powracających wspomnień
z tamtego traumatycznego zdarzenia oraz uczucia wszechobecnego dymu i jego
gryzącego odoru. „Dym jest na każdym zgięciu skóry, pod paznokciami. Nie da
się go zmyć. Ani gąbką ani szczotką ryżową. Już nie wiadomo, co bardziej piecze. Czy to czerwona od drapania skóra, czy dym i obraz, którego nie można
zapomnieć”.
Naoczny świadek wybuchu autobusu na Tavistock Square, Geraldine Fourmont, tak wspomina wydarzenia z tamtego dnia: „Na ułamek sekundy
wszystko zamarło, a po otwarciu oczu nic już nie było takie samo. Pamiętam,
że autobus był zatłoczony. Nagle zobaczyłam wybuch, zamknęłam oczy, a gdy
je otworzyłam, zobaczyłam latające wszędzie kartki papieru, zakrwawione lub
zwęglone ciała, lub tylko ich części leżące na ulicy”. Przyznaje, że jeszcze kilka
miesięcy po zamachu, idąc ulicą w pobliżu miejsca tej tragedii, zdarzało jej się
wybuchnąć płaczem. Zaraz potem ogarniała ją fala głębokiej nienawiści.
Joe Morgan, pasażer autobusu, w którym eksplodowała bomba, nie może
pozbyć się sprzed swych oczu obrazu zakrwawionych ciał. Od tamtej pory trzęsą mu się dłonie, niewiele je i śpi. Budzi się codziennie regularnie o 3.30 rano,
podchodzi do okna wyglądając na ulicę w przeczuciu, że zaraz zdarzy się coś
złego23.
Są to krótkie relacje zaledwie trzech osób pokrzywdzonych w zamachach.
Ale przypomnijmy, że tylko w samym zamachu w Londynie było 700 rannych,
którzy przeżyli ataki i przynajmniej u połowy z nich rozwinęły się symptomy
23
http://www.koliber.net/index/index.php?action=show&object=article&id=3576
(17.08.2009).
155
PTSD, nie mówiąc już o świadkach, którzy niekoniecznie musieli być w miejscu zamachu, ale śledząc wydarzenia w telewizji, byli narażeni na powtarzające
się tragiczne obrazy tej tragedii. Telewizja pokazująca na okrągło powyginane
autobusy, upadające wieże czy płaczących ludzi wywołuje w widzach poczucie
uczestniczenia w tych wydarzeniach. Psychologowie nazwali to zjawisko „syndromem przeżutego newsa”, czyli nerwowej reakcji na powtarzaną relację
o tragedii. Gdy po wiadomościach w telewizji siadamy przed komputerem i zaglądamy do Internetu, aby tam śledzić szczegóły krwawych zamachów, nakręcamy spiralę strachu, wywołując objawy podobne do PTSD. Szok pourazowy
staje się w pewnym sensie szokiem przedurazowym, ciągłym lękiem przed atakiem.
Przenieśmy się teraz w inny rejon świata. 1 września 2004 roku, w dzień
rozpoczęcia roku szkolnego, szkoła w Biesłanie, w północnej Osetii na terytorium Rosji, została opanowana przez grupę uzbrojonych napastników. Tym razem nie był to odwet islamskich grup terrorystycznych za udział niewiernych
w wojnie w Iraku czy Afganistanie. Napastnikami byli rebelianci należący do
czeczeńskiego przywódcy polowego Szamila Basajewa. W zamian za uwolnienie zakładników, którymi w większości były bezbronne dzieci, domagali się
wycofania wojsk rosyjskich z Czeczenii, uwolnienia rebeliantów schwytanych
podczas ataku na Inguszetie dwa miesiące wcześniej oraz niepodległości Czeczenii. Teren szkoły został otoczony przez wojska rosyjskie i oddziały sił specjalnych. Po dwóch dniach prowadzenia negocjacji z terrorystami, z niewyjaśnionych dotąd przyczyn, nastąpił szturm sił rosyjskich. Faktem jest, że rosyjskie władze, nieprzygotowane na taki rodzaj sytuacji, rozpoczęły bezmyślny
szturm, używając przy tym czołgów i miotaczy ognia, którego finałem stał się
krwawy chaos, w wyniku czego śmierć poniosło 340 osób, w tym 186 dzieci,
około 200 osób uznano za zaginione, a ok. 700 zostało rannych. Jeszcze nigdy
dotąd w zamachach terrorystycznych życia nie straciła taka duża liczba dzieci.
Od tamtej pory całe miasto żyje w stanie przygnębienia, ci zaś, którzy zostali przy życiu, są okaleczeni lub nie mogą zapomnieć o doświadczonej trau-
156
mie24. Tym sposobem Biesłan stał się rosyjskim 11 września.
