Wspólnotowy System Ekozarządzania i Audytu - EMAS
Transkrypt
Wspólnotowy System Ekozarządzania i Audytu - EMAS
EMAS Spis treści Wspólnotowy System Ekozarządzania i Audytu (EMAS) PORADNIK DLA ADMINISTRACJI Listopad 2005 1 2 EMAS Poradnik dla administracji Wydanie: Listopad 2005 r. ISBN 83-921140-6-X Autorzy: Robert Pochyluk Małgorzata Macniak Jarosław Szymański Michał Behnke Harri Moora Nadzór techniczny: Zbigniew Jędrzejewski LEMTECH Konsulting sp. z o.o. Kraków Współpraca: eko-net.pl Skład: DOMENA sp. z o.o. Kraków Wydawca: Konsorcjum firm Royal Haskoning Rotterdam, SEI Tallinn oraz LEMTECH Konsulting sp. z o.o. Kraków Niniejszą publikację sfinansowano ze środków Unii Europejskiej i Rządu Rzeczpospolitej Polskiej w ramach projektu Phare nr 2002/000 - 605.05.01 "Wdrażanie EMAS w Polsce - Asysta Techniczna" realizowanego przez konsorcjum firm Royal Haskoning, Stockholm Environmental Institute Tallinn Centre oraz LEMTECH Konsulting sp. z o.o. EMAS Spis treści Spis treści Stosowane terminy 5 1 Rozporządzenie EMAS 1.1 Rozporządzenie EMAS jako wynik ewolucji strategii ochrony środowiska 1.2 Wymagania Rozporządzenia EMAS 7 7 9 2 System EMAS w Polsce 15 3 Koncepcja systemu zarządzania środowiskowego 3.1 Historia i rozwój systemów zarządzania środowiskowego (SZŚ) 3.2 Zasady działania systemu zarządzania środowiskowego 3.3 Wymagania Rozporządzenia EMAS dotyczące systemu zarządzania środowiskowego 3.4 Rozporządzenie EMAS a norma ISO 14001 17 17 18 4 Komunikacja zewnętrzna i deklaracja środowiskowa 29 5 Weryfikacja 5.1 Pierwsza weryfikacja 5.2 Kolejne audyty weryfikacyjne 33 34 35 6 Rejestracja 6.1 Zadania wojewody 6.2 Zadania ministra środowiska 37 37 47 7 Rejestracja w systemie EMAS a zgodność z wymaganiami prawnymi 7.1 Na jakim etapie następuje rozpatrywanie niezgodności z prawem? 7.2 Przykłady sytuacji niezgodności z wymaganiami prawa 7.3 Podsumowanie 51 52 54 59 8 Organizacje, które mogą się ubiegać o rejestrację w systemie EMAS 8.1 Organizacje działające tylko w jednym obiekcie 8.2 Organizacje mniejsze niż jeden obiekt 8.3.a Organizacje działające w różnych obiektach wytwarzające takie same lub podobne wyroby lub usługi 8.3.b Organizacje działające w różnych obiektach wytwarzające różne wyroby lub usługi 8.4 Niezależne organizacje działające na ograniczonym obszarze zarejestrowane jako jedna wspólna organizacja 61 63 63 21 27 64 65 66 3 4 EMAS Poradnik dla administracji 8.5 Organizacje sprawujące nadzór nad obiektami tymczasowymi 8.6 Organizacje, w przypadku których nie można prawidłowo określić konkretnego obiektu 8.7 Małe organizacje działające na określonym obszarze produkujące takie same lub podobne produkty lub usługi, starające się o indywidualną rejestrację 8.8 Instytucje publiczne 66 67 68 68 9 Logo EMAS 9.1 Stosowanie logo 9.2 Odpowiedzialność za nieuprawnione stosowanie logo EMAS 69 69 71 10 Dodatkowe źródła informacji 73 EMAS Spis treści Stosowane terminy Rozporządzenie EMAS Rozporządzenie nr 761/2001 Parlamentu i Rady z dnia 19 marca 2001 r. dopuszczające dobrowolny udział organizacji w systemie ekozarządzania i audytu we Wspólnocie (EMAS). ISO 14001 PN-EN ISO 14001: 2005. Ustawa EMAS ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o krajowym systemie ekozarządzania i audytu (EMAS) (Dz. U. Nr 70, poz. 631 z późn. zm.). Ustawa POŚ ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 Prawo ochrony środowiska (Dz. U. Nr 62, poz. 627 z późn. zm.). Poradnik dla organizacji Wspólnotowy system ekozarządzania i audytu (EMAS). Poradnik dla organizacji. Poradnik dla weryfikatorów Wspólnotowy system ekozarządzania i audytu (EMAS). Poradnik dla weryfikatorów. 5 6 EMAS Poradnik dla administracji EMAS 1 Rozporzadzenie EMAS 1 Rozporządzenie EMAS 1.1 Rozporządzenie EMAS jako wynik ewolucji strategii ochrony środowiska Rada Unii Europejskiej podczas szczytu w Lizbonie w 2000 r. ustaliła, że strategicznym celem Unii jest przekształcenie jej do roku 2010 w najbardziej dynamiczne, konkurencyjne oraz oparte na wiedzy społeczeństwo na świecie. Aby to osiągnąć, UE musi mocniej zaangażować się w realizację zadań gospodarczych, społecznych i środowiskowych. Z punktu widzenia ochrony środowiska oznacza to konieczność uniezależnienia stopnia degradacji środowiska od poziomu wzrostu gospodarczego, wprowadzenie zasad zrównoważonej produkcji i konsumpcji, jak również ochronę zasobów naturalnych i zrównoważoną gospodarkę tymi zasobami. Wzrost znaczenia ochrony środowiska w gospodarce jest wynikiem coraz wyższej świadomości ekologicznej społeczeństwa. Świadomość ta przekłada się na presję wywieraną na podmioty gospodarcze i organy administracji. Społeczeństwo wymaga od przedsiębiorców stosowania praktyk bezpiecznych dla środowiska, a od administracji skutecznego nadzoru nad przedsiębiorstwami. Klienci coraz częściej interesują się wyrobami i usługami spełniającymi coraz wyższe standardy środowiskowe, a administracja stale zaostrza wymagania prawne. Sytuacja ta zmusza przedsiębiorców do systemowego poszukiwania sposobów osiągania coraz wyższych standardów, a administrację do poszukiwania efektywnych metod ich egzekwowania. Systemy zarządzania środowiskowego (SZŚ), którym w pierwszej połowie lat 90. nadano formalne ramy poprzez opublikowanie szeregu standardów1, znakomicie spełniają oczekiwania obu stron. Dzięki nim organizacje wypracowują spójną strategię działań na rzecz ochrony środowiska, a administracja może przenieść część odpowiedzialności za egzekwowanie wymagań na zaangażowane organizacje. Uwaga: Norma ISO 14001 i Rozporządzenie EMAS odnoszą termin "organizacje" do wszystkich podmiotów wdrażających systemy zarządzania środowiskowego. W określeniu tym mieszczą się zarówno przedsiębiorstwa prowadzące działalność 1 Najbardziej znanym z nich jest Norma Międzynarodowa ISO 14001. 7 8 EMAS Poradnik dla administracji produkcyjną i usługową jak i organy administracji publicznej i instytucje pożytku publicznego. Więcej informacji na temat organizacji, które mogą zarejestrować się w systemie EMAS, znajduje się w rozdziale 6. Dziesiątki tysięcy organizacji na świecie uznało, że wdrożenie SZŚ jest inwestycją przynoszącą wymierne korzyści. Ograniczenie ilości wytwarzanych odpadów, zużycia energii oraz zwiększenie wydajności wykorzystania zasobów może, poza ograniczeniem negatywnego wpływu na środowisko, prowadzić do ograniczenia kosztów działalności. Równie istotnym czynnikiem zachęcającym organizacje do wdrażania SZŚ jest możliwość zademonstrowania swojego zaangażowania w działania na rzecz ochrony środowiska partnerom handlowym i opinii publicznej. Proces wprowadzania instrumentów stosowanych dobrowolnie przez organizacje zastępujących do pewnego stopnia tradycyjny system nakazowo-zakazowy został zapoczątkowany jeszcze w latach 80. Znalazło to swoje odzwierciedlenie w dokumentach programowych UE, a mianowicie w 5. Programie działania na rzecz środowiska: "Na drodze do zrównoważenia" opublikowanym w 1993 r. Program ten podkreślał rolę przemysłu w kreowaniu wzrostu gospodarczego oraz konieczność przejęcia przez przemysł odpowiedzialności za stan środowiska naturalnego. Zakładał on poszerzenie spektrum stosowanych instrumentów w dziedzinie ochrony środowiska, kładąc szczególny nacisk na mechanizmy rynkowe w celu zobowiązania organizacji do przyjęcia aktywnej postawy w zakresie osiągania zgodności z właściwymi wymogami prawnymi dotyczącymi środowiska. W tym samym roku Parlament i Rada UE przyjęły pierwsze Rozporządzanie EMAS. Rozporządzenie to weszło w życie w kwietniu 1995 r. i nakładało na państwa członkowskie UE obowiązek stworzenia infrastruktury administracyjnej umożliwiającej organizacjom rejestrację w unijnym systemie EMAS. Warunkiem rejestracji było wdrożenie systemu zarządzania środowiskowego zgodnego z wymaganiami określonymi w Rozporządzeniu EMAS, opublikowanie deklaracji środowiskowej oraz poddanie obu tych elementów niezależnej ocenie. W 2001 r. opublikowano zweryfikowane Rozporządzenie nr 761/2001 Parlamentu i Rady z dnia 19 marca 2001 r. dopuszczające dobrowolny udział organizacji w systemie ekozarządzania i audytu we Wspólnocie (EMAS)3. Zasadniczą zmianą wprowadzoną w znowelizowanym Rozporządzeniu EMAS było dopuszczenie udziału w systemie organizacji pozaprzemysłowych, a także zastąpienie dotychczasowej treści Załącznika I do Rozporządzenia EMAS, zawierającego wymagania w stosunku do SZŚ, tekstem normy międzynarodowej ISO 14001. Ponadto zmieniono definicję podmiotu, który może zostać zarejestrowany. Zrezygnowano z zasady, że rejestrowane są poszczególne obiekty. Obecnie możliwe jest rejestrowanie organizacji, która może być częścią obiektu lub też składać się z kilku obiektów. W najbliższym czasie spodziewane są kolejne zmiany, w ramach których Załącznik 1 zostanie poddany aktualizacji ze 2 Rozporządzenie nr 1836/1993 Parlamentu i Rady z dnia 29 czerwca 1993 r. dopuszczające dobrowolny udział przedsiębiorstw sektora przemysłowego Wspólnoty w systemie eko-zarządzania i audytu (EMAS). 3 Tłumaczenie tekstu Rozporządzenia EMAS na język polski jest dostępne na serwerach UE pod adresem: http://europa.eu.int/eur-lex/pl/dd/docs/2001/32001R0761-PL.doc. EMAS 1 Rozporzadzenie EMAS względu na opublikowanie normy ISO 14001:20044. Rozważana jest również możliwość dopuszczenia do rejestracji organizacji spoza terenu UE. Obowiązujący obecnie 6. Program Działania Środowiskowego zatytułowany "Nasza przyszłość, nasz wybór"5, przyjęty w 2002 r., podkreśla rolę systemu EMAS jako narzędzia, które pomaga organizacjom w przestrzeganiu przepisów ochrony środowiska, a także we wprowadzaniu niezbędnych zmian wzorców produkcji i konsumpcji na bardziej zrównoważone. Jednym z priorytetowych zadań uznano zachęcanie do szerszego korzystania z systemu EMAS, m.in. w celu upowszechniania skłonności do publikowania szczegółowej i niezależnie zweryfikowanej informacji o oddziaływaniu na środowisko. System EMAS nie zastępuje istniejących wspólnotowych lub krajowych przepisów środowiskowych czy norm technicznych, jak również w żaden sposób nie zwalnia organizacji z obowiązku przestrzegania wszystkich takich przepisów czy norm. Jego zasadniczym założeniem jest dostrzeżenie i nagradzanie tych organizacji, które dobrowolnie wychodzą poza zakres minimalnej zgodności z przepisami i w sposób stały poprawiają efekty swojej działalności środowiskowej. Obecnie w rejestrze EMAS znajduje się ok. 3200 organizacji (obejmujących ok. 4200 obiektów)6. Po chwilowym spadku liczby rejestracji obserwowanym od przełomu lat 2002 i 2003, liczba ta zaczęła znowu wzrastać. Niekwestionowanym liderem są Niemcy, gdzie liczba zarejestrowanych organizacji sięga 1600 (ponad 2000 obiektów). 1.2 Wymagania Rozporządzenia EMAS Rozporządzanie EMAS składa się z 18 artykułów i 8 załączników. W przeciwieństwie do innych norm dotyczących systemów zarządzania, treść załączników jest wiążąca. Poniżej przedstawiono krótki przegląd artykułów i załączników do Rozporządzenia EMAS. Artykuł 1: "System ekozarządzania i audytu oraz jego cele" - artykuł definiuje system EMAS, jego nadrzędne cele i sposoby promowania stałej poprawy w zakresie efektów działalności środowiskowej organizacji. Artykuł 2: "Definicje" - artykuł wyjaśnia terminy stosowane do celów Rozporządzenia EMAS, np. "polityka środowiskowa", "efekty działalności środowiskowej", "ciągłe doskonalenie efektów działalności środowiskowej" etc. Artykuł 3: "Udział w EMAS" - artykuł stanowi, że program jest otwarty dla każdej organizacji, "która zamierza poprawić efekty działalności środowiskowej" oraz definiuje warunki, na jakich organizacja może być zarejestrowana w systemie EMAS. Artykuł 4: "System akredytacji" - artykuł przedstawia obowiązki państw członkowskich w zakresie tworzenia i utrzymywania systemu do akredytacji przez niezależnych 4 Treść niniejszego Poradnika odnosi się do nowej normy ISO 14001, mimo że w obowiązującej wersji Rozporządzenia EMAS zmiany te nie zostały jeszcze oficjalnie wprowadzone. 5 Sixth Community Environment Action Programme: Our Future, Our Choice - do pobrania ze strony http://www.europa.eu.int/comm/environment/newprg/index.htm 6 Z pełną listą zarejestrowanych organizacji można zapoznać się na stronie http://europa.eu.int/comm/ environment/emas/about/participate/sites_en.htm 9 10 EMAS Poradnik dla administracji weryfikatorów, wykonywania czynności weryfikacyjnych w innych państwach członkowskich, jak również obowiązek Komisji w zakresie promowania współpracy państw członkowskich. Akredytacja weryfikatorów środowiskowych i nadzór nad ich działaniami muszą być zgodne z wymogami Załącznika V do Rozporządzenia EMAS. Artykuł 5: "Właściwe organy" - artykuł przedstawia obowiązki państw członkowskich w zakresie wyznaczania właściwego organu, zapewnienia jego niezależności i neutralności, posiadania wytycznych dla właściwych organów oraz odpowiedzialności właściwego organu za rejestrację organizacji w systemie EMAS. Przewiduje się również zwoływanie corocznych posiedzeń właściwych organów w obecności przedstawiciela Komisji. Artykuł 6: "Rejestracja organizacji" - artykuł określa warunki rejestracji organizacji w systemie EMAS oraz warunki odmowy, zawieszenia rejestracji lub wykreślenia z rejestru przez właściwy organ. Artykuł 7: "Wykaz zarejestrowanych organizacji i weryfikatorów środowiskowych" artykuł przedstawia obowiązki organu akredytującego w zakresie ustalania, wprowadzania poprawek i aktualizacji listy weryfikatorów środowiskowych oraz zakres akredytacji i warunki komunikowania się z Komisją. Właściwe władze są zobowiązane do ustalenia i prowadzenia listy zarejestrowanych organizacji oraz jej aktualizacji w trybie miesięcznym. Rejestr weryfikatorów środowiskowych i organizacji zarejestrowanych w systemie EMAS jest prowadzony przez Komisję i podawany do wiadomości publicznej. Artykuł 8: "Logo" - artykuł określa warunki, w których organizacja posiadająca aktualną rejestrację w systemie może używać logo EMAS, jak również warunki, gdy nie można korzystać z logo. Bardziej szczegółowy opis logo EMAS przedstawiono w Załączniku IV do Rozporządzenia EMAS. Artykuł 9: "Związki z normami europejskimi i międzynarodowymi" - artykuł opisuje sposób, w jaki rozpoznaje się zgodność organizacji z normami dotyczącymi zagadnień środowiskowych na podstawie Rozporządzenia EMAS. Uznaje się, że organizacje wdrażające normy europejskie lub międzynarodowe, dotyczące zagadnień środowiskowych istotnych w kontekście Rozporządzenia EMAS, spełniają odpowiednie wymogi Rozporządzenia EMAS. Odniesienie do uznanych norm i wymogów akredytacyjnych opublikowano w Dzienniku Urzędowym Wspólnot Europejskich. Artykuł 10: "Związki z innymi aktami prawnymi z zakresu ochrony środowiska we Wspólnocie" - artykuł stanowi, że Rozporządzenie EMAS pozostaje bez uszczerbku dla prawa wspólnotowego lub prawa krajowego lub norm technicznych oraz obowiązków organizacji wynikających z tego prawa oraz norm dotyczących ochrony środowiska. Artykuł ten określa również obowiązki państw członkowskich w zakresie znajdowania sposobu uwzględnienia faktu rejestracji w systemie EMAS we wdrażaniu i egzekwowaniu prawa ochrony środowiska tak, by "uniknąć niepotrzebnego powielania wysiłków zarówno organizacji, jak i właściwych organów wykonawczych". Artykuł 11: "Wspieranie uczestnictwa organizacji, w szczególności małych i średnich przedsiębiorstw" - artykuł określa obowiązki państw członkowskich w zakresie EMAS 1 Rozporzadzenie EMAS wspierania uczestnictwa w systemie EMAS oraz sposobu, w jaki należy to robić. Inny istotny warunek, zawarty w tym artykule, dotyczy uwzględniania rejestracji w systemie EMAS przy ustalaniu kryteriów w zakresie strategii zamówień publicznych Komisji oraz innych instytucji wspólnotowych. Jest to jednoznaczny sygnał dla władz państwowych, że należy wprowadzić bardziej "przyjazne dla środowiska" procedury zamówień publicznych. Artykuł 12: "Informacja" - artykuł określa obowiązki państw członkowskich, mające na celu zapewnienie uzyskania przez organizacje i opinię publiczną informacji na temat treści, celów i podstawowych elementów składowych systemu EMAS. Za promocję systemu EMAS na szczeblu Wspólnoty odpowiada Komisja. Artykuł 13: "Naruszenia" - artykuł określa obowiązek państw członkowskich w zakresie podjęcia właściwych środków prawnych i administracyjnych w przypadku nieprzestrzegania postanowień Rozporządzenia EMAS. Artykuł 14: "Komitet" - artykuł określa przewidywane wsparcie dla Komisji Europejskiej ze strony Komitetu zgodnie z artykułem 14 Rozporządzenia EMAS (organu doradczego). Artykuł 15: "Przegląd" - określa wymogi wobec Komisji w zakresie weryfikacji Rozporządzenia EMAS nie później niż pięć lat po jego wejściu w życie, przyjęcie Załączników do Rozporządzenia przez Komisję (z wyjątkiem Załącznika V do Rozporządzenia EMAS) oraz przeprowadzenia oceny wykorzystania, uznawania i interpretacji logo EMAS przez Komisję we współpracy z państwami członkowskimi. Artykuł 16: "Koszty i opłaty" - daje państwom członkowskim prawo ustanowienia systemu opłat na pokrycie kosztów rejestracji, akredytacji i innych czynności z tym związanych. Artykuł 17: "Uchylenie Rozporządzenia (EWG) Nr 1836/93" - artykuł stanowi, że Rozporządzenie (EWG) Nr 1836/93 zostaje uchylone od daty wejścia w życie znowelizowanego Rozporządzenia EMAS. Artykuł ten przedstawia również warunki pozostających w mocy krajowych systemów akredytacji oraz właściwych organów oraz możliwość kontynuowania działalności przez weryfikatorów oraz zarejestrowane obiekty pozostające w rejestrze EMAS. Dotyczy to jedynie tych państw członkowskich, które przyjęły i wdrożyły stare Rozporządzanie EMAS 1836/93. Artykuł 18: "Wejście w życie" - w artykule stwierdza się, że Rozporządzenie EMAS weszło w życie trzeciego dnia po jego opublikowaniu w Dzienniku Urzędowym Wspólnot Europejskich. Poniżej przedstawiono listę załączników do Rozporządzenia EMAS: Załącznik I: A. Wymagania dotyczące systemu zarządzania środowiskowego B. Kwestie kierowane przez organizacje wdrażające EMAS Załącznik II: Wymagania dotyczące wewnętrznego audytu środowiskowego Załącznik III: Deklaracja środowiskowa Załącznik IV: Logo Załącznik V: Akredytacja, nadzór i funkcje weryfikatorów środowiskowych 11 12 EMAS Poradnik dla administracji Załącznik VI: Aspekty środowiskowe Załącznik VII: Przegląd środowiskowy Załącznik VIII: Informacje do celów rejestracji Komisja Europejska wydała również osiem dokumentów zawierających wytyczne dotyczące wybranych elementów systemu EMAS. Należą do nich: Pierwsze trzy z wymienionych dokumentów mają charakter wiążących wytycznych. Natomiast pozostałe mają charakter zaleceń stanowiących wskazówki interpretacyjne, które winny być stosowane, jeżeli to możliwe. Wymagania Rozporządzenia EMAS dotyczą państw członkowskich UE oraz organizacji. W zakresie dotyczącym państw członkowskich wymagania są wiążące, natomiast stosowanie wymagań przez organizacje jest dobrowolne. Państwa EMAS 1 Rozporzadzenie EMAS członkowskie są zobowiązane do stworzenia infrastruktury administracyjnej, w skład której wchodzą: właściwy organ - odpowiedzialny za proces rejestracji i prowadzenie wykazów zarejestrowanych organizacji i akredytowanych weryfikatorów, organ akredytujący - odpowiedzialny za akredytacje weryfikatorów i nadzór nad ich działalnością, akredytowani weryfikatorzy - instytucje, bądź osoby indywidualne, odpowiedzialne za weryfikację systemów zarządzania środowiskowego i zatwierdzanie deklaracji środowiskowych. Natomiast organizacje chcące uzyskać rejestrację w systemie EMAS muszą spełniać następujące wymogi Rozporządzenia EMAS: przeprowadzić przegląd środowiskowy, biorąc pod uwagę wszystkie aspekty środowiskowe swoich działań, wyrobów i usług, metody ich oceny, wymagania prawne i inne oraz istniejące praktyki i procedury zarządzania środowiskowego, uwzględniając wyniki przeglądu wdrożyć efektywny system zarządzania środowiskowego, ukierunkowany na osiąganie założeń polityki środowiskowej, zdefiniowanej przez kierownictwo najwyższego szczebla, przeprowadzić wewnętrzny audyt środowiskowy, oceniający w szczególności istniejący system zarządzania środowiskowego oraz zgodność z polityką i programem organizacji, jak również zgodność z wymaganiami prawnymi i innymi dotyczącymi ochrony środowiska, sporządzić deklarację środowiskową opisującą SZŚ oraz efekty działalności środowiskowej. Przegląd środowiskowy, system zarządzania środowiskowego oraz procedura audytu są poddawane ocenie akredytowanego weryfikatora EMAS. Pozytywna ocena weryfikatora skutkuje zatwierdzeniem deklaracji środowiskowej, która wraz z odpowiednim wnioskiem jest następnie przesyłana do tzw. właściwego organu, który dokonuje rejestracji i podaje ten fakt do publicznej wiadomości. Zarejestrowane organizacje uzyskują prawo do stosowania logo EMAS, które powinno się znaleźć m.in. na publicznie dostępnej deklaracji środowiskowej. Zasady stosowania logo opisano w rozdziale 8. 