STV 2013, 1 - Studia Theologica Varsaviensia

Transkrypt

NUMER JUBILEUSZOWY 1963–2013
ROK
ROK(51)
(50)LI
L • 2013
2012
1
p ó ł ro c z n i k
Wydawnictwo Uniwersytetu
Kardynała Stefana Wyszyńskiego
w Warszawie
UNIWERSYTET KARDYNAŁA STEFANA WYSZYŃSKIEGO
WYDZIAŁ TEOLOGICZNY
REDAKCJA I ADMINISTRACJA
Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego
Wydział Teologiczny
ul. Dewajtis 5, 01-815 Warszawa
[email protected]
REDAGUJĄ
ks. Ignacy Bokwa, ks. Ryszard Czekalski, ks. Jan Decyk,
ks. Krzysztof Filipowicz (sekretarz redakcji)
Wojciech Kluj OMI, Józef Kulisz SJ, Kazimierz Misiaszek SDB,
Jacek Salij OP (zastępca redaktora naczelnego),
Jarosław A. Sobkowiak MIC (redaktor naczelny)
OKŁADKĘ PROJEKTOWAŁ
Stanisław Stosiek
Za zgodą Kurii Metropolitalnej Warszawskiej
Pozycję dofinansowano ze środków Komitetu Badań Naukowych
ISSN-0585-5594
Skład, druk i oprawa:
EXPOL, P. Rybiński, J. Dąbek, sp.j.
ul. Brzeska 4, 87-800 Włocławek
tel. 54 232 37 23, e-mail: [email protected]
SPIS TREŚCI
SŁOWO REDAKTORA NACZELNEGO STV ........................11
SŁOWO DZIEKANA
WYDZIAŁU TEOLOGICZNEGO UKSW . .............................. 15
I. POWSTANIE I ROZWÓJ
1.Ks. Roman B a r t n i c k i, Wydział Teologiczny na Uniwersytecie
Kardynała Stefana Wyszyńskiego .............................................19
2.Ks. Józef Ł u p i ń s k i, Służba Wydziału Teologicznego
Kościołowi w Polsce ................................................................. 63
3.Ks. Jerzy L e w a n d o w s k i, Hubert K a c z m a r s k i, „Bądźcie
spokojni o losy Akademii Teologii Katolickiej” – Kardynał
Stefan Wyszyński a nasza Alma Mater ...................................... 79
4.Wydział Teologiczny ATK – główne obszary badań
a) Jacek S a l i j OP, Wydział Teologiczny ATK jako prężny
ośrodek naukowy ................................................................ 89
b) Aneta R a y z a c h e r- M a j e w s k a, Katechetyka w ATK
i UKSW ............................................................................... 97
c) Jarosław R ó ż a ń s k i OMI, Misjologia
i dialog ekumeniczny .......................................................... 121
II.AKTUALNA STRUKTURA
1.Ks. Waldemar C h r o s t o w s k i, Instytut Nauk Biblijnych
na Wydziale Teologicznym UKSW. Historia i stan obecny .......
2.Ks. Jerzy L e w a n d o w s k i, Ks. Jarosław B a b i ń s k i,
Instytut Teologii Systematycznej ...............................................
3.Kazimierz M i s i a s z e k SDB, Instytut Teologii Praktycznej . ..
4.Ks. Andrzej A d a m s k i, Instytut Edukacji Medialnej
i Dziennikarstwa. Historia, teraźniejszość i przyszłość . ..........
135
153
163
167
4
SPIS TREŚCI
5.Witold K a w e c k i CSsR, ks. Tomasz S t ę p i e ń, Instytut Dialogu
Religii i Kultury ........................................................................ 181
6.Janusz K r ę c i d ł o MS, Studia doktoranckie na UKSW –
wczoraj, dziś, jutro . .................................................................. 197
III. PERSPEKTYWY
1.Ks. Piotr To m a s i k, Rozwój strukturalny
Wydziału Teologicznego UKSW ................................................ 207
2.Grzegorz M. B a r t o s i k OFMConv, Agnieszka G r o b e l s k a,
Ośrodki naukowo-badawcze Wydziału Teologicznego UKSW . .. 217
VARIA
1.Ks. Grzegorz B a r a n, Przesłanie ostatnich słów Matatiasza
(1Mch 2,49b-68) .......................................................................
2.Franciszek M i c k i e w i c z SAC, Miłość doskonałym
wypełnieniem prawa (Rz 13, 8-10) ...........................................
3.Ks. Grzegorz B a c h a n e k, Tożsamość Kościoła
według J. Ratzingera ................................................................
4.Ks. Krzysztof F i l i p o w i c z, Hymn dawniej i dziś, czyli
o możliwościach ekspresji poetyckiego słowa w starożytnym
kulcie i chrześcijańskiej liturgii ................................................
247
275
289
303
RECENZJE ................................................................................... 321
Recenzje: Ks. Jerzy G r z e ś k o w i a k, Chwalcie Boga w waszym
ciele! część I. Wierzyć wszystkimi zmysłami (ks. J. D e c y k);
Ks. Józef G r z y w a c z e w s k i, Appointing Bishops in the First Centuries (ks. J. L e w a n d o w s k i); Sławomir Z a t w a r d n i c k i, Ateizm urojony. Chrześcijańska odpowiedź na negację Boga (Jarosław
S o b k o w i a k MIC); Maciej Z i ę b a, Nieznane, niepewne, niebezpieczne? Szkic o Europie (Andrzej M o r k a OP)
SPIS TREŚCI
5
TABLE OF CONTENTS
THE WORD OF THE CHIEF EDITOR OF STV .....................11
THE WORD OF THE DEAN OF THE THEOLOGY
DEPARTMENT OF THE STEFAN CARDINAL
WYSZYŃSKI UNIVERSITY (UKSW) ...................................... 15
I. THE FOUNDING AND DEVELOPMENT
1.Roman B a r t n i c k i, The Theology Department of The Cardinal
Stefan Wyszyński University .....................................................19
2.Józef Ł u p i ń s k i, The Service of the Theology Department
to the Church in Poland . .......................................................... 63
3.Jerzy L e w a n d o w s k i, Hubert K a c z m a r s k i, “Do not fear
for the future of The Academy of Catholic Theology”:
Cardinal Stefan Wyszyński and Our Alma Mater ..................... 79
4.The Theology Department of The Academy of Catholic Theology
(ATK) – main areas of research
a) Jacek S a l i j OP, The Theology Department of ATK as
a Dynamic Academic Centre .............................................. 89
b) Aneta R a y z a c h e r- M a j e w s k a, Cathechetics at ATK
and UKSW .......................................................................... 97
c) Jarosław R ó ż a ń s k i OMI, Missiology and Ecumenical
Dialogue ............................................................................. 121
II.THE PRESENT STRUCTURE
1.Ks. Waldemar C h r o s t o w s k i, The Institute of Biblical
Studies at the Theology Department of UKSW. History
and the Present State ................................................................ 135
2.Jerzy L e w a n d o w s k i, Jarosław B a b i ń s k i, The Institute
of Systematic Theology ............................................................. 153
6
SPIS TREŚCI
3.Kazimierz M i s i a s z e k SDB, The Institute
of Practical Theology ...............................................................
4.Andrzej A d a m s k i, The Institute of media Education
and Journalism. History, Present and Future . .........................
5.Witold K a w e c k i CSsR, Tomasz S t ę p i e ń, The Institute
of Dialogue of Religion and Culture ........................................
6.Janusz K r ę c i d ł o MS, Doctoral STudies at the UKSW:
Yesterday, Today and Tomorrow ...............................................
163
167
181
197
III.PERSPECTIVES
1.Piotr To m a s i k, Structural Development of the Department
of Theology of the UKSW ......................................................... 207
2.Grzegorz M. B a r t o s i k OFMConv, Agnieszka G r o b e l s k a,
Research Centres of the Department of Theology
of the USKW ............................................................................. 217
VARIA
1.Grzegorz B a r a n, The Message of the Last Words
of Mattathias (1 Mac 2:49-68) .................................................
2.Franciszek M i c k i e w i c z SAC, Love as the Perfect
Fulfilment of the Law (Rom 13:8-10) .......................................
3.Grzegorz B a c h a n e k, The Identity of the Church According
to J. Ratzinger . .........................................................................
4.Krzysztof F i l i p o w i c z, The Hymn Before and Now, or the
Possibilities of Poetic Word Expression in Ancient Worship
and in Christian Liturgy ...........................................................
247
275
289
303
REVIEWS ..................................................................................... 321
Reviews: Ks. Jerzy G r z e ś k o w i a k, Chwalcie Boga w waszym
ciele! Część I. Wierzyć wszystkimi zmysłami (ks. J. D e c y k);
Ks. Józef G r z y w a c z e w s k i, Appointing Bishops in the First
Centuries (ks. J. L e w a n d o w s k i); Sławomir Z a t w a r d n i c k i,
Ateizm urojony. Chrześcijańska odpowiedź na negację Boga
(Jarosław S o b k o w i a k MIC); Maciej Z i ę b a, Nieznane, niepewne, niebezpieczne? Szkic o Europie (Andrzej M o r k a OP)
SPIS TREŚCI
7
INHALTSVERZEICHNIS
WORT DES CHEFREDAKTEURS DER STV .........................11
WORT DES DEKANS DER THEOLOGICHEN FAKULTÄT
DER KARDINAL-STEFAN-WYSZYŃSKI-UNIWERSITÄT
(UKSW) .........................................................................................
15
I. ENTSTEHUNG UND ENTWICKLUNG
1.Roman B a r t n i c k i, Die Theologische Fakultät
der Kardinal-Stefan-Wyszyński-Universität .............................19
2.Józef Ł u p i ń s k i, Die Theologische Fakultät im Dienst
der Kirche in Polen . ................................................................. 63
3.Jerzy L e w a n d o w s k i, Hubert K a c z m a r s k i, „Macht Euch
keine Sorgen um die Zukunft der Katholischen Theologischen
Akademie“ – Kardinal Stefan Wyszyński und unsere
Alma Mater ............................................................................... 79
4.Die theologische Fakultät der Katholischen Theologischen
Akademie (ATK) – Hauptforschungsbereiche
a) Jacek S a l i j OP, Die Theologische Fakultät der
Katholischen Theologischen Akademie als dynamisches
Wissenschaftszentrum ......................................................... 89
b) Aneta R a y z a c h e r- M a j e w s k a, Katechetik
in ATK i UKSW . ................................................................. 97
c) Jarosław R ó ż a ń s k i OMI, Missiologie und ökumenischer
Dialog ................................................................................. 121
II. AKTUELLE STRUKTUR
1.Waldemar C h r o s t o w s k i, Das Institut für Bibelwissenschaften
an der Theologischen Fakultät der UKSW. Geschichte
und aktuelle Situation ............................................................... 135
2.Jerzy L e w a n d o w s k i, Jarosław B a b i ń s k i, Das Institut für
Systematische Theologie . ......................................................... 153
8
SPIS TREŚCI
3.Kazimierz M i s i a s z e k SDB, Das Institut für Praktische
Theologie ..................................................................................
4.Andrzej A d a m s k i, Das Institut für Medienerziehung und
Journalismus. Geschichte – Gegenwart und Zukunft ...............
5.Witold K a w e c k i CSsR, Ks. Tomasz S t ę p i e ń, Das Institut
für den Dialog zwischen Religion und Kultur ..........................
6.Janusz K r ę c i d ł o MS, Doktorandenstudien an der UKSW –
gestern, heute, morgen . ............................................................
163
167
181
197
III. PERSPEKTIVEN
1.Piotr To m a s i k, Die strukturelle Entwicklung der
Theologischen Fakultät der UKSW .......................................... 207
2.Grzegorz M. B a r t o s i k OFM Conv, Agnieszka G r o b e l s k a,
Wissenschafts- und Forschungszentren der Theologischen
Fakultät der USKW .................................................................. 217
VARIA
1.Grzegorz B a r a n, Die Botschaft der letzten Worte des
Mattatias (1 Makk 2,49b-68) ....................................................
2.Franciszek M i c k i e w i c z SAC, Die Liebe ist die Erfüllung
des Gesetzes (Röm 13,8-10) . ....................................................
3.Grzegorz B a c h a n e k, Die Identität der Kirche
nach J. Ratzinger ......................................................................
4.Krzysztof F i l i p o w i c z, Lobgesang einst und heute, d. h. über
die Möglichkeiten des poetischen Ausdrucks im altertümlichen
Kult und der christlichen Liturgie ............................................
247
275
289
303
REZENSIONEN ........................................................................... 321
Rezensionen: Ks. Jerzy G r z e ś k o w i a k, Chwalcie Boga w waszym
(Jarosław S o b k o w i a k MIC); Maciej Z i ę b a, Nieznane,
niepewne, niebezpieczne? Szkic o Europie
(Andrzej M o r k a OP)
SPIS TREŚCI
9
TABLE DES MATIÈRES
L’EXPOSÉ DU RÉDACTEUR EN CHEF DE STV . ................11
L’EXPOSÉ DU DOYEN DE LA FACULTÉ
DE THÉOLOGIE UKSW ............................................................
15
I. LES ARTICLES: Œcuménisme
1.Roman B a r t n i c k i, Faculté de Théologie à l’Université du
Cardinal Stefan Wyszyński ........................................................19
2.Józef Ł u p i ń s k i, Faculté de Théologie et son service pour
l’Eglise en Pologne . ................................................................. 63
3.Jerzy L e w a n d o w s k i, Hubert K a c z m a r s k i, “Ne vous
inquiétez pas au destin de l’Académie de la Théologie
catholique” – Cardinal Stefan Wyszyński et notre Alma Mater 79
4.Faculté de Théologie ATK –principaux terrains de recherches
a) Jacek S a l i j OP, Faculté de Théologie ATK comme un
centre dynamique des sciences ........................................... 89
b) Aneta R a y z a c h e r- M a j e w s k a , L’ Enseignement
de la catéchèse à ATK et à UKSW . .................................... 97
c) Jarosław R ó ż a ń s k i OMI, La missiologie et le dialogue
œcuménique ........................................................................ 121
II. STRUCTURE ACTUELLE
1.Waldemar C h r o s t o w s k i, L’Institut des Sciences bibliques
à la Faculté de Théologie UKSW. Son histoire et sa condition
actuelle . .................................................................................... 135
2.Jerzy L e w a n d o w s k i, Jarosław B a b i ń s k i, Institut
de Théologie systématique . ...................................................... 153
3.Kazimierz M i s i a s z e k SDB, Institut de Théologie pratique ... 163
10
SPIS TREŚCI
4.Andrzej A d a m s k i, Institut de Journalisme et d’Education
de Communication de masse. Son histoire, l’état actuel
et l’avenir . ................................................................................ 167
5.Witold K a w e c k i CSsR, Tomasz S t ę p i e ń, Institut
du Dialogue entre la Culture et la Religion ............................. 181
6.Janusz K r ę c i d ł o MS, Les études doctorales à UKSW – hier,
aujourd’hui, demain ................................................................. 197
III. PERSPECTIVES
1.Piotr To m a s i k, Le développement structural de la Faculté
de Théologie UKSW . ................................................................ 207
2.Grzegorz M. B a r t o s i k OFMConv, Agnieszka Grobelska,
Centres scientifiques de recherches de la Faculté
de Théologie UKSW . ................................................................ 217
VARIA
1.Grzegorz B a r a n, Signification des dernières paroles
de Mattathias (1 Mac 2, 49b-68) .............................................. 247
2.Franciszek M i c k i e w i c z SAC, L’amour est l’accomplissement
parfait de la loi (Rm 13, 8-10) .................................................. 275
3.Grzegorz B a c h a n e k, L’identité de l’Eglise selon
J. Ratzinger ............................................................................... 289
4.Krzysztof F i l i p o w i c z, L’hymne, autrefois et aujourd’hui –
les possibilités de l‘expression de la parole poétique dans
le culte antique et dans la liturgie chrétienne .......................... 303
RÉCENSIONS .............................................................................. 321
Récensions: Ks. Jerzy G r z e ś k o w i a k, Chwalcie Boga w waszym
(Jarosław S o b k o w i a k MIC);Maciej Z i ę b a, Nieznane, niepewne,
niebezpieczne? Szkic o Europie (Andrzej M o r k a OP)
SŁOWO REDAKTORA NACZELNEGO STV
Złoty Jubileusz Studia Theologica Varsaviensia skłania do refleksji
nad rolą tego pisma dla Wydziału Teologicznego, ale również, poprzez
zamieszczane w nim publikacje, dla rozwoju teologii w Polsce. Czym
w istocie jest ten półrocznik i jaką ma genezę? W artykule ukazującym
historię myśli teologicznej w ATK/UKSW, ks. prof. R. Bartnicki przypomniał genezę powstania aktualnych struktur naszej Uczelni, a w niej
Wydziału Teologicznego. W roku 1954 powstała Akademia Teologii
Katolickiej z połączenia Wydziału Teologii Katolickiej Uniwersytetu
Warszawskiego oraz Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego. Jest to o tyle ważne, że każdy z tych wydziałów miał swoje
czasopisma naukowe. Pierwszy posiadał dwie serie wydawnicze: Warszawskie Studia Teologiczne oraz Studia Historico-Ecclesiastica. Drugi
zaś dwa czasopisma: Polonia Sacra oraz Ruch Biblijny i Liturgiczny.
Przy połączeniu Wydziałów, z Uniwersytetu Jagiellońskiego przeszło
do Warszawy tylko czasopismo Polonia Sacra, które przejął Wydział
Prawa Kanonicznego ATK i w roku 1958 przemianował na Prawo Kanoniczne. W takiej sytuacji nowo powstały Wydział Teologiczny ATK
począł czynić starania, aby dotychczasową serię wydawniczą Studia Historico-Ecclesiastica uczynić wydawnictwem periodycznym. W 1963
roku uzyskano pozwolenie na powstanie półrocznika Studia Theologica
Varsaviensia, z którego pierwotnie korzystał również Wydział Filozofii
Chrześcijańskiej (do roku 1965, kiedy utworzył własne pismo Studia
Philosophiae Christianae).
12
Czasopismo od samego początku stawiało sobie dwa cele. Pierwszy to
naukowo-badawczy charakter publikowanych tekstów (wyjątek stanowiły sprawozdania z konferencji naukowych, które wpisują się w zakres
nauki). Drugi cel to powiązanie półrocznika z Wydziałem Teologicznym,
co znalazło również potwierdzenie w fakcie, iż każdego z członków Redakcji zatwierdzała Rada Wydziału. Wyjątek stanowiły artykuły autorów spoza Wydziału odznaczające się szczególnym walorem naukowym
i badawczym. Kiedy patrzymy z perspektywy jubileuszu na pierwotne
założenia, rodzi się silne pragnienie powrotu do źródeł. Nie chodzi o wymiar wyłącznie naukowy, wiele bowiem artykułów opublikowanych
w tym czasie można zaliczyć, bez fałszywej pokory, do wybitnych. Chodzi raczej o odkrycie na nowo szczególnej roli pisma wobec Wydziału Teologicznego. Pismo wydziałowe nie oznacza bowiem zaściankowej twórczości. Przeciwnie, mobilizuje wszystkich Profesorów naszego
Wydziału do pracy naukowej na takim poziomie, by odzwierciedlony
w półroczniku Studia Theologica Varsaviensia, był powodem do chluby
w konfrontacji z innymi ośrodkami myśli teologicznej w Polsce.
Rozrósł się Wydział, rozwinęła się instytucjonalnie teologia w Polsce.
Zrodziło to potrzebę wsparcia nowych ośrodków naukowych poprzez
otwarcie łamów naszego pisma dla autorów spoza Wydziału. A potem,
przy powstawaniu kolejnych wydziałów teologicznych i nowych czasopism naukowych, półrocznik musiał podjąć wezwanie, by sprostać
nowym oczekiwaniom i nie oprzeć się coraz to silniejszej konkurencyjności. Dzisiaj z perspektywy 50-lecia możemy stwierdzić, że dzięki wytężonej pracy moich Poprzedników (wymienię chociażby ks. prof. Mariana Michalskiego, pierwszego Redaktora Naczelnego STV, ks. prof.
Andrzeja Zuberbiera oraz mojego Poprzednika, ks. prof. Stanisława
Mędalę), czasopismo sprostało wyzwaniu i z dumą możemy stwierdzić,
że nieprzerwanie od wielu lat utrzymuje się w dość wysokiej punktacji
na liście ministerialnej.
Nie do Redakcji należy jednak ocena minionych lat pracy poszczególnych Zespołów Redakcyjnych. To zrobią za nas Czytelnicy. Ze swojej
strony pragnę powrócić do drugiego celu wytyczonego przez Poprzedników, a mianowicie, jeszcze pełniejszego wpisania Studia Theologica Varsaviensia w misję Wydziału Teologicznego, jaką realizuje wobec
teologii i Kościoła w Polsce.
13
Takie właśnie usprawiedliwienie struktury niniejszego numeru przedkładam naszym Czytelnikom. Jubileusz czasopisma wydziałowego to
ostatecznie święto Wydziału i ciesząc się tym związkiem, pragnę zachęcić do lektury, która ukazuje też rok wielkich przeobrażeń w strukturze samego Wydziału, któremu pismo służy. Będzie w tym numerze
trochę historii, teraźniejszości i perspektyw. Każda z nich stawia wyzwania Kolegium Redakcyjnemu, każda z nich jest też powodem do
pogłębionej refleksji nad istotą wydziałowego charakteru pisma. Stawia
nowe pytania jak wsłuchiwać się w potrzeby teologii w Polsce, ale również jak nie przestać słuchać bicia serca Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, którym jest i pozostanie Wydział Teologiczny.
Niech mi będzie wolno, patrząc w przyszłość, podziękować tym, których nazwisk nie przywołałem. Wyrażam szczerą wdzięczność wszystkim Redaktorom Naczelnym, Profesorom, którzy przez pięćdziesiąt lat
tworzyli Kolegium Redakcyjne naszego czasopisma, Autorom, bez których badań i rzetelności naukowej nie byłoby powodu do świętowania
oraz wszystkim Sekretarzom, którzy poświęcili sporo własnego czasu,
by każdy z numerów półrocznika utrzymać na odpowiednim poziomie
edytorskim.
Każdej z osób, dzięki którym powstało nasze czasopismo, dzięki którym mogło się rozwijać naukowo i dobrze funkcjonować w imieniu Kolegium Redakcyjnego wypowiadam z serca płynące podziękowania.
Jarosław A. Sobkowiak MIC
redaktor naczelny
SŁOWO DZIEKANA
WYDZIAŁU TEOLOGICZNEGO UKSW
Powołaniem każdego uniwersytetu jest służba prawdzie: jej odkrywanie i przekazywanie innym (…) Człowiek nie tworzy prawdy, ale
ona sama się przed nim odsłania, gdy jej szuka wytrwale1. Odkrywanie
prawdy i jej zgłębianie poprzez badania naukowe ma szczególny wymiar w ramach teologii – tam bowiem owo poszukiwanie przekracza
wymiar czysto intelektualny i pozwala zbliżać się do Tego, który jest
Prawdą.
Wydział Teologiczny UKSW ma swą bogatą historię, której początki
sięgają XIX wieku. Nie sposób nie dostrzec kluczowej roli Wydziału zarówno w dziejach ATK, jak i po jej przekształceniu w Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego. Można wręcz wskazywać na znaczenie
Wydziału dla żywotności tejże Uczelni, a tym samym określić Wydział
mianem serca Uniwersytetu. Serce to bije w pierwszej kolejności dla
tych, którzy związali się bezpośrednio z Wydziałem, ale także dla całe
społeczności uniwersyteckiej. Jak bowiem podkreślał papież Jan Paweł
II, teologia odgrywa szczególnie ważną rolę w poszukiwaniu syntezy
wiedzy, a także w dialogu między wiarą a rozumem. Ponadto, z jej dorobku korzystają wszystkie inne dyscypliny w swym poszukiwaniu sensu: teologia nie tylko pomaga im określać, w jaki sposób ich odkrycia
1 J a n P a w e ł I I, Przemówienie z okazji 600-lecia Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego [online], http://www.hum.amu.edu.pl/~zbzw/ph/sci/jpii97.html
[dostęp z dn. 3.12.2013].
16
SŁOWO DZIEKANA WT UKSW
wpłyną na życie osób i społeczeństw, ale także ukazuje im perspektywę
i nadaje kierunek, o których nie mówią ich własne metodologie2.
Wydział Teologiczny – choć pozostaje w strukturach uniwersytetu –
nie może nigdy pozostawać zamknięty na szerszą rzeczywistość, w której funkcjonuje. Pierwszorzędne zadania uniwersytetu, a więc i jego poszczególnych wydziałów, odnoszą się do badań naukowych. Nie można
jednak zapomnieć, iż badań, które rozszerzają horyzont nauki i mają
służyć człowiekowi i jego życiu. Na uniwersytecie bynajmniej nie chodzi jedynie o przygotowanie wykwalifikowanych kadr i specjalistów
z różnych dziedzin, choć i ten aspekt ma swe znaczenie. Teologia w ramach studiów wyższych w sposób szczególny przypomina o tym – działalność uniwersytetu ma wspierać kształtowanie osobowości, formację
ludzką w jej najgłębszym znaczeniu. Z tej racji można mówić o służbie Wydziału Teologicznego społeczeństwu, a tym samym – Kościołowi
w Polsce.
Od początku swego istnienia, Wydział Teologiczny był znaczącym
ośrodkiem myśli naukowej podejmowanej w ramach różnych dyscyplin
szczegółowych. Nie tylko skupiał znaczące postaci polskiej teologii,
ale także wykształcił wielu specjalistów i wybitnych naukowców, którzy z czasem odegrali znaczącą rolę w innych ośrodkach naukowych.
Odnajdywane w ich życiorysach związki z Wydziałem Teologicznym
ATK/UKSW potwierdzają doniosłość tej jednostki dla rozwoju teologii
w Polsce. Potwierdzeniem wysokiego poziomu studiów oraz ich rzetelności są liczne osiągnięcia badawcze i dydaktyczne, którymi mogą
poszczycić się zarówno pracownicy Wydziału, jak i jego studenci oraz
absolwenci.
Bogata tradycja Wydziału Teologicznego ATK i UKSW nie jest jedyną chlubą tego ośrodka naukowego. Jak na przestrzeni minionych dziesięcioleci nie szczędzono starań o rozwój refleksji teologicznej w ramach poszczególnych specjalizacji, tak i dziś pracownicy naukowi oraz
studenci z oddaniem zgłębiają liczne zagadnienia z obszaru nauk biblijnych, teologii systematycznej i praktycznej, a także edukacji medialnej
i dziennikarstwa oraz dialogu religii i kultury. Stosownie do potrzeb oraz
2 J a n P a w e ł I I, Ex corde Ecclesiae, nr 19 [online], http://www.opoka.org.pl/
biblioteka/W/WP/jan_pawel_ii/konstytucje/o_uniwersytetach_15081990.html [dostęp
z dn. 4.12.2013].
SŁOWO DZIEKANA WT UKSW
17
zainteresowań kolejnych pokoleń, powstają nowe kierunki i specjalności. Wydział Teologiczny pozostaje otwarty na znaki czasu i wyzwania
współczesności, nie tracąc przy tym związku ze swą przeszłością.
Specyfika Wydziału Teologicznego nie sprowadza się jedynie do
osiągnięć naukowych, ale także należy podkreślić jego znaczenie dla
tworzenia wspólnoty akademickiej. W ramach funkcjonujących na Wydziale specjalizacji można dostrzec wielką troskę o podtrzymywanie
więzi łączących studentów między sobą oraz z pracownikami naukowymi. Więzi te odzwierciedlają charakterystyczne i jakże istotne dla nauki
relacje „mistrz-uczeń” oraz podzielanie zainteresowań określoną dyscypliną naukową. Dodatkowo relacje te umacniane są poprzez wyznawanie tych samych wartości i wyrażanie ich w życiu codziennym.
Cieszę się, że w jubileuszowym numerze zasłużonego czasopisma
naukowego STUDIA THEOLOGICA VARSAVIENSIA możliwe było
ukazanie trzech warstw czasowych naszego Wydziału: historii, teraźniejszości i perspektyw. We dwóch pierwszych warstwach można zauważyć
trudności, ale też niewątpliwe osiągnięcia, w trzeciej – chciałbym żeby
tak było – odnajdźmy nadzieję, że dziedzictwa, jakie otrzymaliśmy po
naszych wielkich Poprzednikach nie zakonserwujemy, ani nie zmarnujemy, ale je twórczo rozwiniemy na pożytek Kościoła i Polski.