Biesłański lekarz, Alan Adyrchajew, który do dziś pomaga ofiarom,
w tamten pamiętny dzień stracił żonę, a córki, które przeżyły, cierpią na zespół
stresu pourazowego. Wykonując swój zawód, lepiej niż ktokolwiek inny z 36
tysięcy mieszkańców tego miasta, zdaje sobie sprawę z odległych skutków
ubocznych tamtej tragedii. Nawet 5 lat po tym zdarzeniu do jego gabinetu trafiają osoby z objawami stresu pourazowego. Jednymi z ostatnich pacjentów,
których wspomina, jest mała dziewczynka Cristina, której ciśnienie prawie codziennie wzrasta do 160 mmHg, i która cierpi na chroniczny ból głowy
o niewyjaśnionej przyczynie; oraz Wladimir, młody chłopiec, który pociął sobie rękę nożem, nie w próbie samobójczej, lecz w akcie rozpaczy. Prawdopodobnie męczy go podświadomie poczucie, że nie zasłużył na to, żeby żyć, skoro
wszyscy jego koledzy zginęli. Lekarz wspomina jeszcze o jednej osobie, trzynastoletniej Karinie Kussowej, której lewa noga od stopy do bioder jest zniekształcona z powodu ciężkich poparzeń doznanych podczas zamachu w szkole.
Jej rodziców nie stać na kupno potrzebnych leków, zabieg przeszczepu skóry
oraz na usunięcie odłamków granatu z jej nogi. Dziewczynka ta, jednak jeszcze
pilniej potrzebuje psychologicznej pomocy. Nocami widzi, jak jej pluszowe
zwierzątka zamieniają się w terrorystów z czarnymi maskami. Często miewa
koszmary, w których jej poraniona noga oddziela się od reszty ciała leżąc bezwładnie obok niej na łóżku. Podobne przykłady można mnożyć. Tymczasem
pomocy potrzebują nie tylko dzieci, ale również dorośli. W pierwszej chwili po
zamachu, fala pomocy nadeszła niemalże ze wszystkich stron świata. Władze
poleciły wznieść dwie nowe szkoły oraz nowoczesną klinikę, gwiazdy showbiznesu organizowały koncerty charytatywne, banki budowały place zabaw,
rząd i prywatni darczyńcy wpłacali po 30 tysięcy euro dla rodzin każdego zabitego i 20 tysięcy dla ciężko rannych. Dziś wielu z tych, którzy przeżyli i wymagają odpowiedniej opieki terapeutycznej, bądź lekarskiej, są pozostawieni
sami sobie w obliczu dręczącego ich koszmaru. Brakuje pieniędzy na remont
miejskiego szpitala, który grozi zawaleniem oraz na otwarcie wybudowanej
24
Ofiary Biesłanu liczą na Europę, Suddeutsche Zeitung, http://presseurop.eu/pl
(1.09.2009 r.).
157
nowoczesnej kliniki, znajdującej się na przedmieściach. Prawie żaden z mieszkańców nie posiada ubezpieczenia zdrowotnego. Winny za to jest dawny system zdrowotny wprowadzony za czasów Związku Radzieckiego, który do dziś
nie uległ odpowiedniej reformie. Nadal nie ma regularnych badań ani aktualnych adresów kontaktowych dla ludzi szukających pomocy25.
3.3. 11 września – dramat trwający do dziś
Prawdopodobnie nie ma na świecie osoby, która nie wiedziałaby z jakim
wydarzeniem łączy się data 11 września. Atak na World Trade Center i Pentagon był jednym z największych zamachów w historii świata, który pochłonął
tysiące ofiar w przeciągu niespełna dwóch godzin. Była to seria czterech ataków terrorystycznych, polegająca na porwaniu samolotów pasażerskich
i skierowaniu ich na strategiczne budynki, które były symbolami władzy i potęgi Stanów Zjednoczonych. Wtorek, 11 września rozpoczął się jako piękny,
słoneczny dzień. Po godzinie 8 rano do World Trade Center zaczęli przychodzić pracownicy. O godzinie 8.45 usłyszeli przerażający huk i wybuch. Wielu
z nich pomyślało, że eksplodowała bomba, jednak prawda okazała się być
o wiele gorsza – w północną wieżę uderzył porwany wcześniej samolot pasażerski Boeing 767 z 92 osobami na pokładzie. Wszyscy byli przekonani, że to
jest wypadek. Wiadomo było, że pasażerowie, którzy byli na pokładzie zginęli.
Pomimo tego, bagatelizowano sprawę, ponieważ wcześniej zdarzały się takie
przypadki, chociażby rozbicie się parę lat wcześniej awionetki o mury Empire
State Building. Jednak o 9.03 zaczął się koszmar, ponieważ już na oczach
mieszkańców Manhattanu zgromadzonych w pobliżu WTC oraz telewidzów
z całego świata, w drugą, południową wieżę World Trade Center, „wbił” się kolejny samolot. Był to Boeing 757 z 64 osobami na pokładzie. Było już wiadomo, że nie jest to wypadek, tylko samobójczy atak terrorystyczny jakichś
szaleńców. Ewakuowano budynki znajdujące się w pobliżu dwóch zaatakowanych wież, a także ważne miejsca w Nowym Jorku takie, jak Ratusz czy
Giełda. Na ulicach zapanowała panika. Ludzie zaczęli uciekać. Przestały działać środki komunikacji miejskiej, telefony i Internet. Mieszkańcy zaczęli wy25
http://kresy24.pl/pressReviewShow/review_id/3232/.