13 14 EMAS Poradnik dla administracji EMAS 2 System EMAS w Polsce 2 System EMAS w Polsce Systemy zarządzania środowiskowego stanowią ważny instrument w zakresie aktywizacji rynku do działań na rzecz środowiska. W Polityce ekologicznej państwa na lata 2003 -2006 z uwzględnieniem perspektywy na lata 2007-2010 znalazł się zapis: "Duże nadzieje, jeżeli chodzi o kształtowanie świadomości ekologicznej i współodpowiedzialności za stan środowiska wśród przedsiębiorców, sprzyjające rozwiązywaniu problemów środowiskowych z wykorzystaniem partnerskiego dialogu i współdziałania instytucji publicznych ze sferą biznesu, były i nadal są wiązane z upowszechnianiem w przedsiębiorstwach, na zasadzie dobrowolności, systemów zarządzania środowiskowego, spełniających wymagania stosownych, międzynarodowych i krajowych norm lub uzgodnionych przez zainteresowane podmioty uregulowań o charakterze programowym (przede wszystkim normy PNEN-ISO 14001 i norm związanych, Rozporządzenia Rady 761/2001/WE w sprawie możliwości dobrowolnego udziału organizacji w systemie zarządzania środowiskowego i przeglądów ekologicznych Wspólnoty »EMAS«..."). System zarządzania środowiskowego oparty na normie ISO 14001 wdrożyło w Polsce niemal 1000 organizacji7. Przed akcesją do Unii Europejskiej norma ta stanowiła dla polskich organizacji jedyną podstawę certyfikacji SZŚ. Z dniem 1 maja 2005 r. pojawiło się rozwiązanie alternatywne. Rozporządzenie EMAS zaczęło obowiązywać również w naszym kraju. Jego wymagania w stosunku do państw członkowskich zostały sformułowane na poziomie ogólności dającym możliwość zbudowania infrastruktury administracyjnej odpowiadającej specyfice każdego z państw. W Polsce system EMAS opiera się (poza samym Rozporządzeniem EMAS) na ustawie z dnia 12 marca 2004 r. o krajowym systemie ekozarządzania i audytu (EMAS) (Dz. U. Nr 70, poz. 631 z pózn. zm.) oraz trzech aktach wykonawczych: 1. Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 23 kwietnia 2004 r. w sprawie wzoru wniosku o wpis podmiotu do rejestru weryfikatorów środowiskowych oraz wzorów dokumentów, formy, częstotliwości i terminów przekazywania informacji z rejestru wojewódzkiego do rejestru krajowego (Dz. U. Nr 94, poz. 930); 1 Nieoficjalny wykaz organizacji posiadających certyfikat zgodności z ISO 14001 można znaleźć na stronie http://www.eko-net.pl. 15 16 EMAS Poradnik dla administracji 2. Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 23 kwietnia 2004 r. w sprawie zakresu danych, które zawiera rejestr wojewódzki oraz wzoru wniosku o rejestrację organizacji w rejestrze wojewódzkim. (Dz. U. Nr 94, poz. 931); 3. Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 23 kwietnia 2004 r. w sprawie współczynników różnicujących wysokość opłaty rejestracyjnej w krajowym systemie ekozarządzania i audytu (EMAS) (Dz. U. Nr 94, poz. 932). Wymieniona ustawa wskazuje organy odpowiedzialne za realizację zapisów Rozporządzenia EMAS w Polsce. Rolę właściwego organu (organu rejestrującego) pełni minister środowiska. W imieniu ministra w terenie działają wojewodowie, gdyż to oni bezpośrednio rozpatrują wnioski organizacji o rejestrację i prowadzą tzw. rejestr wojewódzki. Minister środowiska prowadzi rejestr krajowy organizacji oraz przekazuje dane Komisji Europejskiej, która prowadzi rejestr wspólnotowy. Rolę jednostki akredytującej przypisano Polskiemu Centrum Akredytacji (PCA), które dotychczas akredytowało m.in. jednostki certyfikujące systemy zarządzania środowiskowego na zgodność z normą ISO 14001. Weryfikatorzy działający w Polsce muszą być akredytowani przez PCA lub też organ akredytujący innego państwa członkowskiego. W skład polskiej infrastruktury wchodzi również Krajowa Rada Ekozarządzania, będąca organem opiniodawczo-doradczym ministra środowiska. Do zakresu jej kompetencji należą m.in. promowanie systemu EMAS, analizowanie funkcjonowania systemu i opiniowanie związanych aktów prawnych. Elementy polskiego systemu EMAS przedstawiono na rysunku 1. Akty wykonawcze do ustawy EMAS określają szczegóły procedury rejestracji organizacji opisanej w rozdziale 6. Rysunek 1. Elementy systemu EMAS w Polsce EMAS 3 Koncepcja systemu zarządzania środowiskowego 3 Koncepcja systemu zarządzania środowiskowego 3.1 Historia i rozwój systemów zarządzania środowiskowego (SZŚ) Systemy zarządzania środowiskowego zostały opracowane jako narzędzie samoregulacji w przemyśle. Pierwsza norma dotycząca programów zarządzania środowiskowego, BS 7750, została wprowadzona w Wielkiej Brytanii w roku 1992. U jej podstaw legły takie same zasady jak w przypadku obowiązujących norm zarządzania jakością z serii ISO 9000, jak również charakteryzowała się ona taką samą strukturą. W tym samym czasie Komisja Europejska rozpoczęła opracowywanie propozycji regulacji w Unii Europejskiej. Było nim wspomniane wcześniej Rozporządzenie EMAS. W międzyczasie, Międzynarodowa Organizacja Normalizacyjna (ISO) rozpoczęła prace nad normą w zakresie systemów zarządzania środowiskowego (SZŚ) i wprowadziła w roku 1996 normę ISO 14001. W 2001 r. Unia Europejska przyjęła znowelizowane Rozporządzenie EMAS, tzw. EMAS II. Nową wersję ISO 14001:2004 opublikowano 15 listopada 2004, roku wprowadzając nowe wymagania w zakresie pewnych zagadnień (zgodności z wymaganiami prawa, określenie aspektów, zadań i celów środowiskowych, jak również programów środowiskowych, itp.)8. Obecnie ISO 14001 i Rozporządzenie EMAS stanowią dwie najważniejsze normy w zakresie zarządzania środowiskowego i prawdopodobnie utrzymają taki charakter przez wiele lat. ISO 14001 jest normą międzynarodową, natomiast Rozporządzenie EMAS jest aktem prawnym, umożliwiającym rejestrację organizacji w państwach członkowskich Unii Europejskiej. Zarówno rejestracja w systemie EMAS jak i uzyskanie 8 Szczegółowy opis zmian normy ISO 14001, jak również harmonogram wdrażania nowej normy przedstawiono na stronie internetowej www.eko-net.pl. 17 18 EMAS Poradnik dla administracji certyfikatu zgodności z normą ISO 14001 uznawane jest za dowód systemowego podejścia do zagadnień ochrony środowiska. 3.2 Zasady działania systemu zarządzania środowiskowego System zarządzania środowiskowego jest narzędziem pozwalającym na stałe ograniczanie oddziaływań na środowisko przy jednoczesnej optymalizacji wykorzystania zasobów organizacji. Skuteczny system zarządzania środowiskowego w organizacji można porównać do dobrego systemu księgowego, który umożliwia wczesną identyfikację problemów, sprawne wdrażanie działań doskonalących i pośrednio poprawę wyników finansowych. Stosowanie SZŚ opartych na wymaganiach normy ISO 14001 czy Rozporządzenia EMAS jest całkowicie dobrowolne. Rozporządzenie EMAS kładzie szczególnie duży nacisk na to, żeby funkcjonowanie SZŚ było nakierowane na osiąganie wymiernych efektów w ochronie środowiska. W Polityce ekologicznej państwa na lata 2003-2006 z uwzględnieniem perspektywy na lata 2007-2010 znalazł się zapis, mówiący, że warunkiem urzeczywistnienia nadziei związanych z zarządzaniem środowiskowym jest m.in. "zwracanie większej uwagi przez podmioty wdrażające systemy oraz przez jednostki weryfikujące i certyfikujące na spełnianie tych wymagań systemowych, które dotyczą uzyskiwania ciągłej poprawy w zakresie oddziaływania organizacji na środowisko (a nie tylko tych, które odnoszą się do zidentyfikowania istotnych problemów środowiskowych, wypracowania i wdrożenia odpowiednich procedur postępowania oraz prowadzenia w ramach systemu wymaganej dokumentacji)." Rozporządzenie EMAS definiuje system zarządzania środowiskowego jako: "część ogólnego systemu zarządzania, która obejmuje strukturę organizacyjną, planowanie, zakres odpowiedzialności, zasady postępowania, procedury, procesy i środki służące rozwijaniu, wykonywaniu, osiąganiu, przeglądaniu i utrzymaniu polityki środowiskowej." Definicja ta wskazuje, że SZŚ powinien być integralną częścią całego systemu zarządzania organizacją, co oznacza powiązanie z pozostałymi innymi elementami systemu zarządzania, np. planowaniem strategicznym i operacyjnym, zarządzaniem finansami i informacją. Definicja odnosi się do polityki środowiskowej, w której kierownictwo organizacji powinno zobowiązać się do przestrzegania trzech podstawowych zasad, na których opiera się koncepcja SZŚ. Należą do nich: utrzymanie zgodności z wymaganiami prawa w zakresie ochrony środowiska, zapobieganie zanieczyszczeniom, ciągłe doskonalenie. Zasady te stanowią fundament, na którym powinien opierać się SZŚ. Zgodność z wymaganiami prawa Utrzymywanie zgodności z wymaganiami prawa stanowi wyznacznik poziomu oddziaływania na środowisko, jaki jest akceptowany przez organizacje, które wdrożyły SZŚ. W praktyce może to oznaczać (uwzględniając ciągłe doskonalenie) uzyskiwanie EMAS 3 Koncepcja systemu zarządzania środowiskowego wyników lepszych niż wymaga tego prawo. Organizacje ubiegające się o rejestrację w systemie EMAS lub certyfikat zgodności z normą ISO 14001 powinny być w stanie wykazać, że znają i spełniają stosowne wymagania prawa dotyczące ich działań, wyrobów i usług. W świetle dynamicznych zmian, jakie zachodzą w tym obszarze, system zarządzania środowiskowego przyczyni się do lepszego przygotowania organizacji do nowych, zaostrzonych przepisów, jak również pomoże śledzić najświeższe zmiany w obowiązujących przepisach w zakresie ochrony środowiska. Zapobieganie zanieczyszczeniom Organizacja, która wdrożyła SZŚ, powinna w swoich działaniach wybierać rozwiązania zapobiegające powstaniu zanieczyszczeń, a nie tylko zatrzymujące powstałe zanieczyszczenia przed przedostaniem się do środowiska. Rozporządzenie EMAS definiuje "zapobieganie zanieczyszczeniom" jako: "stosowanie procesów, sposobów postępowania, materiałów lub wyrobów, które pozwalają na unikanie, zmniejszenie lub kontrolę zanieczyszczenia, do których można włączyć recykling, oczyszczanie, zmiany w procesach, mechanizmy kontroli, racjonalne wykorzystywanie zasobów i stosowanie materiałów zastępczych." Zapobieganie zanieczyszczeniom koncentruje się na podstawowych przyczynach problemów dotyczących środowiska, a nie na usuwaniu skutków ich powstania. Oznacza to, że w ramach działań prewencyjnych podejmowane są przede wszystkim próby wyeliminowania źródła zanieczyszczenia, aby nie dopuścić do powstania problemu i rozwiązywania go po zakończeniu procesu produkcyjnego, czyli ogranicza się znaczenie tzw. rozwiązań "końca rury". Rozwiązania "końca rury", w przeciwieństwie do prewencji, skupiają się na oczyszczaniu zanieczyszczeń na końcu procesu produkcyjnego, na przykład poprzez usuwanie zanieczyszczeń w oczyszczalniach lub przy pomocy urządzeń zmniejszających emisje do atmosfery itp. Rozwiązania "końca rury" są zwykle bardziej kosztowne, gdyż wymagają: 1. inwestycji w urządzenia do zmniejszania ilości/ usuwania zanieczyszczeń, 2. zagospodarowania odpadów po procesie oczyszczania (na przykład osadów z oczyszczalni ścieków), 3. obsługi i konserwacji urządzeń wymagającej energii, zasobów i nakładów pracy. Natomiast zapobieganie zanieczyszczeniom zapewnia często osiągnięcie znacznych oszczędności. Metody te pozwalają na: 1. oszczędność energii i zasobów (np. surowców, wody), 2. zmniejszenie negatywnych skutków dla środowiska wynikających z pozyskiwania tych zasobów, 3. poprawę zdrowia i bezpieczeństwa pracowników poprzez ograniczenie kontaktu z materiałami toksycznymi czy niebezpiecznymi, 4. zmniejszenie kosztów kontroli zanieczyszczeń i gospodarki odpadami (które będą wzrastać ze względu na zaostrzające się przepisy w zakresie ochrony środowiska) oraz ewentualnej odpowiedzialności za zanieczyszczenie środowiska. 19 20 EMAS Poradnik dla administracji W praktyce zapobieganie zanieczyszczeniom oznacza optymalizację procesu, zwiększanie efektywności energetycznej, właściwy dobór materiałów i surowców oraz stosowanie surowców zastępczych, zmiany w projekcie wyrobu, stosowanie recyklingu wewnętrznego i zewnętrznego, ograniczenie stosowania materiałów toksycznych, itp. Ciągłe doskonalenie Rozporządzenie EMAS definiuje "ciągłe doskonalenie efektów działalności środowiskowej" jako: "proces poprawy, z roku na rok, wymiernych efektów działania systemu zarządzania środowiskowego związanych z prowadzonym przez organizację zarządzaniem jej znaczącymi aspektami środowiskowymi, opartym na polityce środowiskowej, celach i zadaniach; poprawa wyników nie musi następować we wszystkich sferach działalności równocześnie." Organizacja starająca się o rejestrację w systemie EMAS musi być w stanie wykazać, że proces ciągłego doskonalenia ma charakter powtarzalny, tzn. nie jest działaniem jednorazowym. Ciągłe doskonalenie dotyczy elementów SZŚ, ale musi skutkować realnym ograniczeniem wpływu na środowisko. Działania, mające na celu ciągłe doskonalenie, powinny koncentrować się na: identyfikowaniu obszarów, dla których należy opracować, poprawić i podnieść skuteczność systemu zarządzania środowiskowego. Na przykład po kilku latach przychodzi moment, gdy trzeba wyeliminować pewne procedury i instrukcje, które nie mają już zastosowania i zastąpić je innymi, systematycznym poszukiwaniu możliwości praktycznego ograniczenia oddziaływania na środowisko i przyjmowaniu nowych celów w zakresie ochrony środowiska, systematycznym identyfikowaniu i eliminowaniu niezgodności z wewnętrznymi i zewnętrznymi wymaganiami, systematycznym identyfikowaniu aspektów środowiskowych wymagających nadzoru lub poprawy. Przykładowo po wprowadzaniu udoskonaleń dotyczących aspektów bezpośrednich (np. emisji do powietrza czy zrzutu ścieków z zakładu przemysłowego) można zwracać większą uwagę na pośrednie oddziaływanie na środowisko wynikające z eksploatacji wyrobów, transportu, działań dostawców, itp. szkoleniu personelu, aby zwiększyć efektywność prac środowiskowych, porównywaniu się z innymi firmami działającymi w tej samej branży. Znormalizowane systemy zarządzania środowiskowego (zgodne z normą ISO14001 lub Rozporządzeniem EMAS) opierają się na modelu "planuj-wykonaj-sprawdździałaj", stanowiącym również podstawę wielu innych norm zarządzania, na przykład norm zarządzania jakością ISO 9000 oraz normy OHSAS 18001 dotyczącej zarządzania w zakresie BHP. Każdy cykl rozpoczyna się od planowania działań na rzecz ograniczenia wpływu na środowisko. W praktyce oznacza to identyfikację problemów środowiskowych oraz EMAS 3 Koncepcja systemu zarządzania środowiskowego ustalenie celów środowiskowych i opracowanie harmonogramu ich realizacji. Ponieważ niemal każde działanie przedsiębiorstwa ma lub może mieć wpływ na środowisko, planowanie działań powinno obejmować wszystkie aspekty działalności organizacji, w tym działania prowadzone poza jego lokalizacją, takie jak zagospodarowywanie odpadów oraz oddziaływania powodowane przez poddostawców. SZŚ, aby był skuteczny, powinien umożliwiać realizację celów polityki organizacji, które na ogół są ustanawiane przez jej kierownictwo. Zatem w fazie "wykonaj", czynnikiem krytycznym dla skutecznego wdrożenia SZŚ jest zaangażowanie i wsparcie ze strony kierownictwa. Równie ważne jest wzmacnianie zaangażowania pracowników poprzez podnoszenie ich świadomości i kwalifikacji. Pod koniec każdego cyklu przeprowadzany jest audyt systemu (faza sprawdź) oraz przegląd Rysunek 2. Elementy niezbędne do rejestracji w systemie wykonywany przez kierownictwo (faza popraw), EMAS w wyniku którego założenia systemu zostają weryfikowane i dostosowywane do aktualnej sytuacji, a cykl rozpoczyna się od nowa. Na schemacie zaznaczono również ważny, dodatkowy instrument opisany w Rozporządzeniu EMAS, czyli deklarację środowiskową. Publikowanie deklaracji ma na celu utrzymywanie dialogu z otoczeniem i przedstawienie osiągnięć organizacji w zakresie ochrony środowiska. Pierwszy cykl kończy się zazwyczaj weryfikacją SZŚ przez zewnętrznego, akredytowanego weryfikatora, który zatwierdza deklarację środowiskową organizacji. Zatwierdzenie deklaracji jest podstawą do złożenia wniosku o rejestrację w systemie EMAS. 3.3 Wymagania Rozporządzenia EMAS dotyczące systemu zarządzania środowiskowego W niniejszym podrozdziale przedstawione zostały wymagania dla systemu zarządzania środowiskowego, znajdujące się w Załączniku I-A do Rozporządzenia EMAS. Numeracja podpunktów odpowiada punktom Załącznika I-A. Ponadto organizacja, chcąca uzyskać rejestrację w systemie EMAS, musi spełnić wymagania Załącznika VII do Rozporządzenia EMAS, dotyczące przeglądu środowiskowego oraz Załącznika III zawierającego wymagania dla deklaracji środowiskowej. 