Ks. Piotr Tomasik
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Studia Theologica Varsaviensia
UKSW
1/2013
KS. ROMAN BARTNICKI
WYDZIAŁ TEOLOGICZNY NA UNIWERSYTECIE
STEFANA KARDYNAŁA WYSZYŃSKIEGO
Niniejsze opracowanie jest kontynuacją wcześniejszego mojego studium Historia i stan obecny Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie (w 190. rocznicę bulli papieża
Piusa VII z 3 października 1818 r. zatwierdzającej wydział), opublikowanego w „Studia Theologica Varsaviensia” 46(2008)nr 2, s. 13-70. Zostaje ono uzupełnione opisem Wydziału w latach 2008-2013.
1. Przekształcenia struktury
W latach 2008-2013 struktura Wydziału Teologicznego ulegała przekształceniom. Były one spowodowane głównie zmianą uwarunkowań,
w jakich przyszło działać uczelniom wyższym w Polsce.
Utworzenie specjalności: turystyka krajów biblijnych
Od 1 października 2009 r. rozpoczęła działalność nowa specjalność:
Turystyka krajów biblijnych. Senat UKSW utworzył tę specjalność
uchwałą Nr 35/2008 z dnia 29 maja 2008 r.
Utworzenie Wydziału Nauk o Rodzinie
Uchwałą Senatu UKSW Nr 48/2010 z dnia 24 czerwca 2010 r., na
podstawie § 10 ust. 3 i 4 statutu Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie oraz dekretu Kongregacji Wychowania Katolickiego z dnia 29 kwietnia 2010 r., utworzony został Wydział Nauk
o Rodzinie, jako wydział nauk kościelnych. Został on utworzony z do-
20
KS. ROMAN BARTNICKI
[2]
tychczasowego Instytutu Studiów nad Rodziną, który od 1 października
1999 r. był integralną częścią Wydziału Teologicznego. Uchwała weszła
w życie z dniem podjęcia. Starania o utworzenie tego wydziału trwały
dosyć długo, gdyż rozpoczęły się w dniu 24 kwietnia 2008 r., kiedy to Senat UKSW podjął uchwałę o wszczęciu procedury utworzenia Wydziału Studiów nad Rodziną. W ten sposób liczba wydziałów kościelnych
wzrosła w UKSW do czterech. Senat UKSW upoważnił Rektora UKSW
do wystąpienia z prośbą do Rządu Rzeczypospolitej Polskiej oraz Konferencji Episkopatu Polski o podpisanie umowy dotyczącej zakresu nadzoru władz Kościoła Katolickiego nad Wydziałem Studiów nad Rodziną.
Zlikwidowanie punktów konsultacyjnych – Utworzenie ośrodków
naukowo-badawczych.
Przypomnijmy, że w Akademii Teologii Katolickiej zorganizowano
studia zaoczne teologii w Punktach Konsultacyjnych w Gorzowie Wielkopolskim (od 1973 r.), w Katowicach (od 1973 r.), Płocku (od 1973
r.), Szczecinie (od 1974 r.), Suwałkach (od 1979 r.), Łodzi (od 1988 r.),
Gdyni (od 1989 r.; po podziale diecezji w 1992 r. punkt został przeniesiony do Tczewa). Ustawa z dnia 12 września 1990 r. o szkolnictwie
wyższym przewidywała tworzenie filii i wydziałów zamiejscowych
uczelni (por. Art. 4a. ust. 2 pkt 5). Jednocześnie ustawa zezwalała na
kontynuację działalności punktów konsultacyjnych istniejących przed
wejściem w życie ustawy. Art. 187.2 stwierdzał: „Istniejące w dniu wejścia w życie ustawy filie uczelni, wydziały i oddziały miejscowe oraz
punkty konsultacyjne działają w dotychczasowych formach organizacyjnych. Przekształcenie i znoszenie tych jednostek należy do właściwości senatu”. Nie wolno było odtąd tworzyć nowych punktów konsultacyjnych. Co pewien czas Ministerstwo sprawdzało, czy uczelnia nie
utworzyła nowego punktu konsultacyjnego; trzeba było wykazać, że istniejące punkty konsultacyjne zostały utworzone, za zgodą Ministerstwa,
przed rokiem 1990. Ustawa z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie
wyższym nie tolerowała już istnienia punktów konsultacyjnych. Poza
siedzibą uczelni mogły odtąd funkcjonować jedynie filie i zamiejscowe
podstawowe jednostki organizacyjne (czyli wydziały) oraz zamiejscowe ośrodki dydaktyczne (Art. 9 pkt 5). Warunkiem utworzenia i funkcjonowania filii (posiadającej minimum dwa wydziały) bądź wydziału
[3]
WYDZIAŁ TEOLOGICZNY UKSW
21
zamiejscowego jest spełnienie „wymagań kadrowych niezbędnych do
utworzenia i prowadzenia kierunku studiów na określonym poziomie
kształcenia”. Natomiast warunkiem tworzenia i funkcjonowania zamiejscowego ośrodka dydaktycznego jest spełnienie „wymagań kadrowych niezbędnych do prowadzenia w ramach studiów pierwszego stopnia dwóch trzecich zajęć dydaktycznych” (Art 9 pkt 5). Tak więc punkty
konsultacyjne w dotychczasowym kształcie nie powinny funkcjonować.
Należało dostosować się do obowiązujących przepisów prawnych.
Tego zadania podjął się ks. prof. UKSW dr hab. Stanisław Dziekoński. Jeszcze jako prodziekan ds. studiów niestacjonarnych prowadził
pertraktacje z kierownikami punktów konsultacyjnych i z ordynariuszami diecezji, w których one się znajdowały oraz zasięgał opinii kwestor
i radcy prawnego UKSW. Ostatecznie doprowadził do uporządkowania
tej sprawy jako dziekan Wydziału Teologicznego.
Uchwałami Senatu UKSW z dnia 26 listopada 2009 r. (Nr 8793/2009) zlikwidowane zostały punkty konsultacyjne w Gdyni, Łomży, Łodzi, Płocku, Kaliszu, Suwałkach, Tczewie. Na tym samym posiedzeniu 26 listopada 2009 r. (uchwały Nr 94-100/2009) utworzone
zostały Ośrodki Naukowo-Badawcze w Gdyni, Kaliszu, Łomży, Łodzi,
Płocku, Suwałkach, Tczewie. Mogą one prowadzić studia podyplomowe kończące się uzyskaniem świadectwa ukończenia studiów podyplomowych. Absolwenci mogą następnie kontynuować studia doktoranckie w Warszawie.
Uchwałą Senatu UKSW Nr 111/2009 z dnia 26 listopada 2009 r. utworzony został Ośrodek Naukowo-Badawczy UKSW z siedzibą w Paprotni (klasztor Niepokalanów). Zarządzeniem nr 8/2010 Rektora UKSW
z dnia 19 stycznia 2010 r. utworzona została na Wydziale Teologicznym
w ramach niestacjonarnych studiów doktoranckich na kierunku teologia
nowa specjalność: mariologia. Umieszczona została w Ośrodku Naukowo-Badawczym UKSW w Paprotni, przy klasztorze Ojców Franciszkanów w Niepokalanowie. Zaczęła działalność od 1 października 2010 r.
Utworzenie kierunku studiów: dziennikarstwo i komunikacja społeczna
Ks. dziekan Stanisław Dziekoński doprowadził do zaistnienia na Wydziale Teologicznym kierunku studiów: dziennikarstwo i komunikacja
22
KS. ROMAN BARTNICKI
[4]
społeczna. Uchwałę w sprawie utworzenia tego kierunku, prowadzonego
jako studia pierwszego stopnia, podjął Senat UKSW w dniu 26 listopada 2009 r. Nowy kierunek zaczął funkcjonować z dniem 1 października
2010 r. w ramach Instytutu Edukacji Medialnej i Dziennikarstwa. Rada
Wydziału Teologicznego podjęła w dniu 21 listopada 2011 r. uchwałę
o wystąpieniu do Senatu UKSW z wnioskiem o utworzenie na kierunku dziennikarstwo i komunikacja społeczna studiów stacjonarnych drugiego stopnia. Stosowną uchwałę Senat UKSW podjął w dniu 10 lipca
2012 r. Złożony został wniosek do Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego o utworzenie na tym kierunku drugiego stopnia studiów, czyli
studiów magisterskich. Uchwałą Prezydium Polskiej Komisji Akredytacyjnej z dnia 4 lipca 2013 r. Wydział Teologiczny otrzymał uprawnienia
do prowadzenia kształcenia na kierunku dziennikarstwo i komunikacja
społeczna na poziomie studiów drugiego stopnia o profilu ogólnoakademickim. Uchwałę podpisał prof. Marek Rocki.
Utworzenie kierunku studiów: religioznawstwo
Ks. prof. UKSW dr hab. Jarosław Różański zabiegał o utworzenie na Wydziale Teologicznym kierunku studiów religioznawstwo. Zostało ono powołane uchwałą Rady Wydziału z dnia 21 grudnia 2009 r. i uchwałą Senatu
UKSW z dnia 28 października 2010 r., jako studia stacjonarne pierwszego
stopnia. Kierunek zaczął funkcjonować od roku akademickiego 2011/2012.
Restrukturyzacja Wydziału Teologicznego
Nowo wybrany dziekan wydziału, ks. prof. UKSW dr hab. Piotr Tomasik zapowiedział na posiedzeniu Rady Wydziału we wrześniu 2012 r.
restrukturyzację Wydziału Teologicznego. Na posiedzeniu Rady Wydziału w dniu 19 listopada 2012 r. ks. Dziekan Piotr Tomasik dokładniej
uzasadnił potrzebę wprowadzenia nowej struktury Wydziału; chodziło
o uporządkowanie Wydziału, lepsze otwarcie na badania. W przeprowadzonym głosowaniu (94 osoby uprawnione do głosowania) spośród
73 obecnych, głosowało osób 70; spośród nich 68 osób głosowało „tak”,
0 „nie”, 2 – „wstrzymuję się”. Nową strukturę nadał Wydziałowi Teologicznemu Rektor UKSW, ks. prof. UKSW dr hab. Stanisław Dziekoński
zarządzeniem Nr 13/2013 r. z dnia 22 lutego 2013. Zarządzenie weszło
w życie z dniem podpisania.
[5]
23
Zgodnie z Zarządzeniem, od dnia 22 lutego 2013 r. w skład Wydziału Teologicznego wchodzi pięć instytutów działających w Warszawie:
Nauk Biblijnych, Teologii Systematycznej, Teologii Praktycznej, Edukacji Medialnej i Dziennikarstwa, Dialogu Kultury i Religii. Jako jednostki wydziałowe funkcjonują: Centrum Teologii Apostolstwa „Pallotianum”, Centrum Studiów Mariologicznych „Kolbianum”, Zakład
Dialogu Katolicko-Judaistycznego, Zakład Duchowości Europejskiej.
Ponadto w strukturze Wydziału Teologicznego znalazły się: Instytut
Teologiczny w Radomiu oraz Ośrodki Naukowo-Badawcze UKSW
z siedzibą w: Gdyni, Kaliszu, Łomży, Łodzi, Płocku, Tczewie.
Likwidacja Instytutu Teologicznego w Radomiu
Następną ważną innowacją była likwidacja Instytutu Teologicznego
w Radomiu. Uchwała w tej sprawie podjęta została przez Radę Wydziału Teologicznego w dniu 15 kwietnia 2013 r. a przez Senat UKSW
w dniu 25 kwietnia 2013 r. Zarządzeniem Nr 38/2013 z 6 czerwca
2013 r. Rektor UKSW zlikwidował Instytut Teologiczny w Radomiu.
Rozpoczęcie likwidacji Instytutu nastąpiło w dniu wejścia w życie Zarządzenia a zakończenie likwidacji przewidziano na dzień 30 września
2013 r. Centrum Myśli Benedykta XVI zostało przekształcone w wyodrębniony ośrodek naukowo-badawczy Wydziału Teologicznego o zadaniach określonych w § 24 ust. 1 Statutu UKSW, tj. naukowych, dydaktycznych, doświadczalnych lub usługowych.
Powodem tej bolesnej decyzji była z jednej strony konieczność dostosowania się do obowiązującego prawa o szkolnictwie wyższym, a z drugiej – mała liczba studentów teologii w Radomiu. Z UKSW nadal miało być związane Centrum Myśli Benedykta XVI, studia podyplomowe
oraz Wyższe Seminarium Duchowne diecezji radomskiej. Z całego
Instytutu ocalona miała zostać tylko Katedra Personalizmu Chrześcijańskiego dzięki włączeniu jej do Instytutu Dialogu Kultury i Religii.
W dniu 24 czerwca 2013 r. Rada Wydziału Teologicznego uchwaliła
nowelizację kwietniowej uchwały w sprawie likwidacji Instytutu Teologicznego w Radomiu. W związku ze związaniem się diecezji radomskiej z KUL’em, z którym ma być powiązane seminarium radomskie
i Centrum Myśli Benedykta XVI wraz ze studiami podyplomowymi,
uchwalono, że również te instytucje zostają zlikwidowane.
24
KS. ROMAN BARTNICKI
[6]
2. Akredytacje PKA i UKA
Wydział Teologiczny posiada certyfikaty wystawione przez Państwową Komisję Akredytacyjną i Uniwersytecką Komisję Akredytacyjną.
Raport samooceny dla PKA nosi datę 20.08.2008 r. Wydział był wizytowany przez PKA 2 i 3 grudnia tegoż roku. W drugim dniu wizyty odbyło się m.in. spotkanie przedstawicieli PKA ze studentami (o godz. 1400)
a następnie z pracownikami naukowo-dydaktycznymi (godz. 1600).
Uchwałą Nr 290/2009 z dnia 23 kwietnia 2009 r. Prezydium Państwowej Komisji Akredytacyjnej wydało ocenę pozytywną kierunkowi „teologia” prowadzonemu na Wydziale Teologicznym UKSW na poziomie
jednolitych studiów magisterskich. Zapowiedziano, że następna ocena
jakości kształcenia na kierunku „teologia” powinna nastąpić w roku
akademickim 2014/2015. Uchwałą Nr 857/2009 z dnia 17 września
2009 r. Prezydium Państwowej Komisji Akredytacyjnej wydało ocenę
pozytywną kierunkowi „nauki o rodzinie” prowadzonemu na Wydziale Teologicznym UKSW na poziomie studiów pierwszego i drugiego
stopnia oraz jednolitych studiów magisterskich. Następna ocena jakości
kształcenia na kierunku studiów „nauki o rodzinie” powinna nastąpić
w roku akademickim 2014/2015.
Z datą 28 października 2010 r. dziekan Wydziału, ks. prof. UKSW
dr hab. Stanisław Dziekoński skierował do Przewodniczącego Uniwersyteckiej Komisji Akredytacyjnej wniosek o udzielenie akredytacji Wydziałowi Teologicznemu. UKA wizytowała Wydział Teologiczny
UKSW w dniach 28 lutego – 2 marca 2011 r. Rezultatem wizytacji było
udzielenie akredytacji na następnych pięć lat. Dziekan Wydziału został
o tym zawiadomiony pismem z dnia 27 czerwca 2011 r.
3. Regulamin-Statut Wydziału Teologicznego
– Sprawozdanie dla Kongregacji
Wychowania Katolickiego
Wydział Teologiczny, jako wydział kościelny, działa nie tylko na podstawie ustawy z dnia 18 marca 2011 r. o zmianie ustawy – Prawo o szkolnictwie wyższym, ustawy o stopniach naukowych i tytule naukowym
[7]
25
oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki oraz o zmianie niektórych
innych ustaw, lecz obowiązują go także przepisy prawa kościelnego. § 1
ust. 5 statutu Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie stwierdza, że wydziały kościelne w Uniwersytecie działają ponadto na podstawie konstytucji apostolskiej „Sapientia Christiana” z dnia
15 kwietnia 1979 r. (AAS 1979 r., s. 469-499) oraz odrębnego regulaminu, uwzględniającego przepisy państwowe i kościelne, posiadającego aprobatę Kongregacji Wychowania Katolickiego. W dniu 21 czerwca 2012 r. Senat UKSW uchwalił nowy Regulamin – Statut Wydziałów
Kościelnych w Uniwersytecie Kardynała Stefana Wyszyńskiego. Zgodnie z § 2 uchwały Senatu miał on obowiązywać od dnia zatwierdzenia przez Kongregację Wychowania Katolickiego. Pismem z 4 grudnia
2012 r. ks. rektor St. Dziekoński przekazał uchwalony Regulamin – Statut wraz z tłumaczeniem na język włoski ks. kardynałowi Kazimierzowi
Nyczowi, Wielkiemu Kanclerzowi UKSW, z prośbą o przekazanie obu
egzemplarzy Regulaminu do Kongregacji Wychowania Katolickiego.
Odpowiedź Kongregacji z dnia 18 lutego 2013 r., podpisana przez kardynała Zenona Grocholewskiego, prefekta Kongregacji, zawierała pewne uwagi. Kongregacja życzyła sobie, by każdy wydział kościelny posiadał własny Regulamin-Statut. Projekt Regulaminu-Statutu Wydziału
Teologicznego wysłany został do Kongregacji z prośbą o zatwierdzenie.
Pismem z dnia 26 lutego 2013 r. ks. rektor St. Dziekoński przekazał ks. kard. Kazimierzowi Nyczowi sprawozdanie z działalności wydziałów kościelnych Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego
w Warszawie za okres 2009-2012 z prośbą o przesłanie jednego egzemplarza Kongregacji Wychowania Katolickiego. Pismem z 21 kwietnia
2013 r., podpisanym przez kard. Z. Grocholewskiego, prefekta Kongregacji i bpa A.V. Zaniego, sekretarza Kongregacji, Władze Kongregacji
doceniły inicjatywy podejmowane przez Wydział Teologiczny, z uznaniem przyjęły informację o dużej liczbie publikacji pracowników Wydziału, a także dużej liczbie studentów, nadawanych magisteriów i doktoratów. Kongregacja dostrzegła wzbogacanie się biblioteki w nowe
książki i czasopisma. W piśmie znalazło się też zalecenie zintensyfikowania duszpasterstwa dla studentów świeckich.
26
KS. ROMAN BARTNICKI
[8]
4. Główne osiągnięcia
Wydziału Teologicznego
W latach od 2009 do połowy 2013 r. na Wydziale Teologicznym
w Warszawie 13 osób otrzymało tytuł profesora a 25 osób stopień doktora habilitowanego. Od 1 września 2008 r. do 7 czerwca 2013 r. obroniono 212 doktoratów. Przeprowadzono 9 nostryfikacji doktoratów uzyskanych za granicą. Od 1 października 2008 r. do 4 lipca 2013 r. nadano
534 licencjaty kanoniczne i 2385 tytułów magistra.
Pracownicy Wydziału Teologicznego niechętnie składali wnioski
o tzw. granty. Utrzymywało się przeświadczenie, że pracownicy UKSW
są dyskryminowani przy rozpatrywaniu wniosków. Jednak ostatnio widać pewne ożywienie w tym zakresie.
W dużym projekcie badawczym wziął udział ks. prof. UKSW dr hab.
Stanisław Dziekoński. Wykonawcami projektu byli: Uniwersytet Warszawski, Instytut Chemii Bioorganicznej Polskiej Akademii Nauk w Poznaniu, Akademickie Centrum Komputerowe CYFRONET Akademii
Górniczo-Hutniczej im. St. Staszica w Krakowie, Politechnika Gdańska,
Politechnika Wrocławska, Instytut Podstaw Informatyki PAN, Polsko-Japońska Wyższa Szkoła Technik Komputerowych w Warszawie, Instytut
Łączności w Warszawie, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego
w Warszawie. Tytuł projektu: „Utworzenie uniwersalnej, otwartej, repozytoryjnej platformy hostingowej i komunikacyjnej dla sieciowych zasobów wiedzy dla nauki, edukacji i otwartego społeczeństwa wiedzy”.
UKSW miało zadanie do wykonania: „A24 Strategia i metodyka digitalizacji i udostępniania dóbr kultury i dziedzictwa narodowego w ramach tworzonej platformy na przykładzie zbiorów kościelnych”. Kierownikiem zadania był ks. prof. UKSW dr hab. Stanisław Dziekoński.
Projekt był realizowany w okresie 16.08.2010 – 31.12.2012. Finansowało Narodowe Centrum Badań i Rozwoju.
Zrealizowany został projekt finansowany przez Narodowe Centrum
Nauki „Locus theologicus w perspektywie wizualnej”. Koordynatorem
projektu był ks. prof. UKSW dr hab. Witold Kawecki. Czas realizacji
projektu: od 6.12.2011 do 5.12.2013.
W ramach Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki ks. dr hab.
Bartosz Adamczewski otrzymał fundusze na wydanie monografii za-
[9]
27
tytułowanej: Retelling the Law. Genesis, Exodus-Numbers, and Samuel-Kings as Sequential Hypertextual Reworkings of Deuteronomy,
opublikowanej w serii wydawniczej „European Studies in Theology,
Philosophy and History of Religions”, redagowanej przez ks. Bartosza
Adamczewskiego, wydawanej przez Międzynarodowe Wydawnictwo
Naukowe Peter Lang GmbH, Internationaler Verlag der Wissenschaften,
z siedzibą we Frankfurcie nad Menem.
Instytut Wiedzy o Kulturze otrzymał dofinansowanie na realizację projektu „Z kulturą na plus”. Był on realizowany w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytet IX „Rozwój wykształcenia i kompetencji w regionach”. Celem projektu było podwyższenie kompetencji
i umiejętności pracy w zakresie świadomości i ekspresji kulturalnej nauczycieli i -ek szkół województwa mazowieckiego. Na 20-godzinny kurs
zgłos iło się 300 chętnych, z których można było przyjąć tylko 180.
Grant habilitacyjny otrzymał ks. dr Krzysztof Kietliński. Granty promotorskie otrzymali: ks. prof. dr hab. Lucjan Balter (mgr Krystyna Chorzyńska), ks. prof. dr hab. Jan Decyk (mgr Wiesław Górski), ks. dr hab.
Tomasz Stępień (mgr Piotr Feliga), ks. prof. UKSW dr hab. Jan Przybyłowski (mgr Błażej Szostek), ks. prof. UKSW dr hab. Marian Graczyk
(mgr Teresa Kępska), ks. prof. dr hab. Henryk Seweryniak (mgr Mariola
Andrychowska-Kozłowska), ks. prof. UKSW dr hab. Jan Przybyłowski
(mgr Ewa Skwarska), ks. prof. dr hab. Henryk Seweryniak (mgr Karolina Witeska), ks. prof. dr hab. Henryk Seweryniak (mgr Anna Kurzawa).
Chętniej podejmowano projekty badawcze w ramach badań statutowych i badań własnych. W latach 2009-2010 w ramach badań statutowych zrealizowano 59 projektów badawczych. W tym samym czasie
młodsi pracownicy naukowo-dydaktyczni zrealizowali 48 projektów
badawczych w ramach badań własnych. Od roku 2011 zmieniło się nazewnictwo. Obydwa dotychczasowe typy badań nazywane są badaniami
statutowymi. Badania prowadzone przez samodzielnych pracowników
naukowo-dydaktycznych są projektami służącymi utrzymaniu potencjału badawczego; w latach 2011-2012 było ich 86. Młodsi pracownicy
i doktoranci mogą podejmować badania naukowe lub prace rozwojowe
oraz zadania z nimi związane służące rozwojowi młodych naukowców
oraz uczestników studiów doktoranckich. W latach 2011-2012 zrealizowano 15 takich projektów badawczych.
28
KS. ROMAN BARTNICKI
[10]
Wydział Teologiczny ma zawarte umowy o współpracy z 30 uniwersytetami zagranicznymi. W ramach Erasmusa takich umów jest 13. Są
to uniwersytety: Universität Dortmund (Niemcy), Katholieke Universiteit Leuven (Belgia), Universidad Pontificia Comillas de Madrid (Hiszpania), Albert-Ludwigs Universität Freiburg (Niemcy), Universidad
Pontificia de Salamanca (Hiszpania), Univerza v Ljubljani (Słowenia),
Institut Catholique de Paris (Francja), Trnavská Univerzita v Trnavie
(Słowacja), Technische Universität Dresden (Niemcy), Università degli
Studi di Firenze (Włochy), Katholische Fachhochschule Mainz (Niemcy), Katolicka Univerzita v Ruzomberku (Słowacja), Velikoturnowski
Universitet „SV. Kiril i Metodii” (Bułgaria). Zawarto też umowy bilateralne z 17 uniwersytetami. Są to: Eberhard-Karls- Universität Tübingen (Niemcy), Philosophisch-Theologisches Studium Erfurt (Niemcy),
Universität Mainz (Niemcy), Universität-Gesamthochschule Paderborn
(Niemcy), Kretingos Šventojo Antano Kolegija (Litwa), Trnavska Univerzita (Słowacja), Yerevan State University (Armenia), Fordham University in New York (USA), Uniwersytet Assiut (Egipt), Archangielskij
Gosudarstwiennyj Miedycynskij Institut (Rosja), Rosijskaja Akademija
Nauk-Institut Filosofii (Rosja), Akademija Sławianskoj Kultury w Moskwie (Rosja), Moskowskij Gosudarstwiennyj Uniwersitet im. Łomonosowa – Filosofskij Fakultet (Rosja), South Valley University (Egipt),
Gustav-Siewerth-Akademie, Weilheim – Bierbronnen (Niemcy), Institut
Catholique de Paris (Francja), Katolicka Univerzita v Ruzomberku (Słowacja). W ostatnich 10 przypadkach są to umowy ogólnouczelniane.
Na wniosek Rady Wydziału Teologicznego doktorat honoris causa
otrzymał w UKSW w dniu 21 lutego 2013 r. JE Ksiądz Arcybiskup Józef Michalik, Metropolita Przemyski, przewodniczący Konferencji Episkopatu Polski. Laudację wygłosił ks. prof. dr hab. Roman Bartnicki.
Natomiast ks. prof. dr hab. Paweł Góralczyk w dniu 28 stycznia 2013 r.
otrzymał doktorat honoris causa Papieskiego Wydziału Teologicznego
we Wrocławiu. Doceniony został za podejmowanie ważnych dla Kościoła i społeczeństwa kwestii moralności, etyki, etyki seksualnej oraz
bioetyki.
[11]
29
5. Bilans działalności Wydziału/Instytutu
Teologicznego w Radomiu
Trzynaście lat z Uniwersytetem Kardynała Stefana Wyszyńskiego
związany był ośrodek studiów teologicznych w Radomiu, działający
w latach 2000-2003 jako samodzielny Wydział Teologiczny, a w latach
2003-2013 funkcjonujący jako Instytut Teologiczny w ramach warszawskiego Wydziału Teologicznego. Podkreślić należy, że wszystkie etaty
pracowników Wydziału, a później Instytutu Teologicznego w Radomiu
finansowane były przez Ministerstwo Edukacji Narodowej (aż do reform
minister B. Kudryckiej dotacja Ministerstwa naliczana była zgodnie
z algorytmem uwzględniającym liczbę profesorów z tytułem, doktorów
habilitowanych i doktorów oraz liczbę studentów). Po przekształceniu
Wydziału Teologicznego w Instytut Teologiczny w Radomiu, zajęcia
zlecone finansowane były przez diecezję radomską; cały czas diecezja
użyczała nieodpłatnie pomieszczeń. Jak w całym uniwersytecie, studia
niestacjonarne oraz studia podyplomowe musiały same się finansować.
Do ważnych osiągnięć ośrodka radomskiego zaliczyć należy uzyskanie tytułu profesora przez czterech pracowników Instytutu (ks. Edward
Warchoł, ks. Kazimierz Bełch, ks. Ignacy Bokwa, ks. Bogumił Gacka;
dla ks. Marka Jagodzińskiego wszczęto przewód do tytułu profesora i wyznaczono recenzentów w dniu 24.06.2013r.) oraz stopnia doktora habilitowanego przez trzech pracowników (ks. Roman Kuligowski, ks. Marek Jagodziński, ks. Stanisław Łabendowicz; dla ks. Piotra
Turzyńskiego wszczęto przewód habilitacyjny i wyznaczono recenzentów w dniu 24.06.2013 r.).
W latach 2000-2012 w Radomiu 508 osób uzyskało tytuł magistra
teologii, w tym na studiach stacjonarnych 266 osób (świeckich – 84;
alumnów Seminarium Duchownego – 182), na studiach niestacjonarnych – 170 osób, księży – 72. Do tej liczby trzeba jeszcze dodać ok. 120
osób, które w latach 2004-2006 zdawały egzaminy magisterskie na Wydziale Teologicznym UKSW w Warszawie. Licencjatów nadano łącznie
206 (osobom świeckim i zakonnym).
Studia podyplomowe w latach 2000-2012 ukończyły 573 osoby. W tej
liczbie: Organizacja i Zarządzanie w Ochronie Zdrowia – 276 osób
30
KS. ROMAN BARTNICKI
[12]
(2001-2012); Profilaktyka Społeczna i Resocjalizacja – 213 osób
(2001-2007); Wychowanie do życia w rodzinie – 66 osób (2000-2002).
