Spowolnienie i uważność

monika zawadzka, jacek dominiczak
obraz ogrodu
Zabieramy Cię na północny kraniec Polski,
na wybrzeże Bałtyku, a właściwie na wybrzeże
Zatoki Gdańskiej, do Kolibek, do miejsca, które
powstało w XIII w. przy głównym trakcie z Gdańska
do Szczecina, wykorzystując naturalne zagłębienie
– kolebkę – utworzone przez lodowiec tuż przed
skrajem nadmorskiej kępy.
spowolnienie
i uważność
dwa obrazy z przeszłości
projektowanie według
Urodzić się tu 200 lat temu; spędzać zimowe
wieczory w rozgrzanym kaflowym piecem salonie,
czytając powieści w gęstym świetle naftowej lampy;
spacerować po bezludnym, wysokim klifie, obserwując łodzie rybaków z pobliskiej osady wypływające
i powracające z połowu; czasami, nieczęsto, wyprawiać się końmi godzinę drogi na południe, do najbliższego miasta – wiecznego Gdańska – po niezbędne
sprawunki czy kulturalne nowości.
Zostać przesiedlonym do dworu przed 50 laty,
tuż po II wojnie światowej; dorastać w jego brutalnie
wygrodzonych salonach, dzieląc je z kilkunastoma
innymi rodzinami; razem z gromadą dzieci prowadzić
wojny w alejach parku; bez końca wspinać się i staczać po stromiznach nadmorskiej skarpy, a w letnie
popołudnia skakać przez fale i potem bez tchu leżeć
na palącym piasku, dwie minuty biegiem od swego
nowego, obcego domu.
kodu przestrzennego miejsca
wszystkie il. w artykule: diaade.org
obraz teraźniejszy
20
Przejdźmy się po terenie. Kolibki składają się
dziś z trzech przestrzeni: północnego dziedzińca
podworskiego, parku położonego nieco na południe
oraz rozciągających się daleko w kierunku południowym łąk krajobrazowych. Każdy z tych obszarów
posiada własną myśl przestrzenną, ale wszystkie je
spina ponad kilometrowej długości oś kompozycyjna,
biegnąca niemal dokładnie z północy na południe.
Pierwszy z nich, obszar podworski, skupia się
wokół wyraźnie wykształconego podwórca, który
dziś tworzą budynki XIX-wiecznego dworu i stajni
oraz XX-wieczne zabudowania gospodarcze. Park,
założony w 1. połowie XVII w., przeciwstawia głównej osi podłużnej Kolibek poprzeczne aleje, które
razem z ową osią współtworzą regularną geometryczną kompozycję kwater cennego starodrzewu.
Trudno słowami opisać ten drogocenny obszar
Trójmiasta – miejsce, gdzie tracisz z oczu sylwety
domów i samochodów, by zapatrzeć się w pustkę
szaro-zielonej linii horyzontu, zasłuchać w nachodzące na siebie głosy ziemi i morza, ptaków i wiatru.
Możesz tu do woli spacerować, siedzieć, patrzeć,
zrzucać z siebie codzienne zmęczenie reklamą,
hałasem, nadmiarem – napastliwymi dźwiękami
i obrazami, które w miastach zaakceptowaliśmy
jako najbliższe środowisko.
Najbardziej rozległa część krajobrazowa, pomimo
luźnego układu, także kontynuuje kolibkowską
oś. Biegnąca z północy na południe główna aleja
wznosi się i opada na stokach morenowej koleby,
otwierając unikalne, dalekie perspektywy na wody
Zatoki Gdańskiej, widoczne dla pasażerów pociągów i samochodów podróżujących na trasie Gdańsk
– Gdynia. Ta część naturalnie komponowanego krajobrazu została dołączona do Kolibek prawdopodobnie na pocz. XVIII w. Według lokalnych kaszubskich
podań właśnie tu, u ujścia Sweliny do morza, młody
Jan III Sobieski po raz pierwszy ujrzał swą przyszłą
żonę, Marysieńkę... Po II wojnie tę najbardziej „dziką” partię zespołu przekształcono na kilka dekad
w miejską szkółkę drzew i krzewów, działającą
na potrzeby przestrzeni publicznych Gdyni. Dzisiaj
śladem tej przeszłości jest zaskakująca, polifoniczna
szachownica wielu gatunków roślin, które, zdziczałe i opuszczone, składają się w przestrzenne grupy
kształtów i zapachów. Wiosną w kolebach zakwitają
białe i bladoróżowe skarlałe sady – resztki dawnych
kaszubskich odmian grusz i wiśni. Latem gorące powietrze przesycone jest zapachem kwiatów dzikiej
róży, zaś jesienią jary czerwienią się i złocą drobnymi owocami kłujących krzewów, na których żerują
chmary małych ptaków, gotujące się na nadejście
zimy, która tu, nad samym wybrzeżem, trwa często
do późnych dni kwietnia.