9 artykuł 2 lit. e) Rozporządzenia EMAS. 21 22 EMAS Poradnik dla administracji Wstępny przegląd środowiskowy Rozporządzenie EMAS definiuje przegląd środowiskowy jako wstępną kompleksową analizę zagadnień związanych ze środowiskiem i wpływów na środowisko oraz efektów działalności środowiskowej związanej z działalnością organizacji 9. Załącznik VII do Rozporządzenia EMAS zawiera wykaz pięciu kluczowych obszarów, które powinny zostać objęte przeglądem: wymagania ustawowe, wykonawcze i inne, do spełnienia których organizacja się zobowiązała, identyfikacja wszystkich aspektów środowiskowych mających znaczący wpływ na środowisko, opis kryteriów stosowanych do oceny znaczenia wpływu na środowisko, badanie wszystkich istniejących praktyk i procesu zarządzania środowiskowego, ocena informacji zwrotnej z badania wcześniejszych przypadków. I- A.2. Polityka środowiskowa Polityka jest publiczną deklaracją i zobowiązaniem jednostki organizacyjnej do podejmowania działań na rzecz ochrony środowiska. Powinna zostać opracowana przez kadrę kierowniczą. Rozporządzenie określa kilka konkretnych zapisów, które powinny znaleźć się w polityce środowiskowej. Są to zobowiązanie do ciągłego doskonalenia, zapobiegania zanieczyszczeniom oraz spełniania wymagań prawnych i innych w zakresie ochrony środowiska. I-A.3 Planowanie I-A.3.1 Aspekty środowiskowe Aby móc rozwiązywać problemy środowiskowe należy je przedtem zidentyfikować i ocenić. Aspekty środowiskowe to wszelkie zagadnienia związane z oddziaływaniem organizacji na środowisko. Proces identyfikacji aspektów środowiskowych powinien uwzględniać te oddziaływania środowiskowe, które mogą powstać w wyniku typowych i nietypowych (np. zatrzymanie i uruchomienie procesów) warunków działania oraz sytuacji awaryjnych. Ponadto konieczne jest opracowanie i wdrożenie procedury pozwalającej aktualizować informacje dotyczące istotnych aspektów środowiskowych. W praktyce najwięcej trudności sprawia opracowanie metody oceny aspektów środowiskowych, pozwalającej na wyodrębnienie tych aspektów znaczących, które brane są pod uwagę przy budowaniu systemu oraz ustalaniu celów i zadań środowiskowych. Informacje dotyczące identyfikacji i oceny aspektów powinny być dokumentowane i uaktualniane. I-A.3.2 Wymagania prawne i inne Spełnianie wymagań prawnych i innych odnoszących się do działań jednostki jest warunkiem koniecznym dla zarejestrowania organizacji w systemie EMAS. Organizacja musi zdawać sobie sprawę z aktualnych wymagań prawnych i normatywnych związanych z prowadzoną działalnością. Ilość wymagań w zakresie ochrony EMAS 3 Koncepcja systemu zarządzania środowiskowego środowiska wciąż rośnie i dlatego zadanie to wymaga systemowego podejścia. Znajomość obowiązujących wymagań oraz przewidywanych zmian ma zasadnicze znaczenie przy prowadzeniu działalności. Rozporządzenie EMAS wymaga opracowania i wdrożenia procedury zbierania i uaktualniania informacji dotyczących prawa środowiskowego. Ponadto Rozporządzenie EMAS wymaga określenia sposobu identyfikowania wymagań prawnych i innych odnoszących się do określonych wcześniej aspektów środowiskowych. I-A.3.3 Cele, zadania i program(-y) Rozporządzenie EMAS wymaga, aby organizacja przyjęła i udokumentowała cele i zadania środowiskowe. Powinny być one zgodne z polityką środowiskową organizacji i odnosić się do jej znaczących aspektów środowiskowych. Przy ustalaniu celów należy brać pod uwagę m.in.: wymagania prawne i inne, znaczące aspekty środowiskowe, możliwości technologiczne i finansowe, opinie zainteresowanych stron. Rozporządzenie EMAS wymaga również, aby cele i zadania, jeżeli jest to możliwe, były mierzalne i określone ilościowo. Osiąganie celów i realizacja zadań środowiskowych wymaga opracowania szczegółowego planu działania zwanego w Rozporządzeniu EMAS programem. Program ten ma na celu określenie osób odpowiedzialnych za realizację celów i zadań oraz terminów ich wykonania. Program powinien określać także środki (finansowe lub inne) przeznaczone na realizację celów i zadań. I-A.4 Wdrażanie i funkcjonowanie I-A.4.1 Zasoby, role, odpowiedzialność i uprawnienia Najwyższe kierownictwo organizacji ma za zadanie zapewnienie zasobów niezbędnych do wdrożenia, utrzymywania i doskonalenia systemu. Zasoby te obejmują odpowiednią liczbę wykwalifikowanych pracowników, infrastrukturę organizacyjną, dostęp do technologii oraz środki finansowe. Aby system zarządzania środowiskowego był skuteczny, role i odpowiedzialności z nim związane powinny być udokumentowane. Najwyższe kierownictwo organizacji musi powołać pełnomocnika ds. SZŚ. Pełnomocnik ma za zadanie przejąć odpowiedzialność za całokształt funkcjonowania systemu zgodnie z wymaganiami Rozporządzenia oraz przedstawiać najwyższemu kierownictwu sprawozdania dotyczące wyników działalności środowiskowej. I-A.4.2 Kompetencje, szkolenie i świadomość Skuteczny system zarządzania środowiskowego wymaga, aby osoby zaangażowane w działania, które mają lub mogą mieć wpływ na środowisko, posiadały odpowiednie kompetencje. Kompetencje te mogą być wynikiem odpowiedniego wykształcenia, doświadczenia bądź przeszkolenia. Jeżeli pracownicy nie mają wystarczających kompetencji uzyskanych wskutek wykształcenia lub doświadczenia, konieczne jest zidentyfikowanie potrzeb szkoleniowych i przeprowadzenie szkoleń. Rozporządzenie 23 24 EMAS Poradnik dla administracji EMAS wymaga prowadzenia odpowiednich zapisów potwierdzających kompetencje oraz dotyczących przeprowadzonych szkoleń. Organizacja powinna zapewnić, że wszyscy pracownicy zdają sobie sprawę z: wagi zgodności z polityką środowiskową i procedurami oraz wymaganiami systemu zarządzania środowiskowego, znaczących aspektów środowiskowych i związanych z nimi rzeczywistych lub potencjalnych wpływów ich pracy na środowisko, a także korzyści środowiskowych wynikających z poprawy ich działania, ich roli i odpowiedzialności w osiąganiu zgodności z wymaganiami systemu zarządzania środowiskowego, potencjalnych konsekwencji nieprzestrzegania ustalonych procedur. I-A.4.3 Komunikacja Organizacja jest zobowiązana do opracowania i wdrożenia procedury pozwalającej na sprawny przepływ informacji zarówno wewnątrz organizacji jak i z tzw. zainteresowanymi stronami (na zewnątrz organizacji). Procedura komunikacji wewnętrznej powinna zapewniać, że informacje od kierownictwa szybko i sprawnie docierają do wszystkich pracowników, a uwagi i zapytania załogi trafiają do kierownictwa. Należy zdać sobie sprawę z tego, że pracownicy wszystkich szczebli są źródłem bardzo ważnych informacji o szczegółach funkcjonowania organizacji. Należy zapewnić, aby kapitał ten został skutecznie sprzężony z innymi elementami SZŚ. Zainteresowanymi stronami mogą być urzędy, instytucje, służby ochrony środowiska, okoliczni mieszkańcy, grupy ekologiczne, dostawcy, klienci i inni. Elementem komunikacji zewnętrznej wymaganym przez Rozporządzenie EMAS jest deklaracja środowiskowa. Więcej na temat deklaracji znajduje się w rozdziale 4. I-A.4.4 Dokumentacja Dokumentacja systemu zarządzania jest elementem wzbudzającym najwięcej obaw wśród jednostek wdrażających SZŚ. Wymagania Rozporządzenia EMAS są stosunkowo liberalne i skonstruowane w sposób pozwalający unikać zbędnej biurokracji. Celem prowadzenia dokumentacji systemu jest opisanie zasadniczych elementów systemu oraz ułatwienie dostępu do innych związanych dokumentów. Dokumentacja ma za zadanie ułatwiać i porządkować prowadzone działania, a nie stanowić dodatkowe obciążenie dla osób ją prowadzących. Rozporządzenie EMAS wymaga, aby dokumentacja była dostosowana do potrzeb organizacji. Bezwzględnie wymaganymi dokumentami są: polityka środowiskowa, cele i zadania, opis zakresu systemu zarządzania środowiskowego oraz opis głównych elementów systemu zarządzania środowiskowego. Ponadto wymagane są także udokumentowane procedury w obszarach, gdzie ich brak mógłby doprowadzić do niezgodności z polityką środowiskową, celami i zadaniami. Jednostka sama decyduje jakie to obszary. I-A.4.5 Nadzór nad dokumentami Dokumenty systemowe, wymagane przez Rozporządzenie EMAS, muszą być odpowiednio nadzorowane. EMAS 3 Koncepcja systemu zarządzania środowiskowego Należy zapewnić, że: dokumenty mogą być łatwo zlokalizowane; dokumenty są okresowo przeglądane i weryfikowane, gdy jest to konieczne oraz zatwierdzone przez uprawnione osoby; aktualne wersje dokumentów są dostępne na tych stanowiskach, gdzie jest to ważne dla funkcjonowania SZŚ; nieaktualne dokumenty są natychmiast wycofywane ze stosowania; nieaktualne dokumenty przechowywane w celu archiwizacji są odpowiednio oznaczone. Wymagania te mają na celu utrzymanie porządku pozwalającego na łatwe korzystanie z dokumentacji oraz zapobieżenie ewentualnym pomyłkom wywołanym zastosowaniem np. zdezaktualizowanych procedur. I-A.4.6 Sterowanie operacyjne Sterowanie operacyjne polega na prowadzeniu kluczowych działań i procesów (kluczowych z punktu widzenia SZŚ, a więc tych, które są związane ze znaczącymi aspektami środowiskowymi) w warunkach kontrolowanych. Powinno się to odbywać poprzez: wprowadzenie procedur działania, przyjęcie kryteriów oceny wykonywania tych działań, opracowanie procedur działania dla dostawców towarów i usług, jeżeli mogą one ograniczyć negatywne oddziaływanie organizacji na środowisko. Sterowanie operacyjne to z punktu widzenia bezpośredniego oddziaływania na środowisko najważniejszy element systemu zarządzania środowiskowego. Wymagane jest, aby procesy, które mają (lub mogą mieć) znaczący wpływ na środowisko, były prowadzone zgodnie z udokumentowanymi procedurami. I-A4.4.7 Gotowość i reagowanie na awarie Rozporządzenie EMAS wymaga zidentyfikowania wszystkich potencjalnych sytuacji awaryjnych oraz innych sytuacji niebezpiecznych, które mogą spowodować negatywny wpływ na środowisko i odpowiedniego przygotowania się do nich. W wielu organizacjach, na wypadek sytuacji awaryjnych, przygotowane są plany działania. W większości przypadków ograniczają się one do kilku typowych sytuacji i rzadko obejmują sytuacje stwarzające zagrożenie dla środowiska. Rozporządzenie EMAS wymaga posiadania planu awaryjnego. Procedury w zakresie sytuacji awaryjnych powinny określać: zakresy odpowiedzialności i kompetencji do podejmowania działań w sytuacjach awaryjnych; informacje dot. służb ratowniczych; przepływ informacji (zewnętrzny i wewnętrzny); 25 26 EMAS Poradnik dla administracji plany działania (w zależności od sytuacji); informacje dot. materiałów niebezpiecznych; wymagane przeszkolenie pracowników. Jeżeli jest to możliwe, to organizacja powinna okresowo przeprowadzać próbne alarmy. I-A.5 Sprawdzanie I-A.5.1 Monitorowanie i pomiary Monitorowanie i pomiary są niezbędne, aby kontrolować postęp w realizacji celów i zadań środowiskowych oraz zgodność z przepisami prawnymi. Rozporządzenie EMAS wymaga kontrolowania parametrów związanych ze znaczącymi oddziaływaniami na środowisko. Część pomiarów jest wymagana przez przepisy prawne, ale są takie obszary, gdzie oddziaływanie na środowisko jest znaczące, lecz przepisy nie wymagają takich pomiarów. Ten punkt Rozporządzenia EMAS wymaga również, aby stosowane urządzenia pomiarowe były kalibrowane. I-A.5.2 Ocena zgodności Rozporządzenie EMAS wymaga, aby organizacja okresowo prowadziła ocenę zgodności z wymaganiami prawnymi i innymi, które jej dotyczą. Ocena zgodności polega na porównaniu wyników monitorowania oraz pomiarów z wymaganiami prawa dotyczącymi aspektów środowiskowych organizacji. Należy przeprowadzić ocenę zgodności z każdym wymaganiem prawnym, odnoszącym się do aspektów środowiskowych organizacji. I-A.5.3 Niezgodności, działania korygujące i zapobiegawcze Identyfikacja niezgodności oraz związane z tym działania korygujące i zapobiegawcze są bardzo istotnym narzędziem w systemie zarządzania środowiskowego. Badanie niezgodności powinno pozwolić na ustanowienie i udokumentowanie mechanizmu przyczynowo-skutkowego i odpowiedzi na pytanie, co doprowadziło do wystąpienia niezgodności? Badanie niezgodności powinno obejmować: identyfikację przyczyn niezgodności, określenie koniecznych działań korygujących, przeprowadzenie działań zabezpieczających przed powtórnym wystąpieniem niezgodności, zapisanie w procedurach zmian wynikających z działań korygujących. Ani systemy zarządzania środowiskowego, ani operacje i procesy nie są doskonałe. Zawsze istnieje możliwość wykrycia niedoskonałości i możliwości ulepszeń. Rozporządzenie EMAS wymaga opracowania i wdrożenia procedur pozwalających na korygowanie błędów i zapobieganie im w przyszłości. I-A.5.4 Nadzór nad zapisami Zapisy są ewidencją odbywających się w organizacji procesów, szczególnie tych, które są związane z oddziaływaniem na środowisko. W systemie zarządzania EMAS 3 Koncepcja systemu zarządzania środowiskowego środowiskowego może zaistnieć potrzeba prowadzenia wielu zapisów. Rozporządzenie EMAS wymaga bezpośrednio prowadzenia zapisów dotyczących wykształcenia, przeszkolenia i doświadczenia pracowników, przeprowadzonych szkoleń, monitoringu, wzorcowania i sprawdzania urządzeń pomiarowych, wyników oceny zgodności z wymaganiami prawa i innymi, wyników podjętych działań korygujących i zapobiegawczych, wyników audytów wewnętrznych oraz wyników przeglądu zarządzania. Ponadto Rozporządzenie EMAS wymaga prowadzenia zapisów niezbędnych do wykazania zgodności z wymaganiami systemu zarządzania środowiskowego i Rozporządzenia EMAS oraz zapisów określonych przez organizację jako niezbędne do zapewnienia skutecznego planowania, przebiegu i nadzorowania procesów, z którymi są związane jej znaczące aspekty środowiskowe. Rozporządzenie EMAS wymaga również wprowadzenia odpowiedniego systemu nadzoru nad zapisami, który pozwoli na ich identyfikowanie, przechowywanie, zabezpieczanie, wyszukiwanie oraz przechowywanie przez odpowiedni czas a także ich likwidację. I-A.5.5 Audyt wewnętrzny Organizacja ma obowiązek opracować procedury prowadzenia okresowych audytów systemu zarządzania środowiskowego. Celem audytu jest: sprawdzenie, czy działania w zakresie SZŚ są zgodne z założeniami, m.in. wymaganiami Rozporządzenia EMAS, polityką środowiskową, celami i zadaniami, sprawdzenie, czy system został prawidłowo wprowadzony i sprawnie funkcjonuje, tzn. m.in. sprawdzenie, czy działania przebiegają zgodnie z ustalonymi procedurami, dostarczenie kierownictwu informacji dotyczących wyników audytu. Program audytów powinien być uzależniony od wpływu organizacji na środowisko oraz wyników poprzednich audytów. I-A.6 Przegląd zarządzania W odróżnieniu od audytu systemu, przegląd zarządzania, wykonywany przez najwyższe kierownictwo, ma na celu sprawdzenie, czy fundamenty systemu, takie jak polityka środowiskowa oraz zadania i cele środowiskowe, odpowiadają aktualnym potrzebom w świetle zmieniających się warunków wewnętrznych i zewnętrznych oraz zobowiązania do ciągłej poprawy. Rozporządzenie EMAS wymaga, aby wyniki przeglądu były udokumentowane. 3.4 Rozporządzenie EMAS a norma ISO 14001 Organizacje wdrażające SZŚ często zadają pytanie, czy starać się o certyfikat zgodności z normą ISO 14001, czy też o rejestrację w systemie EMAS. Odpowiedź na to pytanie wymaga uwzględniania podstawowych różnic i podobieństw między tymi standardami. Na początek należy stwierdzić, że systemy zarządzania środowiskowego zgodne zarówno z normą ISO 14001 jak i Rozporządzeniem EMAS oparte są na tym samym założeniu: niektóre organizacje są skłonne do podejmowania działań wybiegających poza obowiązki wynikające z przepisów prawa i mają ten sam cel: stałe ograniczanie negatywnego oddziaływania na środowisko poprzez stały nadzór 27 28 EMAS Poradnik dla administracji nad działaniami, usługami i wyrobami związanymi ze znaczącymi aspektami środowiskowymi oraz stawianie i osiąganie realnych celów w tym zakresie. Przed nowelizacją Rozporządzenia EMAS w 2001 r. analizowano różnice wymagań zawartych w obu dokumentach. Obecnie, ze względu na włączenie treści normy ISO 14001 do Rozporządzenia EMAS, można ograniczyć się do identyfikacji dodatkowych wymagań stawianych organizacjom w systemie EMAS. Wdrożenie SZŚ w oparciu o wymagania normy ISO 14001 można więc traktować jako krok w kierunku rejestracji w systemie EMAS. Wiele różnic między Rozporządzeniem EMAS a normą ISO 14001 ma czysto formalny charakter. W praktyce większość systemów opartych na normie ISO 14001 spełnia niemal wszystkie wymagania Rozporządzenia EMAS. Rozporządzenie EMAS w sposób bardziej szczegółowy określa obowiązki dotyczące przeprowadzenia wstępnego przeglądu środowiskowego, metodyki i częstotliwości audytów wewnętrznych, nadzorowania dostawców i podwykonawców oraz zaangażowania pracowników. W praktyce, różnica między Rozporządzeniem EMAS a normą ISO 14001 polega na obowiązku publikowania deklaracji środowiskowej oraz innym podejściu do zgodności z prawem. Ta ostatnia nie wynika zresztą bezpośrednio z wymagań, ale z faktu, że w procedurę rejestracji w systemie EMAS zaangażowane są organy administracji odpowiedzialne za nadzór nad spełnianiem wymagań prawnych. Organy te mają wpływ na decyzje o rejestracji oraz ewentualnym zawieszeniu bądź wykreśleniu z rejestru. W związku z tym organizacje starające się o rejestrację w systemie EMAS przykładają większą wagę do zgodności z prawem, a fakt rejestracji gwarantuje w większym stopniu zgodność z wymaganiami prawnymi. Ponadto udział w systemie EMAS daje organizacjom skuteczne instrumenty promocji: możliwość stosowania logo oraz wpis do wspólnotowego rejestru EMAS. Rejestr ten umożliwia wszystkim zainteresowanym poszukiwanie partnerów spełniających wysokie standardy w zakresie ochrony środowiska. Organizacje, które poddały swój SZŚ certyfikacji na zgodność z normą ISO 14001, starając się o rejestrację w systemie EMAS, nie muszą rozpoczynać przygotowań od zera. Ich system spełnia większość wymagań Rozporządzenia EMAS, a akredytowany weryfikator będzie sprawdzał jedynie dodatkowe elementy nie wymagane przez normę ISO 14001. Organizacja może zastosować krótszą ścieżkę wdrażania i weryfikacji w systemie EMAS, pod warunkiem że certyfikat ISO 14001 został wydany przez jednostkę posiadającą akredytację zaakceptowaną przez Komisję Europejską. Statystyki wskazują, że certyfikacja na zgodność z normą ISO 14001 jest wciąż znacznie bardziej popularna niż rejestracja w systemie EMAS10. Trudno jednoznacznie stwierdzić, w jakim stopniu wpływają na ten stan rzeczy dodatkowe wymagania Rozporządzenia EMAS, a w jakim ograniczona do terenu państw członkowskich UE możliwość stosowania Rozporządzenia EMAS. Biorąc pod uwagę dodatkowe wymagania oraz bardziej szczelny system rejestracji, wydaje się, że rejestracja w systemie EMAS stanowi interesującą alternatywę dla najlepszych organizacji, tj. tych, które chcą osiągnąć więcej niż minimum wymagań określonych w normie ISO 14001. System EMAS oferuje organizacjom także dodatkowe możliwości w zakresie promocji, tj. wpis do unijnego rejestru oraz możliwość korzystania z oficjalnego logo systemu. 10 Liczba wydanych certyfikatów zgodności z ISO 14001 na świecie wynosi ok. 75 tys. z tego na terenie UE - ok. 30 tys. Dane dotyczące rejestracji w systemie EMAS patrz rozdział 1.1. EMAS 4 Komunikacja zewnętrzna i deklaracja środowiskowa 4 Komunikacja zewnętrzna i deklaracja środowiskowa Artykuł 2 Rozporządzenia EMAS przedstawia otwarty dialog ze społeczeństwem i innymi zainteresowanymi stronami oraz dostarczanie informacji o efektach działalności środowiskowej jako jeden z elementów wspierania ciągłego doskonalenia efektów działalności środowiskowej organizacji. Załącznik IB jednoznacznie wymaga od organizacji prowadzenia otwartego dialogu z opinią publiczną i innymi zainteresowanymi stronami. Dialog ten powinien dotyczyć oddziaływania organizacji na środowisko. W związku z tym wymaganiem, można przyjąć, że zarejestrowane organizacje będą informować wojewodów o awariach środowiskowych i innych aspektach swego oddziaływania na środowisko nawet wtedy, gdy nie wynika to bezpośrednio z wymagań prawnych. Ponadto artykuł 3 punkt 2c) Rozporządzenia EMAS wskazuje przygotowanie deklaracji środowiskowej, będącej elementem dialogu ze społeczeństwem, jako warunek rejestracji organizacji. Wymagania dotyczące deklaracji środowiskowej zostały przedstawione w Załączniku III do Rozporządzenia EMAS. Zgodnie z punktem 3.2 Załącznika III do Rozporządzenia EMAS deklaracja powinna zawierać przynajmniej następujące informacje: jasny i jednoznaczny opis organizacji rejestrującej się w ramach EMAS i streszczenie dotyczące jej działań, wyrobów i usług oraz jej związków z organizacjami macierzystymi, politykę środowiskową oraz zwięzły opis SZŚ, opis wszystkich znaczących bezpośrednich i pośrednich aspektów środowiskowych, skutkujących znaczącymi wpływami na środowisko, cele i zadania w odniesieniu do istotnych aspektów środowiskowych i wpływów na środowisko, dane dotyczące efektów działania organizacji w odniesieniu do znaczących wpływów organizacji na środowisko. Dane te mogą uwzględniać (między innymi): emisje do wody, gleby, powietrza, zużycie surowców, energii i wody, 29 30 EMAS Poradnik dla administracji dane liczbowe dotyczące odpadów, dane liczbowe dotyczące czynników uciążliwych typu hałas, zapach, wibracje, światło, ruch uliczny, zagrożenia dla otoczenia, inne oddziaływania na przyrodę, faunę i ekosystem, inne czynniki dotyczące efektów działalności środowiskowej (w odniesieniu do przepisów prawa), nazwisko i numer akredytacji weryfikatora oraz datę zatwierdzenia. Informacje zawarte w deklaracji środowiskowej zgodnie w wymaganiami Rozporządzenia EMAS powinny być: a) prawdziwe i nie wprowadzające w błąd, b) możliwe do zweryfikowania,; c) odpowiadające specyfice organizacji i przedstawione we właściwym kontekście, d) reprezentatywne dla ogólnych efektów działalności środowiskowej organizacj,; e) przedstawione w sposób ograniczający prawdopodobieństwo błędnej interpretacji, f) istotne w odniesieniu do ogólnego wpływu organizacji na środowisko. Uwaga: Stosowanie logo EMAS na deklaracji środowiskowej bez ważnego wpisu do rejestru EMAS jest niedozwolone. Więcej na temat stosowania logo EMAS znajduje się w rozdziale 8. Zgodnie w wymaganiami artykułu 3 punkt 3b) Rozporządzenia EMAS, coroczna aktualizacja i udostępnianie deklaracji środowiskowej jest podstawowym warunkiem utrzymania rejestracji w systemie EMAS. Zgodnie z punktem 3.4. Załącznika III oraz punktem 5.6. Załącznika V do Rozporządzenia EMAS wszystkie aktualizowane informacje środowiskowe muszą być zatwierdzone przez weryfikatora środowiskowego. Na podstawie tych samych punktów obowiązek corocznej aktualizacji deklaracji może nie być stosowany w przypadku małych organizacji11. Zgodnie z Wytycznymi w sprawie weryfikacji, zatwierdzania deklaracji i częstotliwości audytu małe organizacje mogą uaktualniać informacje środowiskowe rzadziej niż raz w roku, chyba, że: z ich działaniami, produktami i usługami związane są poważne zagrożenia środowiskowe, w systemie zarządzania środowiskowego wprowadzono znaczące zmiany, 11 Zgodnie z przepisami obowiązującymi w UE zatrudnienie w średnim przedsiębiorstwie (organizacji) nie może przekraczać 249 osób a roczny obrót 50 mln EUR i/lub wartość całkowitego bilansu rocznego nie przekracza 43 mln EUR. Małe przedsiębiorstwa (organizacje) muszą spełniać łącznie następujące warunki: zatrudnienie do 49 osób, roczny obrót i/lub wartość całkowitego bilansu rocznego nie większy niż 10 milionów EUR. Do mikroprzedsiębiorstw zaliczają się organizacje zatrudniające mniej niż 10 osób, mające obroty nie większe niż 2 mln EUR. Dodatkowym warunkiem dla wszystkich kategorii jest ograniczenie do 25% udziału innych podmiotów w kapitale lub prawie głosu (źródło: Zalecenie Komisji 2003/361/WE z dnia 6 maja 2003 r. dotyczące definicji małych i średnich przedsiębiorstw (Dz. U. L 124 z 20.5.2003). EMAS 4 Komunikacja zewnętrzna i deklaracja środowiskowa z ich działaniami, produktami i usługami związane są ważne wymagania prawne, z ich działaniami, produktami i usługami związane są ważne zagadnienia lokalne. Jeżeli aktualizacja nie następuje co roku, deklaracja środowiskowa powinna się ukazywać co 36 miesięcy. 