158
stawiać na parapety telewizory, by jak najwięcej ludzi na ulicach mogło uzyskać ważne informacje dotyczące ofiar i tego jak się zachować w tej krytycznej
sytuacji. Niestety mieszkańcy dowiadują się o kolejnych porwanych samolotach, z których jeden o godzinie 9.41 uderzył w południowo-zachodnią część
Pentagonu, a kolejny o godzinie 10.06 rozbił się o ziemię w okolicach miasta
Shanksville w stanie Pensylwania. Ewakuowano budynki rządowe w całych
Stanach Zjednoczonych (w tym Biały Dom), a nad najważniejszymi miastami
i obiektami zaczęły latać amerykańskie myśliwce F-16, które miały zgodę na
strącenie kolejnego porwanego samolotu. Na szczęście do tego już nie doszło.
Mimo tego, że obie wieże World Trade Center płonęły, to nikt nie wierzył w to,
że mogą runąć. Jednak o godzinie 11.00 południowa wieża zawaliła się, a 30
minut później przestała istnieć wieża północna. Nowy Jork i całe Stany Zjednoczone straciły nie tylko jeden ze swoich wspaniałych symboli, ale przede
wszystkim kilka tysięcy obywateli i mieszkańców Nowego Jorku, którzy nie
zdążyli ewakuować się z zawalonych budynków. Oficjalna teza zawalenia się
wież jest taka, że runęły one w wyniku nadwyrężenia konstrukcji spowodowanej uderzeniami samolotów oraz palącym się paliwem, które z nich wyciekło.
Winą za zamachy obarczono organizację terrorystyczną Al-Kaida dowodzoną
przez Osamę Bin Ladena. W październiku 2004 roku arabska telewizja satelitarna Al-Dżazira nadała wystąpienie Osamy Bin Ladena, w którym wziął on na
siebie odpowiedzialność za zamachy z 11 września 2001 roku i zagroził ich
powtórzeniem. W wyniku zamachu zginęło ponad 3 tysiące osób, w tym prawie
150 bohaterskich strażaków i policjantów, którzy nie zdając sobie sprawy
z grożącego im niebezpieczeństwa, starali dostać się możliwie na jak najwyższe
piętra WTC, by ewakuować z nich pracowników.
Od tego dnia naród Stanów Zjednoczonych zmienił się na zawsze. W następstwie największego ataku terrorystycznego jakiego doświadczył, tysiące ludzi zginęło lub zostało uznanych za zaginionych, tysiące zostało rannych, dziesiątki tysięcy znało kogoś, kto został zabity lub ranny, a o wiele większa liczba
doświadczyła tego ataku poprzez media lub przekaz z ust do ust. Przemoc terrorystyczna o takim rozmiarze dotknęła ludzi na wszystkich poziomach zaangażowania: ofiary, pogrążonych w żałobie członków rodzin, przyjaciół, ratowników, strażaków, policjantów, psychologów, psychiatrów, świadków zdarzenia,
159
ochotników pracowników telewizji i radia, jednym słowem cały naród i świat26.
Z badań przeprowadzonych po zamachu wynika, że po dwóch miesiącach
od tego wydarzenia, aż 11% mieszkańców Nowego Jorku doświadczyło zaburzeń pourazowych. Był to wynik niebezpiecznie wysoki, trzykrotnie większy,
niż w skali całego kraju. Co ciekawe, PTSD korelowało z czasem spędzonym
na śledzeniu w telewizji programów informacyjnych dotyczących tragedii. Jednym z bardziej obciążających czynników, na jakie narażone były osoby, które
przeżyły zamach, była konfrontacja ze śmiercią innych osób, również w aspekcie fizjologicznym (dotyk, zapach, zapamiętane głosy). Doskonale obrazującym
to przykładem są ratownicy, którzy byli narażeni na widok ciał ofiar, często
trudnych do identyfikacji. Ponadto w przypadku, gdy ktoś z ich bliskich zginął
lub zaginął, musieli dodatkowo uporać się zarówno z własnym poczuciem straty, jak i z wymaganiami misji ratowniczej.
Personalizacja i identyfikacja to mechanizmy uważane za najczęstszą
przyczynę późniejszych zaburzeń. Jak wskazują wyniki badań, osoby które zetknęły się ze śmiercią podczas zamachu, częściej doświadczały kompulsywnego mycia rąk lub odmawiały spożywania potraw mięsnych. Widok mięsa
na talerzu powodował u nich przywrócenie przykrych widoków i scen
z 11 września, zwłaszcza u tych, którzy byli narażeni na widoki spalonych czy
też zmasakrowanych ciał. Zdarzało się, że całe rodziny cierpiały z powodu
PTSD. Gdy ojciec, głowa rodziny zginął podczas zamachu, zachwiane zostały
podstawowe wartości. Na początku górowała złość, chęć zemsty i potworna
niemoc, potem bezradność, zwątpienie, wycofanie się i często utrata sensu życia. Większość rodzin doświadczyło strachu i lęku po utracie bliskiej osoby.