W roku akademickim 2012/2013 na studiach stacjonarnych studiowało 110 osób (na I roku 17 osób), w tym 84 alumnów Seminarium
Duchownego, 26 osób świeckich (specjalność katechetyczno-pastoralna
– 23 osoby, specjalność: muzyka kościelna – 3 osoby). Na studiach doktoranckich było 17 osób, w tym 4 osoby na roku pierwszym. W 2012 r.
otwarto 6 przewodów doktorskich.
Na dzień 29.10.2012 r. zatrudnionych było 22 nauczycieli akademickich. Według stanowisk: prof. zwyczajny – 1 osoba; prof. nadzw.
– 7 osób; adiunkt – 9 osób; starszy wykładowca – 5 osób. Według tytułów i stopni naukowych: prof. dr hab. – 2 osoby; dr hab. – 6 osób;
dr – 14 osób.
W ramach Radomskiej Biblioteki Teologicznej oraz po sesjach naukowych ukazało się 7 pozycji książkowych. Pod patronatem Instytutu
Teologicznego w Radomiu publikowane są: „Zeszyty Formacji Katechetów”; „Radomskie Studia Teologiczne”; „Studia Diecezji Radomskiej”; „Personalizm”.
W latach 2000-2012 zorganizowano 27 sympozjów, konferencji i sesji naukowych, w tym 4 międzynarodowe.
Niewątpliwie Instytut Teologiczny w Radomiu bardzo zasłużył się
dla Radomia, diecezji radomskiej i całego regionu Mazowsza południowego.
6. Bilans działalności Sekcji Teologii
Kultury/Instytutu Wiedzy o Kulturze
Zgodnie z zarządzeniem Rektora Nr 13/2013 z dnia 22 lutego 2013 r.,
z dniem podpisania tego dokumentu dotychczasowy Instytut Wiedzy
o Kulturze przekształcony został w Instytut Dialogu Kultury i Religii.
Warto podsumować działalność jednostki, która funkcjonowała najpierw
jako Sekcja Teologii Kultury, a następnie Instytut Wiedzy o Kulturze.
Powstanie na Wydziale Teologicznym Sekcji Teologii Kultury zrelacjonowałem w 2006 r. – jako dziekan Wydziału – słowami: „Wsłuchując
się w znaki czasu Senat Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w dniu 20 stycznia 2005 r. podjął uchwałę o utworzeniu na Wydzia-
[13]
31
le Teologicznym Sekcji Teologii Kultury. Rozpoczęła ona działalność
z dniem 1 października 2005 r. Jej zadaniem jest refleksja naukowa
nad związkami chrześcijaństwa i teologii z kulturą. Kształcąc studentów ma przekazać im podstawy teologii i wiedzy o kulturze, wyrobić
wrażliwość na kulturę chrześcijańską, nauczyć umiejętności rozwijania
i upowszechniania wartości kulturowych, zwłaszcza chrześcijańskich,
w różnych środowiskach. Na polskich wydziałach teologicznych jest to
jedyna taka sekcja. Posiada ona dwie katedry: Dialogu Wiary z Kulturą
oraz Antropologii Kulturowej”1.
U podstaw tworzenia nowej sekcji i specjalności leżała także nadzieja, że przyciągnie ona kandydatów na studia na Wydziale Teologicznym, podobnie jak wcześniej teologia środków społecznego przekazu.
Do poszukiwania nowych form kształcenia na wydziałach teologicznych zachęcał nieco później m.in. prof. dr hab. Stefan Jurga, wiceminister Edukacji Narodowej, podczas spotkania z Radą Rektorską Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego.
Przygotowania do założenia nowej specjalizacji o nazwie „teologia
kultury” rozpoczęły się w 2004 roku. Ks. prof. dr hab. R. Bartnicki,
ówczesny rektor UKSW, powołał pełnomocnika rektora ds. utworzenia
specjalizacji „teologia kultury” w osobie o. dr. Witolda Kaweckiego,
który w tym momencie nie był jeszcze pracownikiem UKSW. Opracował on program nowej specjalności oraz zaproponował kandydatów do
zatrudnienia na nowej sekcji. Ks. dr W. Kawecki został pierwszym kierownikiem Sekcji Teologii Kultury. Decyzją Rektora UKSW z dniem
1 września 2008 r. sekcja została przekształcona w Instytut Wiedzy
o Kulturze, składający się z trzech katedr: Dialogu Wiary z Kulturą, Antropologii Kultury i Dialogu Teologii z Kulturą Artystyczną. Na dyrektora instytutu powołany został o. dr hab. Witold Kawecki. W 2010 roku
na kierunku dziennikarstwo i komunikacja społeczna powstała nowa
specjalność: komunikacja medialno-kulturowa, obsługiwana przez Instytut Wiedzy o Kulturze. W 2013 roku w ramach restrukturyzacji Wydziału Teologicznego Instytut Wiedzy o Kulturze wszedł w struktury
nowej jednostki o nazwie Instytut Dialogu Kultury i Religii.
1 R. B a r t n i c k i, Słowo Dziekana Wydziału Teologicznego, w: R. B a r t n i c k i,
W. K a w e c k i (red)., Chrześcijaństwo a kultura, Warszawa 2006, s. 6.
32
KS. ROMAN BARTNICKI
[14]
Program naukowo-dydaktyczny specjalności teologia kultury obejmował szeroko rozumianą refleksję nad kulturą prowadzoną z punktu widzenia podstaw filozoficznych i teologicznych, w kontekście współczesnych nurtów teorii kultury. Uwzględniał m.in. następujące zagadnienia:
antropologię kultury, aksjologię kultury, lingwistykę kultury (stosunek
języka wiary do języka kultury), filozoficzne źródła sekularyzacji kultury (rozdźwięk pomiędzy kulturą a religią), ogólną i szczegółową teologię kultury, dialog Kościoła ze współczesną kulturą, zagadnienia inkulturacji (wcielenie Ewangelii w kulturę narodów), ewangelizację kultur
(kultura jako pole ewangelizacji), teologię kultury politycznej, kulturotwórczą rolę chrześcijaństwa, nowe nurty w kulturze współczesnej i ich
uzasadnienie filozoficzno-teologiczne, problematykę subkultur i uczestnictwa w kulturze, kulturotwórcze funkcje mediów, wartości i antywartości w kulturze współczesnej, promocję kultury. Zadania te na poziomie edukacyjnym realizowane były poprzez proporcjonalny kanon nauk
teologicznych, już sam w sobie ukierunkowany na specjalizację teologii
kultury, przedmioty ze specjalizacji, oraz przedmioty fakultatywne.
Istotnym uzupełnieniem wiedzy teoretycznej były następujące warsztaty: warsztat umiejętności czytania i interpretowania tekstów – jego celem
było wprowadzanie w umiejętność rozumienia czytanego tekstu, zdolność jego różnorakiej interpretacji, a także zapoznanie studentów z instytucją książki poprzez analizę pracy wydawnictw promujących książki
i czasopisma. W ramach warsztatów przewidziane były spotkania z pisarzami, wizyty w redakcjach i wydawnictwach, bibliotekach, księgarniach i antykwariatach. Warsztat czytania obrazów – to rodzaj ćwiczeń
pozwalający studentowi zrozumieć przesłanie obrazu artystycznego (obraz, rzeźba itp.) i zdobywanie umiejętności rozpoznawania praktyki artystycznej: kompozycja, kolor, zastosowana technika, tworzywo, wpływ
epoki, w której dzieło powstało, podatność na zmiany zachodzące w historii kultury europejskiej czy światowej. W ramach warsztatów proponowane były wizyty w galeriach sztuki i wystawach artystycznych. Warsztat
krytycznej analizy filmowej – zajęcia te zapoznawały studentów z problematyką krytyka filmowego, a także wyrabiały umiejętność analizy
dzieła filmowego, przygotowywania słownej i pisemnej recenzji filmowej. W ramach warsztatów przewidziano: prezentowanie klasyki filmowej, uczestnictwo w projekcji seansów filmowych, przeglądów i festiwa-
[15]
33
li filmowych, uczestnictwo w panelach z twórcami filmowymi. Warsztat
projektowania sytuacji twórczych, organizacji i upowszechniania kultury – miał za zadanie nauczyć studentów tworzenia projektów działania
w kulturze, animowania działań kulturotwórczych, stosowania różnorakich form promocji w kulturze, rozeznania w rynku sztuki, zdolności public relations, tworzenia i wykorzystywania reklamy dla potrzeb kultury.
Warsztat z zakresu retoryki – jego celem było nauczenie studentów umiejętności wypowiadania się, właściwej artykulacji prezentowanych tekstów, umiejętności występów publicznych, prowadzenia wywiadów, konferencji prasowych, sympozjów itp. W ramach warsztatów przewidziane
były ćwiczenia z aktorami scen polskich, uczestnictwo w spektaklach teatralnych i widowiskach połączone z dyskusją i analizą sztuki.
Powołane zostały trzy specjalizacje:
I. Specjalizacja ogólnokulturowa (dla organizatorów życia kulturalnego, tzw. animacja kultury). Jej zadaniem było przygotowanie specjalistów
z zakresu kulturoznawstwa, do pracy w różnego rodzaju ośrodkach kultury tak kościelnych jak i świeckich. Specjalizacja miałaby też za zadanie umożliwienie zdobycia kwalifikacji tzw. animatorom kultury, którzy
podejmowaliby pracę jako „doradcy” i „eksperci” w różnych ogniwach
władzy i zarządzania na poszczególnych szczeblach administracyjnych.
II. Specjalizacja pedagogiczna (nauczycielska). W jej ramach zdobywać można szeroko rozumianą wiedzę z zakresu teologii i kultury. Specjalizacja dawałaby kwalifikacje do pracy w szkolnictwie i placówkach
kulturalno-oświatowych, w nauczaniu humanistycznych ścieżek edukacyjnych (teologia a kultura, wiedza o kulturze, etyka, religioznawstwo,
edukacja czytelnicza, edukacja medialna, itp.).
III. Specjalizacja teologii kultury.
W dorobku naukowym pracowników Instytutu Wiedzy o Kulturze
dostrzec trzeba 14 książek oraz wiele artykułów naukowych przez nich
napisanych. Instytut zorganizował 12 konferencji lub sympozjów, cykl
tematyczny: Wieczorne spotkania z kulturą (UKSW, początek 2005);
dziesięć ogólnopolskich profesorskich seminariów naukowych „Locus
theologicus w kulturze wizualnej” (2012-2013); pięć przeglądów filmu
wartościowego (2009-2013).
Zrealizowano granty: 1. Locus theologicus w kulturze wizualnej
(Centrum Nauki Polskiej); 2. Z kulturą na plus (z Europejskiego Fundu-
34
KS. ROMAN BARTNICKI
[16]
szu Społecznego w ramach priorytetu POKL 9.4. „Wysoko wykwalifikowane kadry systemu oświaty” 1.01.2012-31.10.2012).
Osiągnięcia pracowników:
Dwaj pracownicy uzyskali stopień naukowy doktora habilitowanego:
ks. Witold Kawecki w UKSW – teologia kultury (rozpoczęty przewód
o tytuł profesora) i dr Jan Stanisław Wojciechowski w Uniwersytecie
Jagiellońskim - zarządzanie w naukach humanistycznych.
Troje pracowników uzyskało stopień naukowy doktora: mgr Katarzyna Flader w Polskiej Akademii Nauk – wiedza o teatrze; mgr Dagmara
Jaszewska w Szkole Wyższej Psychologii Społecznej w Warszawie –
kulturoznawstwo; ks. mgr Norbert Mojżyn w UKSW – historia sztuki.
Napisane zostały i obronione trzy doktoraty z teologii kultury. Promotorami byli: ks. prof. UKSW dr hab. Witold Kawecki, ks. prof. dr
hab. Ignacy Bokwa, ks. prof. UKSW dr hab. Stanisław Warzeszak.
7. Studencka aktywność naukowa
(koła naukowe)
Studenci mogą rozwijać swoje zainteresowania naukowe w kołach naukowych, których jest dwanaście: Koło Naukowe Duchowości
Chrześcijańskiej, Koło Naukowe Studentów Instytutu Edukacji Medialnej i Dziennikarstwa, Naukowe Koło Misjologów, Koło Naukowe
Studentów Biblistyki, Duszpasterstwo Akademickie „Kaganek”, Koło
Naukowe Studentów Teologii, Koło Naukowe Katechetyków, Koło Naukowe Teologii Kultury ‘Teraz Qultura’, Koło Naukowe Liturgistów,
Koło Naukowe Badaczy Kultury Nowego Świata, Koło Naukowe Religiologów, Koło Naukowe Studentów Turystyki Krajów Biblijnych.
Wszystkie koła naukowe powołane zostały decyzjami Rektora. Koła
prężnie działają organizując sympozja naukowe, wyjazdy naukowe, wydając własne biuletyny.
8. Konferencje i sympozja
Na Wydziale Teologicznym zorganizowano bardzo dużo konferencji
i sympozjów. Na podstawie sprawozdań drukowanych w Studia Theo-
[17]
35
logica Varsaviensia2 można wyliczyć, że w okresie od 1.10.2008 do
31.12.2012 Wydział Teologiczny był organizatorem 9 sympozjów wydziałowych. Wiele sympozjów zorganizowały instytuty lub sekcje: Sekcja Misjologii – 22, Sekcja Teologii Duchowości – 21, Instytut Wiedzy
o Kulturze – 12, Instytut Teologiczny w Radomiu – 9, Sekcja Teologii
Pastoralnej – 9, IEMiD – 9, Sekcja Liturgiki – 8, Sekcja Teologii Moralnej – 7, Sekcja Katechetyki – 5, Sekcja Biblistyki – 4, Instytut Teologii Apostolstwa – 3, Instytut Studiów nad Rodziną – 3 (do 30.06.2010),
Sekcja Teologii Fundamentalnej – 3, Sekcja Teologii Dogmatycznej – 2,
Sekcja Religiologii – 2, Katedra Filozoficznych Podstaw Teologii – 2,
Sekcja Teologii Ekumenicznej – 1. Koła naukowe studentów i doktorantów zorganizowały 13 sympozjów.
9. Stan obecny Wydziału Teologicznego
Od 1 września 2008 r. do 31 sierpnia 2012 r. urząd dziekana Wydziału Teologicznego pełnił ks. prof. UKSW dr hab. Stanisław Dziekoński.
Funkcję prodziekana sprawowali: ks. prof. dr hab. Jan Przybyłowski (ds.
naukowych i ogólnych, od 1.09.2008 do 31.06.2010), ks. prof. UKSW
dr hab. Ryszard Czekalski (ds. naukowych i ogólnych, od 1.07.2010 do
31.08.2012), ks. prof. UKSW dr hab. Piotr Tomasik (ds. studiów stacjonarnych, od 1.09.2008 do 31.08.2012), ks. prof. UKSW dr hab. Grzegorz
Bartosik (ds. studiów niestacjonarnych, od 1.09.2008 do 31.08.2012).
Kierownikiem studiów doktoranckich był ks. prof. dr hab. Jan Załęski
(do końca pierwszego semestru roku akad. 2011/2012; po jego rezygnacji, w drugim semestrze sprawy doktoranckie załatwiał ks. prof. UKSW
dr hab. Piotr Tomasik).
Od 1 września 2012 r. dziekanem Wydziału Teologicznego jest
ks. prof. UKSW dr hab. Piotr Tomasik. Funkcje prodziekanów pełnią:
ks. prof. UKSW dr hab. Ryszard Czekalski (ds. naukowych i ogólnych),
ks. dr Jarosław Sobkowiak (ds. studiów stacjonarnych), ks. prof. UKSW
dr hab. Grzegorz Bartosik (ds. studiów niestacjonarnych). Kierowni 2 Informacje o konferencjach i sympozjach pochodzą z Kronik Wydziału Teologicznego zamieszczonych w: STV 46(2009)nr 1; 46(2009)nr 2; 47(2010)nr 1; 47(2010)nr
2; 48(2011)nr 1; 48(2011)nr 2; 49(2012)nr 1; 49(2012)nr 2 opracowanych przez ks. dr.
Wojciecha Kluja.
36
KS. ROMAN BARTNICKI
[18]
kiem studiów doktoranckich jest ks. prof. UKSW dr hab. Janusz Kręcidło.
Kierownikiem Dziekanatu Wydziału Teologicznego od 1.09.2007 r.
jest s. mgr Kazimiera Bojkowska. Zastępcą kierownika od 1.12.2008 r.
jest mgr Agnieszka Napierzyńska. W Dziekanacie pracuje łącznie
10 osób.
Aktualnie, tj. w dniu 1 października 2013 r., Wydział Teologiczny
składa się z pięciu instytutów: Nauk Biblijnych, Teologii Systematycznej, Teologii Praktycznej, Edukacji Medialnej i Dziennikarstwa, Dialogu Kultury i Religii. Jednostkami Wydziału Teologicznego są: Centrum
Teologii Apostolstwa „Pallottianum”, Centrum Mariologiczne „Kolbianum”, Zakład Dialogu Katolicko-Judaistycznego, Zakład Duchowości
Europejskiej. Wydział prowadzi studia doktoranckie (studium stacjonarne i Studium Biblijno-Pastoralne – niestacjonarne) i podyplomowe
(aktualnie jest ich jedenaście).
Z Wydziałem Teologicznym współpracuje siedem seminariów duchownych, które zawarły z Wydziałem umowę o współpracy w zakresie
kształcenia alumnów. Trzy z nich zostały afiliowane do UKSW przez
Kongregację Wychowania Katolickiego i wszyscy alumni tych seminariów są studentami UKSW. Są to: Wyższe Seminarium Duchowne
w Płocku, Wyższe Seminarium Duchowne Stowarzyszenia Apostolstwa
Katolickiego w Ołtarzewie i Gdańskie Seminarium Duchowne w Gdańsku-Oliwie. Na podstawie umowy współpracują z Wydziałem Teologicznym: Archidiecezjalne Seminarium Duchowne w Białymstoku (alumni
lat III-VI), Wyższe Seminarium Duchowne w Łodzi (alumni lat V-VI),
Wyższe Seminarium Duchowne w Łomży (alumni lat V-VI) i Wyższe
Seminarium Duchowne OO. Franciszkanów w Łodzi-Łagiewnikach).
Z Wydziałem Teologicznym współpracuje także dziewięć ośrodków naukowo-badawczych (z siedzibą w Gdyni, Kaliszu, Łomży, Łodzi, Płocku, Suwałkach, Tczewie, Paprotni – klasztor Niepokalanów, Ożarowie
Mazowieckim – Ołtarzew). Dokładniej ukazuje to załączona struktura.
Na Wydziale Teologicznym funkcjonują trzy kierunki studiów: teologia, dziennikarstwo i komunikacja społeczna, oraz religioznawstwo.
Na kierunku teologia obowiązuje jednolity tok studiów magisterskich;
na dwóch pozostałych istnieją w tej chwili tylko zawodowe studia licencjackie.
[19]
37
Na kierunku teologia studenci mają do wyboru studia stacjonarne
w następujących specjalnościach: teologia ogólna, misjologia, edukacja
medialna i dziennikarstwo, teologia kultury, specjalność nauczycielsko-katechetyczna, turystyka krajów biblijnych,
W seminariach duchownych kandydaci do kapłaństwa studiują w systemie stacjonarnym specjalność kapłańską. Na studiach niestacjonarnych osoby świeckie i siostry zakonne studiują teologię ogólną.
Na kierunku dziennikarstwo i komunikacja społeczna istnieją dwie
specjalności: dziennikarstwo ogólne oraz komunikacja medialno-kulturowa. Są to studia pierwszego stopnia prowadzone w systemie stacjonarnym.
Studia pierwszego stopnia prowadzone są w systemie stacjonarnym
także na kierunku religioznawstwo.
Na czteroletnich studiach doktoranckich stacjonarnych doktoranci mogą się specjalizować w następujących specjalnościach: teologia
biblijna, teologia dogmatyczna, teologia fundamentalna, teologia moralna, teologia duchowości, teologia ekumeniczna, teologia liturgiki,
homiletyka, katechetyka, teologia pastoralna, misjologia, religiologia,
teologia środków społecznego przekazu, teologia kultury.
Na studiach doktoranckich niestacjonarnych, studiując w Studium
Biblijno-Pastoralnym, mogą wybrać specjalności: teologia biblijna, teologia pastoralna, teologia moralna, teologia duchowości, misjologia.
Studiując niestacjonarnie w Centrum Teologii Apostolstwa „Pallottianum” w Ołtarzewie mogą wybrać specjalności: teologia apostolstwa lub
teologia życia konsekrowanego. W Centrum Mariologicznym „Kolbianum” w Niepokalanowie mogą specjalizować się w mariologii.
W dniu 30 czerwca 2013 r. na Wydziale Teologicznym zatrudnionych
było 133 pracowników naukowo-dydaktycznych. W tej liczbie było
21 profesorów z tytułem naukowym (wszyscy zatrudnieni na stanowisku profesora zwyczajnego), 26 doktorów habilitowanych (21 na stanowisku profesora nadzwyczajnego, 5 na stanowisku adiunkta), 67 doktorów i 11 magistrów.
Liczbę studentów w dniu 26 kwietnia 2013 r. zawierają zamieszczone
niżej tabelki. Pierwsza z nich podaje liczby wszystkich studentów stacjonarnych (w Warszawie, w Radomiu i w seminariach duchownych),
pogrupowanych według specjalności.
38
[20]
KS. ROMAN BARTNICKI
Teologia ogólna
Misjologia
Edukacja medialna
i dziennikarstwo
Teologia kultury
Specjalność nauczycielsko-katechetyczna
Turystyka krajów biblijnych
Dziennikarstwo ogólne
Komunikacja medialnokulturowa
Religioznawstwo
Razem
Rok I Rok II Rok III Rok IV Rok V Rok VI RAZEM
104
96
89
100
135
63
587
3
0
4
6
14
27
55
61
42
67
110
335
0
0
7
14
23
44
10
4
3
6
9
32
22
16
13
21
0
72
100
105
110
37
28
14
345
13
323
315
65
268
214
291
63
27
1504
Seminaria duchowne:
Kierunek/specjalność
Teologia ogólna
rok I
72
rok II
69
rok III rok IV
64
72
rok V
70
rok VI ogółem
394
47
Studenci studiów stacjonarnych studiujący w Warszawie:
Teologia ogólna
Misjologia
Edukacja medialna
i dziennikarstwo
Teologia kultury
Specjalność nauczycielsko-katechetyczna
Turystyka krajów biblijnych
Dziennikarstwo ogólne
Komunikacja medialnokulturowa
Religioznawstwo
Razem
Rok III Rok IV Rok V
10
9
41
4
6
14
RAZEM
90
27
Rok I
18
3
Rok II
12
0
55
61
42
67
110
335
0
0
7
14
23
44
10
4
3
6
9
32
22
16
13
21
0
72
100
105
110
37
28
14
259
13
239
315
65
189
123
197
27
1007
[21]
39
Studentów niestacjonarnych w dniu 26 kwietnia 2013 r. było 398 (rok
I: 34; rok II: 32; rok III: 61; rok IV: 69; rok V: 85; rok VI: 117). Na studiach podyplomowych było 196 studentów.
Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego współpracuje z wieloma uczelniami krajowymi i zagranicznymi. Wydział Teologiczny
UKSW podtrzymuje tradycyjne już kontakty z wydziałami teologicznymi Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II oraz Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie, ale współdziała także
z nowymi wydziałami. Współpraca przejawia się zwłaszcza udziałem
w sympozjach naukowych oraz wzajemnym pisaniem recenzji w przewodach doktorskich, habilitacyjnych i profesorskich. Wydział współpracuje z wieloma uczelniami zagranicznymi, co zostało już wcześniej
wykazane.
Warunki lokalowe Wydziału przedstawiają się następująco. Od początku maja 2005 r. Dziekanat Wydziału Teologicznego ma swoje pomieszczenia w dawnym Rektoracie (3 pokoje), w dawnym Dziekanacie Wydziału Teologicznego (3 pokoje) i w dawnych pomieszczeniach
prorektora (2 pokoje). Sekretariat studiów niestacjonarnych oraz doktoranckich ma do dyspozycji kolejne dwa pokoje. Jeden pokój w Nowym Gmachu Uczelni jest do dyspozycji dyrektora Instytutu Edukacji Medialnej i Dziennikarstwa. Instytut dysponuje także Salą Technik
Medialnych i jest głównym użytkownikiem pracowni komputerowej
z komputerami. W gestii Wydziału jest także Pracownia Studiów i Badań Biblijnych, Pracownia Duchowości Europejskiej, trzy pokoje profesorskie w Łączniku.
Zajęcia dydaktyczne Wydziału Teologicznego odbywają się w Auli
im. Jana Pawła II, oraz w 20 salach w budynkach Uczelni na Bielanach.
Wydział Teologiczny wydawał dwa czasopisma teologiczne: półrocznik „Studia Theologica Varsaviensia” i kwartalnik „Collectanea Theologica”. Uchwałą Senatu Nr 129/2009 z dnia 17 grudnia 2009 r. powołane
zostało czasopismo „Kultura-Media-Teologia”, dostępne w Internecie. W dniu 8.01.2010 r. zostało ono zarejestrowane w sadowym rejestrze dzienników i czasopism pod pozycją Pr 16368. Uchwałą Senatu
Nr 71/2013 z dnia 21 maja 2013 r. utworzone zostało naukowe czasopismo internetowe „Przegląd Teologii Mediów”.
40
KS. ROMAN BARTNICKI
[22]
10. Struktura Wydziału Teologicznego UKSW
w 2011 r.
DZIEKAN
• Ks. prof. UKSW dr hab. Stanisław Dziekoński
PRODZIEKANI
ds. naukowych i ogólnych • Ks. prof. UKSW dr hab. Ryszard Czekalski
ds. studiów stacjonarnych • Ks. prof. UKSW dr hab. Piotr Tomasik
ds. studiów niestacjonarnych • Ks. prof. UKSW dr hab. Grzegorz Bartosik
I.