31 32 EMAS Poradnik dla administracji EMAS 5 Weryfikacja 5 Weryfikacja Weryfikacja stanowi niezależną ocenę działania organizacji oraz informacji zawartych w deklaracji środowiskowej wykonaną przez akredytowanego weryfikatora środowiskowego. Formalną podstawą dla wymagań dotyczących prowadzenia procesu weryfikacji jest artykuł 4 Rozporządzenia EMAS, odnoszący się do systemu akredytacji weryfikatorów oraz Załącznik V, opisujący wymagania w stosunku do systemu akredytacji, procesu weryfikacji oraz zakresów obowiązków i odpowiedzialności weryfikatorów środowiskowych. W Polsce zdecydowano się na akredytację zarówno weryfikatorów instytucjonalnych jak i indywidualnych. Najważniejszą grupą weryfikatorów instytucjonalnych są jednostki certyfikujące, te same, które wydają certyfikaty na zgodność z normą ISO 14001. Weryfikatorzy indywidualni to osoby fizyczne, prowadzące weryfikację samodzielnie bez udziału innych weryfikatorów lub ekspertów technicznych. W przypadku weryfikatorów instytucjonalnych możliwe jest, by decyzja o zatwierdzeniu deklaracji była podejmowana nie bezpośrednio przez weryfikatora prowadzącego weryfikację, ale przez organ wewnętrzny jednostki 12. Nie ma to żadnego znaczenia z punktu widzenia właściwych organów prowadzących proces rejestracji. Wymagania kompetencyjne wobec weryfikatorów indywidualnych i instytucjonalnych są takie same, mają oni również identyczne uprawnienia. Decyzja o dopuszczeniu akredytacji weryfikatorów indywidualnych wynika z przekonania, że ich usługi będą bardziej dostępne dla małych i średnich organizacji. Weryfikacja SZŚ jest usługą komercyjną. Organy rejestrujące powinny uwzględniać ten fakt w trakcie procesu rejestracji, a także przy późniejszej ocenie wniosków o przedłużenie rejestracji. Ze względu na istniejącą relację biznesową między organizacją a weryfikatorem, może zaistnieć sytuacja, w której weryfikator w przypadku ewentualnych wątpliwości co do zasadności rejestracji lub jej przedłużenia będzie stawał raczej po stronie organizacji. Należy zwrócić uwagę, że to właśnie obowiązek sprawdzania przez organy rejestrujące niektórych elementów 12 W takiej sytuacji dopuszczalne jest, że pod deklaracją środowiskową podpisuje się przedstawiciel kierownictwa jednostki a nie weryfikator oceniający organizację. 33 34 EMAS Poradnik dla administracji zgodności (szczególnie z wymaganiami prawnymi) przyczynia się do tego, że rejestracja w systemie EMAS jest postrzegana jako bardziej wymagająca niż certyfikacja na zgodność z normą ISO 14001. W związku z powyższym, z punktu widzenia organów rejestrujących, bardzo istotne jest zbudowanie właściwych relacji z weryfikatorami. Stosunki te powinny być oparte na zaufaniu i wzajemnym uznawaniu swoich kompetencji. Rozporządzenie EMAS stawia weryfikatorom wysokie wymagania kompetencyjne. W ramach uzyskiwania akredytacji muszą oni wykazać się znajomością: zasad działania systemów zarządzania środowiskowego, norm i wytycznych wydanych przez Komisję Europejską, wymagań prawnych, mających zastosowanie do weryfikowanych organizacji, zagadnień środowiskowych związanych z działaniem weryfikowanych organizacji, aspektów technicznych związanych z działaniem weryfikowanych organizacji, zasad funkcjonowania weryfikowanych organizacji, wymagań i metod prowadzenia audytu środowiskowego, metod prowadzenia audytu informacji (dotyczy deklaracji środowiskowej). Można więc założyć, że weryfikatorzy będą doskonale uzupełniać system nadzoru nad organizacjami prowadzony przez organy administracji. Weryfikatorzy nie zastąpią organów ochrony środowiska ani organów kontrolnych. Jednak niewątpliwie ich działania mogą ułatwić pracę administracji, pod warunkiem, że obie strony właściwie zrozumieją swoje role. W przypadku ewidentnych błędów poczynionych przez weryfikatora, organ rejestrujący ma możliwość poinformowania o tym PCA, co w uzasadnionych przypadkach może doprowadzić nawet do zawieszenia lub odebrania akredytacji. Mechanizm ten powinien zapewnić wysoki poziom usług świadczonych przez weryfikatorów. 5.1 Pierwsza weryfikacja Pierwsza weryfikacja składa się typowo z audytu wstępnego oraz audytu zasadniczego. Oba etapy powinny być przeprowadzone na terenie, na którym weryfikowana organizacja prowadzi działalność, chyba że istnieje możliwość uzasadnienia rozwiązania alternatywnego. Rozwiązanie alternatywne dotyczy w zasadzie tylko małych organizacji, w których proporcje między nakładem pracy niezbędnym do przeprowadzenia audytu wstępnego a całego procesu powodują, że dwie wizyty weryfikatora byłyby nieuzasadnione ekonomicznie. W takim przypadku audyt wstępny ograniczy się do przeglądu dokumentacji. Celem audytu wstępnego jest sprawdzenie, czy fundamenty systemu zarządzania środowiskowego są przyjęte we właściwy sposób. Istotnym elementem audytu wstępnego jest przegląd dokumentacji. Weryfikator sprawdza, m.in. czy SZŚ bazuje na trafnej identyfikacji aspektów środowiskowych (czyli czy system zbudowany jest na właściwych podstawach). Jeżeli wyniki audytu wstępnego są pozytywne, weryfikator proponuje termin audytu zasadniczego. Audyt wstępny może zakończyć się również wnioskiem, że SZŚ wymaga EMAS 5 Weryfikacja jeszcze wprowadzenia tak wielu udoskonaleń, ze planowanie audytu zasadniczego jest nieuzasadnione. Zgodnie z wymaganiami zawartymi w Załączniku V do Rozporządzenia EMAS, w ramach audytu zasadniczego weryfikator sprawdza, czy: 1. wstępny przegląd środowiskowy został przeprowadzony i czy spełnił wymagania określone w Załączniku VI, 2. SZŚ spełnia wszystkie wymagania Rozporządzenia EMAS (zgodność z Załącznikiem I), w tym, czy: audyty wewnętrzne i ich wyniki spełniają wymagania określone w Załączniku II (przy pierwszej weryfikacji organizacja powinna wykazać, że w pełni zaplanowała program audytów, i że przynajmniej dziedziny o najbardziej znaczącym wpływie na środowisko zostały już poddane audytom), przeprowadzono przynajmniej jeden przegląd zarządzania na poziomie kierownictwa organizacji 3. deklaracja środowiskowa spełnia wymagania określone w Załączniku III, w tym, czy dane w niej zawarte są rzetelne, wiarygodne i prawidłowe 4. inne informacje podlegające zatwierdzeniu spełniają te same wymagania. Ponadto weryfikator sprawdza skuteczność procedur zapewniających utrzymanie zgodności z wymaganiami prawa oraz (na zasadzie próbkowania) stwierdzi, czy zgodność z tymi wymaganiami jest utrzymywana. Weryfikacja kończy się zatwierdzeniem deklaracji środowiskowej, co stanowi dowód spełnienia wszystkich wymagań i podstawę do złożenia przez organizację wniosku o wpis do rejestru EMAS. Jeżeli którekolwiek z wymagań nie jest spełnione, weryfikator środowiskowy nie zatwierdzi deklaracji środowiskowej, co uniemożliwia rejestrację w systemie. 5.2 Kolejne audyty weryfikacyjne Rozporządzenie EMAS wymaga, aby weryfikator środowiskowy przygotował program audytów weryfikacyjnych, gwarantujący, że wszystkie wymagane obszary są weryfikowane nie rzadziej niż co 36 miesięcy. Jednocześnie organizacja powinna opublikować aktualizację informacji zawartych w deklaracji środowiskowej i poddawać ją zatwierdzeniu przez weryfikatora nie rzadziej niż co 12 miesięcy. Oznacza to w praktyce, że odstępy między kolejnymi wizytami weryfikatora nie powinny przekroczyć 12 miesięcy. Odstępstwa od tej zasady mogą być zastosowane w przypadku małych organizacji13, dla których dopuszczalne jest przeprowadzenie audytu weryfikacyjnego raz na trzy lata, pod warunkiem, że nie wpłynie to negatywnie na funkcjonowanie SZŚ. W praktyce będzie to miało zastosowanie tylko wtedy, gdy na podstawie Wytycznych w sprawie weryfikacji, zatwierdzania deklaracji i częstotliwości audytu weryfikator jednocześnie uzna, że możliwe jest również zmniejszenie częstotliwości publikowania aktualizacji deklaracji środowiskowej14. Jest to możliwe pod warunkiem, że: 13 Patrz przypis 11. 14 Patrz rozdział 4. 35 36 EMAS Poradnik dla administracji z działalnością, produktami lub usługami małych organizacji nie wiąże się poważne zagrożenie dla środowiska, nie miały miejsca znaczące zmiany w systemie zarządzania środowiskowego, z działalnością, produktami lub usługami małych organizacji nie są związane znaczące wymagania prawne, z działaniami, produktami i usługami małych organizacji nie są związane ważne kwestie lokalne. W takim przypadku weryfikator powinien wymagać od organizacji publikowania aktualnej wersji deklaracji nie rzadziej niż raz na 3 lata. Uwaga: Informacja o tym, że kolejne deklaracje będą publikowane rzadziej niż raz do roku, znajduje się we wniosku o wpis organizacji do rejestru. Jeżeli wojewoda nie zgadza się z opinią weryfikatora w tej kwestii, powinien przekazać organizacji informację, że rejestracja nie zostanie przedłużona, jeżeli nie przedstawi ona aktualizacji deklaracji w terminie podstawowym, tj. 12 miesięcy od daty zatwierdzenia aktualnej deklaracji. W przypadku istotnych modyfikacji systemu zarządzania środowiskowego lub innych zmian w działalności organizacji może pojawić się konieczność przeprowadzenia dodatkowych audytów weryfikacyjnych. Mają one zapewnić zachowywanie przez organizacje ciągłości w zakresie zgodności z wymaganiami Rozporządzenia EMAS. Oznacza to, że deklaracje środowiskowe muszą być zatwierdzane tak często, jak są aktualizowane. Uwaga: W przypadku zaistnienia niezgodności, które skutkowały zawieszeniem rejestracji, wojewoda może zażądać od organizacji, aby zwróciła się do weryfikatora o potwierdzenie usunięcia niezgodności. Koszt takiej dodatkowej weryfikacji poniesie organizacja. W trakcie kolejnych audytów weryfikacyjnych weryfikator zwraca szczególną uwagę na te elementy, które nie były całkowicie zgodne z wymaganiami podczas wcześniejszego audytu. Rola weryfikatora nie kończy się na okresowej ocenie zgodności. W związku z tym, że przez zatwierdzenie deklaracji środowiskowej potwierdza on fakt zgodności z prawem i wymaganiami Rozporządzenia EMAS, powinien być informowany przez organizację o zdarzeniach mających wpływ na tę zgodność. Szczegóły procedury weryfikacji i zatwierdzania deklaracji środowiskowej zostały opisane w Poradniku dla weryfikatorów. EMAS 6 Rejestracja 6 Rejestracja W niniejszym rozdziale przedstawiono zadania wojewodów i ministra środowiska, którzy zgodnie z ustawą EMAS, pełnią łącznie zadania właściwej jednostki opisane w artykule 5 Rozporządzenia EMAS. Zgodnie z ust 3. tego artykułu, państwa członkowskie powinny przygotować wytyczne dotyczące zawieszenia i wykreślenia z rejestru organizacji, w tym procedury rozpatrywania uwag zainteresowanych stron dotyczących zarejestrowanych organizacji oraz odmowy, zawieszania lub wycofania rejestracji. Opisane w niniejszym rozdziale zadania i sposoby postępowania wynikają bądź bezpośrednio z Rozporządzenia EMAS bądź z ustawy EMAS i aktów wykonawczych wydanych na jej podstawie. 6.1 Zadania wojewody Wojewodowie pełnią bardzo istotną rolę w systemie EMAS. Ich zadaniem jest: rozpatrywanie wniosków o rejestrację w systemie EMAS, prowadzenie wojewódzkiego rejestru organizacji (w tym podejmowane decyzji o zawieszeniu rejestracji organizacji lub o wykreśleniu organizacji z rejestru), informowanie ministra środowiska o zmianach w rejestrze wojewódzkim. Podstawy procedury rejestracji organizacji w systemie EMAS zostały opisane w artykule 6 Rozporządzenia EMAS. Szczegóły polskiej procedury określono w ustawie EMAS i trzech rozporządzeniach ministra środowiska. Zgodnie z ustawą EMAS kluczową rolę w tym procesie pełnią wojewodowie i działający w ich imieniu pracownicy urzędów wojewódzkich. 6.1.1.Rejestracja organizacji Rejestracja w systemie EMAS jest bezterminowa, ale wymaga od organizacji składania okresowych wniosków wraz z aktualizacją deklaracji środowiskowej. Częstotliwość 37 38 EMAS Poradnik dla administracji składania tych wniosków wynika z częstotliwości, z jaką organizacja aktualizuje deklarację15. Organem rejestrującym jest wojewoda właściwy ze względu na miejsce prowadzenia działalności. W przypadku podmiotu składającego się z kilku obiektów, właściwym organem jest wojewoda właściwy ze względu na siedzibę podmiotu. W większości przypadków właściwość organu nie budzi wątpliwości. Wyjątkiem jest sytuacja, w której o rejestrację będzie starał się urząd wojewódzki. W takim przypadku organem rejestrującym będzie wojewoda wskazany przez ministra środowiska16. Artykuł 6 Rozporządzenia EMAS określa warunki rejestracji organizacji. Ustęp 1 tego artykułu brzmi: 1. Jeśli właściwy organ: otrzymał zatwierdzoną deklarację środowiskową oraz otrzymał od organizacji wypełniony formularz, zawierający przynajmniej informacje wymienione w załączniku VIII, oraz otrzymał jakąkolwiek opłatę rejestracyjną, która może być nałożona na mocy art. 16, oraz uznaje, na podstawie otrzymanych dowodów, w szczególności w drodze postępowania sprawdzającego przeprowadzonego przez właściwy organ wykonawczy dotyczącego przestrzegania przez organizację właściwych przepisów z zakresu ochrony środowiska, że organizacja spełnia wszystkie wymagania niniejszego rozporządzenia, rejestruje on organizację składającą wniosek i nadaje jej numer rejestracyjny. Właściwy organ informuje kierownictwo organizacji, że została ona wpisana do rejestru. Na podstawie powyższego zapisu Rozporządzenia warunkiem rozpoczęcia procesu rejestracji jest złożenie wniosku o rejestrację wraz z zatwierdzoną deklaracją środowiskową. Wzór wniosku został określony w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 23 kwietnia 2004 r. w sprawie zakresu danych, które zawiera rejestr wojewódzki oraz wzoru wniosku o rejestrację organizacji w rejestrze wojewódzkim. Zgodnie z ustawą z dnia 9 września 2000 r. o opłacie skarbowej, wniosek powinien być opatrzony znakiem opłaty skarbowej należnej od podania i załączników. Przebieg postępowania w sprawie rejestracji organizacji w systemie EMAS można sprowadzić do 4 podstawowych kroków. 15 Obowiązek opublikowania aktualizacji deklaracji powstaje w terminie 12 miesięcy od zatwierdzenia wcześniejszej deklaracji. W szczególnych przypadkach (małe organizacje) weryfikator może podjąć decyzję o wydłużeniu tego okresu do 36 miesięcy. Termin publikacji kolejnej deklaracji jest wpisywany do wniosku o rejestrację. 16 Takie podejście wskazane zostało przez Ministerstwo Środowiska. Obowiązujące przepisy nie przewidują takiej sytuacji. EMAS 6 Rejestracja Krok 1 Po otrzymaniu wniosku, wojewoda poddaje go (wraz z załączoną deklaracją środowiskową) analizie formalnej. W ramach oceny formalnej wojewoda sprawdza czy: 1. wniosek jest kompletny, tj. zgodny z wymaganym wzorem, 2. załączona do wniosku deklaracja środowiskowa jest aktualna i została zatwierdzona przez akredytowanego weryfikatora (posiada numer akredytacji), 3. dane dotyczące zakresu rejestracji oraz aspektów środowiskowych zawarte w deklaracji są spójne z danymi podanymi we wniosku, 4. naliczona została odpowiednia opłata rejestracyjna. Ad.1. Wszystkie wymagane we wzorze informacje powinny być podane w sposób wyczerpujący. Należy zwrócić uwagę na datę wydania kolejnej deklaracji środowiskowej. Termin dłuższy niż rok (maksymalnie 3 lata) od daty zatwierdzenia aktualnej deklaracji jest dopuszczalny wyłącznie dla małych organizacji, pod warunkiem, że nie nastąpią zmiany rodzące konieczność aktualizacji. Wojewoda może nie wyrazić zgody na aktualizowanie deklaracji rzadziej niż co 12 miesięcy. Ad.2. Zgodnie z punktem 3.2.g) Załącznika III do Rozporządzenia EMAS weryfikator powinien opatrzyć zatwierdzoną deklarację środowiskową swoim nazwiskiem i numerem akredytacji oraz datą zatwierdzenia. Dane te stanowią dla wojewody podstawę do sprawdzenia uprawnień weryfikatora. Przed pierwszą rejestracją obowiązuje analogiczna zasada dotycząca aktualności deklaracji jak w stosunku do organizacji już zarejestrowanych. Należy przyjąć, że deklaracja zatwierdzona wcześniej niż 12 miesięcy przed złożeniem wniosku nie spełnia tego warunku. Ad.3. Należy pamiętać, że zatwierdzenie deklaracji środowiskowej jest jednym z podstawowych obowiązków weryfikatora środowiskowego. W związku z tym, sprawdzenie zawartości deklaracji przez wojewodę jest czynnością dodatkową, nie wymaganą wprost przez Rozporządzenie EMAS. W polskiej procedurze nie przewiduje się udziału akredytowanego weryfikatora w opracowaniu wniosku. Może się więc zdarzyć, że organizacja poda w nim informacje niezgodne ze stanem stwierdzonym przez weryfikatora, np. poszerzy zakres wnioskowany do rejestracji w stosunku do zakresu weryfikacji. Dlatego wojewoda powinien się upewnić, że nie ma rozbieżności między zakresami określonymi we wniosku i deklaracji. Ponadto wojewoda może dysponować dodatkowymi informacjami na temat organizacji wnioskującej o rejestrację, np. w zakresie sytuacji awaryjnych lub zgodności z wymaganiami prawa. Jeżeli organizacja pominęła w deklaracji tę istotną dla zainteresowanych stron informację, wojewoda może się zwrócić o organizacji o uzupełnienie deklaracji. Na tym etapie wojewoda powinien również upewnić się, czy podmiot starający się o rejestrację spełnia wymagania dotyczące organizacji. Ma to szczególne znaczenie w przypadku wniosku o rejestrację podmiotu mniejszego niż obiekt. Szczegółowe informacje w tej kwestii można znaleźć w rozdziale 7. 