Wdomach zakładano dodatkowe alarmy czy też inne zabezpieczenia. Zdarzały
się rodziny, które za wszelką cenę pragnęły unikać sytuacji przypominających
im o zmarłej osobie, ale również takie, których członkowie usilnie szukali bliskości zmarłej im bliskiej osoby, sypiając w jej łóżku lub chodząc w jej rzeczach. Szpitale i inne instytucje donosiły także o innych skutkach związanych
ze stresem. Badania Narodowego Instytutu Uzależnień oszacowały, że po zamachu o 30% wzrosła liczba uzależnień od alkoholu, papierosów czy też mari26
www.psycholog-krakow.pl/prace/5.rtf (15.08.2009).
160
huany. Mieszkańcy Nowego Jorku coraz częściej sięgali po substancje psychoaktywne, aby uciec od rzeczywistości, zapomnieć o przykrych doświadczeniach
związanych z zamachem. Naukowcy ze szpitala brooklińskiego, leżącego w sąsiedztwie zawalonych wież oszacowali, że po atakach terrorystycznych z
11 września ryzyko zawału serca wzrosło aż o 35%, a arytmii o 40%27. W celu
szybkiej interwencji psychologicznej władze Nowego Jorku starały się w jak
najszerszym zakresie trafić do osób potrzebujących pomocy. W związku z tym
w biuletynach informacji publicznej drukowane były proste testy, które każdy
obywatel mógł samodzielnie wypełnić. Dawały one wstępny obraz mogący stanowić podstawę do późniejszego zdiagnozowania PTSD.
Profesjonalne techniki diagnozy i terapii zespołu stresu pourazowego zostaną natomiast przedstawione przeze mnie w kolejnym podrozdziale.
3.4. Diagnozowanie i terapia osób dotkniętych zespołem stresu pourazowego
Aby skutecznie pomóc osobom cierpiącym na jakiekolwiek dolegliwości,
należy w pierwszej kolejności poprawnie je zdiagnozować. Ten sam mechanizm dotyczy także osób, które zostały dotknięte przeżyciami o charakterze
traumatycznym. Wiedza dotycząca leczenia osób, które przeżyły zamachy terrorystyczne, pochodzi w dużej mierze z doświadczeń gromadzonych podczas
pracy z ofiarami przestępstw kryminalnych, wojen i katastrof. Zamachy terrorystyczne na taką skalę są stosunkowo nowym zjawiskiem, dlatego większość
opublikowanych do tej pory badań nad reakcjami psychologicznymi na traumę
dotyczy katastrof naturalnych czy katastrof wywołanych przez człowieka. Wyniki tych badań, jednak wykazują duże podobieństwo objawów PTSD przy różnych zdarzeniach traumatycznych. W 1993 roku, po pierwszym zamachu na
World Trade Center, przeprowadzono badanie, które umożliwiało lepsze zrozumienie konsekwencji traumatycznych zdarzeń. Na jego podstawie stwierdzono, że czynnikiem wywołującym największe cierpienie wśród ofiar jest załamanie się fundamentalnych przekonań takich jak: przekonania co do własnej
27
http://www.koliber.net/index/index.php?action=show&object=article&id=3576
(14.09.2009).
161
osoby (niezniszczalność, nieśmiertelność), przekonania dotyczące świata
(przewidywalny, możliwy do kontroli), przekonania dotyczące innych ludzi
(zaufanie, poczucie bezpieczeństwa).
Według przeprowadzonych badań na PTSD cierpi niecałe 10% populacji
ludzi, przy czym na rozwój tego zespołu bardziej narażone są kobiety oraz osoby o niższym statusie społecznym, borykające się z wysokim poziomem stresu
codziennego jak również te, które w okresie dzieciństwa doznały przemocy fizycznej bądź psychicznej, chorowały psychicznie, u których w rodzinie odnotowane były przypadki zaburzeń typu dysocjacyjnego lub zaburzeń lękowych
oraz wychowywały się sytuacji deficytu zaspokojenia podstawowych potrzeb28.
Za główne cele terapii PTSD przyjmuje się przede wszystkim poprawę jakości życia, redukcję ciężkości głównych objawów, współzapadalności i wtórnej niesprawności, jak również wzmocnienie elastyczności chorego. W leczeniu
tego zaburzenia stosuje się psychoterapię, farmakoterapię jak i tzw. leczenie
skojarzone, polegające na połączeniu wymienionych wcześniej form terapii.