INSTYTUT TEOLOGII
Dyrektor: Ks. prof. UKSW dr hab. Stanisław Dziekoński
1. Sekcja Biblistyki
Kierownik: Ks. prof. dr hab. Waldemar Chrostowski
1.1. Katedra Egzegezy Starego Testamentu
Stanowiska:
Profesor zwyczajny: Ks. prof. dr hab. Waldemar Chrostowski
Adiunkt: Dr Barbara Strzałkowska
1.2. Katedra Egzegezy Nowego Testamentu
Kierownik: Ks. prof. dr hab. Roman Bartnicki
Stanowiska:
Profesor zwyczajny: Ks. prof. dr hab. Roman Bartnicki
Adiunkt: Ks. dr hab. Bartosz Adamczewski
1.3. Katedra Introdukcji Biblijnej
Kierownik: Ks. prof. dr hab. Jan Załęski
Stanowiska:
Profesor zwyczajny: Ks. prof. dr hab. Jan Załęski
Adiunkt: Ks. dr Waldemar Linke
1.4. Katedra Historii Biblijnej
Kierownik: Ks. prof. UKSW dr hab. Janusz Kręcidło
Stanowiska:
Profesor nadzwyczajny: Ks. prof. UKSW dr hab. Janusz Kręcidło
Adiunkt: Ks. dr Krzysztof Siwek
[23]
1.5. Katedra Teologii Biblijnej
Kierownik: Ks. prof. UKSW dr hab. Franciszek Mickiewicz
Stanowiska:
Profesor nadzwyczajny: Ks. prof. UKSW dr hab. Franciszek Mickiewicz
Adiunkt: Ks. dr Dariusz Sztuk
1.6. Katedra Literatury Międzytestamentalnej
Kierownik: Ks. prof. UKSW dr hab. Marek Parchem
Stanowiska:
Profesor nadzwyczajny: Ks. prof. UKSW dr hab. Marek Parchem
Adiunkt: Ks. dr Mirosław Jasiński
1.7. Katedra Filologii Biblijnej
Kierownik: Ks. prof. dr hab. Krzysztof Bardski
Stanowiska:
Profesor nadzwyczajny: Ks. prof. dr hab. Krzysztof Bardski
Adiunkt: Dr hab. Anna Kuśmirek
2. Sekcja Teologii Fundamentalnej
Kierownik: ks. prof. dr hab. Henryk Seweryniak
2.1. Katedra Chrystologii Fundamentalnej
Kierownik: Ks. prof. UKSW dr hab. Marek Skierkowski
Stanowisko:
Profesor nadzwyczajny; Ks. prof. UKSW dr hab. Marek Skierkowski
Zajęcia zlecone: Ks. dr Przemysław Artemiuk
2.2. Katedra Eklezjologii i Prakseologii Apologijnej
Kierownik: Ks. prof. dr hab. Henryk Seweryniak
Stanowisko:
Profesor zwyczajny: Ks. prof. dr hab. Henryk Seweryniak
2.3. Katedra Teorii i Poznania Teologicznego
Kierownik: Ks. prof. dr hab. Józef Kulisz
Stanowisko:
Profesor nadzwyczajny: Ks. prof. dr hab. Józef Kulisz
Adiunkt: Ks. dr Waldemar Cisło
3. Sekcja Teologii Dogmatycznej
Kierownik: Ks. prof. dr hab. Jerzy Lewandowski
3.1. Katedra Teologii Dogmatycznej
Kierownik: Ks. prof. dr hab. Jacek Salij
41
42
KS. ROMAN BARTNICKI
Stanowiska:
Profesor zwyczajny: Ks. prof. dr hab. Jacek Salij
Adiunkt: Ks. dr Grzegorz Bachanek
3.2. Katedra Teologii Pozytywnej
Kierownik: Ks. prof. UKSW dr hab. Marian Kowalczyk
Stanowiska:
Profesor nadzwyczajny:
Ks. prof. UKSW dr hab. Marian Kowalczyk
Ks. prof. UKSW dr hab. Andrzej Perzyński
Adiunkt: Ks. dr Dariusz Pater
3.3. Katedra Historii Dogmatów
Kierownik: p.o. Ks. prof. dr hab. Józef Warzeszak
Stanowisko:
Profesor nadzwyczajny: Ks. prof. dr hab. Józef Warzeszak
Adiunkt:ks. dr Jerzy Duda
ks. dr Mirosław Mejzner
Starszy wykładowca: Mgr Hubert Kaczmarski
3.4. Katedra Teologii Współczesnej
Stanowisko:
Profesor zwyczjany: Ks. prof. dr hab. Jerzy Lewandowski
Adiunkt: ks. dr Jarosław Babiński
3.5. Katedra Mariologii
Kierownik: Ks.prof. UKSW dr hab. Grzegorz Bartosik
Stanowisko:
Profesor nadzwyczajny: Ks. prof. USW dr hab. Grzegorz Bartosik
Adiunkt: Ks. dr Teofil Siudy
3.6. Katedra Filozoficznych Podstaw Teologii
Kierownik: Ks.prof UKSW dr hab. Tomasz Stępień
Stanowisko:
Profesor nadzwyczajny: Ks. prof. UKSW dr hab. Tomasz Stępień
4. Sekcja Teologii Moralnej
Kierownik: Ks. prof. UKSW dr hab. Marian Graczyk
4.1. Katedra Bioetyki i Ekoteologii
Kierownik p.o: Ks. prof. dr hab. Stanisław Warzeszak
Stanowisko:
Profesor nadzwyczajny: Ks. prof. dr hab. Stanisław Warzeszak
[24]
[25]
4.2. Katedra Teologii Moralnej Fundamentalnej
Kierownik: Ks. prof. dr hab. Paweł Góralczyk
Stanowiska:
Profesor zwyczajny: Ks. prof. dr hab. Paweł Góralczyk
Adiunkt: Ks. dr hab. Stanisław Skobel
4.3. Katedra Teologii Moralnej Szczegółowej
Kierownik: Ks. prof. UKSW dr hab. Marian Graczyk
Stanowiska:
Profesor nadzwyczajny: Ks. prof. UKSW dr hab. Marian Graczyk
Adiunkt: Ks. dr Jarosław A. Sobkowiak
4.4. Katedra Historii Teologii Moralnej
Kierownik: Ks.bp prof. dr hab. Andrzej Dziuba
Stanowisko:
Profesor zwyczajny: Ks. bp prof. dr hab. Andrzej Dziuba
4.5. Katedra Teologii Życia Społecznego
Kierownik: Ks. prof. dr hab. Józef Zabielski
Stanowiska:
Profesor zwyczajny: Ks. prof. dr hab. Józef Zabielski
Adiunkt: Ks.dr hab. Krzysztof Kietliński
5. Sekcja Teologii Duchowości
Kierownik: ks. prof. dr hab. Stanisław Urbański
5.1. Katedra Teologii Życia Duchowego
Kierownik: Ks. prof. dr hab. Stanisław Urbański
Stanowiska:
Profesor zwyczajny: Ks. prof. dr hab. Stanisław Urbański
Adiunkt: Ks. dr Marek Tatar
5.1.1. Zakład Duchowosci Europejskiej
5.2. Katedra Hagiografii
Kierownik: ks. prof. UKSW dr hab. Czesław Parzyszek
Stanowiska:
Profesor nadzwyczajny: ks. prof. UKSW dr hab. Czesław Parzyszek
Adiunkt: Ks. dr Andrzej Baran
Ks. dr Włodzimierz Gałązka
43
44
Kierownik: vacat
KS. ROMAN BARTNICKI
5.3. Katedra Mistyki Chrześcijańskiej
6. Sekcja Teologii Ekumenicznej
Kierownik: Ks. prof. UKSW dr hab. Wojciech Hanc
6.1. Katedra Ekumenizmu
Kierownik: Ks. prof. UKSW dr hab. Wojciech Hanc
Stanowiska:
Profesor nadzwyczajny: Ks. prof. UKSW dr hab. Wojciech Hanc
Adiunkt: Ks. dr Andrzej Choromański
7. Sekcja Liturgiki
Kierownik: Ks. prof. dr hab. Jacek Nowak
7.1. Katedra Historii Liturgii
Kierownik: Ks. prof. dr hab. Jan Decyk
Stanowisko:
Profesor zwyczajny: Ks. prof. dr hab. Jan Decyk
Adiunkt: Ks. dr Krzysztof Filipowicz
7.2. Katedra Teologii Liturgii
Stanowisko:
Profesor nadzwyczajny: Ks. prof. dr hab. Jacek Nowak
Adiunkt: Ks. dr Grzegorz Bereszyński
7.3. Katedra Hermeneutyki Liturgicznej
Kierownik: vacat
Stanowiska:
Adiunkt: Ks. dr Jan Rusiecki
8. Sekcja Homiletyki
Kierownik. Ks. prof. dr hab. Stanisław Kałdon
8.1. Katedra Historii Kaznodziejstwa
Kierownik: Ks. prof. dr hab. Stanisław Kałdon
Stanowisko:
Profesor zwyczajny: Ks. prof. dr hab. Stanisław Kałdon
Kierownik: vacat
8.2. Katedra Teologii Kaznodziejstwa
[26]
[27]
9. Sekcja Katechetyki
Kierownik: Ks. prof. dr hab. Kazimierz Misiaszek
9.1. Katedra Katechetyki Fundamentalnej i Historii Katechezy
Kierownik: Ks. prof. UKSW dr hab. Piotr Tomasik
Stanowisko:
Profesor nadzwyczajny: Ks. prof. UKSW dr hab. Piotr Tomasik
Adiunkt: ks. dr Jarosław Kotowski
Starszy wykładowca: S. dr Halina Iwaniuk
9.2. Katedra Dydaktyki Katechetycznej
Stanowiska:
Profesor zwyczajny: Ks. prof. dr hab. Kazimierz Misiaszek,
Starszy wykładowca: Dr Elżbieta Dziwosz
9.3. Katedra Katechetyki Materialnej
Kierownik: Ks. prof. UKSW dr hab. Ryszard Czekalski
Stanowisko:
Profesor nadzwyczajny: Ks. prof. UKSW dr hab. Ryszard Czekalski
Adiunkt: ks. dr Rafał Bednarczyk
9.4. Katedra Psychologicznych i Pedagogicznych Podstaw Katechetyki
Kierownik: Ks. prof. UKSW dr hab. Stanisław Dziekoński
Stanowisko:
Profesor nadzwyczajny: Ks. prof. UKSW dr hab. Stanisław Dziekoński
Adiunkci: Ks. dr Dariusz Kurzydło
10. Sekcja Teologii Pastoralnej
Kierownik: p.o. ks. dr Tomasz Wielebski
10.1. Katedra Organizacji Duszpasterstwa
Kierownik: Ks. prof. UKSW dr hab. Edmund Robek
Stanowiska:
Profesor nadzwyczajny: Ks. prof. UKSW dr hab. Edmund Robek
Adiunkt: Ks. dr Tomasz Wielebski
10.2. Katedra Teologii Pastoralnej Fundamentalnej
Kierownik: Ks. prof. dr hab. Jan Przybyłowski
Stanowisko:
Profesor zwyczajny: Ks. prof. dr hab. Jan Przybyłowski
45
46
KS. ROMAN BARTNICKI
Adiunkt: dr Bartosz Szostek
Kierownik: vacat
10.3. Katedra Teologii Pastoralnej Szczegółowej
11. Sekcja Misjologii
Kierownik: Ks. prof. UKSW dr hab. Jarosław Różański
11.1. Katedra Historii Misji
Stanowiska:
Profesor nadzwyczajny: Ks. prof. UKSW dr hab. Jarosław Różański
Adiunkt:Ks. dr Tomasz Szyszka
Ks. dr Józef Łupiński
11.2. Katedra Teologii Misji
Kierownik: Ks. prof. UKSW dr hab. Leon Nieścior
Stanowiska:
Profesor nadzwyczajny: Ks. prof. UKSW dr hab. Leon Nieścior
Adiunkt: Ks. dr Wojciech Kluj
12. Sekcja Religiologii
Kierownik: Ks.prof. UKSW dr hab.Leonard Fic
Kierownik: vacat
12.1. Katedra Teologii Religii
12.2. Katedra Fenomenologii Religii
Kierownik: vacat
Adiunkt: Ks. dr Rafał Markowski
Dr Aldona Piwko
12.3. Katedra Historii Religii
Stanowisko:
Profesor nadzwyczajny: Ks.prof. UKSW dr hab.Leonard Fic
II. INSTYTUT EDUKACJI MEDIALNEJ I DZIENNIKARSTWA
Dyrektor: p.o. ks. dr Andrzej Adamski
Zastępca dyrektora: dr Grzegorz Łęcicki
[28]
[29]
1. Katedra Teologii Środków Społecznego Przekazu
Kierownik: vacat
Stanowisko:
Adiunkt:Dr Piotr Drzewiecki
Dr Grzegorz Łęcicki
2. Katedra Pedagogiki Mediów
Kierownik: Prof. dr hab. Krystyna Czuba
Stanowisko:
Profesor zwyczajny: Prof. dr hab. Krystyna Czuba
Profesor nadzwyczajny: Prof. dr hab. Jerzy Olędzki
Adiunkt: Ks. dr Andrzej Adamski
Dr Aleksandra Gralczyk
Ks. dr Zenon Hanas
Dr Małgorzata Laskowska
Ks. dr Krzysztof Marcyński
Asystent: Mgr Marek Markiewicz
Mgr Paweł Płatek
3. Katedra Prakseologii Dziennikarskiej
Kierownik: vacat
Profesor nadzwyczajny: Prof. dr hab. Rafał Habielski
Adiunkt: Dr Marta Jarosz
Dr Jan Jaroszyński
Ks. dr Józef Kloch
Dr Monika Przybysz
Dr Marek Robak
Asystent: Dr Alicja Rojek
III. INSTYTUT WIEDZY O KULTURZE
Dyrektor: Ks. prof. UKSW dr hab.Witold Kawecki
1. Katedra Dialogu Wiary z Kulturą
Kierownik: Ks. prof. UKSW dr hab. Witold Kawecki
Stanowiska:
Profesor nadzwyczajny: Ks. prof. UKSW dr hab. Witold Kawecki
Adiunkt: Dr Katarzyna Flader
Dr Dominika Żukowska-Gardzińska
2. Katedra Antropologii Kulturowej
Kierownik: Prof. UKSW dr hab. Jan Stanisław Wojciechowski
Stanowisko:
47
48
KS. ROMAN BARTNICKI
Profesor nadzwyczajny: Prof. UKSW dr hab. Jan Stanisław Wojciechowski
Adiunkt: dr Dagmara Jaszewska
3. Katedra Dialogu Kultury Artystycznej i Teologii
Kierownik: Prof. UKSW dr hab. Elżbieta Mazur
Stanowisko:
Profesor nadzwyczajny: Prof. UKSW dr hab. Elżbieta Mazur
Adiunkt: Ks. dr Norbert Mojżyn
Dr Beata Klocek
13. Zakład Dialogu Katolicko-Judaistycznego
1. Pracownia Dokumentacji Bibliograficznej
Kierownik: dr Mirosław Mikołajczyk
STUDIA DOKTORANCKIE
Kierownik: Ks. prof. dr hab. Jan Załęski
1. Studium stacjonarne
2. Studium Biblijno-Pastoralne (niestacjonarne)
STUDIA PODYPLOMOWE
Podyplomowe Studia Etyki
Kierownik: Dr Kazimierz Szałata
Podyplomowe Studia Formacji Biblijnej
Kierownik: Ks. dr Krzysztof Siwek
Podyplomowe Studia Kierownictwa Duchowego
Kierownik: ks. dr Marek Tatar
Podyplomowe Studium Teologii
Kierownik: Ks. prof. UKSW dr hab. Stanisław Dziekoński?
Podyplomowe Studium Teologii Praktycznej
Kierownik: Ks. dr B. Kwiatkowski (Płock)
Podyplomowe Studia Mariologii
Kierownik: O. prof. UKSW dr hab. Grzegorz Bartosik
Podyplomowe Studia Teologii Apostolstwa
Podyplomowe Studia Teologii Życia Konsekrowanego
Podyplomowe Studium Dziennikarstwa
Kierownik: dr Grzegorz Łęcicki
Podyplomowe Studium Katechetyczno-Pedagogiczne
Kierownik: O. Prof. UKSW dr hab. Grzegorz Bartosik
[30]
[31]
IV. INSTYTUT TEOLOGII APOSTOLSTWA
Dyrektor: Ks. prof. UKSW dr hab. Marian Kowalczyk
VI. ZAMIEJSCOWY OŚRODEK DYDAKTYCZNY
INSTYTUT TEOLOGICZNY W RADOMIU
Dyrektor: Ks. prof.dr hab. Ignacy Bokwa
Zastępca Dyrektora: Ks. dr Piotr Turzyński
1. Katedra Biblistyki
Kierownik: p.o. Ks. prof. dr hab. Ignacy Bokwa
Stanowiska:
Adiunkci: Ks. dr Jacek Kucharski
Ks. dr Zbigniew Niemirski
Starszy wykładowca:
2. Katedra Teologii Fundamentalnej i Dogmatycznej
Kierownik: Ks. prof. UKSW dr hab. Roman Karwacki
Stanowiska:
Profesor nadzw.: Ks. prof. UKSW dr hab. Roman Karwacki
Adiunkt: Ks. dr Grzegorz Stępień
Ks. dr Daniel Swend
3. Katedra Mariologii
Kierownik: Ks. prof. UKSW dr hab. Szczepan Jabłoński
4. Katedra Teologii Współczesnej
Kierownik: Ks. prof. dr hab. Ignacy Bokwa
Stanowiska:
Profesor nadzw.: Ks. prof. dr hab. Ignacy Bokwa
Adiunkt: Ks. prof. UKSW dr hab. Marek Jagodziński
5. Katedra Teologii Moralnej i Duchowości
Kierownik: Ks. prof. UKSW dr hab. Roman Kuligowski
Stanowiska:
Profesor nadzw.: Ks. prof. UKSW dr hab. Roman Kuligowski
Adiunkt: Prof. UKSW dr hab. Elżbieta Matulewicz
Ks. dr Jarosław Wojtkun
Ks. dr Jacek Mizak
6. Katedra Historii Kościoła i Patrologii
Kierownik: vacat
Stanowiska:
Adiunkci: Ks. dr Piotr Turzyński
49
50
KS. ROMAN BARTNICKI
Ks. dr Tomasz Gocel
7. Katedra Personalizmu Chrześcijańskiego
Kierownik: Ks. prof. dr hab. Bogumił Gacka
Stanowisko:
Profesor nadzw.: Ks. prof. dr hab. Bogumił Gacka
8. Katedra Filozofii Chrześcijańskiej
Kierownik: vacat
Stanowiska:
Adiunkt: Dr Piotr Mazur
Dr Piotr Gogacz
9. Katedra Socjologii Religii i Katolickiej Nauki Społecznej
Kierownik: vacat
Stanowisko:
Adiunkt: Ks. dr Andrzej Jędrzejewski
10. Katedra Teologii i Psychologii Pastoralnej
Kierownik: vacat
Kurator: Ks. prof. UKSW dr hab. Stanisław Łabendowicz
Stanowiska:
Profesor nadzw.:
Adiunkci: Ks. dr Marek Dziewiecki
Ks. dr Leszek Domagała
11. Katedra Liturgiki
Kierownik: Ks. prof. UKSW dr hab. Kazimierz Matwiejuk
Stanowiska:
Profesor nadzw.: Ks. prof. UKSW dr hab. Kazimierz Matwiejuk
Adiunkt: Ks. dr Dariusz Skrok
12. Katedra Prawa Kanonicznego
Kierownik: p.o. Ks. prof. UKSW dr hab. Kazimierz Matwiejuk
13. Katedra Katechetyki
Kierownik: Ks. prof. UKSW dr hab. Stanisław Łabendowicz
Stanowiska:
Profesor nadzw.: Ks. prof. UKSW dr hab. Stanisław Łabendowicz
Adiunkt: Ks. dr Adam Orczyk
[32]
[33]
51
STUDIA PODYPLOMOWE
1. Podyplomowe Studium Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacyjnej
Kierownik: Ks. dr Andrzej Jędrzejewski
2. Podyplomowe Studium: Zarządzanie i Organizacja a Ochronie Zdrowia
Kierownik: Ks. dr Grzegorz Stępień
VII. WYŻSZE SEMINARIA DUCHOWNE
współpracujące z Wydziałem Teologicznym UKSW
1. Seminaria współpracujące w oparciu o umowę z UKSW
1. 1. Wyższe Seminarium Duchowne w Płocku
Rektor: Ks. dr Mirosław Kosek
1.2. Gdańskie Seminarium Duchowne w Gdańsku-Oliwie
Rektor: Ks. dr Grzegorz Szamocki
1.3. Wyższe Seminarium Duchowne Stowarzyszenia Apostolstwa Katolickiego
w Ołtarzewie
Rektor: Ks. dr Tomasz Skibiński
1.4. Archidiecezjalne Seminarium Duchowne w Białymstoku
Rektor: Ks. prof. UKSW dr hab. Adam Skreczko
1.5 Wyższe Seminarium Duchowne w Łodzi
Rektor: Ks. dr Janusz Lewandowicz
1.6. Wyższe Seminarium Duchowne w Łomży
Rektor: Ks. dr Wojciech Nowacki
1.7. Wyższe Seminarium Duchowne OO. Franciszkanów w Łodzi - Łagiewnikach
Rektor: Ks. dr Michał Baranowski
1.8. Wyższe Seminarium Duchowne Towarzystwa Salezjańskiego w Łodzi
Rektor: Ks. dr Dariusz Kozłowski
OŚRODKI NAUKOWO-BADAWCZE
1. Ośrodek Naukowo Badawczy UKSW z siedzibą w Gdyni
2. Ośrodek Naukowo-Badawczy UKSW z siedzibą w Kaliszu
3. Ośrodek Naukowo-Badawczy UKSW z siedzibą w Łomży
4. Ośrodek Naukowo-Badawczy UKSW z siedzibą w Łodzi
5. Ośrodek Naukowo-Badawczy UKSW z siedzibą w Płocku
6. Ośrodek Naukowo-Badawczy UKSW z siedzibą w Suwałkach
7. Ośrodek Naukowo-Badawczy UKSW z siedzibą w Tczewie
8. Ośrodek Naukowo-Badawczy UKSW z siedzibą w Paprotni (Klasztor Niepokalanów)
9. Ośrodek Naukowo-Badawczy UKSW z siedzibą w Ożarowie Mazowieckim
(dzielnica Ołtarzew)
52
KS. ROMAN BARTNICKI
[34]
11. Struktura Wydziału Teologicznego UKSW w dniu 30 czerwca 2013 r.,
(z uwzględnieniem Zarządzenia Rektora UKSW Nr 38/2013 z dnia 6 czerwca
2013 r. w sprawie likwidacji Instytutu Teologicznego w Radomiu)
DZIEKAN: Ks. prof. UKSW dr hab. Piotr Tomasik
PRODZIEKANI
ds. naukowych i ogólnych Ks. prof. UKSW dr hab. Ryszard Czekalski
ds. studiów stacjonarnych Ks. dr Jarosław Sobkowiak
ds. studiów niestacjonarnych Ks. prof. UKSW dr hab. Grzegorz Bartosik
Kierownik studiów doktoranckich Ks. prof. UKSW dr hab. Janusz Kręcidło
I. INSTYTUT NAUK BIBLIJNYCH
Dyrektor: Ks. prof. dr hab. Waldemar Chrostowski
Rada Instytutu
Ks. dr hab. Bartosz Adamczewski
Ks. prof. dr hab. Krzysztof Bardski
Ks. prof. dr hab. Roman Bartnicki
Ks. prof. dr hab. Waldemar Chrostowski
Ks. prof. UKSW dr hab. Janusz Kręcidło
Dr hab. Anna Kuśmirek
Ks. prof. UKSW dr hab. Franciszek Mickiewicz
Ks. prof. UKSW dr hab. Marek Parchem
Ks. dr Mirosław Jasinski
Ks. dr Waldemar Linke
Ks. dr Krzysztof Siwek
Dr Barbara Strzałkowska
Ks. dr Dariusz Sztuk
1. Katedra Egzegezy Starego Testamentu
Profesor zwyczajny: Ks. prof. dr hab. Waldemar Chrostowski
Adiunkt: Dr Barbara Strzałkowska
2. Katedra Egzegezy Nowego Testamentu
Kierownik: Ks. prof. dr hab. Roman Bartnicki
Profesor zwyczajny: Ks. prof. dr hab. Roman Bartnicki
Adiunkt: Ks. dr hab. Bartosz Adamczewski
3. Katedra Filologii Biblijnej
Kierownik: Ks. prof. dr hab. Krzysztof Bardski
Profesor nadzwyczajny: Ks. prof. dr hab. Krzysztof Bardski
[35]
Adiunkt:
Dr hab. Anna Kuśmirek
Ks. dr Krzysztof Siwek
4. Katedra Historii Biblijnej
Profesor nadzwyczajny: Ks. prof. UKSW dr hab. Janusz Kręcidło
Adiunkt: Ks. dr Zbigniew Grochowski (1/2 etatu)
5. Katedra Hermeneutyki Biblijnej
Kierownik: vacat
Adiunkt: Ks. dr Waldemar Linke
6. Katedra Teologii Biblijnej
Kierownik: Ks. prof. UKSW dr hab. Franciszek Mickiewicz
Profesor nadzwyczajny: Ks. prof. UKSW dr hab. Franciszek Mickiewicz
Adiunkt: Ks. dr Dariusz Sztuk
7. Katedra Literatury Międzytestamentalnej
Kierownik: Ks. prof. UKSW dr hab. Marek Parchem
Profesor nadzwyczajny: Ks. prof. UKSW dr hab. Marek Parchem
Adiunkt: Ks. dr Mirosław Jasinski
II. INSTYTUT TEOLOGII SYSTEMATYCZNEJ
Dyrektor: Ks. prof. dr hab. Jerzy Lewandowski
Wicedyrektor: Ks. prof. UKSW dr hab. Czesław Parzyszek
Rada Instytutu
Ks. prof. USW dr hab. Grzegorz Bartosik
Bp prof. dr hab. Andrzej Dziuba
Ks. prof. dr hab. Paweł Góralczyk
Ks. prof. UKSW dr hab. Marian Graczyk
Ks. prof. UKSW dr hab. Wojciech Hanc
Ks.dr hab. Krzysztof Kietliński
Ks. prof. UKSW dr hab. Marian Kowalczyk
Ks. prof. dr hab. Jerzy Lewandowski
Ks. prof. UKSW dr hab. Leon Nieścior
Ks. prof. UKSW dr hab. Czesław Parzyszek
Ks. prof. dr hab. Jacek Salij
Ks. dr hab. Stanisław Skobel
Ks. prof. dr hab. Stanisław Urbański
Ks. prof. dr hab. Stanisław Warzeszak
Ks. prof. dr hab. Józef Zabielski
53
54
KS. ROMAN BARTNICKI
Ks. dr Jarosław Babiński
Ks. dr Grzegorz Bachanek
Ks. dr Andrzej Baran
Ks. dr Andrzej Choromański
Ks. dr Włodzimierz Gałązka
Ks. dr Jarosław Sobkowiak
Ks. dr Mirosław Mejzner
Ks. dr Dariusz Pater
Ks. dr Marek Tatar
1. Katedra Teologii Patrystycznej
Kierownik: vacat
Profesor nadzwyczajny: Ks. prof. UKSW dr hab. Leon Nieścior
Adiunkt: Ks. dr Mirosław Mejzner
Ks. dr Jerzy Duda (1/2 etatu)
2. Katedra Historii Dogmatów
Profesor zwyczajny: Ks. prof. dr hab. Jerzy Lewandowski
Profesor zwyczajny:
Ks. prof. dr hab. Ignacy Bokwa
Adiunkt: Ks. dr Jarosław Babiński
3. Katedra Teologii Dogmatycznej Pozytywnej
Profesor zwyczajny: Ks. prof. dr hab. Jacek Salij (1/2 etatu)
Profesor nadzwyczajny: Ks. prof. UKSW dr hab. Marian Kowalczyk
Adiunkt: Ks. dr Dariusz Pater
4. Katedra Mariologii
Kierownik: Ks.prof. UKSW dr hab. Grzegorz Bartosik
Profesor nadzwyczajny: Ks. prof. USW dr hab. Grzegorz Bartosik
Adiunkt: Ks. dr Grzegorz Bachanek
5. Katedra Ekumenizmu
Kierownik: vacat
Profesor nadzwyczajny: Ks. prof. UKSW dr hab. Wojciech Hanc
Adiunkt: Ks. dr Andrzej Choromański
6. Katedra Teologii Życia Duchowego
Profesor zwyczajny: Ks. prof. dr hab. Stanisław Urbański
Adiunkt: Ks. dr Włodzimierz Gałązka
[36]
[37]
Ks. dr hab Marek Tatar
7. Katedra Mistyki Chrześcijańskiej
Kierownik: ks. prof. UKSW dr hab. Czesław Parzyszek
Profesor nadzwyczajny: ks. prof. UKSW dr hab. Czesław Parzyszek
Adiunkt: Ks. dr Andrzej Baran
8. Katedra Teologii Moralnej Fundamentalnej
Kierownik: Ks. prof. dr hab. Paweł Góralczyk
Profesor zwyczajny: Ks. prof. dr hab. Paweł Góralczyk
Adiunkt: Ks.dr hab. Krzysztof Kietliński
Ks. dr hab. Stanisław Skobel
9. Katedra Historii Teologii Moralnej
Kierownik: Bp prof. dr hab. Andrzej Dziuba
Profesor zwyczajny: Bp prof. dr hab. Andrzej Dziuba
10. Katedra Teologii Moralnej Życia Osobistego i Bioteologii
Kierownik: vacat
Ks. prof. UKSW dr hab. Marian Graczyk (1/2 etatu)
Ks. prof. dr hab. Stanisław Warzeszak (1/2 etatu)
Adiunkt: Ks. dr Jarosław Sobkowiak
11. Katedra Teologii Moralnej Życia Społecznego
Kierownik: Ks. prof. dr hab. Józef Zabielski
Profesor zwyczajny: Ks. prof. dr hab. Józef Zabielski
III. INSTYTUT TEOLOGII PRAKTYCZNEJ
Dyrektor: Ks. prof. dr hab. Kazimierz Misiaszek
Rada Instytutu
Ks. prof. UKSW dr hab. Ryszard Czekalski
Ks. prof. dr hab. Jan Decyk
Ks. prof. UKSW dr hab. Stanisław Dziekoński
Ks. prof. dr hab. Stanisław Kałdon
Ks. prof. dr hab. Kazimierz Misiaszek,
Ks. prof. dr hab. Jacek Nowak
Ks. prof. dr hab. Jan Przybyłowski
Ks. prof. UKSW dr hab. Edmund Robek
Ks. prof. UKSW dr hab. Piotr Tomasik
Ks. dr Rafał Bednarczyk
Ks. dr Grzegorz Bereszyński
Dr Elżbieta Dziwosz
Ks. dr Krzysztof Filipowicz
55
56
KS. ROMAN BARTNICKI
Ks. dr Dariusz Kurzydło
Dr Aneta Rayzacher-Majewska
Ks. dr Jan Rusiecki
Dr Bartosz Szostek
Ks. dr Tomasz Wielebski
1. Katedra Historii Liturgii
2. Katedra Teologii Liturgii
Profesor zwyczajny: Ks. prof. dr hab. Jacek Nowak
Ks. dr Jan Rusiecki
3. Katedra Katechetyki Fundamentalnej i Historii Katechezy
Adiunkt: Dr Aneta Rayzacher-Majewska
Zajęcia zlecone: S. dr Halina Iwaniuk
4. Katedra Dydaktyki Katechetycznej
Profesor zwyczajny: Ks. prof. dr hab. Kazimierz Misiaszek,
Starszy wykładowca: Dr Elżbieta Dziwosz
5. Katedra Katechetyki Materialnej
Profesor nadzwyczajny: Ks. prof. UKSW dr hab. Ryszard Czekalski
Adiunkt: Ks. dr Rafał Bednarczyk
6. Katedra Psychologicznych i Pedagogicznych Podstaw Katechetyki
Profesor nadzwyczajny: Ks. prof. UKSW dr hab. Stanisław Dziekoński
Adiunkt: Ks. dr Dariusz Kurzydło
Ks. dr Jarosław Kotowski (1/2 etatu)
7. Katedra Teologii Pastoralnej i Nauk Pomocniczych
Adiunkt: Dr Bartosz Szostek
[38]
[39]
8. Katedra Prakseologii Pastoralnej i Organizacji Duszpasterstwa
Profesor nadzwyczajny: Ks. prof. UKSW dr hab. Edmund Robek
Asystent: Mgr Mateusz Tutak (1/2 etatu)
9. Katedra Homiletyki
Kierownik: Ks. prof. dr hab. Stanisław Kałdon
Profesor zwyczajny: Ks. prof. dr hab. Stanisław Kałdon