39 40 EMAS Poradnik dla administracji Uwaga: Ostateczne zdanie, czy podmiot wnioskujący o rejestrację spełnia wymagania dotyczące organizacji, należy do wojewody. Dla uniknięcia ryzyka, że weryfikator i wojewoda będą mieli odmienne zdanie w tej kwestii, zaleca się, aby weryfikator lub organizacja uzgodniły możliwość rejestracji części obiektu przed przystąpieniem do weryfikacji. Ad. 4. Podstawą do naliczenia opłaty jest ustawa EMAS oraz Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 23 kwietnia 2004 r. w sprawie współczynników różnicujących wysokość opłaty rejestracyjnej w krajowym systemie ekozarządzania i audytu (EMAS). Ustalenie właściwej wysokości opłaty rejestracyjnej na tym etapie pozwala wyeliminować kłopotliwe pomyłki i ewentualną konieczność zwrotu nadpłaty. Ze względów praktycznych zaleca się, aby wojewodowie informowali na jak najwcześniejszym etapie kontaktów z organizacją, że opłata rejestracyjna jest pobierana za wpis do rejestru a, nie za rozpatrzenie wniosku. Weryfikacja wysokości opłaty zawartej we wniosku opiera się na informacji o wielkości zatrudnienia i klasyfikacji działalności podanych we wniosku. W przypadku, gdy wniosek nie jest kompletny lub występują w nim błędy, wojewoda wzywa organizację do złożenia wyjaśnień lub uzupełnienia wniosku. W przypadku nieusunięcia braków wniosek o rejestrację pozostanie bez rozpatrzenia. Krok 2 Kolejnym etapem postępowania jest sprawdzenie statusu weryfikatora. W przypadku weryfikatora akredytowanego w Polsce, wojewoda sprawdza w rejestrze prowadzonym przez ministra środowiska, czy akredytacja jest aktualna i czy jej zakres pokrywa się z zakresem działalności podanej we wniosku o rejestrację. W przypadku weryfikatora akredytowanego w innym kraju członkowskim, te same dane wojewoda sprawdza w rejestrze prowadzonym przez Komisję Europejską17. Ponadto wojewoda powinien sprawdzić, czy weryfikator zagraniczny dopełnił obowiązku poinformowania PCA o planowanej weryfikacji i czy PCA nie ma zastrzeżeń do jego kompetencji18. Uwaga: W przypadku ujawnienia, że weryfikator podjął się weryfikacji bez aktualnej akredytacji, kiedy zakres jego akredytacji nie odpowiada zakresowi działalności organizacji lub też przeprowadził weryfikację bez dokonania zgłoszenia (dot. Weryfikatora zagranicznego), wojewoda powinien poinformować o tym fakcie PCA. W takiej sytuacji PCA może zastosować wobec weryfikatora odpowiednie sankcje. W przypadku, gdy akredytacja nie jest aktualna lub jej zakres nie pokrywa się z zakresem rejestrowanej działalności, wojewoda odmawia rejestracji. 17 Rejestr jest dostępny na stronie: http://europa.eu.int/comm/environment/emas/tools/contacts/verifiers_en.htm. 18 Informacja o zgłoszeniu przez weryfikatora zamiaru prowadzenia weryfikacji na terenie Polski będzie dostępna w systemie informatycznym opracowanym na potrzeby systemu EMAS. 19 Organizacje zarejestrowane w systemie EMAS powinny działać w zgodzie z wszelkimi wymaganiami określonymi w ustawach, aktach wykonawczych, aktach prawa miejscowego a także decyzjach administracyjnych dotyczących ich aspektów środowiskowych. Zakres wymagań prawnych zależy od specyfiki organizacji. EMAS 6 Rejestracja Krok 3 W trzecim etapie wojewoda sprawdza, czy organizacja działa zgodnie z prawem19. Zgodnie z artykułem 6 punkt 1.4. Rozporządzenia EMAS, polega to na zwróceniu się do "właściwego organu wykonawczego" celem uzyskania dowodu "przestrzegania przez organizację właściwych przepisów z zakresu ochrony środowiska". Uwaga: Ustawa EMAS nie transponuje terminu "właściwy organ wykonawczy" do polskich warunków. Należy przyjąć, że za określeniem tym kryją się wszystkie organy, które mogą dysponować informacjami na temat zgodności działań organizacji z wymaganiami prawa. Należą do nich w szczególności: wojewódzki inspektor ochrony środowiska, marszałek województwa, starosta oraz wójt burmistrz/prezydent właściwi ze względu na miejsce prowadzenia działalności. Wojewoda powinien zwrócić się do właściwego organu wykonawczego na piśmie z prośbą o opinię dotyczącą zgodności z wymaganiami prawnymi w zakresie ochrony środowiska. Podstawą prawną do zwrócenia się wojewody do organów wykonawczych jest bezpośrednio artykuł 6 punkt 1 Rozporządzenia EMAS. Uwaga: W przypadku organizacji działającej na terenie kilku województw wnioskującej o rejestrację pod jednym numerem, wojewoda właściwy ze względu na siedzibę organizacji zwraca się o opinie do wojewodów, na terenie których działają wszystkie obiekty mające zostać objęte rejestracją. Wojewodowie występują o opinię do właściwych organów wykonawczych wg procedury opisanej wyżej i przekazują je wojewodzie, do którego złożono wniosek o rejestrację. W pismach kierowanych do "organów wykonawczych" wojewoda powinien określić termin, w jakim spodziewa się przekazania informacji, a także poinformować o tym, że brak odpowiedzi uzna za brak zastrzeżeń. Uwaga: Jeżeli okoliczności świadczą o tym, że niezgodność z wymaganiami prawnymi występowała już w trakcie weryfikacji, może to świadczyć o niewystarczających kwalifikacjach weryfikatora. W takiej sytuacji wojewoda powinien rozważyć zasadność poinformowania o tym PCA, które w ramach nadzoru nad weryfikatorami powinno sprawdzić zasadność tej opinii. W przypadku stwierdzenia rażących błędów w prowadzaniu weryfikacji, PCA może podjąć decyzję o zawieszeniu lub odebraniu akredytacji weryfikatora. W przypadku stwierdzenia, na podstawie zebranych dowodów, niezgodności z wymaganiami prawa, wojewoda odmawia rejestracji. Krok 4 Jeżeli wszystkie wcześniejsze etapy analizy wskazują na pozytywny wynik oceny, wojewoda informuje organizację o pozytywnym rozpatrzeniu wniosku oraz wzywa do wniesienia opłaty rejestracyjnej. Jednocześnie powinien poinformować organizację, że brak wniesienia opłaty będzie skutkować wstrzymaniem procesu rejestracji. Opłata rejestracyjna, zgodnie z artykułem 4 ust. 1 ustawy EMAS, pobierana jest za wpis do rejestru, a nie za rozpatrzenie wniosku. Pobranie opłaty wcześniej, w sytuacji, kiedy wojewoda odmawia rejestracji, powodowałoby konieczność zwrotu opłaty rejestracyjnej. 41 42 EMAS Poradnik dla administracji Zgodnie z artykułem 4 ust. 2 ustawy EMAS, po otrzymaniu odpowiedniej opłaty rejestracyjnej, wojewoda wpisuje organizację do rejestru wojewódzkiego, nadając organizacji trzycyfrowy numer rejestracyjny (wg kolejności wpisu do rejestru). Wpis do rejestru wojewódzkiego jest czynnością materialno-techniczną. Po dokonaniu wpisu wojewoda informuje na piśmie organizację o numerze, jakim została oznaczona oraz przekazuje ministrowi środowiska informację o wpisaniu organizacji do tego rejestru oraz jej numer. Po dokonaniu wpisu do rejestru wojewódzkiego, wojewoda podaje również do publicznej wiadomości informację o umieszczeniu w tym rejestrze deklaracji środowiskowej organizacji. Wojewoda powinien udostępniać zainteresowanym zatwierdzoną deklarację środowiskową na podstawie artykułu 19 ustawy POŚ. 6.1.2. Zawieszenie rejestracji Podstawową sankcją dla organizacji wpisanej do rejestru EMAS za nie spełnianie wymagań jest zawieszenie lub wykreślenie z rejestru. Artykuł 5 punkt 3 Rozporządzenia EMAS nakłada na państwa członkowskie UE obowiązek przyjęcia krajowych wytycznych dotyczących zawieszenia i wykreślenia z rejestru organizacji. Rozporządzenie EMAS nie określa szczegółowo, w jakiej sytuacji organizacja powinna być zawieszona, a w jakiej wykreślona z rejestru. W polskich warunkach decyzję w tej kwestii podejmuje indywidualnie właściwy wojewoda. Zawieszenie rejestracji oznacza, że nie może ona korzystać z uprawnień wynikających z faktu rejestracji. W praktyce oznacza to, że nie może posługiwać się logo EMAS. Generalnie należy przyjąć, że organizacja może zostać zawieszona, jeżeli niezgodność z wymaganiami ma charakter przejściowy i organizacja przedstawi wiarygodny plan działań korygujących, którego realizacja nie przekroczy 6 miesięcy. Można zidentyfikować 3 podstawowe, niezależne od siebie, przesłanki do zawieszenia rejestracji organizacji: 1. uzyskanie informacji o niezgodnym z prawem działaniu organizacji, 2. uzyskanie informacji od PCA o niewłaściwie przeprowadzonej weryfikacji, 3. uzyskanie informacji od weryfikatora o znacznych niezgodnościach z wymaganiami Rozporządzenia EMAS. Ad.1. Informacja o niezgodności z prawem może pochodzić np. od weryfikatora, wojewódzkiego inspektora ochrony środowiska, od innego organu administracji lub od innych osób lub podmiotów. Po otrzymaniu takiej informacji, wojewoda przeprowadza konsultacje z zainteresowanymi stronami mające na celu wyjaśnienie otrzymanych informacji. W konsultacjach uczestniczy przede wszystkim organizacja oraz osoby, podmioty lub instytucje, które przekazały informację o niezgodności z prawem. Generalnie za niezgodność z prawem uznaje się: prowadzenie działalności bez wymaganych prawem pozwoleń i zgłoszeń (inwentaryzacji), przekroczenie wymogów pozwoleń, zezwoleń, przekroczenie standardów, EMAS 6 Rejestracja Rysunek 3. Schemat procedury rejestracji organizacji w systemie EMAS 43 44 EMAS Poradnik dla administracji O wystąpieniu niezgodności może świadczyć: sankcje nałożone przez WIOŚ, prawomocny wyrok sądu w sprawie związanej z ochroną środowiska. Nie oznacza to jednak, że w każdym przypadku wystąpienie takiej sytuacji powinno skutkować zawieszeniem rejestracji bądź wykreśleniem z rejestru. W przypadku sytuacji awaryjnej decyzja20 o zawieszeniu rejestracji powinna uwzględniać takie okoliczności, jak: skutek dla środowiska, przewidywalność awarii, wcześniejsze zdarzenia oraz reakcję organizacji na zdarzenie. Więcej szczegółów na ten temat można znaleźć w rozdziale 7. Jeżeli w wyniku konsultacji, wojewoda uzna, że informacja o niezgodności z prawem jest nieuzasadniona lub (w wyjątkowych przypadkach) nie powinna skutkować zawieszeniem rejestracji organizacji, informuje zainteresowanych o odrzuceniu skargi. Wojewoda powinien podejmować działania wyjaśniające nie tylko w przypadku formalnego wpłynięcia skargi, ale również w sytuacji, gdy wszedł w posiadanie wiarygodnych informacji o niezgodności z dowolnych źródeł. Jeżeli informacja ma wpływ na rejestrację, wojewoda analizuje, czy możliwe jest zakończenie działań korygujących w okresie 6 miesięcy. W tym celu może on zasięgnąć opinii weryfikatora lub organu stwierdzającego niezgodność. Jeżeli działania korygujące są możliwe, to wojewoda zawiesza organizację na określony czas, lecz nie dłużej niż na 6 miesięcy, a następnie informuje o zawieszeniu ministra środowiska oraz organizację o przyczynach zawieszenia i wzywa ją do przeprowadzenia działań korygujących. Jeżeli z uzyskanych informacji wynika, że niezgodność ma charakter długotrwały (tj. brak możliwości jej usunięcia w ciągu 6 miesięcy), wojewoda powinien wykreślić organizację z rejestru21. W przypadku zawieszenia, rejestracja organizacji może być przywrócona na podstawie dowodów wprowadzenia skutecznych działań korygujących. Po wprowadzeniu działań korygujących, organizacja informuje wojewodę, który ocenia skuteczność ich przeprowadzenia. Potwierdzeniem skutecznego wprowadzenia działań korygujących może być: potwierdzenie zgodności ze strony akredytowanego weryfikatora, informacja od marszałka województwa o wniesieniu zaległych opłat i kopie sprawozdań, informacja od WIOŚ o usunięciu przyczyny przekroczeń standardów oraz decyzji o wstrzymaniu naliczania kar, informacja od starosty o uzyskaniu wymaganych pozwoleń, informacja od wójta/burmistrza/prezydenta o dokonaniu wymaganych zgłoszeń lub zaprzestaniu uciążliwej działalności, informacja od PCA o prawidłowym przeprowadzeniu weryfikacji. 20 Nie oznacza to decyzji administracyjnej w rozumieniu Kodeksu postępowania administracyjnego. 21 Patrz p. 6.1.3. EMAS 6 Rejestracja W przypadku skutecznego wprowadzenia działań korygujących wojewoda przywraca rejestrację i informuje o tym ministra środowiska. Skuteczne wprowadzenie działań korygujących obejmuje również terminowość ich wprowadzenia. Ad. 2. PCA prowadzi nadzór nad weryfikatorami środowiskowymi. W wyniku analizy sprawozdania z weryfikacji bądź innych przesłanek może negatywnie ocenić wykonaną weryfikację. W takiej sytuacji PCA powiadamia o tym weryfikatora, organizację oraz wojewodę, który dokonał wpisu organizacji do rejestru. Wojewoda zawiesza rejestrację do momentu uzyskania informacji od PCA, że braki w procedurze weryfikacji zostały uzupełnione lub do czasu przedstawienia przez organizację dowodów przeprowadzenia weryfikacji przez innego akredytowanego weryfikatora. Okres zawieszenia rejestracji nie może przekroczyć 6 miesięcy. Ad. 3. Informacja od weryfikatora dotycząca trwałych niezgodności w SZŚ jest odpowiednikiem sytuacji, w której jednostka certyfikująca odmawia przedłużenia ważności certyfikatu lub odbiera certyfikat zgodności z normą ISO 14001. W praktyce taka sytuacja może wystąpić przy kolejnej weryfikacji, a szczególnie w przypadku, kiedy organizacja nie wprowadzi działań korygujących uzgodnionych z weryfikatorem. Weryfikator może zatwierdzić deklarację środowiskową, jeżeli w trakcie audytu weryfikacyjnego zidentyfikowane zostaną tzw. małe niezgodności, a organizacja zobowiąże się do wprowadzenia działań korygujących w określonym terminie. Weryfikator powinien poinformować wojewodę o niezgodnościach, których usunięcie nie jest możliwe w terminie 6 miesięcy od dnia ich zidentyfikowania. Ocena możliwości usunięcia niezgodności należy do weryfikatora. 6.1.3. Wykreślenie z rejestru Wykreślenie z rejestru jest najdalej idącą sankcją za niespełnianie wymagań EMAS. Wykreślenie może nastąpić, jeżeli: zidentyfikowane niezgodności mają charakter długotrwały i nie istnieją szanse usunięcia ich w okresie 6 miesięcy od dnia, w którym zostały zidentyfikowane, rejestracja organizacji została zawieszona, a organizacja nie zdołała przedstawić dowodów przeprowadzenia działań korygujących w zakładanym terminie, organizacja nie dostarczyła w terminie 3 miesięcy od daty zaistnienia takiego obowiązku 22 zatwierdzonej aktualizacji deklaracji środowiskowej wraz z formularzem wniosku. Wykreślenie z rejestru powoduje sankcje identyczne do wymienionych w przypadku zawieszenia, z tym że, dokonanie ponownego wpisu do rejestru wymaga przejścia całej procedury weryfikacji i rejestracji. 6.1.4. Przedłużenie rejestracji Przedłużenie rejestracji odbywa się na wniosek organizacji. Wzór wniosku jest identyczny jak w przypadku pierwszej rejestracji. Do wniosku organizacja powinna dołączyć zatwierdzoną aktualizację deklaracji środowiskowej 23. Postępowanie wojewody po złożeniu wniosku o przedłużenie rejestracji jest analogiczne do postępowania w przypadku pierwszej rejestracji. 22 Patrz przypis 14. 23 Nie rzadziej niż raz na 3 lata, organizacja powinna przygotować pełną wersję deklaracji środowiskowej. 45 46 EMAS Poradnik dla administracji Uwaga: Procedura przedłużania rejestracji w Polsce zakłada, że wojewoda, po każdym złożeniu wniosku przez organizację (na ogół co 12 miesięcy), zwraca się do "organów wykonawczych24" z zapytaniem dotyczącym stanu zgodności z prawem. Ponadto procedura zakłada, że wojewoda z trzymiesięcznym wyprzedzeniem informuje na piśmie organizację o upływającym terminie przedłużenia rejestracji. Rysunek 4. Schemat procedury zawieszania rejestracji oraz wykreślania organizacji z rejestru EMAS 24 Patrz uwaga w p. 6.1. "krok 3". EMAS 6 Rejestracja 6.1.5. Rejestr wojewódzki Wojewodowie prowadzą wojewódzkie rejestry organizacji zarejestrowanych w systemie EMAS. Rejestr wojewódzki składa się z czterech list25: 1. lista organizacji aktualnie zarejestrowanych mających siedzibę na obszarze województwa, obejmująca następujące informacje: a) nazwę, b) siedzibę i adres, c) datę rejestracji, d) datę ostatniej weryfikacji, e) numer w rejestrze wojewódzkim, f) informacje o miejscu/miejscach udostępnienia deklaracji środowiskowej; 2. lista organizacji, które po raz pierwszy złożyły wniosek o rejestrację i oczekują na wpis do rejestru wojewódzkiego; 3. lista organizacji, których rejestracja została zawieszona (z podaniem przyczyn zawieszenia), 4. lista organizacji, które wykreślono z rejestru wojewódzkiego (z podaniem powodów skreślenia). 6.1.6. Przekazywanie informacji ministrowi środowiska Wojewoda jest zobowiązany bezzwłocznie (tj. nie później niż w terminie 7 dni od zdarzenia) poinformować pisemnie ministra środowiska o wpisaniu organizacji do rejestru wojewódzkiego, a także o zawieszeniu bądź wykreśleniu organizacji z rejestru. Poza bieżącym przekazywaniem informacji wojewoda do 31 stycznia każdego roku jest zobowiązany przekazać ministrowi środowiska zbiorcze zestawienia wg stanu na dzień 31 grudnia poprzedniego roku. Zestawienia te obejmują dane z 4 list składających się na rejestr wojewódzki. Dane te powinny być przekazane w formie pisemnej i elektronicznej. Wzory dokumentów przekazywanych przez wojewodów ministrowi środowiska zostały określone w Załączniku 2. do Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 23 kwietnia 2004 r. w sprawie wzoru wniosku o wpis podmiotu do rejestru weryfikatorów środowiskowych oraz wzorów dokumentów, formy, częstotliwości i terminów przekazywania informacji z rejestru wojewódzkiego do rejestru krajowego 26. Rozporządzenie nie określa formatu danych przekazywanych ministrowi. 6.2 Zadania ministra środowiska Rola ministra środowiska w polskim systemie EMAS ma charakter nadzorczy. Do zadań ministra środowiska należy: prowadzenie rejestru krajowego organizacji zarejestrowanych w systemie ekozarządzania i audytu (artykuł 3 ust. 1 ustawy EMAS), 25 § 2, Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 23 kwietnia 2004 r. w sprawie zakresu danych, które zawiera rejestr wojewódzki, oraz wzoru wniosku o rejestrację organizacji w rejestrze wojewódzkim. 26 Dz. U. Nr 94, poz. 930. 47 48 EMAS Poradnik dla administracji prowadzenie rejestru akredytowanych weryfikatorów (artykuł 3 ust. 4 ustawy EMAS), publikowanie danych zawartych w obu rejestrach (artykuł 3 ust. 6 ustawy EMAS), informowanie Komisji Europejską o zmianach w rejestrze (artykuł 7 punkty 1 i 2 Rozporządzenia EMAS). 6.2.1 Rejestr organizacji Rejestr krajowy jest prowadzony na podstawie danych przekazywanych przez wojewodów. Powinien on zawierać następujące informacje: 1) numer w rejestrze krajowym, który składa się z: oznaczenia "PL", oznaczenia województwa, poziomej kreski oraz trzycyfrowego numeru nadanego przez wojewodę27, 2) nazwa organizacji, 3) siedziba i adres, 4) data rejestracji, 5) data weryfikacji, 6) uwagi dotyczące zawieszenia wpisu do rejestru wojewódzkiego. Uwaga: Oznaczenia województw wg Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 13 lipca 2000 r. w sprawie wprowadzenia Nomenklatury Jednostek Terytorialnych do Celów Statystycznych (NTS) (Dz. U. Nr 58, poz. 685) są następujące: Dolnośląskie - 2.02, Kujawsko-Pomorskie - 2.04, Lubelskie - 2.06, Lubuskie 2.08, Łódzkie - 2.10, Małopolskie - 2.12, Mazowieckie - 2.14, Opolskie - 2.16, Podkarpackie - 2.18, Podlaskie - 2.20, Pomorskie - 2.22, Śląskie - 2.24, Świętokrzyskie - 2.26, Warmińsko-Mazurskie - 2.28, Wielkopolskie - 2.30, Zachodniopomorskie - 2.32. Uwaga: Po dokonaniu wpisu w rejestrze krajowym organizacji, minister środowiska informuje na piśmie organizację o nadanym numerze. Dopiero wtedy organizacja może oznaczyć deklarację logo EMAS i stosować logo do celów promocyjnych (logo można stosować wyłącznie z numerem rejestracji). 6.2.2 Rejestr akredytowanych weryfikatorów Minister środowiska prowadzi rejestr akredytowanych weryfikatorów. Wpisu do rejestru dokonuje się na podstawie wniosku, którego wzór określono w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 23 kwietnia 2004 r. w sprawie wzoru wniosku o wpis podmiotu do rejestru weryfikatorów środowiskowych oraz wzorów dokumentów, formy, częstotliwości i terminów przekazywania informacji z rejestru wojewódzkiego do rejestru krajowego. Akredytowany weryfikator (instytucja lub osoba fizyczna) powinien załączyć do wniosku certyfikat akredytacji wydany przez Polskie Centrum Akredytacji. PCA opublikowało Program akredytacji weryfikatorów środowiskowych, na podstawie którego oceniane są kwalifikacje kandydatów na weryfikatorów. 27 Ministerstwo Środowiska przygotowuje zmianę systemu numeracji w rejestrze krajowym EMAS. Numer zostanie uzupełniony o końcówkę "-X", gdzie X oznacza kolejny numer organizacji w rejestrze krajowym. EMAS 6 Rejestracja Rejestr akredytowanych weryfikatorów zawiera następujące dane: 1) numer akredytacji, 2) nazwę oraz siedzibę i adres albo imię i nazwisko oraz miejsce zamieszkania i adres, 3) zakres akredytacji, 4) datę uzyskania akredytacji, 5) daty potwierdzeń utrzymania akredytacji. Zakres akredytacji oznacza kody działalności (wg PKD lub NACE), do weryfikacji których weryfikator jest uprawniony. 