Metody psychoterapeutyczne wykorzystywane w przypadku zdiagnozowania PTSD obejmują:
a) supresję myśli, szczególnie ważną dla pacjentów, u których sposobem na
pozbycie się traumy jest technika „wyrzucania jej z pamięci”. Metoda
supresji uczy pacjenta swobodnego przepływu intruzyjnych myśli, co
pozwala na zmniejszenie zarówno częstotliwości jak i nasilenia objawów;
b) psychoedukację polegającą na wyjaśnianiu choremu natury zaburzenia,
zwykle błędnie interpretowanych przez niego psychologicznych oraz
somatycznych reakcji na traumę;
c) przywracanie dawnego stylu życia, którego celem jest pokazanie pacjentowi, że życie płynie dalej i można spróbować wrócić do dawnego sposobu życia – nawet tak drobne i z pozoru błahe czynności jak zakupy czy
sport, mogą spowodować znaczną poprawę u pacjenta;
d) terapię ekspozycyjną, którą możemy podzielić na ekspozycję w wyob28
A. Holiczer, M. Gałuszko, W. J. Cubała, Zaburzenie stresowe pourazowe – opis ewolucji koncepcji zaburzenia i podejść terapeutycznych, „Psychiatria”, 2007, nr 1, Tom
IV, s. 27-28.
162
raźni – polegającą na wyobrażaniu sobie przez pacjenta traumatycznego
wydarzenia z zachowaniem jak największej szczegółowości (jest to metoda skuteczna, jednakże może być stosowana tylko w niektórych przypadkach) oraz ekspozycję in vivo, która także wykorzystuje zjawisko habituacji, jednakże polega na ponownym uczestnictwie w sytuacjach wywołujących lęk i wspomnienia traumy, których unika chory;
e) kierowanie wyobrażeniem, w której pacjent pod opieką terapeuty wyobraża sobie przeżytą traumę, jednakże z innym zakończeniem, przez co
zyskuje poczucie sprawczości i kontroli;
f) radzenie sobie ze stresem poprzez naukę technik relaksacji, oddychania,
pozytywnego myślenia i wdrażania ich do codzienności;
g) desensytyzację i ponowne przetwarzanie bodźców za pomocą ruchów gałek ocznych (EMDR). Metoda ta polega na skupieniu przez pacjenta
wzroku na poruszającym się w poziomie obiekcie i jednoczesnej koncentracji na wspomnieniach traumy oraz myślach i odczuciach z nią
związanych. W kolejnym etapie następuje zmiana przykrych myśli na
pozytywne wspomnienia i odczucia. Niestety nie wszystkie przypadki są
podatne na tę formę terapii;
h) terapię poznawczą, polegającą na rozpoznawaniu zniekształconych myśli
oraz wpływu jakie mają one na emocje, reakcje organizmu i zachowanie
w celu ich rozpoznania oraz znormalizowania myślenia;
i) trening oswajania stresu, który uczy radzenia sobie z ekspozycją oraz następstwami traumy i pozwala zyskać umiejętność radzenia sobie ze stresem29.
Dotychczasowe badania wykazały, iż najlepsze rezultaty uzyskuje się stosując leczenie skojarzone, jednakże należy pamiętać o tym, że wszelkie interwencje terapeutyczne powinny być oparte na dokładnym obrazie klinicznym,
jak również preferencjach i oczekiwaniach pacjenta.
3.5. Psychologiczne skutki walki z terroryzmem, czyli dusze poranione
wojną
29
A. Holiczer, M. Gałuszko, W. J. Cubała, op.cit., s. 29.
163
Po zamachach na World Trade Center i Pentagon, Stany Zjednoczone wypowiedziały wojnę terroryzmowi. Jeszcze tego samego dnia – 11 września, prezydent USA wygłosił swoje historyczne przemówienie, w którym wzywa naród
do walki z globalnym terroryzmem i ogłasza pełną gotowość do jej rozpoczęcia.
Zamach na WTC wywołał również falę wzburzenia wśród państw członkowskich NATO. W efekcie zgodnie z art. 5 Traktatu Północno-Atlantyckiego,
uznano że został zaatakowany jeden członków Paktu i podjęto decyzję
o wspólnych działaniach odwetowych w stosunku do autorów zamachu. Pierwszym etapem był atak na rządzony przez Talibów Afganistan, gdzie prawdopodobnie miał ukrywać się Osama Bin Laden – „wróg numer jeden” Stanów
Zjednoczonych i zachodnich sojuszników.
W interwencji w Afganistanie, oprócz Stanów Zjednoczonych, bierze
udział 37 państw. Obecnie stacjonuje tam około 100 tysięcy żołnierzy zagranicznych, w tym polski kontyngent liczący około 2 tysięcy żołnierzy oraz około
50-tysięczna armia amerykańska. Konflikt w Afganistanie pochłonął do tej pory około jednego tysiąca żołnierzy USA i państw koalicji. Ze względu na brak
wiarygodnych danych dotyczących ofiar wśród ludności cywilnej, liczba ta jest
bliżej nieznana.