IV. INSTYTUT EDUKACJI MEDIALNEJ I DZIENNIKARSTWA
Dyrektor: p.o. ks. dr Andrzej Adamski
Wicedyrektor: dr hab. Piotr Drzewiecki
Rada Instytutu
Prof. dr hab. Krystyna Czuba
Dr hab. Piotr Drzewiecki
Prof. dr hab. Rafał Habielski
Dr hab. Grzegorz Łęcicki
Dr hab. Bohdan Michalski
Prof. dr hab. Jerzy Olędzki
Ks. dr Andrzej Adamski
Mgr Kinga Cybulska
Ks. dr Zenon Hanas
Dr Marta Jarosz
Dr Jan Jaroszyński
Ks. dr Józef Kloch
Mgr Tomasz Knecht
Mgr Kamila Kwasik
Mgr Marek Markiewicz
Mgr Paweł Płatek
Dr Monika Przybysz
Dr Marek Robak
Dr Alicja Rojek
1. Katedra Teologii Środków Społecznego Przekazu
Kierownik: Dr hab. Grzegorz Łęcicki
Adiunkt: Dr hab. Grzegorz Łęcicki
Ks. dr Paweł Maciaszek (1/2 etatu)
57
58
KS. ROMAN BARTNICKI
Instruktor: mgr Magdalena Butkiewicz (1/2 etatu)
2. Katedra Edukacji Medialnej i Języka Mediów
Kierownik: vacat
Adiunkt:
Dr hab. Piotr Drzewiecki
Dr Marta Jarosz
Dr Jan Jaroszyński
Dr Alicja Rojek
Asystent: Mgr Milena Kindziuk (1/2 etatu)
Mgr Sylwia Konopacka (1/2 etatu)
3. Katedra Teorii, Aksjologii i Prawa Mediów
Kierownik: Prof. dr hab. Krystyna Czuba
Profesor zwyczajny: Prof. dr hab. Krystyna Czuba
Profesor nadzwyczajny: Prof. dr hab. Rafał Habielski
Adiunkt: Dr hab. Bohdan Michalski
Asystent: Mgr Ewa Czaczkowska (1/2 etatu)
Mgr Anna Kasprzyszak
Mgr Marek Markiewicz
4. Katedra Public Relations i Komunikacji Marketingowej
Kierownik: vacat
Profesor nadzwyczajny: Prof. dr hab. Jerzy Olędzki
Adiunkt: Ks. dr Zenon Hanas
Dr Monika Przybysz
Asystent: Mgr Kinga Cybulska
Mgr Tomasz Knecht
5. Katedra Internetu i Komunikacji Cyfrowej
Kierownik: vacat
Adiunkt: Ks. dr Andrzej Adamski
Ks. dr Józef Kloch
Dr Marek Robak
Asystent: Mgr Kamila Kwasik
Mgr Paweł Płatek
Instruktor: Mgr Piotr Łuczuk (1/2 etatu)
V. INSTYTUT DIALOGU KULTURY I RELIGII
Dyrektor: p.o. ks. prof. UKSW dr hab. Tomasz Stępień
[40]
[41]
Rada Instytutu
Ks. dr hab. Waldemar Cisło
Ks.prof. UKSW dr hab.Leonard Fic
Ks. prof. dr hab. Bogumił Gacka
Ks. prof. UKSW dr hab. Witold Kawecki
Ks. dr hab. Józef Łupiński
Prof. UKSW dr hab. Elżbieta Mazur
Ks. prof. UKSW dr hab. Jarosław Różański
Ks. prof. dr hab. Henryk Seweryniak
Ks. prof. UKSW dr hab. Marek Skierkowski
Ks. prof. UKSW dr hab. Tomasz Stępień
Prof. UKSW dr hab. Jan Stanisław Wojciechowski
Dr Katarzyna Flader-Rzeszowska
Dr Dagmara Jaszewska
Mgr Hubert Kaczmarski
Dr Beata Klocek
Ks. dr Wojciech Kluj
Ks. dr Rafał Markowski
Ks. dr Norbert Mojżyn
Dr Aldona Piwko
Ks. dr Tomasz Szyszka
1. Katedra Dialogu Wiary z Kulturą
Kierownik: Ks. prof. UKSW dr hab. Witold Kawecki
Profesor nadzwyczajny: Ks. prof. UKSW dr hab. Witold Kawecki
Adiunkt: Dr Katarzyna Flader-Rzeszowska
2. Katedra Antropologii Kulturowej
Kierownik: Prof. UKSW dr hab. Jan Stanisław Wojciechowski
Profesor nadzwyczajny: Prof. UKSW dr hab. Jan Stanisław Wojciechowski
Adiunkt: Dr Dagmara Jaszewska
3. Katedra Dialogu Kultury Artystycznej i Teologii
Kierownik: Prof. UKSW dr hab. Elżbieta Mazur
Profesor nadzwyczajny: Prof. UKSW dr hab. Elżbieta Mazur
Adiunkt: Dr Beata Klocek
Ks. dr Norbert Mojżyn
4. Katedra Chrystologii Fundamentalnej
Kierownik: Ks. prof. UKSW dr hab. Marek Skierkowski
Profesor nadzwyczajny; Ks. prof. UKSW dr hab. Marek Skierkowski
59
60
KS. ROMAN BARTNICKI
5. Katedra Eklezjologii i Prakseologii Apologijnej
Kierownik: Ks. prof. dr hab. Henryk Seweryniak
Profesor zwyczajny: Ks. prof. dr hab. Henryk Seweryniak
Zajęcia zlecone: Ks. dr Przemysław Artemiuk
6. Katedra Misjologii
Profesor nadzwyczajny: Ks. prof. UKSW dr hab. Jarosław Różański
Adiunkt: Ks. dr Wojciech Kluj
Ks. dr Tomasz Szyszka
7. Katedra Historii Kościoła
Kierownik: Ks. dr hab. Józef Łupiński
Adiunkt: Ks. dr hab. Józef Łupiński
Starszy wykładowca: Mgr Hubert Kaczmarski
Zajęcia zlecone: Ks. mgr Aleksander Seniuk
8. Katedra Filozofii Religii
Kierownik: Ks.prof UKSW dr hab. Tomasz Stępień
Profesor nadzwyczajny: Ks. prof. UKSW dr hab. Tomasz Stępień
9. Katedra Religiologii i Dialogu Międzyreligijnego
Profesor zwyczajny: Ks. prof. dr hab. Ignacy Bokwa
Profesor nadzwyczajny: Ks.prof. UKSW dr hab.Leonard Fic
Adiunkt: Ks. dr hab. Waldemar Cisło
Ks. dr Rafał Markowski
Dr Aldona Piwko
11. Katedra Personalizmu Chrześcijańskiego
Kierownik: Ks. prof. dr hab. Bogumił Gacka
Profesor nadzw.: Ks. prof. dr hab. Bogumił Gacka
JEDNOSTKI WYDZIAŁÓW
Centrum Teologii Apostolstwa „Pallottianum”
Dyrektor: Ks. prof. UKSW dr hab. Marian Kowalczyk
Centrum Mariologiczne „Kolbianum”
Dyrektor: Ks. prof. UKSW dr hab. Grzegorz Bartosik
Zakład Dialogu Katolicko-Judaistycznego
[42]
[43]
61
Zakład Duchowości Europejskiej
STUDIA DOKTORANCKIE
1. Studium stacjonarne
2. Studium Biblijno-Pastoralne (niestacjonarne)
STUDIA PODYPLOMOWE
Podyplomowe Studia Etyki
Kierownik: dr Kazimierz Szałata
Podyplomowe Studia Formacji Biblijnej
Kierownik: Ks. dr Krzysztof Siwek
Podyplomowe Studia Kierownictwa Duchowego
Kierownik: ks. dr Marek Tatar
Podyplomowe Studium Misjologiczne
Podyplomowe Studium Teologii Praktycznej
Kierownik:
Podyplomowe Studia Zarządzania Jednostkami Kościelnymi
Kierownik:
Podyplomowe Studia Mariologii
Kierownik: Ks. prof. UKSW dr hab. Grzegorz Bartosik
Podyplomowe Studia Teologii Apostolstwa
Podyplomowe Studia Teologii Życia Konsekrowanego
Podyplomowe Studium Dziennikarstwa i Komunikacji Społecznej
Kierownik: Dr hab. Grzegorz Łęcicki
WYŻSZE SEMINARIA DUCHOWNE współpracujące z Wydziałem Teologicznym UKSW
1. Wyższe Seminarium Duchowne w Płocku
Rektor: Ks. dr Mirosław Kosek
2. Gdańskie Seminarium Duchowne w Gdańsku-Oliwie
Rektor: Ks. dr Grzegorz Szamocki
3. Wyższe Seminarium Duchowne Stowarzyszenia Apostolstwa Katolickiego w Ołtarzewie
Rektor: Ks. dr Tomasz Skibiński
4. Archidiecezjalne Seminarium Duchowne w Białymstoku
Rektor: Ks. prof. dr hab. Adam Skreczko
62
KS. ROMAN BARTNICKI
[44]
5. Wyższe Seminarium Duchowne w Łodzi
Rektor: Ks. dr Janusz Lewandowicz
6. Wyższe Seminarium Duchowne w Łomży
Rektor: Ks. dr Jarosław Kotowski
7. Wyższe Seminarium Duchowne OO. Franciszkanów w Łodzi - Łagiewnikach
Rektor: Ks. dr Piotr Matuszak
Ośrodek Naukowo Badawczy UKSW z siedzibą w Gdyni
Ośrodek Naukowo-Badawczy UKSW z siedzibą w Kaliszu
Ośrodek Naukowo-Badawczy UKSW z siedzibą w Łomży
Ośrodek Naukowo-Badawczy UKSW z siedzibą w Łodzi
Ośrodek Naukowo-Badawczy UKSW z siedzibą w Płocku
Ośrodek Naukowo-Badawczy UKSW z siedzibą w Suwałkach
Ośrodek Naukowo-Badawczy UKSW z siedzibą w Tczewie
Ośrodek Naukowo-Badawczy UKSW z siedzibą w Paprotni (Klasztor Niepokalanów)
Ośrodek Naukowo-Badawczy UKSW z siedzibą w Ożarowie Mazowieckim (dzielnica
Ołtarzew)
The Faculty of Theology of Cardinal Stefan Wyszyński University
in Warsaw (2008-2013)
Summary
The achievements of the faculty are important, it has employed many eminent theologians and instructed thousands of graduates. Its merits for the Church and Polish culture
are not to be neglected.
The following scientific grades in theology have been awarded at the Theological
Faculty of Cardinal Stefan Wyszyński University in Warsaw from 1 September 2008
to 4 July 2013: 2385 master’s degrees, 212 doctor’s degrees, 25 post-doctoral degrees,
13 professor’s degrees in theology.
Nowadays, the Theological Faculty of Cardinal Stefan Wyszyński University is composed of five institutes: Institute of Biblical Sciences, Institute of Systematic Theology,
Institute of Practical Theology, Institute of Media Education and Journalism, Institute
of the Dialogue of Culture and Religion. The Theological Faculty includes as well the
Scientific Research Centre in Gdynia, Kalisz, Łomża, Łódź, Płock, Suwałki, Tczew,
Paprotnia, Ożarów Mazowiecki. Three clerical seminaries are affiliated at the Theological Faculty: Higher Clerical Seminary in Płock, Gdańsk Clerical Seminary in Gdańsk-Oliwa, Higher Clerical Seminary of Catholic Apostleship in Ołtarzew. The following
institutions are bound with the Faculty of Theology of the Cardinal Stefan Wyszyński
University with the cooperation agreement: Archdiocese Clerical Seminary in Białystok, Higher Clerical Seminary in Łódź, Higher Clerical Seminary in Łomża, Franciscan
Higher Clerical Seminary in Łódź-Łagiewniki.
UKSW
1/2013
KS. JÓZEF ŁUPIŃSKI
SŁUŻBA WYDZIAŁU TEOLOGICZNEGO
KOŚCIOŁOWI W POLSCE
Wstęp
Uniwersytet z natury jest powołany do poszukiwania prawdy oraz
do służby człowiekowi. Jego zadaniem jest nieustanne odkrywanie tajników rzeczywistości otaczającego świata, które ze swej natury winny
być skierowane do budowania dobra człowieka. Wydziały teologiczne
kierują się dodatkowym, niezwykle ważnym dla człowieka poszukiwaniem prawdy – prawdy dotyczącej Boga Stwórcy. A zatem służąc człowiekowi, służą Ojczyźnie i samemu Bogu.
Wydziały teologiczne w Polsce nawiązują do najstarszej i bogatej
tradycją Akademii Krakowskiej. W 1397 r. papież Bonifacy IX erygował Wydział Teologiczny w Krakowie. Sławne wystąpienia profesorów
Akademii na soborach w Konstancji i Bazylei zdobyło wielki rozgłos
zarówno w Polsce, a także poza jej granicami. W czasach nowożytnych
na ziemiach polskich istniało kilka ośrodków akademickich, kształcących teologów na potrzeby Kościoła katolickiego. Wspomniany wcześniej Kraków, Wilno, Lwów wydały szereg wielkich uczonych, którzy
poświęcili się nauce oraz służbie Kościołowi w Polsce.
I. Wydział Teologiczny w Warszawie (1816-1953)
W 1816 r. został założony Wydział Teologiczny na Królewskim Uniwersytecie w Warszawie. Został powołany do życia jako jeden z pięciu
wydziałów Uniwersytetu. Po powstaniu Królestwa Polskiego przyjęto
64
[2]
zasadę, iż każda diecezja powinna posiadać jedno seminarium duchowne, odpowiednio uposażone, wraz z dobrze przygotowaną kadrą profesorsko-wychowawczą. Władze kościelne i państwowe pragnęły, aby
przyszli wychowawcy seminariów duchownych oraz duchowni piastujący ważne stanowiska posiadali gruntowną wiedzę w dziedzinie nauk
kościelnych: teologii, historii Kościoła oraz prawa kanonicznego. Dekret rządowy z 1817 r. żądał od kandydatów na stanowiska profesorskie w seminariach duchownych ukończenia Wydziału Teologicznego
ze stopniem magistra. Dotychczasowe wydziały teologiczne w Krakowie i Lwowie znalazły się poza granicami Królestwa, zaś Akademia Zamojska po I rozbiorze Polski przestała istnieć. Dlatego zaistniała potrzeba utworzenia nowego Wydziału Teologicznego1. Należy podkreślić, że
oczekiwania Kościoła katolickiego były odmienne od postawy władz
państwowych, które w duchu józefinizmu nie tylko spodziewały się
przygotowania wykształconych księży, lecz także oczekiwały od Wydziału Teologicznego przygotowanie urzędników państwowych, wypełniających posłuszne polecenia władz.
Wydział Teologiczny istniał do 1823 roku. Wówczas, na skutek nieporozumień studentów Wydziału z Misjonarzami, zawieszono wykłady,
zaś klerycy zostali odesłani z powrotem do seminariów diecezjalnych.
W miejsce rozwiązanego Wydziału władze przedstawiły projekt utworzenia tzw. Seminarium Głównego. Dekretem cara Aleksandra I, z listopada 1823 r. utworzono Seminarium, które zostało otwarte przez arcybiskupa warszawskiego Wojciecha Skarszewskiego w 1825 r. W dalszym
ciągu było ono częścią Wydziału Teologicznego2. Powołanie do życia
tej instytucji miało na celu nie tylko wyższe kształcenie duchownych
katolickich, ale także zwrócono większą uwagę na ich duchową formację. Pod względem kościelnym Seminarium podlegało arcybiskupom
warszawskim; nie miało jednak prawa nadawania tytułów naukowych.
1 W. K w i a t k o w s k i , Początki Wydziału Teologicznego Uniwersytetu w Warszawie (1816-1826), WAW 10(1952), s. 198; B. K u m o r , Historia Kościoła, cz. 7, Lublin
1991, s. 89.
2 Z. S k i e ł c z y ń s k i, Archidiecezja warszawska w latach 1818-1830, Studia z historii Kościoła w Polsce, T. IV, Warszawa 1978, 3. 138; W. K w i a t k o w s k i , Początki Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Warszawskiego 1816-1826, WAW 36 (1952),
nr 11, s. 240.
[3]
SŁUŻBA WYDZIAŁU TEOLOGICZNEGO KOŚCIOŁOWI W POLSCE
65
Stopnie akademickie studenci teologii zdobywali na Uniwersytecie
Warszawskim. W Seminarium kształcili się wyłącznie klerycy posyłani przez własnych biskupów. Warunkiem przyjęcia było ukończenie
dwóch lat nauki w seminarium diecezjalnym, zaświadczenie o postępach w nauce oraz o dobrym sprawowaniu. W założeniu, Seminarium
Główne miało wyedukować przyszłych wykładowców dla seminariów
duchownych. Niestety, studenci nie mieli możliwości zdobycia specjalizacji kształcenia. Dlatego absolwenci pełniący rolę profesorów wybierali poszczególne przedmioty później i samodzielnie przygotowywali się
do wykładów. Pomimo braku specjalistycznego wykształcenia, instytucja ta przygotowała wielu wartościowych kapłanów i wykładowców
seminariów duchownych w Królestwie Polskim. Seminarium Główne
stało się wzorem do urządzania seminariów duchownych przez następne lata3. Zasługą Wydziału Teologicznego oraz Seminarium Głównego
było wykształcenie na potrzeby Kościoła na ziemiach polskich kilkudziesięciu magistrów, z których kilku zostało mianowanych biskupami
przez Stolicą Apostolską. Ponadto wykształcono kadrę dydaktyczno-naukową dla przyszłej Akademii Duchownej w Warszawie4.
Podobną misję, jaką pełniły wspomniane powyżej ośrodki naukowe,
pełniła Akademia Duchowna w Warszawie w latach 1837–1867. W odróżnieniu od Seminarium Głównego Akademia posiadała prawo nadawania stopni naukowych z teologii i prawa kanonicznego. Przygotowała
ona Kościołowi katolickiemu elity umysłowe polskiego duchowieństwa. Kadra naukowa nie tylko prowadziła szerokie badania naukowe,
lecz także publikowała aktualny stan nauk teologicznych z innych krajów europejskich. Profesorowie reprezentowali wysoki poziom naukowy i uchodzili za elitę nauki polskiej w zaborze rosyjskim5.
3 J. Ł u p i ń s k i , Alumni diecezji sejneńskiej czyli augustowskiej w Seminarium
Głównym w latach 1825–1835, „Łomżyńskie Wiadomości Diecezjalne”, 4(2002),
s. 128-141.
4 S. U r b a ń s k i , 185 rocznica Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Kardynała
Stefana Wyszyńskiego (1816-2001, Prymas Polski kardynał Józef Glemp doktor Honoris Causa Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie 8 X 2001, w:
S. U r b a ń s k i , H. Cz. P o d o l s k i (red.), Warszawa 2002, s. 17-21.
5 R. Ż m u d a , Działalność dydaktyczna i pisarska profesorów i wychowawców warszawskiej Akademii Duchownej 1837-1867, Warszawa 1979, s. 256.
66
[4]
Jednym z efektów represji popowstaniowych za udział duchowieństwa polskiego w zrywie narodowym, oprócz kasaty licznych klasztorów
w Królestwie Polskim, było przeniesienie studentów Warszawskiej Akademii Duchownej do Rosji w 1867 r. Do Cesarskiej Akademii Duchownej w Petersburgu dołączono także Wydział Teologiczny Uniwersytetu
Wileńskiego. Celem posunięcia było m.in. wychowanie i kształcenie
wyższego duchowieństwa polskiego w duchu posłuszeństwa i podporządkowania zaborcy. Oddalenie od Ojczyzny oraz umieszczenie studentów w klimacie ówczesnej stolicy cesarstwa miało sprzyjać nabyciu
ducha prorosyjskiego. Władze zaborcze oczekiwały od wychowanków,
iż w pyszności będą stanowić aparat urzędniczy zapewniający pokój polityczny i popierający absolutną władzę carską. Oczekiwano ponadto, iż
duchowni wychowani daleko od rodzinnej ziemi odsuną się od wszelkiej
działalności patriotycznej i niepodległościowej. Jeśli byliby ulegli, wówczas władze państwowe miały zapewnić zrobienie kariery. Potwierdzeniem tego było sformułowanie zawarte w Statucie Akademii, który wyraźnie określał, iż miała ona służyć wychowaniu urzędników na wyższe
godności duchowe6. Na podstawie badań losów absolwentów Akademii
można stwierdzić, że uczelnia ta ukształtowała wielu godnych kapłanów
oraz kilku biskupów, dojrzałych i odpowiedzialnych za losy Kościoła katolickiego w Królestwie Polskim i w Cesarstwie Rosyjskim7.
Po odzyskaniu niepodległości w Polsce funkcjonowało pięć wydziałów teologicznych: w Krakowie, Lublinie, Lwowie, Wilnie oraz w Warszawie. Na Uniwersytecie Warszawskim w ramach Wydziału Teologicznego istniały sekcje: biblijno-dogmatyczna, historyczno-prawnicza oraz
teologiczno-filozoficzna. Pracowało tutaj wielu znakomitych profesorów. Pośród nich ks. Alojzy Bukowski – jezuita, prof. teologii dogmatycznej, znany patrolog. W swoich publikacjach ks. Bukowski nawiązywał do Ojców Kościoła. Opracował m.in. zagadnienie reinkarnacji
w świetle patrystyki8. Ks. prof. Wincenty Kwiatkowski – twórca szko 6 I. G o d z i a n o w s k a , „Rzymskokatolicka Akademia Duchowna w Petersburgu”,
Lublin 2007, s. 14, 185.
7 J. Ł u p i ń s k i, Duchowni diecezji sejneńskiej w Akademii Duchownej w Petersburgu w latach 1867-1918, Łomża 2009, s. 3-4, mps.
8 S. Ł u c a r z , Wkład jezuitów polskich studia nad Ojcami Kościoła, „Vox Patrum”
19, t. 36-37, s. 180.
[5]
67
ły apologetycznej, ks. prof. Zdzisław Obertyński – historyk Kościoła
i historyk sztuki, specjalista ikonografii chrześcijańskiej oraz znawca
dziejów Ormian polskich, ks. prof. Franciszek Rosłaniec – prekursor
teologii biblijnej w Polsce, historyk egzegezy, archeolog i wykładowca historii biblijnej, ks. prof. Paul Styger – historyk sztuki, wykładowca archeologii i sztuki kościelnej, eksplorator i odkrywca katakumb
rzymskich. Pracownicy naukowi byli wybierani do krajowych i zagranicznych towarzystw naukowych oraz organizowali różnorakie wydarzenia naukowe, m.in. Tygodnie Religijno-Filozoficzne. Na Wydziale
Teologicznym kształcono nowe zastępy teologów duchownych na potrzeby Kościoła katolickiego w Polsce, zaś poprzez liczne publikacje
przekazywano bogactwo wyników badań naukowych. Myśl teologiczna zaowocowała osiągnięciami naukowymi w postaci cennych publikacji. W okresie funkcjonowania Wydziału wydano ok. 400 rozpraw
naukowych, ponad 200 studentów otrzymało dyplom magistra, ponad
100 stopień naukowy doktora oraz przeprowadzono kilka przewodów
habilitacyjnych. W okresie międzywojennym kształcono jedynie absolwentów seminariów duchownych. Po II wojnie światowej, późną jesienią 1945 Wydział na nowo rozpoczął swą działalność. Obok sekcji teologii, prawa i filozofii chrześcijańskiej zaczęła działać nowoutworzona
sekcja katechetyczna9. Po wojnie studiowali tutaj także klerycy Wyższego Seminarium Duchownego w Warszawie. Formację naukową zapewniali profesorowie Wydziału Teologicznego. Część przedmiotów, m.in.
śpiew, rubrum, ceremonie, liturgikę nauczano w budynku seminarium10.
II. Akademia Teologii Katolickiej (1954–1999)
Czasy powojenne były szczególnie trudnym okresem dla polskich
wydziałów teologicznych. W PRL na uczelniach państwowych działały
tylko dwa wydziały teologiczne: w Krakowie i Warszawie. Władze nie
tylko szykanowały duchowieństwo katolickie, ale dążyły do usunięcia
9 S. U r b a ń s k i, 185 rocznica Wydziału Teologicznego…, dz. cyt., s. 28-34.
10 J. Wy s o c k i , Seminarium Duchowne św. Jana Chrzciciela w Warszawie. Zarys
dziejów, nauki i wychowania, sprawy gospodarcze, w: K. R o m a n i u k (red.), 300 lat
Seminarium Duchownego św. Jana Chrzcielna w Warszawie (1682-1982), Warszawa
1983, s. 36.
68
[6]
wydziałów teologicznych z Uniwersytetu Warszawskiego i Jagiellońskiego. Latem 1954 r. w kulminacyjnym okresie stalinizmu i wzmożonej walki z Kościołem katolickim, podczas internowania i pobytu
Prymasa Wyszyńskiego w Stoczku Warmińskim, zamknięto wydziały teologiczne na obydwu uniwersytetach i uchwałą Rady Ministrów
utworzono w Warszawie nową uczelnię teologiczną. Pretekstem tego
działania miało być przeprowadzenie tzw. reorganizacji szkolnictwa
wyższego. Czym kierowały się ówczesne władze naznaczone wrogą
wobec Kościoła katolickiego ideologią komunistyczną? Czy chodziło
jedynie o oddzielenie studentów teologii od osób kształconych na innych wydziałach? Można przypuszczać, że władze komunistyczne, podobnie jak zaborcy w XIX w., spodziewały się nie tylko sprawowania
pełnej kontroli nad kształceniem duchowieństwa, a także pełniejszej
jego inwigilacji. Czyżby chodziło o wykształcenie nowego duchowieństwa, „konstruktywnie” uczestniczącego w budowaniu nowego ustroju?
22 listopada 1954 r. podczas Mszy św. inauguracyjnej ogłoszono powołanie władz nowopowstałej Akademii Teologii Katolickiej. Pierwszym
rektorem został ks. prof. Jan Czuj. Przed wojną wykładał patrologię na
Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, a także współpracował w wydaniu Pism Ojców Kościoła w języku polskim. W 1938 r. objął Katedrę Patrologii z Homiletyką na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu
Warszawskiego; tam uzyskał tytuł profesora oraz trzykrotnie piastował
godność dziekana11. Grono profesorów Akademii Teologii Katolickiej
składało się z czołowych przedstawicieli nauki w Polsce. Wykładowcy
stawiali wysokie wymagania, domagali się precyzji w myśleniu teologicznym oraz w metodologii i przekazywali solidną wiedzę. Zależało
im na gruntownej formacji studentów i rozwinięciu potencjału naukowego. Pomimo ograniczeń ze strony władz komunistycznych i prób inwigilacji środowiska Akademii, kadra naukowo-badawcza prowadziła
szerokie badania łączące teorię z praktyką, łączono myśl teologiczną
z duszpasterstwem, w efekcie powstały znane szkoły badawcze. Unikając otwartej konfrontacji z panującym systemem, systematycznie uprawiano teologię polemiczną oraz broniono katolickiej nauki teologicznej
11 J. M a n d z i u k , Dzieje Akademii Teologicznej w Warszawie 1954-1999, Warszawa
1999, s. 17.
[7]
69
przed atakami ateistycznych środowisk wspieranych przez władze komunistyczne.
Nowa uczelnia posiadała trzy Wydziały: Teologiczny, Prawa Kanonicznego i Filozofii. Już wcześniej było wiadomo, iż funkcjonowanie tych wydziałów będzie budziło wiele zastrzeżeń, głównie natury ideologicznej.