niestety
Niezwykła przestrzeń, otoczona z trzech stron
miastem, nie zdołała w ostatnim półwieczu obronić
się przed degradacją i zdewastowaniem. W starej
alei grabowej w latach 70. zbudowano modernistyczną kotłownię; w zabytkowym parku pojawiły się
składy materiałów budowlanych i nielegalne wysypiska śmieci; dla powstającego drobnego biznesu
podzielono teren i budynki zespołu podworskiego.
Spacerowicze, zapuszczający się na pełne dzikiego
uroku nadmorskie stoki, zaczęli się skarżyć na brak
poczucia bezpieczeństwa, zaczepki, kradzieże.
rozpoznanie
Samorząd Gdyni podjął decyzję przeznaczenia
tego wyjątkowego fragmentu miasta na pierwszy
21
Kod Przestrzenny
Misją Kodu Przestrzennego jest wspomożenie
procesu projektowego w dążeniu do zbudowania
miasta o środowisku przestrzennym najwyższej jakości. U podstaw Kodu leży przekonanie, że jednym
z podstawowych czynników decydujących o jakości
zamieszkiwania jest poczucie wspólnoty kulturowej
z regionem i miejscem, kontynuowanie i kultywowanie
tych wszystkich cech przestrzennych miejsca, które dotychczas budowały jego największą wartość, stanowiły
wyróżnik spośród wszystkich innych miejsc na ziemi.
Strategią Kodu jest opisanie celów projektowania
oraz dostarczenie niezbędnej do ich osiągnięcia informacji w taki sposób, by nakierować uwagę wszystkich uczestników procesu projektowego na wspólną
realizację tych celów. Chodzi o stworzenie mechanizmów i narzędzi, które wspomagać będą efektywność
i jakość projektowania opisaną w misji Kodu. Podstawowym mechanizmem jest więc koordynacja celów
projektowania urbanistycznego, architektonicznego
i wykonawczego, a podstawowym narzędziem – informacja o cechach identyfikujących miejsce. Będzie
ona rozpowszechniana wśród wszystkich uczestników
procesu projektowego jeszcze przed przystąpieniem
do wstępnych prac koncepcyjnych.
Na Kod Przestrzenny Ogrodu Botanicznego
w Kolibkach składają się następujące części:
Kod Źródłowy
Wizja Przestrzenna Ogrodu
Kod Projektowy, który zapisany jest w regułach Planu
Opracowanie wykorzystuje autorską metodę opisu
przestrzeni urbanistycznej i architektonicznej: jest ona
traktowana jako „system wnętrz w procesie percepcji”.
Podstawowym narzędziem identyfikacji, analizy i zapisu
informacji jest w tej metodzie siatka przestrzenna.
22
Siatki przestrzenne są danymi specyficznie
architektonicznymi (architectural data) służącymi zrozumieniu układu przestrzennego miasta.
Są teoretycznym analogiem mapy mentalnej, którą
człowiek tworzy w procesie percepcji miejskiej
struktury przestrzennej, tj. w procesie jej mapowania (mapping). Siatka przestrzenna stanowi
zatem geometryczny prototyp przestrzeni, którą
opisuje, jest narzędziem koniecznym do interpretacji deformacji przestrzennych na danym obszarze.
Dane, które wykorzystuje siatka przestrzenna, nie
są danymi historycznymi w tym sensie, że nie zostały (jak dotychczas) potwierdzone przez warsztat
badawczy oparty o metodologię nauk historycznych.
Informacje te są zdobywane w oparciu o warsztat
badawczy architekta.
Metoda Kodu Przestrzennego, sprawdzona
w wielu projektach, wpisuje się znakomicie w nową ustawę o planowaniu i zagospodarowaniu
przestrzennym, która wprowadza do zapisów prawa wymóg, by „ład przestrzenny” przyjąć za jedną
z kluczowych podstaw planowania przestrzeni
i by ów ład – raz osiągnięty – podlegał ochronie.