Kolejnym etapem wojny z terroryzmem była inwazja na Irak. Celem tej
inwazji było oczyszczenie kraju z sił wiernych Saddamowi Husajnowi oraz likwidacja partii Baas. Po 11 września, drastycznym zaostrzeniem polityki USA
była doktryna „ataku prewencyjnego”, która przyznawała prawo do ataku na
dowolny kraj, w dowolnym momencie w ramach wojny z terroryzmem. Wśród
pierwszych potencjalnych celów od początku wymieniano rząd Saddama Husajna.
Atak na Irak zaczął się 20 marca 2003 roku nalotem bombowym na stolicę
tego państwa, Bagdad. Po około trzech tygodniach siły koalicyjne przejęły kontrolę nad większością terytorium, obalając rząd Husajna i rozpoczynając okupację tego kraju, trwającą formalnie do 2005 roku. Siły międzynarodowe liczyły około 250 tysięcy żołnierzy amerykańskich oraz około 47 tysięcy żołnierzy
państw koalicji, w tym 2,5 tysięczny osobowy polski kontyngent. W wyniku
działań wojennych w Iraku zginęło około 3,5 tysiąca żołnierzy wojsk koalicyj164
nych, z czego około 3 tysiące stanowili żołnierze armii USA. Ponad 50 tysięcy
zostało rannych30. Nie istnieją natomiast dokładne i wiarygodne statystyki strat
po stronie irackiej. Szacuje się, że wynoszą one około 150 tysięcy, w tym ponad 100 tysięcy ofiar to ludność cywilna, a około 50 tysięcy to rebelianci, terroryści i armia iracka31.
Każda wojna niesie za sobą skutki psychologiczne. Kaleczy nie tylko ciała, ale też dusze. Żołnierze wracający z wojny przywożą do domu nie tylko urazy fizyczne w postaci ran postrzałowych, ale również silne urazy psychiczne.
Większość żołnierzy biorących udział w wojnie w Iraku czy Afganistanie nie
została wyszkolona w odpowiedni sposób. Przynajmniej połowa ruszała na
wojnę bez dłuższego przygotowania, za to z ustabilizowaną sytuacją życiową32.
Pentagon obiecywał im, że Irakijczycy będą niemalże witać ich kwiatami,
sama wojna zaś szybko się zakończy. Z tych błędnych przekonań wyniknęło
mnóstwo późniejszych problemów. Nasilające się ataki samobójcze, które nie
były dotychczas tak powszechną metodą walki tworzyły na polu bitwy chaos.
Zdarzały się sytuacje, kiedy żołnierze, którzy mieli wykonywać swe zadania
z dala od niebezpiecznych stref wysyłani byli w sam środek walk. Nie wiadomo
było, kto jest wrogiem, a kto przyjacielem. Żołnierze, jadąc ulicą nie wiedzieli
czy osoba, która do nich podchodziła, chce o coś zapytać czy może wysadzić
się w powietrze. Warto wspomnieć tu o małym dziecku, które Talibowie próbowali wykorzystać w Afganistanie do zamachu na „niewiernych”, umieszczając na nim ładunki wybuchowe i posyłając w kierunku wroga. Dziecko w ostatniej chwili uratowano, jednak niewykluczone, że pojawią się jego następcy,
a wtedy żołnierz będzie zmuszony strzelać nawet do dzieci33.
Z badań amerykańskich psychologów wynika, że Pentagon nie jest przygotowany na ponoszenie tego rodzajów kosztów wojny w Iraku czy Afganistanie. Wielu weteranów po powrocie do domu nie potrafi przystosować się do
30
http://pl.wikipedia.org/wiki/II_wojna_w_Zatoce_Perskiej (23.07.2009).
http://www.iraqbodycount.org/ (07.08.2009).
32
M. Bosacki, Wojny niszczą psychikę żołnierzy USA, „Gazeta Wyborcza”, 22.07.2009,
s. 19.
33
M. Gadziński, Amerykańscy żołnierze cierpią na stres pourazowy, „Gazeta Wyborcza”, 10.11.2004, s. 6.
31
165
życia w cywilu, traci rodziny, pracę. Nie mogą odnaleźć się w nowej rzeczywistości. Duża liczba popada w alkoholizm, narkomanię, a czasem kończy wręcz
na ulicy. Zdarza się coraz więcej samobójstw. Statystyki mówią, że do 2004 roku w Iraku zabiło się 27 Amerykanów, a kolejnych 20 popełniło samobójstwo
po powrocie do kraju. Sytuację tę można porównać do problemu sprzed 30 lat,
kiedy to z Wietnamu wracały „ludzkie wraki” nie umiejące przystosować się do
życia w społeczeństwie. Według najnowszych danych obejmujących lata
2002-08, aż 22 % żołnierzy cierpi na zespół stresu pourazowego. Zaburzenie to
objawia się u nich poprzez: depresję, napady lęku, koszmary nocne, ataki histerii i płaczu, izolowanie się od przyjaciół i rodziny, ciągłe poczucie winy, zaniki
pamięci i przewidzenia. Ważnym problemem pogarszającym sytuację weteranów jest zły system opieki medycznej. Nie jest on odpowiedni na leczenie urazów psychicznych u dziesiątków tysięcy żołnierzy. Na wizyty u specjalistów
czeka się tygodniami, a niektórzy wracają w stanie wymagającym natychmiastowej interwencji. Również testy psychologiczne, które wypełniają weterani
w celu wykrycia PTSD, są pobieżnie sformułowane. Wielu z nich wypełnia je
tak, by nie zwrócić na siebie uwagi i jak najszybciej znaleźć się w domu. Wierzą, że po powrocie do rodziny ich problemy przeminą, jednak doświadczenia
poprzednich wojen pokazują, że dzieje się zupełnie inaczej. Obrazuje to kilka
poniższych przykładów.