6.2.3 Publikowanie informacji Stan rejestru krajowego organizacji oraz akredytowanych weryfikatorów na dzień 31 grudnia każdego roku jest ogłaszany przez ministra środowiska w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej "Monitor Polski" w terminie do 31 marca roku następnego. Ponadto minister jest zobowiązany do ogłaszania comiesięcznych zmian w rejestrze krajowym. Minister przekazuje Komisji Europejskiej co miesiąc informacje o zmianach w obu rejestrach. Informacje te są podstawą do aktualizacji rejestrów europejskich publikowanych przez KE. Rysunek 5. Zadania ministra środowiska w systemie EMAS 49 50 EMAS Poradnik dla administracji EMAS 7 Rejestracja w systemie EMAS a zgodność z wymaganiami prawnymi 7 Rejestracja w systemie EMAS a zgodność z wymaganiami prawnymi Praktyka wskazuje, że weryfikatorzy EMAS przykładają większą wagę do zagadnienia zgodności z wymaganiami prawnymi niż audytorzy ISO 14001. Jak się okazuje, nie wynika to z różnicy wymagań między Rozporządzeniem EMAS a normą ISO 14001 a z faktu, że w ramach procedury rejestracji organ rejestrujący po raz kolejny sprawdza zgodność działań organizacji w wymaganiami prawnymi. Jest to szczególnie widoczne w państwach, w których rolę organu rejestrującego pełnią organy administracji (w tym w Polsce). W praktyce okazuje się, że norma ISO 14001 wymaga takiego stopnia zgodności z prawem, jaki jest akceptowany przez Komitety Techniczne jednostek certyfikujących (na co mają wpływ interpretacje i wytyczne jednostek akredytujących), a Rozporządzenie EMAS wymaga takiego stopnia zgodności z prawem, jaki jest akceptowany przez administrację ochrony środowiska. Zgodnie z artykułem 6 Rozporządzenia EMAS warunkiem wpisania organizacji do rejestru jest uzyskanie przekonania, że organizacja spełnia wymagania prawne w zakresie ochrony środowiska. Założenie to, słuszne co do zasady, nie zawsze jest możliwe do zastosowania. Przepisy prawa ochrony środowiska często bywają różnie interpretowane. Czasem konieczne jest odniesienie się do przepisów Wspólnoty Europejskiej, na podstawie których wprowadzono dane przepisy w Polsce. Poza tym niezgodności z prawem mogą mieć różną wagę i nie zawsze wynikać z winy organizacji. Ścisłe przestrzeganie tej zasady w odniesieniu do pierwszej rejestracji wydaje się właściwe, jednak ze względu na konsekwencje, jakie płyną z faktu zawieszenia rejestracji bądź wykreślenia z rejestru, w przypadku organizacji zarejestrowanych literalne stosowanie tej zasady może okazać się trudne, a w niektórych przypadkach nawet szkodliwe. W związku z tym, że weryfikatorzy muszą stosować kryteria oceny zgodności z prawem tożsame z kryteriami stosowanymi przez administrację istotne jest, aby administracja ochrony środowiska dała weryfikatorom jednoznaczną informację, jakie niezgodności będzie traktować jako dyskwalifikujące przy rejestracji w systemie EMAS. Niniejszy rozdział stanowi próbę ujednolicenia podejścia do zagadnienia zgodności z wymaganiami prawnymi pomiędzy weryfikatorami EMAS a administracją ochrony środowiska w Polsce. Brak takiego porozumienia może spowodować, że weryfikatorzy 51 52 EMAS Poradnik dla administracji będą każdą drobną niezgodność traktować jako absolutnie nie do zaakceptowania, co może doprowadzić do tego, że system zarządzania zgodny z Rozporządzeniem EMAS będzie postrzegany jako system zbyt trudny do stosowania. 7.1 Na jakim etapie następuje rozpatrywanie niezgodności z prawem? Jak wynika z opisanych wcześniej procedur, informacja o niezgodnym z prawem działaniu organizacji może dotyczyć organizacji starającej się o rejestrację lub organizacji wcześniej zarejestrowanej. W przypadku pierwszej rejestracji, po otrzymaniu zatwierdzonej deklaracji środowiskowej, wojewoda komunikuje się z "organami wykonawczymi"28 (WIOŚ, marszałek województwa, starosta, wójt/burmistrz/prezydent miasta), w celu upewnienia się, że organizacja na pewno nie ma żadnych problemów w kwestii zgodności z przepisami ochrony środowiska. Każdy z tych organów może przedstawić wojewodzie informację, że organizacja nie spełnia wszystkich wymagań prawnych. W dalszych rozważaniach posłużono się przykładem WIOŚ, ale może to dotyczyć każdego z tych organów, a także innych podmiotów. WIOŚ, odpowiadając na zapytanie wojewody, sprawdzi, czy w danej organizacji była przeprowadzana inspekcja. Jeśli inspekcja została przeprowadzona, to inspektorzy WIOŚ muszą uwzględnić stwierdzone niezgodności w protokołach z kontroli. Inspektor WIOŚ może sprawdzić poprzez kontrolę, czy organizacja: posiada odpowiednie pozwolenia, zezwolenia, uzgodnienia środowiskowe, dotrzymuje standardów emisyjnych określonych w przepisach oraz limitów emisyjnych określonych w pozwoleniach, spełnia warunki określone w przepisach oraz pozwoleniach, w tym np. przeprowadza pomiary emisyjne zgodnie z obowiązującymi metodykami, na bieżąco prowadzi wszelkie ewidencje środowiskowe oraz na bieżąco uiszcza opłaty. Jeśli w wyniku kontroli stwierdzono niezgodności, odpowiedź WIOŚ na zapytanie wojewody będzie jednoznaczna. Brak spełnienia któregokolwiek z powyższych wymagań będzie dla organizacji skutkować sankcjami, jakie WIOŚ stosuje wobec zakładów nieprzestrzegających przepisów. W takiej sytuacji wojewoda nie może wpisać organizacji do rejestru aż do chwili, kiedy uzyska informację, że niezgodności zostały usunięte. Kluczowe znaczenie ma tu stworzenie odpowiednich relacji z "organami wykonawczymi", które zapewniłyby, że organy te, w przypadku wykrycia niezgodności działań organizacji zarejestrowanej w systemie EMAS z wymaganiami prawnymi, będą informować właściwego wojewodę. Jest to warunkiem sprawnego funkcjonowania systemu EMAS. Wojewoda, niezależnie od tego, z jakiego źródła poweźmie informację o niezgodności, powinien podjąć postępowanie wyjaśniające, które może zakończyć się podjęciem decyzji o zawieszeniu lub wykreśleniu organizacji z rejestru EMAS. Ta sytuacja stanowi kluczowy etap procesu, który omawiany jest 28 Patrz uwaga w p. 6.1. "krok 3". EMAS 7 Rejestracja w systemie EMAS a zgodność z wymaganiami prawnymi w niniejszym podrozdziale. W tym miejscu trzeba zwrócić uwagę na zapis artykułu 6 punkt 5 Rozporządzenia EMAS. Artykuł 6. Rozporządzenia EMAS [...] 5. Przed wydaniem odmowy rejestracji, zawieszeniem lub wykreśleniem organizacji z rejestru niezbędne jest przeprowadzenie konsultacji z zainteresowanymi stronami, które przedstawiają właściwemu organowi niezbędne dowody, na których opiera on swoją decyzję. Właściwy organ informuje kierownictwo organizacji o przyczynach podjętych środków oraz procesie dyskusji z właściwymi organami odpowiedzialnymi za stosowanie prawa. Jak więc z powyższego fragmentu Rozporządzenia EMAS wynika, wojewoda będzie musiał skomunikować się i z organizacją i z WIOŚ, zanim podejmie ostateczną decyzję o zawieszeniu rejestracji lub wykreśleniu z rejestru. Generalnie wydaje się oczywiste, że nie może być mowy ani o zarejestrowaniu organizacji w systemie EMAS, ani o utrzymaniu jej w rejestrze EMAS, jeśli zachodzą następujące przypadki: organizacja z własnej winy działa bez odpowiednich: pozwoleń (np. na wytwarzanie odpadów, na wprowadzanie pyłów i gazów do powietrza), zezwoleń (np. na transport odpadów), uzgodnień (np. uzgodnienia sposobu postępowania z odpadami), organizacja przekracza warunki pozwoleń/zezwoleń/uzgodnień, organizacja obciążona jest karami w związku z wynikami kontroli wojewódzkiego inspektora ochrony środowiska. Jeśli jednak w procesie konsultacji, organizacja przedstawi przekonującą argumentację, mogą pojawić się przesłanki dla umożliwienia jej pozostania w rejestrze EMAS. Za dopuszczalną uznaje się sytuację, w której organizacja znalazła się w stanie niezgodności z przepisami prawa ochrony środowiska, pod warunkiem, że: niezgodność ta została wychwycona przez system identyfikacji niezgodności działający w organizacji, wprowadzone zostały priorytetowe działania naprawcze, dzięki którym sytuacja zostanie doprowadzona do stanu zgodności, przeprowadzone zostały priorytetowe działania korygujące, dzięki którym nie powinno już dojść do podobnej sytuacji w przyszłości (w tym obszarze i w innych obszarach), z analizy danych i informacji nie wynikało, że dana niezgodność ma charakter trendu, tzn. że analogiczne niezgodności nie powtarzają się okresowo, było oczywiste, że sytuacja miała charakter incydentalny. Podobnie wygląda sytuacja w przypadku wystąpienia przekroczeń standardów emisyjnych i standardów jakości środowiska spowodowanych sytuacją awaryjną. Jeżeli sytuacja awaryjna była trudna do przewidzenia, a organizacja podjęła wszelkie możliwe kroki ograniczające, negatywny wpływ na środowisko i rozpoczęła działania 53 54 EMAS Poradnik dla administracji korygujące mające na celu wyeliminowanie powtórzenia się takiej sytuacji w przyszłości, w większości przypadków zawieszanie rejestracji lub wykreślenie z rejestru okaże się niecelowe. 7.2 Przykłady sytuacji niezgodności z wymaganiami prawa Uwaga: Niektóre z niżej wymienionych przykładów zostały opracowane na podstawie przykładów zgłoszonych i przedyskutowanych przez uczestników szkoleń przeprowadzonych w 2005 roku na zlecenie Ministerstwa Środowiska wśród organizacji zainteresowanych rejestracją w systemie EMAS oraz wśród pracowników administracji zaangażowanych w system rejestracji w systemie EMAS29. Brak pozwolenia - opóźnienie w rozpatrywaniu wniosku o pozwolenie Organizacja przez krótki okres (zależnie od skali działalności "krótki okres" może oznaczać kilka dni do kilku tygodni) działa bez stosownego pozwolenia, gdyż poprzednie straciło ważność, a wniosek o wydanie nowego pozwolenia jest w trakcie rozpatrywania przez właściwy organ. Wniosek został złożony odpowiednio wcześnie, był kompletny i opóźnienie wynika w sposób oczywisty z przeciążenia urzędu, który nie jest w stanie dotrzymać terminów wynikających z kodeksu postępowania administracyjnego. Mimo, iż wina za brak wydanego pozwolenia leży po stronie organu administracji, formalnie rzecz biorąc, organizacja działa bez wymaganego pozwolenia. Powinna naliczać podwyższone opłaty (jeśli pozwolenie dotyczyło emisji związanej z opłatami za korzystanie ze środowiska). Jest narażona na sankcje w postaci mandatu itd. W skrajnym przypadku (np. pozwolenia zintegrowanego, w szczególności po 30.10.2007 r.) nie może prowadzić instalacji. Teoretycznie za wszystkie ww. skutki w opóźnieniu wydania pozwolenia może skierować sprawę do sądu o odszkodowanie ze strony urzędu (Skarbu Państwa) i prawdopodobnie wygra taką sprawę. W przypadku pierwszej rejestracji w systemie EMAS zaleca się zarejestrowanie organizacji dopiero po uzyskaniu przez nią pozwolenia. Natomiast w przypadku organizacji już zarejestrowanych, jeśli: okres działania bez pozwolenia był stosunkowo niedługi, działania bez ważnego pozwolenia były prowadzone w zgodzie z warunkami zawartymi w starym pozwoleniu oraz w zgodzie z przewidywanymi warunkami nowego pozwolenia, sytuacja nie powinna być powodem do zawieszania rejestracji lub wykreślenia organizacji z rejestru EMAS. Ponadto wojewoda nie powinien traktować faktu nie naliczania przez organizację podwyższonych opłat jako powodu do zawieszenia rejestracji lub wykreślenia organizacji z rejestru. 29 Autorzy pragną podziękować uczestnikom szkoleń za wkład wniesiony w powstanie tego rozdziału oraz wyrazić nadzieję, że geneza powstania tego rozdziału uwiarygadnia jego treść i ułatwi ujednolicenie podejścia do zagadnienia zgodności z wymaganiami prawnymi między weryfikatorami EMAS a pracownikami administracji publicznej odpowiedzialnymi za EMAS. EMAS 7 Rejestracja w systemie EMAS a zgodność z wymaganiami prawnymi Przekazanie informacji o PCB Organizacja nie wypełniła obowiązku dotyczącego przekazania do wojewody informacji o wykorzystywaniu substancji stwarzających szczególne zagrożenie dla środowiska (azbest i PCB oraz inne) lub opóźniła się w aktualizacji tej informacji. Pozornie uchybienie to wydaje się jedynie uchybieniem formalnym, zatem jego ranga niekoniecznie musi być uznana za wysoką. Jednakże po głębszej analizie może się okazać, że przyczyną niedopatrzenia jest brak świadomości o obecności PCB, a co za tym idzie, niedozwolone z nim postępowanie przyczyniające się do szkód w środowisku. Zarówno w przypadku pierwszej rejestracji jak i organizacji już zarejestrowanej, po uzyskaniu informacji, że wymagane informacje nie zostały dostarczone w terminie lub zostały dostarczone z opóźnieniem, wojewoda powinien uzyskać od organizacji informację, w jaki sposób problem został rozwiązany. Zarejestrowanie organizacji lub pozostawienie jej w rejestrze jest możliwe, jeżeli organizacja wykaże, że: przeprowadziła proces doskonalenia systemu zarządzania polegający na znalezieniu pierwotnej przyczyny błędu i wprowadzeniu odpowiednich zmian w systemie zarządzania, aby zapobiec analogicznym błędom w przyszłości; naprawiła formalnie swój błąd i przekazała informację do wojewody; sprawdziła, czy np. w związku z wcześniejszym niezidentyfikowaniem PCB nie doszło do przekazania PCB innemu podmiotowi, np. odbiorcy odpadów, a jeśli tak, to czy, jeżeli było to możliwe, błąd został naprawiony. W przypadku, gdy organizacja postępowała niewłaściwie z substancjami stwarzającymi szczególne zagrożenie dla środowiska, opis sytuacji powinien znaleźć się w deklaracji środowiskowej. Opublikowanie takiej informacji, może być dla wojewody sygnałem świadczącym o wysokiej świadomości środowiskowej organizacji. Kaucja i przyjmowanie opakowań Organizacja prowadzi sprzedaż detaliczną preparatów X, oznakowanych jako łatwopalne oraz niebezpieczne dla środowiska. Przy sprzedaży tych preparatów nie jest pobierana kaucja. Organizacja nie wdrożyła zasady przyjmowania opróżnionych opakowań po preparatach X. Przykład ten jest podobny do poprzedniego. Zarejestrowanie organizacji lub jej pozostawienie w rejestrze w tym przypadku jest możliwe tylko wówczas, jeśli organizacja wykaże w sposób przekonujący, że możliwie najpełniej naprawiła błąd łącznie z odebraniem od klientów opakowań, które być może u nich zalegały, czy też odebraniem tych opakowań od odbiorców odpadów, którzy odebrali je od klientów organizacji. Podobnie jak w poprzednio omawianym przypadku, opis sytuacji w deklaracji środowiskowej byłby dowodem naprawienia sytuacji. 55 56 EMAS Poradnik dla administracji Ewidencja co do treści: zgodna - co do formy: niezgodna Organizacja posiada wszystkie wymagane prawem decyzje dotyczące korzystania ze środowiska (pozwolenie na wprowadzanie gazów i pyłów do powietrza, pozwolenie wodno-prawne na pobór wód, decyzję zatwierdzającą program gospodarki odpadami niebezpiecznymi i inne). Przestrzega również warunków z nich wynikających. Jednocześnie organizacja prowadzi ewidencję odpadów przy użyciu wewnętrznych dokumentów, nie stosując dokumentów wymaganych przez przepisy, czyli kart ewidencji odpadów i kart przekazania odpadów. Informacja prowadzona na dokumentach wewnętrznych co do treści jest zgodna z wymaganiami przepisów. Procedura ich wypełniania jest również zgodna z przepisami (np. odpowiednik karty przekazania odpadu pozostaje przy obu posiadaczach odpadów - oddającym odpad i odbierającym odpad). Mimo iż uchybienie ma charakter czysto formalny, w przypadku pierwszej rejestracji wojewoda powinien wstrzymać rejestrację do czasu wprowadzenia przez organizację odpowiednich formularzy. W przypadku organizacji już zarejestrowanej zaleca się utrzymanie rejestracji, gdyż najważniejszą kwestią jest sam fakt prawidłowego prowadzenia ewidencji odpadów (nie wspominając już o nadrzędnym celu, jakim jest prawidłowe postępowanie z odpadami). Organ rejestrujący powinien wyznaczyć termin, do którego organizacja powinna zacząć stosować odpowiednie formularze. Po tym terminie, w przypadku nie stosowania odpowiednich formularzy, wojewoda zawiesza lub wykreśla organizację z rejestru. Wytwarzanie odpadu nieujętego w pozwoleniu Organizacja, chcąca zarejestrować się w systemie EMAS, posiada wymagane prawem decyzje dotyczące korzystania ze środowiska. Jednak kontrola WIOŚ wykazała, iż w programie gospodarki odpadami niebezpiecznymi, zatwierdzonym decyzją odpowiedniego organu, nie uwzględniono jednego rodzaju odpadu, który organizacja wytwarza w związku z prowadzoną działalnością. Jednocześnie organizacja prowadzi ewidencję tego odpadu przy użyciu wymaganych prawem dokumentów, a odpad jest przekazywany do zagospodarowania odbiorcy posiadającemu odpowiednie zezwolenie. Formalnie rzecz biorąc wytwarzany odpad jest niedozwoloną emisją. W przypadku pierwszej rejestracji, zaleca się zarejestrowanie organizacji dopiero po uzyskaniu decyzji zatwierdzającej program gospodarki odpadami niebezpiecznymi obejmujący dodatkowy rodzaj odpadu. W przypadku organizacji już zarejestrowanej, po uzyskaniu informacji, że organizacja wytwarza odpad, który nie jest objęty programem gospodarki odpadami, wojewoda powinien sprawdzić, w jaki sposób organizacja rozwiązała problem. Jeżeli do czasu wezwania przez wojewodę do złożenia wyjaśnień organizacja złożyła do odpowiedniego urzędu wniosek o zatwierdzenie programu gospodarki odpadami obejmujący nowy odpad, to zaleca się utrzymanie rejestracji. Natomiast w przypadku, kiedy organizacja nie podjęła żadnych kroków naprawczych, powinna zostać EMAS 7 Rejestracja w systemie EMAS a zgodność z wymaganiami prawnymi zawieszona na czas określony przez wojewodę (nie dłużej niż 6 miesięcy). Jeżeli organizacja nie uzyska decyzji zatwierdzającej program gospodarki odpadami we wskazanym terminie, wojewoda powinien wykreślić organizację z rejestru. W sytuacji przedstawionej poniżej postępowanie wojewody powinno być analogiczne jak powyżej. Organizacja posiada ustalone pozwoleniem na wytwarzanie odpadów wartości dopuszczalne odpadów do wygenerowania w ciągu roku. W pozwoleniu ustalono również hipotetyczne ilości odpadów, które mogą powstać w wyniku zdarzeń losowych. Dochodzi do zdarzenia awaryjnego i ilość wytworzonych odpadów przekracza jednorazowo wartości dopuszczalne zapisane w pozwoleniu lub rodzaj wytworzonego odpadu nie jest ujęty w pozwoleniu. Organizacja postępuje z tą zwiększoną lub nieprzewidzianą ilością wg zasad ustalonych w decyzji lub zgodnie z ustawą o odpadach. Jeśli w wyniku zaistniałej sytuacji organizacja przeprowadziła analizę możliwych sytuacji awaryjnych oraz złożyła odpowiedni wniosek, w którym uwzględniła jeszcze inne odpady lub inne ilości odpadów, a zdarzenie było mało przewidywalne i miało charakter incydentu, organizacja powinna pozostać w rejestrze EMAS. Uwaga: W trakcie opracowywania niniejszego Poradnika uchwalono ustawę zmieniającą ustawę o odpadach i jedna ze zmian dotyczy właśnie tego typu sytuacji, prawnie sankcjonując możliwość wytworzenia nieuwzględnionych w uzgodnieniu odpadowym odpadów, które jednak zostały wytworzone wskutek niektórych zdarzeń mających charakter wypadku (dotyczy to odpadów z wypadków (powstających podczas prowadzenia akcji ratowniczej lub gaśniczej), odpadów powstałych w wyniku klęsk żywiołowych oraz odpadów powstałych w wyniku poważnej awarii lub poważnej awarii przemysłowej). Te odpady można zgłaszać ex-post, po zajściu zdarzenia awaryjnego i nie trzeba ich koniecznie przewidywać przy uzgadnianiu gospodarki odpadami. Stanowi to potwierdzenie słuszności proponowanego w tym podrozdziale podejścia do kwestii traktowania niektórych sytuacji niezgodności z prawem. Oznakowanie odpadów Organizacja wytwarza specyficzne odpady niebezpieczne w postaci zużytych rozpuszczalników chlorowcoorganicznych (tri, per), których opakowania, zgodnie z wymogami artykułu 25 w związku z artykułem 1 ust. 3 pkt. 2 ustawy o substancjach i preparatach chemicznych (Dz. U. Z 2001 roku Nr 11, poz. 84), winny być odpowiednio oznakowane. Oznakowań takich brak. Oglądane w dniu X w magazynie odpadów bębny stalowe, w których jest magazynowany odpad, posiadały oznaczenia zawierające jedynie nazwę odpadu. Wymaganie powyższe bardzo często jest pomijane w procesie identyfikacji wymagań prawnych w odniesieniu do odpadów. Dzieje się tak z powodu stosunkowo niejasnej konstrukcji tego przepisu, gdyż generalnie ustawa o substancjach i preparatach chemicznych nie dotyczy odpadów, poza kilkoma artykułami, w których mowa jest o oznakowaniu. 