Te znaczące zapisy zbliżają ideę ochrony ładu
do usankcjonowanych już prawnie idei ochrony
zabytków, ochrony dóbr kultury i, ostatnio, ochrony środowiska naturalnego. Znaczy to też, że,
podobnie jak obszar wiedzy historycznej, kulturowej czy ekologicznej, architektura, urbanistyka
i planowanie muszą wytworzyć jasne systemy
wartości w ramach wspólnej odpowiedzialności
za ład przestrzenny. Kod Przestrzenny Miejsca
podąża w tym kierunku: przyjmując ekspresję
i rozpoznawalność cech lokalnych miejsca za jedne z głównych wartości ładu przestrzennego, ustala
reguły ochrony i możliwości kontynuacji w oparciu
o prototyp i jego deformacje.
w kraju, nadmorski ogród botaniczny. W 2002 r.
pracownia projektowa „architektura/dialog STUDIO
jacek dominiczak” rozpoczęła prace nad zbudowaniem dla Kolibek systemu prawa lokalnego,
czyli tzw. Miejscowego Planu Zagospodarowania
Przestrzennego.
Specyfika STUDIO wiąże się z wieloletnimi
pracami nad metodą projektowania opartą o Kod
Przestrzenny Miejsca. Wizja ogrodu botanicznego
w Kolibkach w Gdyni, przedstawiona przez STUDIO po rozpoznaniu wartości przyrodniczych, kulturowych i architektonicznych, zakłada „pamięć”
wszystkich obrazów jego historii przestrzennej.
Siatki przestrzenne (jedno z narzędzi metody
Kodu Przestrzennego Miejsca – patrz informacje
w ramce obok), które opisują cały teren Kolibek,
nie zostały zhierarchizowane. Zamiast tego przyjęto plan, który pozwolił między innymi na ekspozycję pozornie sprzecznych cech miejsca.
Przykładem może być zestawienie zamkniętego,
historycznego parku przydworskiego z układem
znacznie późniejszych szkółek drzew i krzewów,
których główna aleja geometrycznie nakłada się
na stary park.
Na terenie ogrodu botanicznego ma być
prowadzony uniwersytecki program naukowy.
Wymaga to nie tylko budowy nowych oranżerii
i palmiarni charakterystycznych dla wszystkich
ogrodów botanicznych, ale również pomieszczeń
na potrzeby laboratoriów, w których prowadzone
będą prace naukowe związane z ogrodem. Kod
Przestrzenny Miejsca – odszukany prototyp geometryczny i typologia jego lokalnych deformacji
– pozwolił na odpowiednią, konsekwentną wobec
dotychczasowych wartości przestrzennych miejsca,
rozbudowę zespołu dawnego dworu.
spowolnienie i uważność
Pamięć mityczna tutejszych rybaków umieszcza
w Kolibkach kaszubski Raj. Raj – miejsce początku
– wszystkie kultury pieczołowicie sytuowały w przestrzeniach dla siebie najważniejszych i najdoskonalszych. Więc gdy będziesz w Trójmieście i opuszczając Sopot skierujesz się ku Gdyni, zwolnij znacznie
i patrz uważnie w prawo, w kierunku wschodnim.
Nie przegap miejsca, gdzie morze, wciąż na nowo,
układa się w kolebce morenowych wzgórz.
Polecamy:
http://diaade.org
monika zawadzka – architektka, antropolożka kulturowa;
jest projektantką w pracowni projektowej „architektura/
dialog STUDIO jacek dominiczak” oraz administratorką
i moderatorką w „architektura+dialog. Podyplomowe
Studium Projektowania” na Akademii Sztuk Pięknych
w Gdańsku, gdzie prowadzi autorskie seminarium „Osoba
– przestrzenie wewnętrzności”; współredaguje internetowe
miejsce pracy nad architekturą dialogiczną „diaade.org”.
jacek dominiczak – architekt, teoretyk i praktyk architektury dialogicznej oraz metodologii projektowania dialogicznego; inicjator i kierownik programu „architektura+dialog.
Podyplomowe Studium Projektowania” na Akademii Sztuk
Pięknych w Gdańsku, wydawca i współredaktor „diaade.org
– miejsce pracy nad architekturą dialogiczną”, prowadzi
firmę „architektura/dialog STUDIO jacek dominiczak”. Autor
„Miasta Dialogicznego” - cyklu 12 esejów opublikowanych
w miesięczniku „Architektura-murator” (10.2002-9.2003).
Wykładał i uczył projektowania w Gdańsku, Warszawie,
Meksyku i Stanach Zjednoczonych. W 2004 zaproszony do
pawilonu polskiego 9. Wystawy Architektury organizowanej
przez Biennale w Wenecji.
23