William Howell, służył w 10. Grupie Sił Specjalnych w Iraku. Po zakończeniu służby przeszedł pozytywnie standardowy, wspomniany wcześniej test
psychologiczny. Pewnego wieczoru pokłócił się z żoną i w napadzie gniewu
uderzył ją. Kiedy kobieta również go uderzyła pobiegł do pokoju szukać pistoletu. Żona w tym czasie zadzwoniła na policję i uciekła na podwórko. W chwili, gdy przyjechał radiowóz Howell stał na podwórku celując w żonę. Gdy zobaczył policjantów strzelił sobie w głowę. Zmarł na miejscu. Osierocił trójkę
dzieci. Sierżant Dave Guindon pełniąc służbę w Iraku, kierował wielkimi transportowymi ciężarówkami. Ze względu na charakter pełnionej służby był narażony na częste ostrzały. Podczas hucznego powitania na lotnisku w Manchesterze, w stanie New Hampshire, roześmiany powiedział dziennikarzowi, że czuje
się fantastycznie i strasznie się cieszy z powrotu do domu. Pełen radości opowiadał, że dziś się w nim rozgości, a jutro obudzi się we własnym łóżku
166
i wreszcie wróci do normalnego życia. Następnego dnia Guindon strzelił sobie
w głowę. Zostawił żonę i syna.
Czterech żołnierzy 3. Dywizji Piechoty stacjonujących w Fort Riley
w stanie Kansas spotkało się poza bazą, w domu wynajmowanym przez jednego z nich. Wszyscy wcześniej służyli w Iraku. Z niewyjaśnionych dotąd przyczyn dwaj żołnierze chwycili nagle za broń i zaczęli strzelać do kolegów. Jeden
zginął, drugi został ciężko ranny. U obu napastników lekarze zdiagnozowali
PTSD34.
Sierżant Shaun Mc Bride woli wojnę, niż dom. Twierdzi, że „kręci go adrenalina i strach przed tym, że ktoś może go zastrzelić”. W Afganistanie i Iraku
spędził już prawie cztery lata. Konsekwencją tego, że wybrał wojnę, a nie spokojne małżeńskie życie, był rozwód. Ożenił się jednak po raz drugi. McBride
po każdym powrocie z frontu miał objawy stresu pourazowego. Po powrocie
z ostatniej misji, jego żona robiąc pranie niechcący upuściła kosz z bielizną.
McBride rzucił się na ziemię, będąc przekonanym, że ktoś do niego strzela. Potem zaczął na nią krzyczeć i resztę dnia spędził samotnie w pokoju. W takich
ludziach często kryją się niebezpieczne symptomy zwane „syndromami
Rambo”. Żołnierz w takim stopniu przyzwyczaja się do wojny, że po powrocie
do domu trudność sprawia mu wykonanie najprostszych, podstawowych czynności. McBride pytany o to, co jest najtrudniejsze, kiedy wraca do domu, odpowiada, że najgorsze jest to, że musi mieszkać z innymi ludźmi, robić zakupy
i odbierać pasierba z przedszkola, czyli funkcjonować w normalnej rzeczywistości.
Na początku maja tego roku, 44-letni sierżant John M. Russell wpadł
w szał w wojskowym ośrodku leczenia stresu w Bagdadzie i zabił pięciu innych
żołnierzy. Russellowi zostało kilka tygodni do końca trzeciej misji w Iraku
i wydawało mu się, że wojsko próbuje się go pozbyć35.
Wymienione przypadki pokazują dramatyczne skutki, jakie niesie ze sobą
udział w wojnie. Brak odpowiedniej opieki i terapii może prowadzić do tego, że
oddany ojczyźnie żołnierz, kochający mąż i ojciec może niespodziewanie prze34
Zob. M. Gadziński, op.cit., s. 6.
Zob. D. Stone, E. Conant, J. Barry, Syndrom Rambo, “Newsweek Polska”,
28.06.2009, s. 30-31.
35
167
rodzić się w zabójcę.