57 58 EMAS Poradnik dla administracji Jeżeli wojewoda uzyskał taką informację podczas pierwszej rejestracji, to zaleca się wstrzymanie rejestracji do czasu odpowiedniego oznakowania opakowań. Natomiast w przypadku organizacji już zarejestrowanej, organizacja powinna zostać zawieszona na określony czas, w którym powinna odpowiednio oznakować opakowania. Wykreślenie organizacji z rejestru powinno nastąpić dopiero wtedy, jeżeli w określonym czasie organizacja nie wprowadzi odpowiednich działań korygujących. Nadmierna emisja do powietrza Organizacja -(elektrociepłownia) wyposażona jest w 4 kotły węglowe o mocy nominalnej 15 MW każdy, z których zanieczyszczenia są emitowane do atmosfery 4 emitorami o wysokości 110 m n.p.t. Zakład ma uregulowany stan formalnoprawny związany z emisją zanieczyszczeń do powietrza - posiada pozwolenie na wprowadzanie do powietrza gazów lub pyłów, które określa następujące ilości zanieczyszczeń w suchych gazach spalinowych w przeliczeniu na warunki normalne przy zawartości 6% tlenu w spalinach dopuszczonych do wprowadzania do powietrza z każdego kotła (w okresie od dzień X miesiąc Y 200Z r. do dzień P miesiąc Q 200R r.): dwutlenek siarki 1500 mg/m3, dwutlenek azotu 300 mg/m3, pył całkowity 400 mg/m3. W dniu D (w okresie ważności danego pozwolenia), w trakcie kontroli Inspekcji Ochrony Środowiska przeprowadzono kontrolne pomiary emisji zanieczyszczeń do atmosfery z 2 emitorów zakładu, na podstawie których stwierdzono przekroczenia dopuszczalnych wartości dwutlenku siarki, określonych ww. decyzją, na obu emitorach. Przekroczenie warunków określonych pozwoleniem skutkowało wymierzeniem kary biegnącej. Zdaniem zakładu, powodem wystąpienia przekroczeń było najprawdopodobniej spalanie partii opału o wysokiej zawartości siarki. Przekroczenia zostały wyeliminowane poprzez zakupienie i zastosowanie opału o niższej zawartości siarki, co potwierdziły wykonane w dniu D+10 na zlecenie zakładu pomiary stężeń zanieczyszczeń w tych samych emitorach. W przypadku pierwszej rejestracji wojewoda powinien wstrzymać się z rejestracją do chwili uzyskania potwierdzenia od WIOŚ, że przekroczenia i ich przyczyna zostały usunięte. W przypadku organizacji już zarejestrowanej, zakładając, że faktycznie powodem przekroczenia emisji był zakup paliwa o większej zawartości siarki, organizacja powinna dostarczyć dowody, że było to zdarzenie incydentalne, a nie zamierzone działanie zakładu w celu obniżenia kosztów zakupu paliwa. Jeżeli organizacja przedstawi dowody wiarygodne dowody na to, że było to zdarzenie odosobnione i zidentyfikowane zostały jego powody, wprowadzone zostały odpowiednie działania korygujące (m.in. wycofanie gorszego paliwa, zakup lepszego, zaostrzenie kontroli nad jakością zakupowanego paliwa, uściślenie wymagań dla personelu odpowiedzialnego za zakupy paliwa, przeprowadzono odpowiednie szkolenia), to zaleca się nie zawieszanie organizacji. Jeżeli jednak w wyznaczonym terminie, nie dłuższym niż 6 miesięcy, wojewoda nie uzyska potwierdzenia od WIOŚ, że niezgodność została usunięta, powinien podjąć decyzję o wykreśleniu organizacji z rejestru. EMAS 7 Rejestracja w systemie EMAS a zgodność z wymaganiami prawnymi Podobną sytuacją jest sytuacja opisana poniżej i również w jej przypadku można zaproponować ocenę opartą na analogicznych kryteriach, co powyżej: Zgodnie z przepisami zakład prowadzi ciągłe pomiary emisji zanieczyszczeń z kotłowni. W wyniku awarii elektrofiltru następuje przekroczenie stężenia dopuszczalnego pyłu. Zakład zawiadamia stosowne organy o przekroczeniu (gdyż obowiązek taki wynika z posiadanego pozwolenia) i podejmuje działania naprawcze (naprawa awarii) oraz odpowiednie działania korygujące (np. zapobieganie tego typu awariom). 7.3 Podsumowanie Celem tego rozdziału było wykazanie, że w przypadku zaistnienia niezgodności z prawem, przy podejmowaniu decyzji o utrzymaniu organizacji w rejestrze EMAS należy kierować się nie tylko samą naturą niezgodności z prawem, ale również informacją o podjętych przez organizację działaniach naprawczych oraz korygujących. Informacja ta powinna dotrzeć do organu rejestrującego najpóźniej podczas realizacji obowiązku wynikającego z artykułu 6 punkt 5 Rozporządzenia EMAS, czyli podczas postępowania wyjaśniającego prowadzonego przez organ rejestrujący. Elastyczne podejście do kwestii oceny niezgodności z prawem może być korzystne dla celu, jakim jest ochrona środowiska i promocja organizacji starających się zrobić więcej, niż wymagane minimum w tym zakresie. Jednocześnie warto podkreślić, że podejście elastyczne nie oznacza aprobowania niezgodności. W sytuacji, kiedy nie ma dowodów na to, że organizacja podjęła właściwe działania w związku ze stwierdzoną niezgodnością z prawem, wojewoda powinien zawiesić lub wykreślić organizację z rejestru. W większości sytuacji (poza uchybieniami czysto formalnymi) informacje o niezgodności i sposobach realizacji działań korygujących powinny znaleźć się w deklaracji środowiskowej. Umieszczenie w deklaracji dokładnego opisu problemów powinno wpływać na złagodzoną ocenę ewentualnej niezgodności (złagodzoną w kontekście utrzymania w rejestrze EMAS). Rejestracja w systemie EMAS to zobowiązanie dobrowolne. Organizacje w ramach otwartego dialogu, do którego zobowiązuje Rozporządzenie EMAS, mogą przyjąć zasadę, że będą informowały wojewodę o sytuacjach niezgodności z prawem i o sposobie, w jaki ta sprawa została załatwiona. Organizacje, które nie ukrywają problemów, mające skuteczny system zarządzania, który pozwala identyfikować niezgodności i pomaga je usunąć (i które w związku z tym przekazują informację o każdej niezgodności) - powinny liczyć na większe zaufanie i wyrozumiałość ze strony organów rejestrujących. Zaufanie to powinno skutkować utrzymaniem w rejestrze EMAS, mimo stwierdzanych sporadycznie niezgodności. Jeśli natomiast organ rejestrujący będzie miał do czynienia z organizacją, o której przypadkach niezgodności z wymaganiami prawa dowiaduje się wyłącznie przy okazji kontroli WIOŚ lub audytu SZŚ, to wówczas nawet drobne potknięcia może traktować jako dyskwalifikujące w kontekście utrzymania w rejestrze EMAS. Zastosowanie takiego mechanizmu może stanowić praktykę, która będzie prowadzić do jednego z celów, dla których uchwalono Rozporządzenie EMAS - do poprawy dialogu pomiędzy 59 60 EMAS Poradnik dla administracji administracją a organizacjami, do wypracowania mechanizmów sprzyjających ochronie środowiska, niewynikających wprost z przepisów, ale właśnie będących wynikiem dialogu. EMAS 8 Organizacje, które mogą się ubiegać o rejestrację w systemie EMAS 8 Organizacje, które mogą się ubiegać o rejestrację w systemie EMAS Nowelizacja Rozporządzenia EMAS z 2001 r. wprowadziła istotne zmiany w zakresie określania podmiotu, który może zostać zarejestrowany w systemie. Przyjęto bardzo szeroką definicję organizacji, która umożliwia rejestrowanie niemal wszystkich typów działalności. Zgodnie z definicją zawartą w artykule 2s) organizacja to "spółka, korporacja, firma, przedsiębiorstwo, organ lub instytucja albo jakakolwiek ich część lub kombinacja, posiadająca osobowość prawną lub nie, prawa publicznego lub prywatnego, o własnych służbach i administracji"30. Dla potrzeb rejestracji, Rozporządzenie EMAS definiuje również termin obiekt - "cały grunt na geograficznie wydzielonym obszarze, podlegający kontroli zarządczej organizacji, obejmującej działania, wyroby i usługi, łącznie z całą infrastrukturą, wyposażeniem i materiałami"31. Zgodnie z definicją zawartą w artykule 2s) Rozporządzenia EMAS najmniejszym podmiotem32, który może zostać zarejestrowany, jest obiekt. Jednak w wyjątkowych okolicznościach określonych przez Komisję w Wytycznych w sprawie podmiotów odpowiednich dla rejestracji w systemie EMAS podmiot rozważany do rejestracji w ramach systemu EMAS może być mniejszy od obiektu, np. część organizacji pełniąca własne funkcje. Wspomniane wytyczne podają jeszcze kilka nietypowych sytuacji związanych z rejestracją organizacji. W każdej z nich konieczne może się okazać, aby organizacja skonsultowała możliwości rejestracji z weryfikatorem i/lub właściwym organem. 30 Interpretację określenia "własne służby i administracja" należy przyjąć za Wytycznymi DAC-02/66 p G.5.3.3. 31 artykuł 2 lit. t) rozporządzenia EMAS. 32 Termin "podmiot" należy zgodnie z Wytycznymi w sprawie podmiotów odpowiednich dla rejestracji w systemie EMAS rozumieć jako: obiekt lub mniejszą jednostkę, organizację, część lub grupę organizacji, ubiegające się o zarejestrowanie pod jednym numerem rejestracyjnym. 61 62 EMAS Poradnik dla administracji Ważnym ograniczeniem wypływającym z definicji organizacji jest to, że rejestrowana organizacja nie może wykraczać poza granice jednego kraju członkowskiego UE. W przypadku organizacji działających na terenie kilku państw członkowskich, konieczne jest więc osobne rejestrowanie części organizacji położonych w każdym państwie członkowskim33. Aby podmiot mógł uzyskać rejestrację w systemie EMAS musi przede wszystkim spełniać definicję organizacji zawartą w Rozporządzeniu EMAS. W przypadku, gdy organizacja działa w jednym lub kilku obiektach, to poszczególne obiekty mogą być rejestrowane jako oddzielne podmioty lub organizacja może zarejestrować wszystkie obiekty jako jeden podmiot. Dopuszczalne jest rejestrowanie pojedynczych obiektów, a następnie uzyskanie jednego numeru rejestracyjnego dla całej organizacji. Warto również pamiętać, że organizacje rejestrujące kilka obiektów jako jeden podmiot muszą się liczyć z utratą rejestracji w przypadku naruszenia wymagań Rozporządzenia EMAS tylko w jednym obiekcie. Aby zminimalizować ryzyko utraty rejestracji, organizacja może poddać wszystkie obiekty, dodatkowej, oddzielnej weryfikacji i rejestracji. Jeżeli organizacja zdecyduje się na zarejestrowanie wszystkich obiektów jako jeden podmiot, należy pamiętać, że konieczne jest zachowanie zasady odpowiedzialności lokalnej oraz publicznej, która mówi, że znaczące wpływy na środowisko każdego obiektu powinny być wyraźnie zidentyfikowane i przedstawione we wspólnej deklaracji środowiskowej. Informacje dotyczące znaczącego oddziaływania poszczególnych obiektów powinny być, zgodnie z tą zasadą, elementem otwartego dialogu ze społeczeństwem. W odniesieniu do organizacji rejestrujących kilka obiektów jako jeden podmiot obowiązuje zasada, że każdy z obiektów musi spełniać wszystkie wymagania Rozporządzenia EMAS, włączając ciągłe doskonalenie działalności środowiskowej. Jeżeli doskonalenie efektów działalności środowiskowej nie może zostać osiągnięte we wszystkich obiektach jednocześnie, organizacja musi przedstawić odpowiednie uzasadnienie dla takiej sytuacji. Zgodnie z definicją ciągłego doskonalenia poprawa powinna być widoczna z roku na rok oraz powinna dotyczyć "wymiernych efektów działania systemu zarządzania środowiskowego związanych z prowadzonym przez organizację zarządzaniem swymi istotnymi aspektami środowiskowymi (...)"34. Komisja Europejska zdefiniowała35 szereg rodzajów organizacji mogących się ubiegać o rejestrację w systemie EMAS. Należą do nich: 1. organizacje działające tylko w jednym obiekcie, 2. organizacje mniejsze niż jeden obiekt, 3. organizacje działające w różnych obiektach: a) wytwarzające takie same lub podobne wyroby lub usługi, b) wytwarzające różne wyroby lub usługi, 33 Związane jest to m.in. z obowiązkiem właściwego organu do sprawdzenia zgodności z prawem. Przyjęto, że organ właściwy jednego państwa nie może sprawdzać zgodności z prawem obowiązującym w innym państwie. 34 artykuł 2 lit. b) Rozporządzenia EMAS. 35 Wytyczne w sprawie podmiotów odpowiednich dla rejestracji w systemie EMAS. EMAS 8 Organizacje, które mogą się ubiegać o rejestrację w systemie EMAS 4. niezależne organizacje działające na ograniczonym obszarze zarejestrowane jako jedna wspólna organizacja, 5. organizacje sprawujące nadzór nad obiektami tymczasowymi, 6. organizacje, w przypadku których nie można prawidłowo określić konkretnego obiektu, 7. małe organizacje działające na określonym obszarze produkujące takie same lub podobne produkty lub usługi, starające się o indywidualną rejestrację, 8. instytucje publiczne. Szczegółowe zasady dotyczące każdego z wymienionych przypadków opisano poniżej. Uwaga: Wojewoda może nie wyrazić zgody na rejestrację podmiotu niespełniającego warunków opisanych niżej dla każdego rodzaju organizacji. 8.1 Organizacje działające tylko w jednym obiekcie Jest to przypadek najbardziej typowy. W tym przypadku zakres systemu zarządzania środowiskowego i lokalizacja geograficzna są tożsame. 8.2 Organizacje mniejsze niż jeden obiekt Przykładami takich organizacji mogą być jeden z wydziałów dużego przedsiębiorstwa, kantyna w zakładzie produkcyjnym itp. Rejestrowanie podmiotów będących częścią obiektu należy zawsze traktować jako wyjątek od ogólnej zasady. Organizacja powinna przedstawić przekonujące uzasadnienie takiej decyzji. Podczas podejmowania decyzji o zarejestrowaniu organizacji mniejszej niż jeden obiekt, należy wziąć pod uwagę następujące zasady. Po pierwsze, rejestracja taka nie może służyć wybieraniu z całej organizacji części o najmniejszym oddziaływaniu na środowisko, czy tylko części działań w przypadku, kiedy pozostałe części nie spełniają wymagań Rozporządzenia EMAS. Ponadto organizacja mniejsza niż jeden obiekt musi spełniać definicję organizacji określoną w Rozporządzeniu EMAS. W tym przypadku organizacja powinna zachować również zasadę odpowiedzialności lokalnej oraz publicznej i zgodnie z nią powinna podać do publicznej wiadomości, że jedynie część działań w danym obiekcie jest zarządzana zgodnie w wymaganiami Rozporządzenia EMAS. Na podstawie powyższych zasad, rejestracja organizacji mniejszej niż jeden obiekt jest możliwa, jeżeli: zdefiniowane zostały produkty, usługi lub działania specyficzne dla wydzielonej części, aspekty środowiskowe wydzielonej części zostały zidentyfikowane i można je wyróżnić spośród aspektów środowiskowych części, która nie została zarejestrowana, wydzielona część ma własny zarząd i administrację pozwalające na zapewnienie działania systemu zarządzania środowiskowego, nadzorowania znaczących aspektów oraz podejmowania działań korygujących, 63 64 EMAS Poradnik dla administracji w wydzielonej części zostały jasno określone obowiązki dotyczące odpowiedzialności za zapewnienie zgodności z wymaganiami wynikającymi z pozwoleń, które jej dotyczą. Podział organizacji nie jest możliwy, jeżeli wydzielona część obejmuje tylko część operacji prowadzonych przez organizację, które nie są charakterystyczne dla organizacji z punktu widzenia aspektów środowiskowych i wpływu całości działań prowadzonych w danym obiekcie. Na przykład nie jest możliwe zarejestrowanie jedynie części zakładu, w której wytwarzany jest wyrób końcowy, pomijając podstawowy proces produkcyjny elementów składowych, który odbywa się w tym samym obiekcie. W przypadku rejestracji organizacji mniejszej niż jeden obiekt, ważne jest, aby organizacja jednoznacznie określiła zakres objęty systemem zarządzania środowiskowego. System powinien również obejmować aspekty środowiskowe związane ze wspólną infrastrukturą (gospodarka odpadami, gospodarka wodnościekowa). Aspekty te powinny zostać włączone do programu środowiskowego i procesu ciągłego doskonalenia. 8.3.a. Organizacje działające w różnych obiektach wytwarzające takie same lub podobne wyroby lub usługi Przykładami takich organizacji są banki, biura podróży, sieci sklepów detalicznych lub zakładów usługowych prowadzące zbliżoną działalność w różnych lokalizacjach. Jeżeli działalność jest prowadzona w różnych województwach, organem rejestrującym będzie wojewoda właściwy dla siedziby organizacji nadrzędnej. Jeżeli organizacja tego typu chce uzyskać jeden numer rejestracyjny dla wszystkich obiektów, to musi wykazać, że we wszystkich obiektach realizowana jest taka sama polityka środowiskowa oraz stosowane są takie same procedury. W przypadku ubiegania się o rejestrację pod jednym numerem rejestracyjnym weryfikator może zastosować wyrywkową weryfikację obiektów (próbkowanie), pod warunkiem, że prowadzone działania mają takie same aspekty środowiskowe, podlegają wspólnemu systemowi zarządzania i prowadzone są w ramach takich samych struktur. Obiekty, które zostaną poddane weryfikacji, zostaną wybrane w sposób zapewniający, że weryfikator będzie miał dostęp do reprezentatywnych i wszechstronnych informacji dotyczących efektów działalności środowiskowej oraz, że będzie mógł stwierdzić wiarygodność informacji oraz spełnienie zasady odpowiedzialności lokalnej oraz publicznej. Dokonując wyboru obiektów poddawanych weryfikacji, weryfikator uwzględni: politykę środowiskową i programy środowiskowe, stopień złożoności SZŚ, znaczenie bezpośrednich i pośrednich aspektów środowiskowych i wpływu na środowisko oraz ewentualne wzajemne oddziaływanie ze szczególnie wrażliwym środowiskiem, dojrzałość SZŚ funkcjonującego w danym obiekcie, EMAS 8 Organizacje, które mogą się ubiegać o rejestrację w systemie EMAS opinie zainteresowanych stron, rozmieszczenie personelu organizacji w obiektach, pracę zmianową, dotychczasowe problemy środowiskowe, wyniki poprzednich weryfikacji i audytów wewnętrznych. Jeżeli w którymś z obiektów wymienione czynniki wskazują na większe niż w innych obiektach zagrożenie dla środowiska lub słabszy nadzór nad znaczącymi aspektami, zostaną one poddane weryfikacji w pierwszej kolejności lub zwiększona zostanie częstotliwość ich weryfikacji. Wszystkie obiekty zarejestrowane pod jednym numerem rejestracyjnym zostaną objęte weryfikacją w danym cyklu weryfikacji . Siedziba główna organizacji będzie poddawana weryfikacji każdorazowo. Niektóre z obiektów zostaną poddane indywidualnej weryfikacji, jeżeli: występują znaczące wpływy na środowisko związane z lokalizacją geograficzną, rozmiar, skala i charakter działań prowadzonych w danym obiekcie uznane zostaną za znaczące, audyty wewnętrzne i przeglądy wykonywane przez kierownictwo wykazały potrzebę (znaczących) działań korygujących, od czasu ostatniej weryfikacji zaszły znaczne zmiany w systemie zarządzania środowiskowego lub w działaniach prowadzonych w obiekcie, obiekt znacznie różni się od innych obiektów organizacji pod względem: - rozmiaru i praktyk pracy, - bezpośrednich i pośrednich aspektów środowiskowych (typ i znaczenie), - podatności i wrażliwości środowiska, - odnoszących się wymagań prawnych, - struktury systemu zarządzania środowiskowego lub systemu zarządzania, - rozmiaru, skali i charakteru prowadzonych w nim działań. 8.3.b Organizacje działające w różnych obiektach wytwarzające różne wyroby lub usługi Przykładem takiej organizacji jest przedsiębiorstwo produkujące w jednym zakładzie stolarkę drzwiową a w innym stolarkę okienną. Jeżeli organizacja będzie się rejestrować jako całość, a oba zakłady znajdują się w różnych województwach, organem rejestrującym będzie wojewoda właściwy dla siedziby organizacji nadrzędnej. Jeżeli organizacja tego typu ubiega się o rejestrację pod jednym numerem rejestracyjnym, to każdy obiekt zostanie poddany oddzielnej weryfikacji. W tym przypadku nie ma możliwości zastosowania metody próbkowania. Organizacja powinna zwrócić uwagę czy wszystkie dane środowiskowe oraz znaczący lokalny wpływ na środowisko dotyczące obiektów są wykazywane oddzielnie w deklaracji środowiskowej. 65 66 EMAS Poradnik dla administracji Podczas weryfikacji, weryfikator weźmie pod uwagę: zgodność polityki środowiskowej każdego obiektu z polityką korporacyjną, wzajemne oddziaływanie aspektów środowiskowych pomiędzy poszczególnymi obiektami, korporacyjny nadzór nad systemem zarządzania środowiskowego w danym obiekcie. Organizacja rejestrująca kilka obiektów pod jednym numerem powinna zapewnić, że systemy zarządzania środowiskowego w każdym obiekcie są ze sobą spójne a kierownictwo całej organizacji sprawuje nadzór nad całością. 