Władze stopniowo ograniczały finansowanie jednostek, mianowanie nowych pracowników naukowo-dydaktycznych oraz utrudniano zatwierdzanie stopni naukowych, jak to miało miejsce w przypadku przewodu habilitacyjnego ks. Karola Wojtyły12. Nie mniej istotnym problemem Uczelni
był brak pełnej aprobaty Stolicy Apostolskiej na jej funkcjonowanie.
Od 1955 r. opiekę z ramienia Konferencji Episkopatu Polski nad
Uczelnią sprawował biskup włocławski Antoni Pawłowski. Władze
Akademii od początku istnienia zabiegały o uregulowanie jej statusu kanonicznego. Brak tego statusu poważnie ograniczał jej działanie. Kształcili się tutaj jedynie klerycy warszawskiego Seminarium Duchownego,
którzy zresztą w 1957 r. zostali wycofani z studiów na Uczelni. W tym
samym roku odeszli również profesorowie z Krakowa. W sytuacji braku kadry samodzielnych pracowników naukowych, część biskupów
odwołała księży ze studiów specjalistycznych, zaś klerycy warszawscy zostali wycofali z kursu teologii ogólnej13. Drugi rektor Akademii
Teologii Katolickiej, ks. prof. Wincenty Kwiatkowski podjął próby uzyskania kanoniczności Uczelni. W tym celu nawiązał kontakty z arcybiskupem warszawskim kard. Stefanem Wyszyńskim, które zaowocowały
nadaniem przez Kongregację Seminariów i Uniwersytetów Katolickich
w kwietniu 1958 r. Prymasowi Polski władzy nad ATK w zakresie nauk
teologicznych. Ponadto, w tym samym czasie wydano ustawę, która nakazywała sporządzenie recenzji innej szkoły wyższej przy przewodach
doktorskich, habilitacyjnych i profesurach. Akademia w ten sposób stała
się niezbędnym partnerem dla Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego
w zakresie dyscyplin teologicznych. W wyniku uregulowania statusu
kanonicznego, do Warszawy powrócili księża profesorowie z Krakowa,
m.in. Hieronim Wyczawski, Marian Michalski, Kazimierz Kłósak, Igna 12 S. U r b a ń s k i , 185 rocznica Wydziału Teologicznego…, dz. cyt., s. 35-37
13 R. B a r t n i c k i , Historia i stan obecny Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, „Studia Theologica Varsaviensia” 46(2008)
nr 2, s. 25-26.
70
[8]
cy Różycki, Stanisław Grzybek. Na nowo zaczęli napływać studenci,
przeważnie duchowni z różnych diecezji oraz zgromadzeń zakonnych14.
W 1965 r. kardynał Wyszyński po raz pierwszy osobiście przybył na
inaugurację roku akademickiego. Było to wydarzenie symboliczne dla
uczelni. We wrześniu 1974 r., na mocy upoważnienia Kongregacji Nauki Katolickiej, Prymas Polski wydał dekret nadający walor kanoniczny wszystkim stopniom zdobytym na Akademii Teologii Katolickiej15.
Jako Wielki Kanclerz podjął energiczne kroki mające na celu pogłębienie studiów teologicznych. W okresie wrogiej postawy władz komunistycznych bronił autonomii badań naukowych. Jasno i jednoznacznie
dostrzegał istotną rolę służby Wydziału Teologicznego wobec Kościoła
katolickiego w Polsce poprzez kształcenie kadr intelektualnych. Akademia według Prymasa miała stanowić prężny ośrodek badań teologicznych, filozoficznych oraz pokrewnych dziedzin nauki. Kardynał
Wyszyński pragnął, aby Uczelnia szeroko oddziaływała na środowiska
teologiczne z całym kraju.
Spore ożywienie działalności Akademii Teologii Katolickiej nastąpiło w latach ’60, szczególnie w dobie Soboru Watykańskiego II. Nieustannie poszerzano zakres specjalizacji studiów. Powstały m.in. nowe
specjalizacje: apologetyczna, biblijna, moralna, historyczna i teologii
ogólnej. Szczególnie widoczne było ożywione zaangażowanie pracowników naukowo-dydaktycznych w dobie Soboru. Dzięki różnorakim
inicjatywom: formacji duchowieństwa, konferencjom naukowym oraz
licznym publikacjom środowiska teologiczne w Polsce trwały w nurcie
nauczania Kościoła i dokonywały jego analizy. W duchu soborowym
od 1967 do 1989 r. kilkuset księży corocznie brało udział w kursach homiletyczno-katechetyczno-liturgicznych. Dzięki tej inicjatywie tysiące
księży, sióstr zakonnych oraz osób świeckich miało okazję do zapoznania się z najnowszymi nurtami w teologii. Konferencje i sympozja naukowe dotyczyły aktualnych wydarzeń Kościoła katolickiego, ważnych
rocznic, postaci historycznych. Z ważnych konferencji związanych
z odnową posoborową warto wymienić sesję naukową z okazji 10. rocznicy wydania encykliki Pacem in terris Jana XXIII (1973), Studyjne Dni
J. M a n d z i u k , Dzieje Akademii Teologicznej…, dz. cyt., s. 19-22.
R. B a r t n i c k i , Historia i stan obecny Wydziału Teologicznego…, dz. cyt., s. 23.
14
15
[9]
71
Soborowej Odnowy Doktrynalnej (1975), konferencję interdyscyplinarną Pluralizm kulturowy w służbie Kościoła i ludzkości (1977), sympozjum Miejsce teologa świeckiego w życiu codziennym Kościoła (1978).
Zapraszano na nie prelegentów także spoza Uczelni, z Polski i zagranicy. Materiały pokonferencyjne wydawano w specjalnych publikacjach,
umożliwiających dalsze pogłębienie prezentowanych zagadnień. Ważną
rolę odegrały odbywające się do dzisiaj otwarte wykłady w warszawskich kościołach. Profesorowie Akademii Teologii Katolickiej, później
Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, studenci, dziennikarze
podejmowali tematykę teologiczną oraz ukazywali drogi pogłębiania
świadomości religijnej. Dzięki tym wydarzeniom duże rzesze ludzi mogły mieć możliwość kontaktu ze środowiskiem akademickim16.
Duże znaczenie dla popularyzacji teologii odgrywała działalność
wydawnicza. Publikacje naukowe autorstwa pracowników naukowych
Wydziału Teologicznego stanowiły istotne wydarzenie w rozwoju polskiej myśli teologicznej. Szczególnie ważny był wkład w postaci wydawania podręczników i skryptów dla studentów teologii, szeroko wykorzystywanych szczególnie w seminariach duchownych. Podręczniki ks.
prof. Stanisława Olejnika, ks. prof. Mariana Banaszaka i innych są typową klasyką w tej dziedzinie. Serie wydawnicze np. Pisma Starochrześcijańskich Pisarzy, Polskie Teksty Ascetyczne, Studia z historii Kościoła w Polsce, Studia z historii kaznodziejstwa, czy też książki z dziedziny
nauk teologicznych, a ostatnio także z kulturoznawstwa i medioznawstwa stanowią cenny wkład w naukę polską. Począwszy od 1963 r. Wydział Teologiczny wydaje „Studia Theologica Varsaviensia”. Celem
półrocznika jest publikowanie wyników najnowszych badań i studiów
teologicznych. Wydawane drukiem rozprawy z dziedziny teologii są na
wysokim poziomie naukowym, z wykluczeniem publicystyki i popularyzacji. Na jego łamach publikują profesorowie Wydziału Teologicznego oraz naukowcy z innych środowisk. Dużo uwagi poświęca się bieżącym zagadnieniom teologicznym, w tym historii Kościoła. Szczególnie
widoczne było zaangażowanie autorów czasopisma w badaniu istotnych
zagadnień doby Soboru Watykańskiego II17. Dzięki naukowym publika
J. M a n d z i u k, Dzieje Akademii Teologicznej…, dz. cyt., s. 35-37.
http://www.teologia.uksw.edu.pl/node/28 dostęp z 9.07.2013.
16
17
72
[10]
cjom środowiska teologiczne mogły trwać w nurcie nauczania Kościoła
i dokonywać analizy soborowego nauczania. Innym ważnym periodykiem wydawanym przez Wydział Teologiczny jest kwartalnik naukowy
„Collectanea Theologica”. Założony w 1920 r. pod tytułem „Przegląd
Teologiczny”, od 1955 r. był redagowany przez profesorów Akademii
Teologii Katolickiej. Kwartalnik publikuje autorów tekstów zarówno
w polskim, jaki i zagranicznych autorów. Oprócz artykułów zamieszcza biuletyny przedstawiające stan badań poszczególnych specjalności
teologicznych oraz sprawozdania i recenzje. „Collectanea Theologica”
jest periodykiem naukowym o renomie międzynarodowej18. Kolejne
czasopismo naukowe – „Warszawskie Studia Pastoralne” – jest wydziałowym kwartalnikiem o charakterze interdyscyplinarnym. Koncentruje
się głównie na poszukiwaniu teologicznej interpretacji wyzwań współczesnego świata. Artykuły odzwierciedlają stan badań naukowych teologów pastoralistów, poświęconych analizie relacji Kościoła i świata19.
Począwszy od lat ’70 nastąpił dynamiczny rozwój Wydziału Teologicznego Akademii Teologii Katolickiej. Coraz bardziej wzrastała
liczba księży i osób zakonnych oraz studentów świeckich20. Ożywiła
się współpraca Akademii z innymi polskimi instytucjami: Papieskimi
Wydziałami Teologicznymi oraz wyższymi seminariami duchownymi.
Oprócz studiów stacjonarnych na Teologii Ogólnej wprowadzono studia zaoczne dla księży i osób konsekrowanych. Celem upowszechnienia
wiedzy i możliwości studiowania poza Warszawą, za zgodą Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego, od 1973 r. Akademia utworzyła
Punkty Konsultacyjne Studiów Zaocznych w Gorzowie Wielkopolskim,
Katowicach, Płocku, Szczecinie, Suwałkach, Łodzi, Gdyni, Tczewie.
Punkt Konsultacyjny w Ołtarzewie z czasem został przekształcony
w Instytut Teologii Apostolstwa21. Dzięki temu księża pracujący duszpastersko, którzy w okresie nauki seminaryjnej nie uzyskali dyplomu
magisterskiego, siostry zakonne i świeccy mogli studiować zaocznie
i zdobyć wyższe wykształcenie z teologii w dziedzinie biblistyki, kate 18 H. B o g a c k i , Collectanea Theologica, w: Encyklopedia Katolicka, T. 3,
Lublin 1979, kol. 540.
19 http://www.warszawskiestudiapastoralne.pl/news.php dostęp z 9.07.2013.
20 J. M a n d z i u k , Dzieje Akademii Teologicznej, dz. cyt., s. 39.
21 R. B a r t n i c k i , Historia i stan obecny Wydziału Teologicznego…, dz. cyt., s. 28-29.
[11]
73
chetyki, homiletyki i liturgiki. Zajęcia były prowadzone przez pracowników naukowych dojeżdżających z Warszawy oraz z innych miejsc.
Po 1989 r. na uczelniach państwowych w Polsce powstało szereg nowych wydziałów teologicznych. Wydział Teologiczny Akademii nie tylko udzielił wsparcia personalnego nowym jednostkom uniwersyteckim,
lecz także czynnie zaangażował się w kształcenie nowych pracowników
naukowych umożliwiając im odbycie studiów specjalistycznych oraz
przeprowadzając przewody profesorskie i habilitacyjne. Dzięki bliskiej
współpracy z polskimi i zagranicznymi uniwersytetami rozwinęła się
ścisła współpraca na płaszczyźnie badawczej. Pod koniec lat ’80 Wydział Teologiczny miał poważne osiągnięcia badawcze i dydaktyczne. Coraz aktywniej angażował się w służbę Kościołowi katolickiemu
w Polsce. Mógł się szczycić liczną kadrą pracowników naukowo-badawczych, którzy wiele nowego wnieśli w rozwój teologii. Zdecydowanie polepszyły się warunki lokalowe.
Nowym wyzwaniem dla Uczelni stał się powrót katechezy do szkól
państwowych w 1991 r. Po usunięciu religii ze szkół państwowych
w 1962 r. katechizacja odbywała się w salkach przy parafiach. Na Akademii Teologii Katolickiej, zaraz po jej utworzeniu, powstała Katedra
Katechetyki. Odbywały się kursy katechetyczne, przygotowujące merytorycznie i pedagogicznie kadrę nauczającą. Z czasem poważną rolę
odegrały Punkty Konsultacyjne, później przemianowane na Ośrodki
Naukowo-Badawcze. Przygotowały one pierwsze kadry osób świeckich
kompetentnych do nauki katechezy w szkołach. Stworzyła się sprzyjająca sytuacja uzyskania dyplomu magistra teologii, koniecznego do
pełnienia tej funkcji. Dzięki temu, od momentu powrotu religii do szkół
nie powstała próżnia, lecz wspólnie z osobami duchownymi misję katechizowania podjęli także ludzie świeccy.
Cennym obszarem służby Akademii Teologii Katolickiej, a następnie
Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego Kościołowi w Polsce
jest współpraca z Wyższymi Seminariami Duchownymi. Do lat ’90 poważnym problemem seminariów duchownych była trudność w uzyskaniu dyplomu magistra przez alumnów. Jedynie część kleryków zdobyć
magisterium z teologii na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. Poważnym ułatwieniem ze strony Akademii Teologii Katolickiej było umożliwienie wpisania alumnów agregowanych seminariów na listę studen-
74
[12]
tów Uczelni. Począwszy od 1993 r. ks. rektor Jan Łach wyraził zgodę
na wpisanie na listę studentów Wydziału Teologii kleryków Wyższego
Seminarium Duchownego w Elblągu, Łomży, Łodzi, Gdańska, Białegostoku, salezjanów w Lądzie, Toruniu, salezjanów w Łodzi. Alumni
otrzymali indeksy Wydziału Teologicznego oraz możliwość uzyskania
stypendiów. Egzaminy magisterskie odbywały się w Warszawie. Sytuacja ta spowodowała znaczne ułatwienie w możliwości zdobycia tytułu
naukowego dla kleryków, którzy w niedalekiej przyszłości mieli podjąć
nauczanie religii w szkołach państwowych22.
III. Wydział Teologiczny Uniwersytetu
Kardynała Stefana Wyszyńskiego
Diametralna zmiana statusu Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie nastąpiła pod koniec lat ‘90, kiedy w Polsce doszło do przemian społeczno-politycznych. Państwa dawnego bloku wschodniego
odzyskały niepodległość i możliwość samostanowienia. Akademia Teologii Katolickiej mocą dekretu Kongregacji Wychowania Katolickiego
z 29 czerwca 1989 r. uzyskała pełny status kanoniczny. 1 października 1999 r. z dotychczasowej Akademii Teologii Katolickiej utworzono
Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego. Kongregacja Wychowania Katolickiego wydała zezwolenie na włączenie do Uniwersytetu
wydziałów: Teologicznego, Prawa Kanonicznego i Filozofii Chrześcijańskiej. Uniwersytet stał się uczelnią państwową, kształcącą w zakresie nauk humanistycznych, społecznych i teologicznych. Jednocześnie
działa pod nadzorem władz Kościoła Katolickiego w określonym przez
prawo zakresie23.
Decyzją Senatu utworzono Zamiejscowy Wydział Teologiczny w Radomiu. Inicjatywa była o tyle znacząca, ponieważ stworzono dla młodzieży z regionu zagrożonego w poważnym stopniu bezrobociem szansę zdobycia wykształcenia i możliwość znalezienia pracy. Z powodu
nieudzielenia erekcji kanonicznej przez Kongregację Wychowania Ka 22 Tamże, s. 31.
23 Ustawa z dn. 3 września 1999 r. o utworzeniu Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, Dziennik Ustaw 1999, nr 79, poz. 884.
[13]
75
tolickiego Wydziałowi w Radomiu, jednostka został przemianowana
na Instytut Teologiczny pozostający w ramach struktur warszawskiego
Wydziału Teologicznego. Ponadto, po utworzeniu wydziałów teologicznych na kilku uniwersytetach państwowych zostały zniesione Punkty
Konsultacyjne.
Zmiany zaistniałe w 1989 r. spowodowały powstanie nowych niezależnych mediów, które potrzebowały odpowiednio wykształconych pracowników. Na gruncie Kościoła katolickiego w Polsce powstały m.in.
kierunki dziennikarskie na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim oraz
na Papieskiej Akademii Teologicznej Jana Pawła II. Utworzono Katolicką Agencję Radiową, Katolicką Agencję Telewizyjną, zaczęto produkować katolickie programy i audycje, rodziły się media internetowe
z portalami o charakterze społeczno-religijnym. W tym kontekście także Wydział Teologiczny Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego podjął próbę wykształcenia i wychowania przyszłych dziennikarzy
w duchu wartości chrześcijańskich służąc w ten sposób Kościołowi
w Polsce i Ojczyźnie24. W 2002 r. Senat wyraził zgodę na utworzenie
na Wydziale Teologicznym Instytutu Edukacji Medialnej i Dziennikarstwa. Powstanie Instytutu było odpowiedzią na potrzebę wykształcenia
pracowników mass-mediów w duchu katolickim. W 2009 r. na Wydziale Teologicznym utworzono kolejny kierunek studiów – Dziennikarstwo
i Komunikacja Społeczna. 1 września 2010 r. z Wydziału Teologicznego wydzielił się nowy Wydział Studiów nad Rodziną. Od 1975 r. istniał
on pod nazwę Instytut Studiów nad Rodziną. Prowadzi on działalność
badawczą i dydaktyczną w zakresie problematyki rodzinnej. Obecnie
(2013) na Wydziale Teologicznym istnieje 5 instytutów: Nauk Biblijnych, Teologii Systematycznej, Teologii Praktycznej, Edukacji Medialnej i Dziennikarstwa oraz Dialogu Kultury i Religii. Ponadto istnieją
4 jednostki wydziałowe: Centrum Teologii Apostolstwa „Pallottinum”
w Ołtarzewie, Centrum Studiów Mariologicznych „Kolbianum” w Niepokalanowie, Zakład Dialogu Katolicko-Judaistycznego oraz Zakład
Duchowości Europejskiej.
J. M a n d z i u k , Dzieje Akademii Teologicznej…, dz. cyt., s. 73-75.
24
76
[14]
Zakończenie
Wydział Teologiczny Akademii Teologii Katolickiej, a następnie
Uniwersytetu Kardynała Wyszyńskiego, od prawie 60 lat służy Kościołowi katolickiemu w Polsce. Uczelnia ta – państwowa i katolicka służy Kościołowi na wielu płaszczyznach. Poprzez badania i rozwój nauk
teologicznych daje swój wkład na obszarze nauki i kultury. Dzięki niej
tysiące osób duchownych i świeckich zdobyło wyższe wykształcenie.
Niewątpliwie poziom edukacji zapewnia odpowiednio przygotowana kadra naukowa, nad którą czuwają poszczególni rektorzy. Uczelnia przez ponad pół wieku wykształciła przyszłe kadry naukowe profesorów i teologów. Z roku na rok coraz szersza jest oferta edukacyjna.
Cztery Instytuty Wydziału Teologicznego oferują szerokie możliwości
studiowania różnorakich dziedzin teologicznych: biblistyki, teologii
dogmatycznej, mariologii, ekumenizmu, teologii życia wewnętrznego,
teologii liturgii, katechetyki, teologii pastoralnej, homiletyki, teologii
środków społecznego przekazu, chrystologii, misjologii oraz religiologii i innych. Dzięki profesjonalnej kadrze naukowo-dydaktycznej słuchacze studiów dziennych oraz niestacjonarnych mają szansę zdobywania tytułów i stopni naukowych w szerokim zakresie. Coraz częściej na
Wydziale Teologicznym studiują studenci zagraniczni, szczególnie pochodzący z dawnego Związku Radzieckiego. Daje to wielką szansę na
kształcenie obcokrajowców w klimacie wartości chrześcijańskich oraz
pozwala studentom na poznawanie ludzi pochodzących z innych kultur
i narodów. Inna formą ubogacającą studiowanie jest możliwość studiowania za granicą w ramach programu Erasmus.
Wydział Teologiczny Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego pełni swą służbę Kościołowi i Polsce poprzez prowadzenie badań naukowych na wysokim poziomie naukowym, w dialogu między
wiarą a rozumem. Jego celem jest kształcenie i formacja inteligencji:
teologów, przyszłych wykładowców w seminariach duchownych i na
uniwersytetach w duchu nauczania Kościoła katolickiego oraz Patrona – Prymasa Tysiąclecia. Jego troską jest kultywowanie i tworzenie
kultury narodowej w wierności wobec dziedzictwa duchowego naszej
Ojczyzny. Zadaniem Uniwersytetu jest uprawianie nauki, prowadzenie
badań naukowych i upowszechnianie ich wyników w ramach różnych
[15]
77
specjalności. Wielu młodych ludzi wybiera tę właśnie Uczelnię, ponieważ oczekuje od kadry profesorskiej nie tylko gruntownej wiedzy, lecz
także świadectwa wiary i życia, które współtworzy specyficzny klimat
wzajemnego zaufania i współpracy. Każdego roku mury Uniwersytetu
opuszcza duża liczba młodych ludzi, wyspecjalizowanych w różnych
dziedzinach nauki. Absolwenci pełnią ważne funkcje nie tylko w służbie Kościoła, ale i w życiu cywilnym. Nierzadko znajdują swoje miejsce
w trudnej rzeczywistości bezrobocia. Wychować i wykształcić dobrego
i mądrego człowieka – to największa satysfakcja dla kadry Uniwersytetu, to wielkie zadanie, a zarazem zobowiązanie.
Service of the Faculty of Theology to the Catholic Church in Poland
Summary
For almost two centuries the Faculty of Theology in Warsaw has been actively serving the Catholic Church in Poland. In its beginning, as a unit of the Royal Faculty of
Theology (from 1816), next separated and functioning under the name of Main Seminary (from 1823) and later as the Clerical Academy of Warsaw (from 1837). As part of the
repressions after the uprising, the Academy was moved to St. Petersburg in 1867. By establishing the Faculty of Theology, the invader authorities wanted to take control of the
higher education of the clergy, make it subordinate to the state and (in the later period)
make it the object of russification. This aim was not fully realized. Most of the educated
clergy had a patriotic spirit and were loyal sons of the Catholic Church. After the regaining of independence in 1918, the Faculty of Theology was part of the University of
Warsaw until 1953. A sudden change took place in 1954. The communist authorities, in
the period of strong Stalinism, decided to close the theological faculties of the University of Warsaw and the Jagiellonian University and created the Academy of Catholic Theology in Warsaw. The Academy had three faculties: Theology, Canon Law and Christian
Philosophy. Probably, as in the period of the partitions, the intention was to exercise
complete control and surveillance of the education of the Polish clergy. In this context,
the Polish bishops began to withdraw priest and seminary students from the Academy.
Only when relations between Senate Academy and the Primate of Poland, Cardinal Stefan Wyszyński, were begun, the recognition of the theological faculties as canonical was
possible and the crisis ended. Since then, the Academy trained more and more priests
and religious for the needs of the Catholic Church in Poland. Educated theologians took
up functions in the structures of the Church. The opening of Consultation Sites in other
towns significantly facilitated access to the acquirement of academic degrees and titles.
An important event was the establishment in 1999 of the Cardinal Stefan Wyszyński
University on the basis of the Academy. The number of faculties was increased. The Faculty of Theology increased the number of institutes, increased the number of specializa-
78
[16]
tions, integrated into its structures several seminaries. Since that time the number of students, especially form lay people, has increased. Publications – research achievements
of the professors of the Faculty of Theology of the University – are highly noted in Poland and abroad. Their service to the Church and to Poland is a valuable contribution to
the development of science and culture.
Translated by rev. Jan Krupka
UKSW
1/2013
KS. JERZY LEWANDOWSKI
HUBERT J. KACZMARSKI
BĄDŹCIE SPOKOJNI O LOSY AKADEMII
TEOLOGII KATOLICKIEJ – KARDYNAŁ STEFAN
WYSZYŃSKI A NASZA ALMA MATER
W szczytowym okresie stalinizmu w naszym kraju na mocy arbitralnej
decyzji komunistycznych włodarzy Polski Ludowej, którzy nie chcieli
mieć wydziałów teologicznych na państwowych (socjalistycznych) uniwersytetach, utworzona została w Warszawie Akademia Teologii Katolickiej. Powołano ją, łącząc w sierpniu 1954 r. Wydział Teologiczny
wyodrębniony z Uniwersytetu Warszawskiego i Wydział Teologiczny
wyodrębniony z Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie.
Na warszawskich Bielanach, w północnej części miasta, znajdował
się pokamedulski klasztor, gdzie istniało przed II wojną światową słynne Gimnazjum Męskie prowadzone przez księży marianów. W roku
1954 marianie siłą zostali przesiedleni do klasztoru w Gietrzwałdzie
na terenie dawnych Prus Wschodnich (obecnie Mazury). To właśnie
w opuszczonym przez nich budynku umieszczona została świeżo powołana Akademia Teologii Katolickiej.
Była to uczelnia państwowa, utworzona decyzją ówczesnej Rady Ministrów w sposób niezgodny z prawem kanonicznym, gdyż według niego katolickie wydziały teologiczne powinny być tworzone, przekształcane lub przynajmniej zatwierdzone przez Stolicę Apostolską.
Powstanie nowej uczelni zostało źle przyjęte przez środowisko kościelne. A nawet na łamach półoficjalnego dziennika watykańskiego
Osservatore Romano zamieszczono na początku 1955 r. bardzo chłodną
i graniczącą z dezaprobatą relację z inauguracji roku akademickiego na
80
KS. J. LEWANDOWSKI – H. KACZMARSKI
[2]
ATK. Notatka nosi podpis FA (Federico Alessandrini) i zamieszczona
została na pierwszej stronie watykańskiej gazety1.
Kardynał Stefan Wyszyński, arcybiskup warszawski, był w latach
1953-1956 internowany przez władze rządowe, nie mógł więc odnieść
się do utworzenia w Warszawie katolickiej uczelni teologicznej bezpośrednio po tym akcie. Po odzyskaniu wolności trudno było Mu zaakceptować uczelnię utworzoną przez władze komunistyczne bez zgody
Stolicy Świętej.
Po polskim Październiku ʽ56 i uwolnieniu Prymasa Tysiąclecia
z miejsca internowania oraz Jego powrocie na stolice arcybiskupie
w Gnieźnie i Warszawie władze ATK wielokrotnie zwracały się do kard.
Wyszyńskiego w sprawie wyjaśnienia kanoniczności Uczelni2. Trzeba
podkreślić, że w dniu 18 sierpnia 1957 r. odbyło się spotkanie Prymasa Wyszyńskiego z profesorami szkół krakowskich wykładającymi na
ATK w Warszawie. Wydano wówczas nawet oświadczenie, że istnienie
ATK jest niezgodne z przepisami prawa kanonicznego. Sytuacja zmieniła się diametralnie już trzy lata później3. W dniu 25 stycznia 1960 r.
odbyło się spotkanie senatu Akademii z Księdzem Prymasem w Jego
Warszawskiej rezydencji przy ul. Miodowej. Ksiądz Kardynał poinformował władze Uczelni o decyzji watykańskiej Kongregacji Seminariów
i Uniwersytetów Katolickich z kwietnia 1958 r., zlecającej mu władzę
nad ATK w zakresie kościelnym. Odtąd uważał się za Wielkiego Kanclerza ATK. A w dniu 5 grudnia 1961 r. miał miejsce pierwszy pobyt
Księdza Prymasa S Wyszyńskiego na Akademii w jej bielańskiej siedzibie. Program obejmował nabożeństwo w kaplicy akademickiej, a później odbyło się posiedzenie naukowe.
1 „Osservatore Romano” , 95(1955) nr 15, noszący datę 20 stycznia.
2 Memoriały te nosiły daty: 9 kwietnia 1957; 2 września 1957; 27 lutego 1958,
24 czerwca 1958 . Zob. Archiwum UKSW: 47/259; 47/262; 47/265
3 Dość powszechna jest teza, że ma to związek z faktem nowych przepisów państwowych odnośnie nadawania stopni doktorskich i habilitacyjnych. Wśród recenzentów musiały być osoby spoza uczelni macierzystej doktoranta czy habilitanta. Gdyby
ATK zaprzestała działalności, prowadziłoby to do zastoju kadrowego na Katolickim
Uniwersytecie Lubelskim.. Trudno było znaleźć takich recenzentów dla KUL z uczelni państwowych. Jednak trzeba podkreślić, że widząc postawę i zaangażowanie księży
profesorów i pracowników ATK oraz ich wierność Kościołowi, Prymas Tysiąclecia zaakceptował Akademię.
[3]
KARDYNAŁ WYSZYŃSKI A WYDZIAŁ TEOLOGICZNY ATK
81
W następnych latach coraz częściej Kardynał Prymas bywał na ATK4.