Zjawisko zespołu stresu pourazowego, choć nie na taką skalę, jest dobrze
znane również w szeregach innych armii koalicyjnych, w tym również w polskiej armii. W czasie trwania polskiej misji w Iraku ewakuowano 34 żołnierzy,
u których rozpoznano symptomy PTSD. Zgodnie z wynikami badań wskaźnik
tego zaburzenia wśród weteranów wynosił około 1%36. Trzeba jednak przyznać, że część przypadków umyka wiedzy wojskowych lekarzy, ponieważ wielu powracających żołnierzy ukrywa swoje problemy psychiczne. Uważają oni,
iż tego typu zaburzenia nie przynoszą zaszczytu, oznaczają słabość i tchórzostwo. Ze względu na niski poziom występowania PTSD, polscy weterani mogą
liczyć na lepszą opiekę psychologiczną i medyczną, niż ich koledzy z USA.
Jednak i tutaj występują problemy związane z leczeniem i terapią. Mimo tego,
iż podejmowanych jest wiele doraźnych działań na rzecz weteranów poszkodowanych w misjach, nadal brakuje systemu długoterminowej, kompleksowej
pomocy medycznej i psychologicznej, zwłaszcza, że leczenie i terapia osób dotkniętych zespołem stresu pourazowego trwa bardzo długo. Dla porównania
warto dodać, że w krajach skandynawskich losy weteranów śledzi się przez
wiele lat. Badania mają charakter prewencyjny i służą zapobieganiu różnego
rodzaju przestępstwom, jak również próbom samobójczym, które dokonywane
są przez weteranów nawet po kilkunastu latach od powrotu z wojny.
Bibliografia
1.
B. Aouill, Strategie i style radzenia sobie ze stresem w sytuacji kryzysowej,
2005, http://psychologia.net.pl.
M. Bosacki, Wojny niszczą psychikę żołnierzy USA, „Gazeta Wyborcza”,
22.07.2009.
B. Dudek, Zaburzenie po stresie traumatycznym, Gdańskie Wydawnictwo
Psychologiczne, Gdańsk 2003, ISBN 83-89120-50-X.
2.
3.
36
http://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/1,55670,2293933.html (14.09.2009).
168
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
M. Gadziński, Amerykańscy żołnierze cierpią na stres pourazowy, „Gazeta
Wyborcza”, 10.11.2004.
B. J. Green, Psychosocial research in traumatic stress, “Journal of Traumatic Stress”, 1994, nr 7.
W. Gruszczyński, A. Florkowski, B. Gruszczyński, A.Wysokiński, Klasyfikacja zaburzeń psychicznych u żołnierzy w czasie misji pokojowych
i działań wojennych, „Polski Merkuriusz Lekarski”, 2008, Tom XXV –
Suplement I.
A. Holiczer, M. Gałuszko, W. J. Cubała, Zaburzenie stresowe pourazowe –
opis ewolucji koncepcji zaburzenia i podejść terapeutycznych, „Psychiatria”, 2007, nr 1, Tom IV.
M. Lis-Turlejska, Psychologiczne konsekwencje traumatycznego stresu —
współczesne kierunki badań, „Nowiny Psychologiczne”, 2000, nr 2.
W. Łosiak, Podstawowe koncepcje stresu i radzenia sobie, „Zeszyty naukowe UJ. Prace psychologiczne”, 1995, nr 2.
J. Maciejczuk, Traumatyczny stres: przyczyny – diagnoza – terapia, „Polski Przegląd Medycyny Lotniczej”, 2004 (1), Tom X.
E. Sobol (opr.), Popularny Słownik Języka Polskiego PWN, PWN, Warszawa 2001, ISBN 83-01136-21-9.
D. Stone, E. Conant , J. Barry, Syndrom Rambo, “Newsweek Polska”,
28.06.2009.
J. Strealu, Psychologia. Podręcznik akademicki, Tom III, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2001, ISBN 83-87957-06-2.
A. Szczeklik, Choroby wewnętrzne. Przyczyny, rozpoznanie i leczenie,
Tom I, Medycyna Praktyczna, Kraków 2005, ISBN 83-74300-31-0.
W. Szewczuk (red.), Słownik Psychologiczny, WP, Warszawa 1985, ISBN
83-21400-38-8.
J. F. Terelak, Psychologia stresu, Branta, Bydgoszcz 2001, ISBN 8386605-64-2.
P. G. Zimbardo, Psychologia i Życie, PWN, Warszawa 1999, ISBN 83-0112881-X.
American Psychiatric Association, Diagnostic and Statistical Manual
of Mental Disorders, Washington 1994, ISBN 08-90420-62-9.
169
19. Ofiary
Biesłanu
liczą
na
Europę,
Suddeutsche
Zeitung,
http://presseurop.eu/pl (1.09.2009).
20. http://www.5.dzg.pl/publikacje/publikacja16.html (29.08.2009).
21. http://pl.wikipedia.org/wiki/II_wojna_w_Zatoce_Perskiej (23.07.2009).
22. http://www.iraqbodycount.org/ (07.08.2009).
23. http://kresy24.pl/pressReviewShow/review_id/3232/.
24. http://www.koliber.net/index/index.php?action=show&object=article&id=
3576 (25.08.2009).
25. http://www.psycholog-krakow.pl/prace/5.rtf (07.09.2009).
26. http://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/1,55670,2293933.html
(14.09.2009).
170