8.4 Niezależne organizacje działające na ograniczonym obszarze zarejestrowane jako jedna wspólna organizacja Przykładem takiej sytuacji mogą być strefy ekonomiczne lub parki biznesowe, na terenie których działa wiele podmiotów gospodarczych. Z reguły podmioty te będą miały siedzibę na terenie jednego województwa. Jeżeli tak nie jest, to i tak organem rejestrującym będzie wojewoda właściwy ze względu na miejsce działania grupy. W pewnych przypadkach, szczególnie mniejszych organizacji, może istnieć potrzeba rejestracji kilku niezależnych podmiotów gospodarczych pod jednym numerem rejestracyjnym. Rejestracja niezależnych organizacji, działających na jednym obszarze jako jednej organizacji, jest możliwa pod warunkiem, że organizacja taka spełnia wymagania zawarte w definicji organizacji. Wszystkie organizacje zarejestrowane pod jednym numerem rejestracyjnym muszą posiadać i realizować wspólną politykę środowiskową, procedury służące do nadzorowania znaczących aspektów środowiskowych, procedury służące do ustalania celów i zadań środowiskowych oraz podejmowania działań korygujących i zapobiegawczych. Oznacza to, że niezależnie od tego, że podmioty te są niezależne, wspólnie określają politykę środowiskową grupy i realizują wspólne cele. W szczególnym przypadku członkiem grupy może być organizacja zarejestrowana oddzielnie. Jednak przynajmniej część celów środowiskowych powinna być wspólna dla rejestrowanej grupy, a polityka środowiskowa powinna odnosić się do specyfiki wspólnych problemów. W przypadku tego typu podmiotu, logo może być jedynie stosowane w taki sposób, aby jasne było, że rejestracja dotyczy grupy podmiotów. Niedopuszczalne jest zatem oznaczanie logo EMAS materiałów informacyjnych dotyczących jednego z podmiotów będących częścią grupy bez powołania się na cała grupę. 8.5 Organizacje sprawujące nadzór nad obiektami tymczasowymi Przykładami takich organizacji są m.in. przedsiębiorstwa budowlane, firmy zajmujące się pracami porządkowymi oraz usuwające skutki skażeń. W określonej lokalizacji działają przez stosunkowo krótki okres. Takie organizacje mogą prowadzić działalność na terenie kilku województw. Organem rejestrującym będzie w takim przypadku wojewoda właściwy ze względu na siedzibę organizacji. EMAS 8 Organizacje, które mogą się ubiegać o rejestrację w systemie EMAS W tym przypadku system zarządzania środowiskowego oraz efekty działalności środowiskowej będą weryfikowane w wybranych obiektach tymczasowych, które są reprezentatywne dla działalności organizacji. System zarządzania środowiskowego organizacji powinien być elastyczny i umożliwiać dostosowanie się do różnych lokalizacji. Organizacja będzie musiała posiadać dowody na istnienie i stosowanie procedur i technologii dostosowanych do konkretnych obiektów, na których działa. Procedury te powinny obejmować: zastosowanie odpowiednich dla danej lokalizacji technologii oraz prowadzenie związanych z nimi szkoleń pracowników, wykonywanie odpowiednich analiz środowiskowych przed rozpoczęciem działalności, zapewniających zastosowanie rozwiązań optymalnych z punktu widzenia środowiska, badanie skutków dla środowiska związanych z prowadzonymi działaniami, komunikację ze społecznością lokalną i administracją dotyczącą aspektów środowiskowych prowadzonej działalności oraz stosowanych rozwiązań, przygotowanie planów i rozwiązań zapewniających, że po zakończeniu działalności środowisko na danym terenie zostanie doprowadzone do właściwego stanu. W tym przypadku należy również zwrócić uwagę, że rejestracją objęta jest działalność, a nie miejsce jej prowadzenia. W kolejnych audytach weryfikator będzie tak dobierać audytowane obiekty, aby uzyskać uzasadnione przekonanie, że procedury operacyjne są dostosowywane do wszystkich realizowanych zadań. 8.6 Organizacje, w przypadku których nie można prawidłowo określić konkretnego obiektu Do takich organizacji zalicza się organizacje zajmujące się zbiórką odpadów, transportem, dystrybucją ciepła, wody, gazu, energii elektrycznej oraz organizacje z sektora telekomunikacyjnego. Takie organizacje mogą prowadzić działalność na terenie kilku województw. Organem rejestrującym będzie w takim przypadku wojewoda właściwy ze względu na siedzibę organizacji. W tym przypadku najważniejsze jest, aby sfera działalności oraz infrastruktura podlegające rejestracji zostały jasno zdefiniowane, uwzględnione w systemie zarządzania środowiskowego oraz precyzyjnie opisane w deklaracji środowiskowej. Organizacja powinna zapewnić, że zakresy odpowiedzialności za nadzór nad znaczącymi aspektami środowiskowymi zostały jednoznacznie zdefiniowane. Wpływy na środowisko tego typu organizacji mogą mieć bardzo duży zasięg. W związku z tym organizacje tego typu będą musiały przedstawić dowody, że: procedury operacyjne zapewniają nadzór nad wszystkimi znaczącymi aspektami środowiskowymi we wszystkich możliwych lokalizacjach, rozważono ryzyko dla środowiska i ludności związane z prowadzoną działalnością, przyjęte zostały odpowiednie plany informowania ludności o sposobach postępowania w przypadku wystąpienia niebezpieczeństwa, przygotowywane są systematyczne informacje o poziomie zanieczyszczeń, prowadzony jest odpowiedni nadzór nad infrastrukturą. 67 68 EMAS Poradnik dla administracji W odróżnieniu od sytuacji opisanej w podrozdziałach 4.3.a., 4.3.b., 4.5. tego typu organizacja nie może zostać podzielona na mniejsze organizacje, które mogłyby zarejestrować się osobno. W związku z tym weryfikator podczas planowania audytu zaplanuje wizyty obejmujące elementy infrastruktury różnych typów, w taki sposób, aby zdobyć uzasadnione przekonanie, że procedury operacyjne obejmują cały zakres rejestrowanych działań. Nie ma tu obowiązku audytowania wszystkich elementów infrastruktury w ramach cyklu weryfikacji. 8.7 Małe organizacje działające na określonym obszarze produkujące takie same lub podobne produkty lub usługi, starające się o indywidualną rejestrację Uwzględniając postanowienia artykułu 11 punkt 1 Rozporządzenia EMAS dotyczące wspierania udziału małych i średnich organizacji w systemie EMAS, organy administracji i/lub stowarzyszenia branżowe mogą podejmować inicjatywy mające na celu identyfikację znaczących aspektów oraz opracowanie programów dla grupy organizacji działających na danym terenie i prowadzących zbliżoną działalność. Takie działania mogą przyjąć formę grupowego wdrażania SZŚ, co może mieć pozytywny wpływ na koszty wdrażania i weryfikacji, a także lepszą koordynację działań poszczególnych organizacji. Każda organizacja, która podjęła zobowiązanie do udziału we wspólnej inicjatywie poprzez udział w realizacji wspólnej polityki środowiskowej i wspólnych celów środowiskowych, może zostać indywidualnie zarejestrowana w systemie EMAS. W takim przypadku weryfikator będzie sprawdzał, czy system zarządzania środowiskowego organizacji zapewnia udział w realizacji wspólnych celów oraz czy deklaracja środowiskowa opisuje we właściwy sposób rolę organizacji w całym przedsięwzięciu. Aby móc się zarejestrować, weryfikowana organizacja powinna wykazać realny udział we wspólnych przedsięwzięciach. 8.8 Instytucje publiczne Instytucje publiczne (urzędy, szkoły, agencje rządowe itp.) rejestrują się u wojewody właściwego terytorialnie. W przypadku, gdy rejestruje się urząd wojewódzki, należy przyjąć zasadę, że procedurę rejestracji prowadzi wojewoda wskazany przez ministra środowiska. UWAGA: Brak jednoznacznej podstawy prawnej dla takiego rozwiązania! W przypadku instytucji publicznych bardzo ważne są pośrednie aspekty środowiskowe. System nie może ograniczać się do aspektów bezpośrednich związanych z utrzymaniem pomieszczeń i prowadzeniem działalności biurowej. Organizacja powinna nadać odpowiednią wagę aspektom pośrednim wynikającym np. z podejmowanych decyzji lub realizowanych zadań. Ma to szczególne znaczenie w przypadku organów administracji publicznej wydających akty prawa miejscowego lub plany i programy nie będące prawem lokalnym. W szczególnych przypadkach dopuszczalna jest oddzielna rejestracja poszczególnych wydziałów urzędu. Jednak system powinien uwzględniać działania związane z działaniami rejestrowanego wydziału prowadzone przez inne wydziały np. zamówienia publiczne. W takim przypadku udostępniana informacja oraz stosowanie logo musi się jasno odnosić do zarejestrowanego wydziału. EMAS 9 Logo EMAS 9 Logo EMAS Rozporządzenie EMAS wprowadziło istotny element zwiększający atrakcyjność rejestracji w systemie - logo EMAS. Jego zasadniczym celem jest ułatwienie zarejestrowanym organizacjom przekazania zainteresowanym stronom (w tym klientom i konsumentom) łatwego w odbiorze komunikatu o tym, że organizacja spełnia wymagania prawne w zakresie ochrony środowiska, wdrożyła system zarządzania środowiskowego zgodny z wymaganiami Rozporządzenia EMAS i prowadzi działania mające na celu ograniczanie negatywnego oddziaływania na środowisko. 9.1 Stosowanie logo Logo EMAS jest znakiem urzędowym systemu EMAS i pełni następujące funkcje: informuje, że dane dotyczące wyników działalności środowiskowej organizacji związane z jej działalnością, produktami lub usługami są rzetelne i wiarygodne, informuje o zobowiązaniu organizacji do doskonalenia wyników działalności środowiskowej oraz zarządzania swoimi aspektami środowiskowymi, podnosi znajomość systemu EMAS w społeczeństwie, wśród zainteresowanych stron oraz innych organizacji, które chcą poprawić swoje wyniki działalności środowiskowej. Zasady stosowania logo EMAS zostały określone w artykule 8 Rozporządzenia EMAS. Prawo do stosowania logo EMAS mają wyłącznie organizacje zarejestrowane w systemie EMAS oraz publikujące zatwierdzoną deklarację środowiskową. Zgodnie z tym artykułem stosowanie logo jest dopuszczalne w celu: wykazania rejestracji organizacji w systemie EMAS (wersja 1), wykazania, że produkty, działania i usługi zostały wytworzone w organizacji zarejestrowanej w systemie EMAS (wersja 1), nadania wiarygodności potwierdzonym informacjom bezpośrednio lub pośrednio powiązanym z produktami, działaniami i usługami organizacji (wersja 2). Rozporządzenie EMAS ustala 2 wersje logo. Mogą być one używane wyłącznie w powiązaniu z numerem rejestracyjnym organizacji. 69 70 EMAS Poradnik dla administracji wersja 1 wersja 2 Logo w wersji 1 świadczy o tym, że w organizacji wdrożony został system zarządzania środowiskowego zgodny z wymaganiami Rozporządzenia EMAS. Zatem ta wersja logo dotyczy konkretnej organizacji. Może być ona stosowana w celach promocyjnych na papierze firmowym, zaproszeniach, na stronach internetowych, tablicach informacyjnych, pojazdach, plakatach, bilbordach, budynkach, środkach transportu, flagach itp. Logo w wersji 2 świadczy o tym, że informacja oznaczona tym logo została sprawdzona i zatwierdzona przez weryfikatora środowiskowego. Zatem ta wersja logo dotyczy konkretnej informacji - stanowi sygnał, że spełnia ona wymagania w zakresie reprezentatywności i obiektywności oraz dotyczy organizacji zarejestrowanej w systemie EMAS. Może być stosowana na deklaracji środowiskowej, na opisach produktów, w instrukcjach obsługi, w drukowanych materiałach reklamowych wyrobów. W takim przypadku wybrane informacje muszą jednak spełniać wymagania punktu 3.5 Załącznika III do Rozporządzenia EMAS oraz muszą zostać zatwierdzone przez weryfikatora. Wybrane informacje mogą mieć formę prospektów informacyjnych, zestawień danych dostarczanych jednostkom administracji, ulotek, reklamy prasowej czy telewizyjnej oraz rozdziałów dotyczących środowiska w publikacjach nie związanych z ochroną środowiska np. raportach rocznych. Jeśli zatwierdzona informacja stanowi część innej publikacji lub jeśli została umieszczona wraz z inną informacją środowiskową, która nie została zatwierdzona przez weryfikatora, należy ją odróżnić od pozostałego tekstu np. innym układem graficznym, kolorem, ramką czy rozmiarem czcionki. W przypadku gdy cała treść informacji jest zgodna z deklaracją środowiskową i została zatwierdzona przez weryfikatora, logo może być użyte w każdy właściwy sposób np. na okładce, w nagłówku lub tle ("znak wodny"). Żadna z wymienionych wyżej wersji logo nie może być stosowana na wyrobach lub ich opakowaniach oraz łącznie z informacjami mającymi na celu porównanie z innymi wyrobami, działaniami i usługami. EMAS 9 Logo EMAS Poza dwoma wersjami logo przedstawionymi w Rozporządzeniu EMAS stosowany jest jeszcze trzeci wariant, który może być wykorzystywany do promocji systemu przez podmiot, który nie jest zarejestrowany w systemie EMAS. Ta wersja logo może być stosowana na materiałach promocyjnych, publikacjach i książkach o tematyce związanej z systemem EMAS itp. Wersja ta nie może być stosowana w połączeniu z nazwą żadnej organizacji oraz w sposób, który mógłby dawać do zrozumienia lub sprawiać wrażenie rejestracji w systemie EMAS. Szczegółowe zasady stosowania logo EMAS zostały określone w Wytycznych w sprawie używania logo EMAS wydanych przez Komisję Europejską. Wytyczne zawierają wiele przykładów prawidłowego i nieprawidłowego stosowania logo EMAS. Uwaga: W tabeli 4.2. zawartej w Wytycznych KE znalazł się błąd wynikający z błędu w angielskiej wersji wytycznych. Poniższa korekta dokonana została na podstawie francuskiej I niemieckiej wersji wytycznych. W wersji polskiej i angielskiej jest: A powinno być: Wytyczne w sprawie używania logo EMAS stanowią pomoc dla organizacji przy ustalaniu, czy można stosować logo EMAS w dany sposób. W przypadku wątpliwości organizacja powinna zwrócić się do weryfikatora lub właściwego organu z pytaniem czy planowany sposób korzystania z logo jest zgodny z wymaganiami Rozporządzenia EMAS. 9.2 Odpowiedzialność za nieuprawnione stosowanie logo EMAS Zgodnie z artykułem 8 punkt 1 Rozporządzenia EMAS, logo EMAS mogą stosować tylko te organizacje, które posiadają ważną rejestrację w systemie EMAS. Oznacza to, że organizacja, której rejestrację zawieszono lub też, która została wykreślona, nie może posługiwać się logo EMAS. 71 72 EMAS Poradnik dla administracji Uwaga: Obowiązek wstrzymania korzystania z logo może być w praktyce najistotniejszą uciążliwością wynikającą z zawieszenia rejestracji lub wykreślenia z rejestru EMAS. Może oznaczać na przykład wycofanie materiałów promocyjnych oznaczonych logo EMAS lub nawet usunięcia go z opakowań, pojazdów i innych miejsc, gdzie było stosowane. Operacja taka może wiązać się z odczuwalnymi kosztami. Rozporządzenie EMAS nie określa sankcji za niewłaściwe lub nieuprawnione stosowanie logo przez organizacje. W związku z tym obowiązują tu zasady określane w poszczególnych państwach członkowskich. W Polsce nieuprawnione stosowanie logo jest wykroczeniem i zgodnie z artykułem 351b. ustawy Prawo ochrony środowiska podlega karze grzywny. Orzekanie w sprawach o nieuprawnione stosowanie logo następuje na podstawie przepisów Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia (Dz. U. z 2001 r. Nr 106, poz. 1148 z późn. zm.). Wniosek o ukaranie wnosi policja na żądanie pokrzywdzonego. Wniosek wnoszony jest do sądu grodzkiego. Pokrzywdzonym jest ten, czyje dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez wykroczenie. Również organy administracji rządowej i samorządowej oraz organy kontroli państwowej i kontroli samorządu terytorialnego, które w zakresie swojego działania ujawniły wykroczenie (artykuł 17 Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia), mogą wystąpić z wnioskiem o ukaranie. Zgodnie z artykułem 24 Kodeksu wykroczeń (Dz. U. z 1971 r. Nr 12, poz. 114, z późn. zm.) wysokość grzywny może wynosić od 20 do 5000 zł. Oprócz wyżej wymienionych sankcji, stosowanie logo EMAS przez organizacje do tego nieuprawnione może być potraktowane jako czyn nieuczciwej konkurencji zgodnie z artykułem 14 ustawy z dnia 16 kwietnia 1993 roku o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (tekst jednolity Dz. U z 2003 r. Nr 153, poz. 1503 ze zm.). Zgodnie z tą ustawą każdy przedsiębiorca, którego interes został zagrożony lub naruszony wskutek nieuprawnionego stosowania logo przez innego przedsiębiorcę, może w trybie postępowania cywilnego, zgodnie z artykułem 18 ww. ustawy żądać m.in. zaniechania niedozwolonych działań, usunięcia skutków niedozwolonych działań, złożenia jednokrotnego lub wielokrotnego oświadczenia odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie, zasądzenia odpowiedniej sumy pieniężnej na określony cel społeczny związany ze wspieraniem kultury polskiej lub ochrony dziedzictwa narodowego jeżeli czyn nieuczciwej konkurencji był zawiniony. Sąd może również orzec o zniszczeniu materiałów, na których logo zostało bezprawnie umieszczone. To rozwiązanie może być zastosowane jedynie w przypadku przedsiębiorców, którymi w rozumieniu ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji są osoby fizyczne, osoby prawne oraz jednostki organizacyjne nie mające osobowości prawnej, które prowadząc, chociażby ubocznie, działalność zarobkową lub zawodowo uczestniczą w działalności gospodarczej. EMAS 10 Dodatkowe źródła informacji 10 Dodatkowe źródła informacji Poradniki 1. Wspólnotowy system ekozarządzania i audytu (EMAS). Przewodnik. Royal Haskoning, SEI, LEMTECH Konsulting Sp. z o.o., 2005 r. 2. Wspólnotowy system ekozarządzania i audytu (EMAS). Poradnik dla weryfikatorów. Royal Haskoning, SEI, LEMTECH Konsulting Sp. z o.o., 2005 r. 3. Wspólnotowy system ekozarządzania i audytu (EMAS). Poradnik dla organizacji. Royal Haskoning, SEI, LEMTECH Konsulting Sp. z o.o., 2005 r. 3. Zasady wdrażania systemu zarządzania środowiskowego zgodnego z wymaganiami normy ISO 14001. Podręcznik. R. Pochyluk, J. Szymański, P. Grudowski, Biblioteka Ocen Środowiskowych Eko-Konsult 1999 r.. 4. Efektywność funkcjonowania wdrożonego systemu zarządzania środowiskowego wg normy ISO 14001. red. J. Lemański, A. Matuszak-Fejszman, S. Zabawa Wydawnictwo: PZITS, Poznań, 2000 r. 5. Jak wdrażać system zarządzania środowiskowego wg normy ISO 14001. Alina Matuszak-Flejszman, Wydawnictwo: PZITS, Poznań, 2001 r. 6. Jak opracować raport środowiskowy. Poradnik dla małych i średnich przedsiębiorstw, red. Tadeusz Borys, Piotr Rogala, Wydawnictwo: Fundacja Karkonoska, Jelenia Góra 2002 r.. Materiały udostępnione na stronie internetowej eko-net.pl 1. System zarządzania środowiskowego w przemyśle meblarskim. Envirowise. Wersja polskojęzyczna. 2. Zmiany w normie ISO 14001. 3. Normy serii ISO 14000. 4. ISO 14001 - badanie i ocena polskich organizacji w zakresie efektywności zarządzania środowiskowego, Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, Warszawa 2004. 5. EMAS w Polsce, opracowanie własne. 73 74 EMAS Poradnik dla administracji 6. Po prostu EMAS, Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, Warszawa 2004. 7. Wdrażanie SZŚ w Zespole Elektrociepłowni Wybrzeże SA - podstawy, przyczyny, problemy, S. Krakowiak. 8. Wdrażanie systemu zarządzania środowiskowego wg PN-EN 14001 w Zespole Elektrowni Dolna Odra, A. Chorzępa-Pasik. 9. Wdrażanie systemu zarządzania środowiskowego w Koksowni Huty Stali Częstochowa, B. Biłka. 10. Niedomagania SZŚ w polskich przedsiębiorstwach, R. Pochyluk. 11. Wymagania normy ISO 14001, R. Pochyluk, J. Szymański. Zasoby internetowe 1. Oficjalna strona systemu EMAS: www.emas.mos.gov.pl 2. Strona internetowa projektu „Wdrożenia EMAS w Polsce”: www.EMAS-polska.pl 3. Internetowy portal dla specjalistów ochrony środowiska: www.eko-net.pl 4. Stowarzyszenie Polski Klub Forum ISO 14000 (INEM Polska): www.pfiso14000.org.pl 5. Ministerstwo Środowiska: www.mos.gov.pl 6. Strona Unii Europejskiej poświęcona EMAS: www.europa.eu.int/comm/ environment/EMAS/index_en.htm 7. Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości: www.parp.gov.pl