Uczestniczył w kursach homiletyczno-katechetyczno-liturgicznych, na
konferencjach o Vaticanum II, na sesjach naukowych i sympozjach poświęconych papieżom Janowi XXIII i Janowi Pawłowi II. Wykorzystywał On owe wizyty na Uczelni, aby umacniać duchowieństwo i świeckich w służbie Kościoła – jak to zauważył śp. Kard Józef Glemp5.
Bardzo ważne, jeśli chodzi o ocenę Księdza Prymasa odnośnie do Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie miały tzw. słowa końcowe podczas Inauguracji Roku akademickiego w poszczególnych latach6.
I tak w czasie Inauguracji roku akademickiego 1972/1973 Prymas
Tysiąclecia mówił do zgromadzonych na temat starań o lepsze warunki
pracy Akademii Teologii Katolickiej: Jeżeli Uczelnia ma się rozwijać
w sposób normalny i zdrowy, musi mieć odpowiednie warunki. Jak matka rozwiązuje dziecko z powijaków, z tak zwanego becika, bo dziecko
już wyrosło, tak samo Akademia Teologii Katolickiej mogłaby już doczekać się wyjścia z ciasnych powijaków, w jakich się dotąd znajduje.
Jest przecież uczelnią państwową, a więc uczelnią, która na równi z innymi mogłaby korzystać z troski naszego państwa, jaką w budujący sposób otacza ono wszystkie instytucje naukowe, uniwersytety, politechniki,
akademie, stwarzając dla nich korzystne warunki pracy. Wiele natrudziliśmy się, myśląc o tym przez ostatnie lata. Teren, na którym pracuje
obecnie Akademia, jest własnością Archidiecezji Warszawskiej i przeznaczony jest na konieczną budowę nowego seminarium duchownego.
Gmach stojący tutaj przed kościołem, chcieliśmy przed wielu laty odbudować, i do tej pory byłby już na pewno ukończony, gdyby nie pewne
trudności nie dające się przezwyciężyć. W tej sytuacji – jako ordynariusz
diecezji – wystąpiłem z propozycją pewnego rodzaju kondominium. Akademia otrzyma część terenu Archidiecezji, tę część na której stoi gmach
zajmowany dziś przez Akademię, a na drugiej części, na wprost kościoła
i dalej – rozbuduje się Seminarium Metropolitalne Warszawskie.
4 Zbiór przemówień Prymasa Tysiąclecia na ATK ukazał się w Wydawnictwie
UKSW w 2006 w książce pod redakcją bp. Andrzeja F. Dziuby – Veritatem facientes in
caritate i dotyczy lat 1965–1981.
5 J. G l e m p, Słowo wstępne, w: S. Wy s z y ń s k i, Veritatem facientes…, dz. cyt., s. 7n.
6 Ks. Prymas Wyszyński uczestniczył w inauguracjach w latach 1966, 1972, 1973,
1974, 1975, 1976, 1979. Por. S. Wy s z y ń s k i, Veritatem facientes…, dz. cyt., s. 33-39;
99-107; 131-135; 147-156; 167-175; 191-197; 227-131.
82
[4]
Wiem, że ksiądz rektor Iwanicki podejmował w tej sprawie rozmowy.
Nie dały one dotychczas spodziewanego rezultatu. Natomiast ja, jako
biskup diecezji stoję nadal na tym stanowisku i chętnie bym poszedł na
to kondominium, oczywiście pod warunkiem, że Akademia Teologii Katolickiej i Seminarium Metropolitalne będą mogły zagospodarować te
tereny, których wzajemnie użyczylibyśmy sobie. Pragnąłbym tego, bo
wydaje mi się, że w ten sposób Władze państwowe mogłyby stworzyć korzystniejsze warunki dla Akademii, a Władze kościelne – wydobyć swoją
młodzież duchowną z ciasnych pomieszczeń starego gmachu pozakonnego przy Krakowskim Przedmieściu.
Wydaje mi się to tak naturalne, jak konieczność dania dziecku większego ubranka, gdy z małego wyrosło. Dlatego i Księdzu Rektorowi,
i sobie życzę, abyśmy naszą młodzież mogli wychowywać w lepszych
warunkach i w odpowiedniejszych „garniturach”.
Natomiast w roku 1974, gdy obchodzono XX lecie utworzenia Akademii, Ksiądz Prymas nawiązywał do potrzeby istnienia w Warszawie
ośrodka pracy naukowej i wychowawczej szczebla akademickiego z zakresu nauk kościelnych, obok Lublina i Warszawy także w Krakowie:
Niemały to wysiłek stworzyć i utrzymać tego rzędu instytucję co Akademia Teologii Katolickiej. Mamy doświadczenie w tej dziedzinie z innego
terenu – z Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, który powstał pierwszy, zaraz po odzyskaniu wolności w naszej Ojczyźnie. Obydwie te instytucje muszą podejmować nie lada wysiłek, aby utrzymać się na poziomie
życia współczesnego w Polsce. Muszą okazywać niezwykłą cierpliwość
i spokój, a nawet pokorę.
Byłem przy powstawaniu z popiołów i zniszczeń wojennych Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Gdy zaś powstawała tutaj Akademia Teologii Katolickiej, podczas mojej nieobecności w Warszawie, trzeba było od
razu się zorientować, że tego typu ośrodek pracy naukowej i wychowawczej w Stolicy jest potrzebny. Tak jak jest potrzebny – pozwólcie mi być
szczerym, bo wtedy jestem coś wart, inaczej mi nie wierzcie – ośrodek myśli teologicznej w dużym, kulturalnie głębokim i historycznie zasłużonym
Krakowie. Zgodny jestem tutaj całkowicie z kardynałem Karolem Wojtyłą.
Ksiądz Prymas nawiązał też do swego rzeczywistego nastawienia do
ATK: Komuś się kiedyś wypowiedziało, iż jestem źle usposobiony do
Akademii. Nie jest jeszcze czas na spowiedź wielkanocną, ale myślę, że
[5]
83
ten „ktoś” jest bardzo mało zorientowany w tym, co może myśleć Prymas Polski, pracujący w Warszawie, o Akademii Teologii Katolickiej.
To, co zostało dokonane, musi być dalej rozwijane i udoskonalane. Dlatego zabiegaliśmy usilnie o to, aby wątpliwą kanonicznie sytuację uporządkować. Stąd nasze starania w Kongregacji ds. Wychowania Katolickiego w Rzymie o rozwiązanie problemu kanoniczności nadawanych
przez Akademię Teologii Katolickiej stopni naukowych. Odpowiednie
pisma dały mi podstawę do dekretowania, o czym Ksiądz Rektor Magnificus był łaskaw wspomnieć.
W dwa lata później Kardynał Prymas w swym przemówieniu na Inauguracji roku akademickiego 1976/1977 ukazał zadania, jakie stoją
przed ATK: Akademia Teologii Katolickiej musi być w pierwszym rzędzie uczelnią o Bogu Żywym i Ożywiającym. Oczywiście, Bóg jest Miłością, a miłość ma swoje ukierunkowania. Te ukierunkowania wskazał
Jezus Chrystus. Przypomina nam to Credo dnia każdego – Który dla nas
ludzi i dla naszego zbawienia zstąpił z nieba. Teologia jest ukierunkowana ku człowiekowi. Bóg nie potrzebuje teologii, ale potrzebują jej ludzie.
To my potrzebujemy wiedzy o Rzeczywistości, jaką jest Bóg. A Rzeczywistość, jaką jest Bóg, to Miłość: Deus Caritas est. Z tego święty Jan wysuwa wniosek: Kto w miłości trwa, w Bogu trwa (por. 1 J 3, 24).
To rodzi nowy problem – realizacji Rzeczywistości Boga, czyli Miłości w codziennym życiu. Po to Bóg ukazuje się przez swojego Syna, aby
każdy człowiek czerpał z Rzeczywistości Boga, czyli z Miłości, i przekazywał ją ludziom. Tak wiele mówi się dziś o humanizacji życia. Teologowie katoliccy niekiedy lękają się tego wyrazu, zwłaszcza gdy wspomną
czasy dawnego humanizmu. Ale rzeczywistość jest taka, że jeżeli Bóg
jest Miłością, to pełna humanizacja jest przenikaniem życia codziennego mocami miłości Stwórcy; jest czerpaniem jej z Niego i przekazywaniem człowiekowi – jak to czynił Chrystus.
Współcześnie mamy dobry przykład takiej właśnie postawy. Jest nim
święty Franciszek z Asyżu, którego 750-lecie śmierci w tym roku rozważamy. (...) Franciszek jest i na czasy dzisiejsze postacią wybitnie aktualną. Realizował Ewangelię i humanizował nią życie ludzkie, a Ewangelia
jest zawsze aktualna dla humanizacji życia człowieka.
Pragnęlibyśmy w tym duchu ożywiać i młodzież współczesną. Jeśli
podejmie ona studia teologiczne, niech ma przed oczyma następstwa
84
[6]
teologizowania życia, które jest zarazem humanizowaniem go. Ewangelizacja jest humanizacją. Trzeba to w pełni uznać
Słowa te nabierają szczególnej wymowy po 13 marca 2013 r., kiedy
to wybrany na Stolicę Piotrową kard Jorge Bergoglio z Argentyny przyjął imię Franciszek.
W roku 1979 obchodzono XXV-lecie ATK7. Na Inauguracji roku akademickiego 1979/1980 (była to, jak się później okazało, ostatnia wizyta
Millenijnego Prymasa w Akademii) Kardynał Wyszyński podsumował
niejako owo ćwierćwiecze: W sprawozdaniu z 25-lecia istnienia Akademii wspaniale rozwinięta została przeszłość. Przeszłość tę, która była
tworzywem dla naszej kultury narodowej, należałoby jak najbardziej
uwspółcześniać. A współczesność ma się wyrażać w trudzie jednoczenia – humanis divina. Pozwólcie, że odwrócę zagadnienie, i powiem
nie: humanis diviana, ale humana divinis, bo tego wymaga obecna sytuacja w Polsce, zmuszająca nas poniekąd do ukazywania i ujawniania
mądrości wieków. Nasze życie, które jest głównym elementem przemian
współczesnych, należy uzależnić od wartości moralnych. Nie może być
ekonomii bez etyki i moralności. Jeżeli mamy niepowodzenia w dziedzinie rozwoju gospodarczego, dzieje się to na skutek braku etyki. Tutaj
właśnie otwiera się pole do działania dla wszystkich nauk społecznych
(oklaski). Nie moja wina, jeżeli to przemówienie się przedłuży. Muszę
działać we własnym dobrym interesie. Proszę przyjąć do wiadomości,
że jestem zdecydowanym wrogiem oklasków, chociaż mogą one być niekiedy bardzo podnoszące na duchu. [...]
25-lecie Akademii Teologii Katolickiej! Należałoby na ten temat coś
powiedzieć. Przed 25 laty, gdy powstała Uczelnia, nie wszyscy byli zadowoleni ze sposobu, w jaki się to dokonało. Państwo wzięło na siebie odpowiedzialność za Akademię Teologii Katolickiej. I my poniekąd
7 Dzień 12 listopada 1979 r. był dla Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie chyba najbardziej uroczystym dniem w jej dotychczasowych dziejach. W dniu tym odbyła się
centralna uroczystość z okazji 25-lecia istnienia tej uczelni... Ksiądz Rektor przywitał
przybyłych na uroczystość gości z kraju i z zagranicy, w więc przede wszystkim księdza
kardynała Stefana Wyszyńskiego, Prymasa Polski i Wielkiego Kanclerza ATK, któremu
jednocześnie podziękował serdecznie „za wszystkie dowody życzliwości okazywane tak
hojnie naszej Akademii”; wyrazem tej życzliwości było też objęcie przez Księdza Prymasa przewodnictwa Komitetu Honorowego obchodów 25-lecia ATK. Zob. Biuletyn
Informacyjny ATK 5/1980, s. 5, 39-42.
[7]
85
się cieszymy z tego, że w trudzie, w jakim Kościół katolicki w Polsce
prowadzi swoje wyższe uczelnie – Katolicki Uniwersytet Lubelski, seminaria duchowne i fakultety teologiczne przy seminariach – pomaga
i współdziała również państwo. Wolelibyśmy, aby realizowało się to
w innej formie, ale stało się tak, jak się stało. Warunki, w jakich się to
dokonało, usprawiedliwiają w pewnym sensie ten „sposób” – dla Kościoła bardzo trudny, bo Kościół stracił wtedy potężny ośrodek myśli
teologicznej, jakim był fakultet teologiczny na Uniwersytecie Jagiellońskim.
W kilkanaście lat później arcybiskup (dziś kardynał i prefekt Kongregacji Wychowania Katolickiego) Zenon Grocholewski odbierając
dyplom doktora honoris causa ATK powiedział w dniu 12 października 1998 r.: Czuję się ogromnie zaszczycony przyznaniem mi doktoratu
honoris causa przez Akademię Teologii Katolickiej w Warszawie. Kiedy w roku 1954 ta Akademia została utworzona na podstawie uchwały Rady Ministrów jako państwowa wyższa uczelnia teologiczna, miała ona prawdopodobnie, w zamierzeniach komunistycznych władz PRL
programujących ateizację i zwalczanie religii, spełnić rolę konia trojańskiego w Kościele. Chyba wielu wówczas ludziom Kościoła przychodziły na pamięć słowa Laokoona z Eneidy Wergiliusza: „Timeo Danaos et
dona ferentes” – (Lękam się Greków, nawet wtedy gdy dary przynoszą).
Akademia Teologii Katolickiej jednak nie pozwoliła się zinstrumentalizować i uczynić narzędziem podstępu, nie pozwoliła się zniewolić,
lecz stała się autentyczną uczelnią i centrum poważnych studiów nauk
teologicznych, stała się odważnym obrońcą i pionierem wolności myśli
ówczesnej rzeczywistości naszego kraju, wniosła niezaprzeczalny wkład
w polską kulturę i polską naukę.
Po raz ostatni przed śmiercią Kard. Stefan Wyszyński, Wielki Kanclerz ATK, przyjął Senat Akademii na „pożegnalnej” audiencji w Domu
Arcybiskupów Warszawskich przy ul. Miodowej w dniu 9 marca 1981 r.
Z Jego ust padły niezwykle znamienne słowa: Widać więc, proszę Dostojnych Księży Profesorów, jak ważną rzeczą jest stać na stanowisku
via facti. Tyle podjęto już wysiłków, prac i mów na ten temat, a wy sobie
spokojnie pracujecie. Im bardziej spokojnie i rzetelnie będą pracowali
profesorowie i studenci, tym będzie lepiej dla tej instytucji, dla Akademii
Teologii Katolickiej.
86
[8]
Wiadomo jednak, że my mamy umysły pomimo wszystko zetatyzowane. Chociaż Sobór Watykański II bronił się przeciwko jurydyzmowi, jednak trzyma się on nadal naszych schematów myślenia i działania. […] ...
Moi drodzy! Akademia Teologii Katolickiej przez swą pracę, przez
skład profesorski, przez dotychczasowy dorobek, przez wkorzenienie się
w opinię publiczną społeczeństwa katolickiego, naprawdę stat supra firmam petram. Akademii nic nie grozi. Proszę to sobie zapamiętać; nic jej
bytowi nie grozi. Natomiast jest umiarkowane dążenie do stabilizacji jurydycznej tej instytucji, zwłaszcza gdy idzie o jej stronę kanoniczną. To,
co dotychczas zostało zrobione na skutek uprawnień specjalnych Prymasa Polski, jest w mocy. Zobaczę, jak sprawa będzie wyglądała teraz.
Prawdopodobnie po wielu rozmowach, które już z Księdzem Rektorem
miałem na ten temat, jeszcze raz te sprawy będziemy stawiali. W miesiącu maju mam zamiar wyjechać do Rzymu. Prosiłem Księdza Rektora,
aby w swoim gronie przygotował mi raz jeszcze, wspólnie z Wami, projekt w oparciu o konstytucję „Sapientia Christiana”. Pragnę, abyście
jeszcze raz rzecz przestudiowali, i pod kątem „Sapientia Christiana”,
i pod kątem naszych możliwości, niemniej jednak licząc się z tymi ostatnimi. Ojciec Święty otrzymawszy projekt może sam zdecydować. I znowu
będzie fakt dokonany.
Polityka faktów dokonanych jest modna. Dlaczego więc mamy być tutaj aż tak bardzo ostrożni? Musimy swoje robić i będziemy to robić. […]
Gdybyśmy sięgnęli np. do protokołów Komisji Mieszanej ongiś, czy
Konferencji Episkopatu, czy też poszczególnych Komisji ds. Nauki, której przewodził ksiądz kardynał Wojtyła, ds. Kultury Katolickiej czy ds.
Seminariów Duchownych – znaleźlibyśmy tam wiele materiału z dziedziny, która i Was dotyczy; wiedzielibyście, że sprawa nie kona i że wasza praca nie jest daremna. Jest stałym wrastaniem w teren opinii katolickiej w Polsce. A jak powiedziałem na początku, im ta praca będzie
rzetelniejsza, im wyższy będzie poziom pracy profesorów, im większe
wymagania postawicie młodzieży (to jest specjalny temat!), tym bardziej
pewność utrzymania się tej instytucji i jej rozwoju jest, moim zdaniem,
niezachwiana8.
8 Trzeba słuchać raczej Boga niż ludzi. Przemówienie Prymasa s. Wyszyńskiego
podczas ostatniego spotkania z Senatem ATK w: S. Wy s z y ń s k i, Veritatem facientes…, dz. cyt., s. 233-244.
[9]
87
Kiedy w końcu lat dziewięćdziesiątych przystąpiono przekształcenia
ATK i w Uczelnię rangi uniwersyteckiej, zastanawiano się nad nazwą
przyszłego Uniwersytetu i jego Patronem, rozważano różne ewentualności. W czasie jednej z takich dyskusji padła propozycja: Prymas Tysiąclecia. Wszyscy się na tę propozycję zgodzili. Uznano bowiem że
wybór Kardynała Stefana Wyszyńskiego na Patrona Uniwersytetu postawi przed nową uczelnią zadanie przywracania i stałego utrwalania
w społeczeństwie polskim świadomości osoby i dzieła Kardynała Wyszyńskiego, Jego roli w okresie powojennym, w okresie niesłychanie
trudnym. Jednocześnie wydobycie tej roli, podkreślenie tej roli, wskazanie na Jego osobę i jego działalność, a w ten sposób można by powiedzieć również akademickie (a więc na najwyższym poziomie naukowym) spojrzenie na całe to półwiecze w okresie po II wojnie światowej,
które, jak wiemy, zakończyło się wyborem Jana Pawła II, i następnie
zmianami społeczno-politycznymi w Polsce i transformacją ustrojową.
W swojej nazwie Uniwersytet odwołuje się więc do postaci wielkiego
patrioty i męża Kościoła, a także wybitnego męża stanu, który był – jak
już wspomniano – Wielkim Kanclerzem ATK i któremu uczelnia ta wiele zawdzięczała. W najtrudniejszych, jej chwilach swoim autorytetem
zdecydowanie poparł potrzebę jej istnienia. Jak podkreślono wyżej, bywał na kolejnych inauguracjach roku akademickiego, uczestniczył w sesjach naukowych i sympozjach organizowanych na Akademii. W swych
licznych wystąpieniach ukazywał kadrze, studentom i pracownikom
drogę i istotę Akademii.
Be confident about the fate of the Academy of Catholic Theology
Cardinal Stefan Wyszynski and our Alma Mater
Summary
At first, the authors describe complex history of the Academy of Catholic Theology
in Warsaw founded in 1954 by arbitrary decision of the communist government in Poland. At that time Cardinal Stefan Wyszynski was arrested and held in a place of internment which was closely guarded by the state authorities. The issues of the canonicity of
University began to clarify in the late fifties of the twentieth century, thanks to strong
involvement of the Primate of the Millennium. These issues are summarized by Cardinal
Zenon Grocholewski’s (now Prefect of the Congregation for Catholic Education) quote
88
[10]
from his speech. When on 12 October 1998 he was receiving his honoris causa of the
Academy of Catholic Theology he said: When in 1954 this Academy was established
on the basis of a resolution of the Council of Ministers as a state theological university,
it was probably, in the intentions of the communist authorities who programmed atheism and fight religion to act as a Trojan horse in the Church. I think many people of the
Church remembered back then the words of Laocoon from Virgil’s Aeneid: “Timeo Danaos et dona ferentes” - (I fear the Greeks even when they bring gifts).
Academy of Catholic Theology, however, did not let to its instrumentalization and
deception, it did not allow to enslave, but has become a genuine university and a serious
study of the theological sciences, it has become a brave defender of freedom of thought
and a pioneer of the contemporary reality thought of our country, it has made an undeniable contribution to Polish culture and Polish science.
The authors also brought out from the very rich legacy of Cardinal speeches the text
presented at the ACT in 1976. Primate then said: the reality is that if God is love, then
the whole of humanization is a form of penetration of everyday life with the forces of
love of the Creator, it is benefiting it from Him and transmitting it to man - as Christ did.
Today, we have a good example of such behavior. It is the St. Francis of Assisi, whose
750th anniversary of death we are considering this year. [...] Francis is very current for
our times. He carried out the Gospel and humanized human life with it and the Gospel is
always valid for the humanization of human life.
These words became even more meaningful after 13 March 2013, when Cardinal Jorge Bergoglio of Argentina was elected for pope and chose the name Francis.
When in the end of the nineties ACT began transforming into a university-level facility, the name of the future of the University and its patron considered various possibilities. During one discussion a proposal was made: Primate of the Millennium. Everyone
agreed to that proposal.
It was recognized that the election of Cardinal Stefan Wyszynski as the Patron of the
University will put before a new task of restoration the University and its permanent
preservation in the Polish society awareness of the person and the work of Cardinal Wyszynski, his role in the postwar period, during extremely difficult times.
In its name the University refers to a great patriot and a statesman of the Church, as
well as an outstanding figure of Polish history.
UKSW
1/2013
JACEK SALIJ OP
WYDZIAŁ TEOLOGICZNY ATK
JAKO PRĘŻNY OŚRODEK NAUKOWY
Zacznę od spostrzeżenia, że w pierwszych dziesięcioleciach istnienia
naszej uczelni, granice między jej wydziałami dzieliły studentów i pracowników bez porównania mniej głęboko, niż obecnie. Dość przypomnieć, że przez wiele lat kronika publikowana niemal w każdym numerze STV odnotowywała najważniejsze wydarzenia, jakie miały miejsce
na wszystkich trzech ówczesnych wydziałach, nie tylko na Wydziale
Teologicznym.
To powszechne poczucie jedności naszej Alma Mater, o wiele głębsze niż obecnie, wynikało nie tylko stąd, że trzy jej wydziały – teologiczny, filozoficzny i prawa – utworzono z jednego (chociaż podwójnego, warszawskiego i krakowskiego) wydziału teologicznego. Przede
wszystkim ATK była to uczelnia niewielka, liczba jej studentów nie mogła przekroczyć limitów, wyznaczonych od zewnątrz, przez władze państwowe. Niewielka liczebność sprzyjała poczuciu, że stanowimy jedną
wspólnotę profesorów i studentów.
Nacisk rzeczywistości, a również stopniowe rozmiękczanie systemu
komunistycznego sprawiały, ze uczelnia wprawdzie powoli, ale systematycznie się powiększała i rozwijała. W końcu Wydział Teologiczny
ATK okazał się tak duży, że spora jego część – historia Kościoła, historia sztuki oraz patrologia, a więc dyscypliny z teologią głęboko związane – w roku 1987 została przeniesiona na nowo utworzony Wydział
Kościelnych Nauk Historycznych i Społecznych. Moim zdaniem (i nie
tylko moim), negatywne skutki tego oddzielenia odczuwane są na obu
naszych wydziałach po dziś dzień.
90
JACEK SALIJ OP
[2]
Wspominam o tym, bo nie sposób pominąć te trzy dyscypliny w niniejszym, niestety pobieżnym, opracowaniu. Pominę natomiast, bo
o tym piszą w niniejszym zeszycie STV inni autorzy, dzieje znakomicie
rozwijającej się na naszym wydziale biblistyki, katechetyki, homiletyki,
teologii pastoralnej oraz misjologii.
Teologia dogmatyczna
Koryfeuszem teologii dogmatycznej na ATK był ks. Ignacy Różycki (1911-1983), który w momencie zlikwidowania wydziałów teologicznych (1954r.) był profesorem na Uniwersytecie Jagiellońskim. Nie
umiem powiedzieć, co jest warta informacja podana w Encyklopedii Katolickiej (t. 17 kol. 499), jakoby pracował on w ATK tylko do roku 1957.
Ja sam jako student ATK uczestniczyłem w jego wykładach z teologii
dogmatycznej w roku akademickim 1968/69. Na łamach ATK-owskich
„Studia Theologica Varsaviensia” publikował on swoje artykuły, niekiedy ogromne (np. Zagadnienie wewnętrznej niesprzeczności i przydatności Scheebenowej teorii łaski usynowienia, STV t. 4, 1966 nr 2
s. 233-268; t.5, 1967 nr 1 s. 73-150). Na Wydziale Teologicznym ATK
był on promotorem doktoratów (np. w latach siedemdziesiątych znakomite rozprawy doktorskie pod jego kierunkiem napisali i obronili Jerzy
Kotara, Tadeusz Dionizy Łukaszuk i Engelbert Gorywoda). Prawdą jest,
że ks. Różycki nigdy nie przeniósł się do Warszawy, jednak – według
mojej wiedzy – na wykłady starał się przyjeżdżać rzetelnie.
Jako swojego profesora wspominał go nieraz Jan Paweł II, zawsze
z wdzięcznością. Był on promotorem rozprawy magisterskiej ks. Karola Wojtyły (pt. Pojęcie środka zjednoczenia duszy z Bogiem w nauce
św. Jana od Krzyża). Od 27 października 1965 r. był ekspertem soborowym – udzielał się w pracach nad Deklaracją o wolności religijnej oraz
Konstytucją duszpasterską o Kościele w świecie współczesnym. Później
ks. Różycki zdał poniekąd sprawozdanie z tych swoich zaangażowań,
w wykładzie wygłoszonym na ATK 17 maja 1966r., pt. Moje doświadczenie z kontaktów soborowych i naukowych w czasie pobytu zagranicą.
Katedrą Historii Dogmatów kierował ks. Henryk Bogacki SJ (1924-1993), koncentrujący swoje badania na eklezjologii, jednak dla polskiej teologii zasłużony przede wszystkim jako niezwykle energiczny
[3]
WT ATK JAKO PRĘŻNY OŚRODEK NAUKOWY
91
dyrektor wydawnictwa ATK. Ocalił on dla polskiej teologii kwartalnik „Collectanea Theologica”, kiedy on przestał już wychodzić, i przez
kilkadziesiąt lat (1966-1990) był jego redaktorem naczelnym. Przede
wszystkim jednak dzięki jego niepospolitej energii i talentowi organizacyjnemu wydawnictwo ATK udostępniło polskim badaczom setki bezcennych pozycji naukowych, m.in. w ramach takich serii jak „Pisma starochrześcijańskich pisarzy”, „Studia antiquitatis christianae”, „Textus et
studia theologiae in Polonia excultae spectantia”, „Opera philosophorum medii aevi”, „Studia teologiczno-dogmatyczne”, „Polskie studia
ascetyczne”, „Studia z biblistyki”, „Zeszyty misjologiczne”, „Posoborowe ustawodawstwo kościelne”, „Muzyka religijna w Polsce”, „Studia
z historii Kościoła w Polsce”, „Bibliografia historii Kościoła w Polsce”,
„Polska bibliografia nauk kościelnych”, „Z zagadnień filozofii przyrodoznawstwa i filozofii przyrody”.
W latach siedemdziesiątych środowisku teologów dogmatycznych na
ATK jednoznacznie przewodził ks. Andrzej Zuberbier (1922-2000). We
wrześniu 1971r., tuż po habilitacji, został wybrany pierwszym przewodniczącym Sekcji Dogmatycznej Teologów Polskich. Świetnie się z tej
funkcji wywiązywał, toteż wybrano go jeszcze dwukrotnie na następne
kadencje. Jako młodszy kolega z tej samej uczelni zostałem wybrany na
sekretarza tej sekcji i w większym lub mniejszym stopniu uczestniczyłem w przygotowywaniu kolejnych sympozjów odbytych przez sekcję
za jego prezesury. Sympozja te naprawdę były wydarzeniami. Już same
ich tematy – tak jak potrafię sobie teraz niektóre z nich przypomnieć –
świadczą o formacie naszego przewodniczącego: „Hermeneutyka teologiczna”, „Współczesne nurty w chrystologii”, „W poszukiwaniu nowych
modeli wykładu o Bogu”, „Teologia polska – czy ma swoją specyfikę?”.
Umiał zresztą Zuberbier zadbać o najlepszych wykładowców, cenił sobie przy tym ogromnie interdyscyplinarność, zarówno wewnątrzteologiczną, jak tę bardziej szeroką. Był teologiem, często publikowanym na
łamach „Tygodnika powszechnego”, „Znaku” czy „Więzi”.
Od roku 1970 dogmatykę na ATK wykładał ks. Edward Ozorowski,
przyszły arcybiskup białostocki, eklezjolog, który z czasem przeniósł
się do Instytutu Badań nad Rodziną. Również w roku 1970 dogmatykę
na ATK zaczął wykładać ks. Jacek Salij, starający się nie ukrywać swojego przywiązania do myśli św. Tomasza z Akwinu. W latach 1971-1993
92
JACEK SALIJ OP
[4]
do grupy teologów dogmatycznych na ATK należał ks. Alfons Skowronek, głęboko zorientowany w tym, co się dzieje w teologii niemieckiej, teolog o żywych zainteresowaniach ekumenicznych. W roku 1972
dołączył do tej grupy ks. Lucjan Balter (1936-2010), specjalizujący się
zwłaszcza w eklezjologii, mariologii, józefologii oraz eschatologii, redaktor naczelny polskiego wydania „Concilium”, a później „Communio” – pisma te jednak były publikowane poza ATK.
Teologia moralna
Teologia moralna była tą dyscypliną, której kadra uległa pokoleniowej wymianie w ciągu pierwszych lat istnienia ATK. Ks. Władysław
Wicher (1888-1969), autor opublikowanego już po odejściu z naszej
uczelni dzieła pt. Podstawy teologii moralnej, opuścił ATK w roku
1957. Ks. Stanisław Huet, autor cieszącego się w swoim czasie dużą popularnością dwutomowego dzieła pt. Sakrament pokuty w świetle teologii i psychohigieny, umarł w roku 1961. Ostatni zaś weteran z czasów,
kiedy teologia była na uniwersytetach, ks. Walenty Urmanowicz (18981969), umarł osiem lat później.
Toteż główny ton zaczęli nadawać teologii moralnej na ATK badacze
wówczas młodzi: ks. Stanisław Olejnik (ur. 1920), który starał się teologię moralną uprawiać personalistycznie, o czym najlepiej świadczy sam
nawet tytuł jego opus vitae: W odpowiedzi na dar i powołanie Boże. Zarys teologii moralnej. Tutaj warto przypomnieć, że ks. Stanisław Olejnik był w latach 1968-73 członkiem Międzynarodowej Komisji Teologicznej w Rzymie.
Pozostali teologowie moralni, którzy swoją aktywność naukową na
Wydziale Teologicznym ATK zaczęli pod koniec lat sześćdziesiątych,
to ks. Bogusław Inlender (1923-2006), uczony szczególnie wrażliwy na
wiążące się z tą dyscypliną problemy metodologiczne; ks. Jan Pryszmont (1919-2007), skupiający swoją uwagę badawczą na moralistach
Kościoła prawosławnego; ks. Helmut Juros (ur. 1933), który zanim poświęcił się organizowaniu na ATK studiów katolickiej nauki społecznej
oraz politologii, interesował się szczególnie tzw. „etyką niezależną” –
owocem tych poszukiwań jest m.in. jego dzieło pt. Teologia moralna
czy etyka teologiczna ? Studium z metateologii moralności.
[5]
93
Dzięki temu ostatniemu, teologowie pracujący na ATK rozwinęli
ożywione relacje z moralistami niemieckimi. W ciągu jednej tylko wiosny roku 1972 uczelnię naszą odwiedzili tak wybitni przedstawiciele
teologii niemieckiej jak Franz Böckle z Bonn (z wykładem pt. Proprium
etyki chrześcijańskiej), J.G. Ziegler z Moguncji (z wykładem pt. Czy istnieje etyka specyficznie chrześcijańska?) oraz Bernard Häring z całym
cyklem wykładów. Rzecz jasna, w ślad za tymi przyjazdami, z kolei
nasi teologowie jeździli wówczas ze swoimi wykładami na uniwersytety niemieckie. Szczególnie często w tej naukowej wymianie uczestniczyli wówczas księża profesorowie Helmut Juros, Jan Pryszmont oraz
przedwcześnie zmarły Tadeusz Sikorski.
Teologia fundamentalna
Początkowo dyscyplina ta na ATK zdecydowanie miała postać apologetyki, do tego stopnia, że mówiono o Warszawskiej Szkole Apologetycznej, której twórcą i kierownikiem był ks. Wincenty Kwiatkowski
(1892-1972), autor monumentalnej „Apologetyki totalnej”. Jak wielką
wagę przywiązywano na Wydziale Teologicznym ATK do tego kształtu apologetyki jako poniekąd do wizytówki wydziału, może świadczyć
następujący epizod z mojej własnej biografii. Na studia na tym wydziale przyszedłem (w roku 1968) już po uzyskaniu gdzie indziej licencjatu z teologii, nie miałem jednak niezbędnego do zrobienia doktoratu
uznawanego przez państwo stopnia magistra teologii i właśnie w celu
uzyskania go przyszedłem na studia na ATK. Tutaj mój licencjat, rzecz
jasna, został uznany, jednak egzamin ex universa theologia musiałem
uzupełnić w zakresie apologetyki.
Nie było na Wydziale Teologicznym drugiej dyscypliny, która byłaby tak jednoznacznie skupiona (również po jego śmierci) wokół jednego mistrza, ks. Kwiatkowskiego, początkowo dziekana wydziału, zaś
w latach 1956-1965 – rektora. Do Warszawskiej Szkoły Apologetycznej
należeli następujący profesorowie: przede wszystkim najbliższy współpracownik ks. Kwiatkowskiego, Ryszard Paciorkowski (1908-1981),
który od początkowych zainteresowań apologetyką Kościoła starożytnego przeszedł do pracy nad dziełem swojego życia pt. Uzdrowienia
paranormalne we współczesnym chrześcijaństwie; ks. Władysław Hła-
94
JACEK SALIJ OP
[6]
dowski (1913-2004), autor Zarysu apologetyki; ks. Tadeusz Gogolewski
(1921-2003), który wiele energii poświęcił przybliżaniu myśli apologetycznej w Kościele zachodnim (J. S. Drey, R. Latourelle, H. Bouillard.
A.M. Javier); ks. Wojciech Tabaczyński (ur. 1923), badacz chrystofanii
wielkanocnych oraz objawień maryjnych; Józef Myśków (1927-1988),
autor książki na temat świadomości religijnej Jezusa z Nazaretu.
Dyscypliny, które istniały na Wydziale
Teologicznym przed rokiem 1987
W roku 1987 z Wydziału Teologicznego ATK na nowo utworzony Wydział Kościelnych Nauk Historycznych i Społecznych przeniosła się historia Kościoła, historia sztuki oraz patrologia. Jeśli idzie o historię Kościoła, której przewodził na naszym wydziale ks. prof. Hieronim Eugeniusz
Wyczawski (1918-1983), dość przypomnieć najważniejsze dokonanie naszych historyków, monumentalny 8-tomowy Słownik Polskich Teologów
Katolickich, t. 1-7 Warszawa 1981-1983; t.8 Warszawa 1995.
Natomiast historią sztuki kierował na naszym wydziale ks. prof. Janusz Pasierb (1929-1993), poeta, eseista, badacz ogromnie wrażliwy zarówno na wymiar teologiczny dzieł sztuki i kierunków artystycznych,
jak na ich zakorzenienie ogólnokulturowe. Cieszył się on wielkim autorytetem w środowiskach literackich i artystycznych. Jego młodszymi
kolegami był prof. Zbigniew Bania (ur. 1946), badacz dziejów architektury, oraz ks. Stanisław Kobielus (ur. 1939), autor m.in. książki Człowiek i ogród rajski w kulturze religijnej średniowiecza.
Niezwykle dynamicznie rozwijała się na naszym wydziale patrologia,
pod przewodem ks. prof. Emila Stanuli (1935-1999) oraz ks. prof. Wincentego Myszora (ur. 1941). Zainicjowali oni serię wydawniczą „Pisma
Starochrześcijańskich Pisarzy” i do roku 1987, tzn. do czasu odejścia
z naszego wydziału, udało im się wydać aż 43 tomy tej serii. Ks. Stanula
szczególnie zajmował się teologią św. Hilarego z Poitiers, a spolszczone
przez niego dzieła tego doktora Kościoła – O Trójcy Świętej, Komentarz
do Ewangelii św. Mateusza oraz Traktat o Tajemnicach – ukazały się już
po jego śmierci. Natomiast ks. Myszor przez cały okres swojego pobytu
na naszym wydziale intensywnie zajmował się starożytnymi tekstami
gnostyckimi – sporządzane przez niego tłumaczenia źródłowych tek-
[7]
95
stów gnostyckich oraz komentarze ukazywały się regularnie na łamach
STV w latach 1971-1987. Ponadto, jest on najwybitniejszym polskim
znawcą dzieł św. Ireneusza z Lyonu.
Naukowa specyfika
Wydziału Teologicznego ATK
Dziś łatwo przeoczyć ten fakt, że w sytuacji, kiedy w Polsce istniały
tylko dwa wydziały teologiczne (na ATK i na KUL, bo relacje naukowe z ChAT były minimalne, prawie żadne), ich znaczenie dla teologii
polskiej było istotnie inne, niż obecnie. Profesorowie obu uczelni byli
praktycznie skazani na podtrzymywanie ożywionych relacji wzajemnych – choćby ze względu na konieczność recenzenta z innej uczelni
przy każdej obronie doktorskiej i przewodzie habilitacyjnym. Również
kiedy organizowało się sympozja, praktycznie zawsze szukało się prelegentów najpierw wśród profesorów bratniego wydziału. Trzeba o tym
pamiętać, jeżeli chce się przedstawiać znaczenie swojego wydziału dla
naukowej kondycji teologii polskiej. Jest czymś oczywistym, że przekracza ono istotnie znaczenie naukowego dorobku wymienionych tu
profesorów, nawet jeżeli jest on niemały i naprawdę wybitny. Przecież
przynajmniej niektóre rozprawy habilitacyjne i doktorskie, a niekiedy
również magisterskie, jakie powstały na wydziale teologicznym ATK,
są naukowo wybitne, a niekiedy wręcz bezcenne.
Do rozwoju myśli teologicznej w Polsce z pewnością też przyczyniały się organizowane na tym Wydziale sympozja. Nie sposób wymieniać ich wszystkich. Warto ponadto wiedzieć, że na Wydział nasz przyjeżdżali również najwybitniejsi teologowie, a odczyty ich nieodmiennie
gromadziły tłumy słuchaczy. I tak np. 1 czerwca 1966r. odwiedził nasz
wydział Yves Congar, który przedstawił wykład pt. Podstawy teologii
laikatu. 16 maja 1970r. gościliśmy Karla Rahnera z wykładem pt. Punkt
wyjścia współczesnej teologii. W dniach 24 i 25 maja kilka swoich wykładów przedstawił Bernard Häring, ówczesna sława w zakresie teologii moralnej, zaś 13 października 1975r. – Jean-Hervé Nicolas, dogmatyk z Fryburga. Rzecz jasna, nie tylko sympozjów, ale również tego
rodzaju gości nie sposób wymieniać wszystkich. Słowem, wszyscy staraliśmy się o to, żeby dla naszych studentów było czymś oczywistym,
96
JACEK SALIJ OP
[8]
że wydział teologiczny byłby poniekąd nieautentyczny, gdyby nie starał
się być prężnym ośrodkiem naukowym.
Department of Theology of The Academy of Catholic Theology:
a dynamic scientific Centre
Summary
In 1954, the communist authorities closed the theological departments at the universities of Warsaw and Cracow and established, in their place, the Academy of Catholic
Theology. Contrary to the sinister expectations of the enemies of the Church, that motivated the establishment of the Academy of Catholic Theology, its theological department was, throughout the forty five years of the existence of the Academy, a leading and
a soundly Catholic centre of theological thought in Poland.
UKSW
1/2013
ANETA RAYZACHER-MAJEWSKA
Katechetyka w ATK i UKSW
„Jest rzeczą bardzo ważną, by właściwie był pojmowany związek między katechezą i teologią. Związek ten jest z jakąś głęboką i życiodajną
jasnością oczywisty dla każdego, kto pojmuje niezastąpioną funkcję teologii, służebną wobec wiary”1 – przypominał papież Jan Paweł II w adhortacji apostolskiej o katechizacji w naszych czasach. Szczególna odpowiedzialność za dostrzeganie związków katechezy z teologią spoczywa na
uczelniach wyższych. Do ich zadań należy bowiem nie tylko prowadzenie
naukowej refleksji nad katechezą w świetle wypowiedzi Urzędu Nauczycielskiego Kościoła, ale także przygotowanie katechetów do pełnienia ich
posługi w konkretnych uwarunkowaniach. Akademia Teologii Katolickiej
oraz kontynuujący jej tradycje Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego od lat stanowią jeden z ważniejszych ośrodków specjalistycznej
formacji katechetycznej księży, sióstr zakonnych i osób świeckich. Poprzez wysoko kwalifikowaną kadrę, działalność wydawniczą oraz zaangażowanie na rzecz formowania kolejnych pokoleń katechetów i katechetyków, katechetyka w ATK i UKSW pozostaje w służbie polskiej katechezy.
1. Pracownicy Katedry Katechetyki
i specjalności katechetycznej w ATK
Katechetyka stanowi jeden z obszarów naukowych poszukiwań, które
gościły w Akademii Teologii Katolickiej od jej początków. Swymi korzeniami sięga bowiem Wydziału Teologii Katolickiej w Uniwersytecie War 1 J a n P a w e ł I I , Adhortacja apostolska Catechesi tradendae, nr 61, Rzym 1979
(wyd. polskie Warszawa 1980).
98
[2]
szawskim. Sekcja katechetyczna została na nim zorganizowana w okresie powojennym, a zajęcia z katechetyki były prowadzone w dzisiejszym
rektoracie UW – Pałacu Kazimierzowskim2. Od roku 1951 wykłady z tej
dziedziny podejmował na Wydziale Teologii Katolickiej UW ks. Józef
Dajczak. Trzy lata później kontynuował swą pracę w Akademii Teologii Katolickiej. Tam również habilitował się (1954) oraz uzyskał stopień
docenta (1958), a w roku 1961 został powołany na kierownika katedry
katechetyki3. W obszarze głównych zainteresowań ks. J. Dajczaka była
problematyka pedagogiczna. Spośród jego licznych publikacji, na szczególną uwagę zasługuje najobszerniejsza z nich, czyli Katechetyka (1956).
Choć po kilku latach od wydania sam autor stwierdził, iż wiele zmieniłby w swym dziele, to dla studentów katechetyki przez długi czas było
ono lekturą obowiązkową i do dziś przedstawia znaczną wartość. Nie tylko twórczość ks. J. Dajczaka kształtowała przyszłych katechetów i katechetyków, ale przede wszystkim on sam jako wykładowca. Jak po latach
wspominali studenci, „przez swoje nowatorskie przemyślenia, zwłaszcza
na temat duszpasterstwa katechetycznego i kształtowania osobowości
nauczyciela, ks. Józef Dajczak kładł w Polsce fundamenty pod odnowę
soborową w dziedzinie katechezy i wychowania katolickiego (…) Kładł
zawsze nacisk na formację katechety, podkreślając istotną rolę jego osobowości. Kiedyś w związku z tym powiedział nam na seminarium, że są
trzy podstawowe warunki dobrej i skutecznej dydaktyki: pierwszy warunek – nauczyciel; drugi warunek – nauczyciel i trzeci warunek – nauczyciel. Ksiądz Józef Dajczak sam był żywą ilustracją tej zasady, dlatego potrafił do niej przekonać swoich uczniów – całkowicie i bez zastrzeżeń”4.
Można z wszelką pewnością stwierdzić, iż katechetyka w ATK od
swych początków zawsze gromadziła wybitnych przedstawicieli tej
dziedziny. Kiedy bowiem poszerzenie oferty zajęć katechetycznych zrodziło konieczność zaangażowania nowych osób, jako adiunkt w katedrze
katechetyki ATK pojawił się ks. Józef Łapot. Był on szczególnie znany
2 Zob. Ks. Rektor Roman Bartnicki. Od Akademii Teologii Katolickiej do Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, (pr. zbior.), Warszawa 2012, s. 688.
3 Zob. E. M a j c h e r , Dajczak Józef, w: R. C z e k a l s k i , Z. M a r e k , R. M u r a w s k i (red.), Słownik katechetyków polskich XX wieku, Warszawa 2003, s. 47.
4 A. L e p a , Ks. doc. Dr hab. Józef Dajczak, w: J. M. D o ł ę g a, J. M a n d z i u k
(red.), Ocalić od zapomnienia. Profesorowie Akademii Teologii Katolickiej we wspomnieniach wychowanków, Warszawa 2002, s. 36.
[3]
KATECHETYKA W ATK I UKWS
99
jako autor pierwszej powojennej Katechetyki na gruncie polskim do (do
1956 roku jedynej tego typu), a także jako wykładowca m.in. katechetyki w seminariach duchownych5. Ks. J. Łapot prowadził w ATK w latach
1955-1961 wykłady z historii katechezy oraz ćwiczenia z katechetyki. Po
jego odejściu, stanowisko adiunkta przy katedrze katechetyki objął ks.
Hipolit Chruściel. Przez kolejnych 5 lat (do roku 1966) przybliżał studentom zagadnienia z zakresu pedagogiki i psychologii pedagogicznej.
Kolejną postacią, która w sposób znaczący wiąże się z katechetyką ATK, był ks. Jan Charytański SJ. Swą aktywność katechetyczną na
gruncie ATK rozpoczął w roku 1962 od wykładów zleconych, zaś etatowym pracownikiem został po uzyskaniu stopnia doktora i odejściu ks.
H. Chruściela, czyli w roku 19666. Tutaj również odbył własną ścieżkę
naukowego rozwoju, otrzymując doktorat z teologii w zakresie katechetyki (1966), tytuł doktora habilitowanego (1972), profesora nadzwyczajnego (1977) i zwyczajnego (1983). Ks. J. Charytański przez wiele lat
był związany z katechetyką w ATK i przyczynił się do rozkwitu tej dziedziny. To właśnie z jego osobą należy wiązać istotne zmiany na gruncie
katechetyki, jakie wpisały się w wewnętrzną reorganizację Akademii,
przeprowadzoną z inicjatywy rektora ks. prof. dra hab. Józefa Iwanickiego. Z polecenia księdza rektora, ks. J. Charytański opracował m.in.
program już nie katedry, ale specjalizacji katechetycznej7. Specjalizacja
istniała w ramach wyłonionego w latach 1968-1970 nowego kierunku
teologii praktycznej, a oparta była na posiadającej swe tradycje katedrze
katechetyki. Istotną rolę w przebudowywaniu katechetyki odegrały doświadczenia ks. J. Charytańskiego zdobyte w zachodnich ośrodkach naukowych. Jego zamierzeniem było „przebudowanie katedry w specjalizację katechetyczną – na wzór studiów katechetycznych w Lumen Vitae
i w Instytucie Katechetycznym w Paryżu”8. Poza programem studiów,
istotna zmiana w katechetyce ATK zaprowadzona w tamtym czasie, dotyczyła studentów. Jak wspominał ks. J. Charytański, „kiedy w roku
1962 zaczynałem swe zajęcia w ATK, słuchaczami katechetyki byli wyłącznie kapłani. Dla sióstr zakonnych i osób świeckich istniała tzw. teo
7
8
5
6
Zob. M. Ł u d c z a k , Łapot Józef, w: Słownik katechetyków…, dz. cyt., s. 136.
Zob. J. D o p p k e , Katechizacja w Polsce, Pelplin 1988, s. 192.
Zob. J. C h a r y t a ń s k i, Zmagania o kształt katechezy w Polsce, Kraków 2001, s. 56.
Tenże, Trudna droga wychowawcy, Kraków 2007, s. 178.
100
[4]
logia B, mająca swój odrębny program i sale poza gmachem Akademii
(…) Ks. Rektor J. Iwanicki zlikwidował teologię B. Wprowadził podział na trzyletnie studium podstawowe i dwuletnią specjalizację”9. Od
roku 1971 studenci teologii ogólnej mogli po trzech latach nauki wybrać
specjalizację katechetyczną. Blisko 30-letnia praca ks. J. Charytańskiego w ATK była czasem rozwoju katechetyki, którego owoce widoczne
były także w latach następnych. On sam podsumowując ten etap życia
stwierdzał, iż zaczynał działalność dydaktyczno-naukową w przełomowym okresie Soboru Watykańskiego II, wyznaczającego zasadnicze linie i kierunki katechezy w Polsce, jak również kończył swą aktywność
w okresie przełomowym (1992) – powrotu lekcji religii do szkół10.
Wobec rozwoju specjalizacji katechetycznej w ATK w latach 60. i 70.
ubiegłego wieku, konieczne było pozyskanie odpowiedniej kadry. Należy
podkreślić, iż nowi pracownicy posiadali już znaczny dorobek naukowy,
a w obszar ich zainteresowań wliczały się także inne dziedziny, co dodatkowo ubogacało program zajęć. Jako pierwszy do grona pracowników
specjalizacji katechetycznej ATK, dzięki staraniom ks. J. Charytańskiego,
dołączył ks. dr Janusz Tarnowski. W poszukiwaniach naukowych łączył
on trzy dziedziny: psychologię, katechetykę i pedagogikę. W ATK podjął wykłady z pedagogiki religijnej. Po habilitacji (1972) ks. J. Tarnowski przeszedł na Wydział Filozofii i zorganizował tam nową specjalizację.
Nie sposób pominąć znaczenie jego twórczości dla polskiej katechetyki.
Szczególny wkład ks. J. Tarnowskiego dotyczy m.in. podkreślenia aspektu
pedagogicznego w katechezie na podstawie koncepcji filozofii personalno-egzystencjalnej oraz licznych wskazań do pracy z dziećmi i młodzieżą11.
W roku 1967 do grona pracowników naukowych specjalizacji katechetycznej w ATK dołączył ks. dr Władysław Kubik SJ. Domeną ks.
W. Kubika były wykłady z metodologii nauk pedagogicznych, dydaktyki
ogólnej i katechetyki formalnej, a także ćwiczenia i hospitacje z katechetyki formalnej. Prowadził systematycznie seminaria magisterskie dla studentów katechetyki ATK i Zaocznego Studium Teologii Ogólnej ATK12.
9 Tenże, Zmagania o kształt…, dz. cyt., s. 114-115.
10 Zob. tamże, s. 164.
11 Zob. R. C z e k a l s k i , Tarnowski Janusz, w: Słownik katechetyków…, dz. cyt., s. 248.
12 Zob. A. H a j d u k , Kubik Władysław, w: Słownik katechetyków…, dz. cyt., s. 118;
J. C h a r y t a ń s k i , Specjalizacja katechetyczna, w: H.E. Wy c z a w s k i (red.), XX lat
Akademii Teologii Katolickiej, Warszawa 1976, s. 193.
[5]
101
Kiedy zaś w roku 1973 za aprobatą Ministerstwa Nauki, Szkolnictwa
Wyższego i Techniki utworzono Punkty Konsultacyjne Studiów Zaocznych ATK13, ks. W. Kubik prowadził zajęcia także w niektórych z tych
punktów. Znaczącym wymiarem jego działalności na rzecz katechetyki
było już wówczas zajmowanie się „wypracowywaniem i eksperymentowaniem metod katechizacji w Polsce przez adaptację osiągnięć polskich
dydaktyków do celów katechetycznych oraz konfrontację rodzimych
wzorów z metodyką katechetyczną w krajach języka niemieckiego”14.
Katechetyka w ATK pozostawała otwarta na bieżące zagadnienia
i trendy w katechetycznej działalności Kościoła zarówno powszechnego,
jak i lokalnego. Jednym z nurtów, który nie mógł pozostać bez wpływu
na kształt studiów katechetycznych, był tzw. nurt antropologiczny w katechezie. Tematyka ta została podjęta przez nowego pracownika – ks. dra
Romana Murawskiego SDB, absolwenta Papieskiego Uniwersytetu Salezjańskiego w Rzymie, który dołączył do katechetycznej kadry naukowej
ATK w 1972 roku15. Nowy pracownik prowadził zajęcia z historii katechetyki i katechezy, seminarium magisterskie, jak również dojeżdżał do
punktów konsultacyjnych. Specjalizacja katechetyczna ATK zawdzięcza
ks. R. Murawskiemu poszerzenie oferty wykładów o przedmiot antropologii katechetycznej, obejmujący wybrane zagadnienia z psychologii
rozwojowej, osobowości i społecznej. W latach 1992-2000 był kuratorem specjalności katechetyki w ATK, a od roku 1992 pełnił także funkcję
kierownika Katedry Katechetyki Fundamentalnej i Historii Katechezy16.
W osobie księdza profesora katechetyka w ATK zyskała nie tylko wybitnego wykładowcę, ale także postać niezwykle sprzyjającą budowaniu
kształtowaniu wyjątkowej atmosfery, jaką cieszyła i nadal cieszy się ta
specjalizacja. Ks. J. Charytański – pytany o odbiór ks. R. Murawskie 13 Zob. J. M a n d z i u k , Dzieje Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie 1954-1994, Warszawa 1999, s. 35.
14 J. C h a r y t a ń s k i , Specjalizacja katechetyczna…, dz. cyt., s. 193-194.
15 Zob. tamże, s. 182; K. M i s i a s z e k , Murawski Roman Antoni, w: Słownik katechetyków…, dz. cyt., s. 168; J. D e c y k, J. S o b k o w i a k (red.), Dorobek naukowy
pracowników Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego,
t.1, Warszawa 2002, s. 106. Inną datę można odnaleźć we wspomnieniach ks.
Charytańskiego, który odnosząc się do ks. R. Murawskiego, stwierdza: „W r. 1971 nasza
specjalizacja wzbogaciła się o nowego pracownika nauki”. J. C h a r y t a ń s k i , Zmagania o kształt…, dz. cyt. , s. 118.
16 Zob. K. M i s i a s z e k , Dorobek naukowy pracowników…, dz. cyt., s. 109.
102
[6]
go przez pracowników i studentów sekcji katechetycznej – stwierdził, iż
„w krótkim czasie okazało się, że nowy pracownik odnosi się z życzliwością i szacunkiem do wszystkich współpracowników, bez względu na
ich stopień naukowy. Jest człowiekiem pogodnym, otwartym, bezkonfliktowym. Toteż bardzo szybko zaprzyjaźnił się ze wszystkimi, wnosząc
pogodę i spokój. Jego rzeczowość w prowadzonych zajęciach, pogoda
i poczucie humoru oraz szacunek dla wszystkich zyskały mu sympatię studentów, którzy z radością spieszyli na jego wykłady i starali się
o przyjęcie na seminarium magisterskie”17.
Przez wiele lat katechetyka w ATK osadzała się na trzech wybitnych
przedstawicielach tej dyscypliny naukowej: ks. J. Charytańskim, ks.
W. Kubiku oraz ks. R. Murawskim jako pracownikach etatowych. Wspominając ich wzajemne relacje, ks. J. Charytański pisał: „Współpracowaliśmy w przyjaźni, choć bardzo różniliśmy się między sobą. Ksiądz Wł.
Kubik SJ odznaczał się niespotykaną energią. Był pełen inicjatyw. Praktycznie odgrywał główną rolę w organizowaniu specjalizacji. Księdza
R. Murawskiego SDB cechował ogromny spokój, emanująca życzliwość
oraz uderzająca dokładność”18. Poza „trzonem” specjalizacji, który stanowili wspomniani wykładowcy, stosownie do potrzeb i nowych zagadnień
w katechetyce, w kolejnych latach pojawiały się nowe postaci – zazwyczaj
doktorzy tejże specjalności, którzy z czasem mieli stać się postaciami kluczowymi na gruncie polskiej katechetyki. Poza ks. T. Chromikiem SJ, który przez wiele lat prowadził zajęcia uświadamiające potrzebę i możliwości
zastosowania środków audiowizualnych w katechezie, należy wspomnieć
m.in. s. Eleonorę Henschke, która w latach 1974-1988 upowszechniała
zagadnienia literatury dziecięcej i młodzieżowej w katechezie. Od roku
1979 studenci katechetyki mieli możliwość zgłębiania zagadnień z zakresu pedagogiki specjalnej z elementami katechezy specjalnej, za sprawą
p. K. Lauscha19. Postać tę wspominał ks. J. Charytański ze szczególnym
wzruszeniem, podkreślając, iż p. K. Lausch „systematycznie przyjeżdżał
17 Ksiądz Roman Murawski – Katechetyka – Katecheza. Wywiad ks. Piotra Tomasika
z ks. Janem Charytańskim SJ, w: P. To m a s i k (red.), Abyśmy podtrzymywali nadzieję.
Księga jubileuszowa ku czci ks. Romana Murawskiego SDB, Warszawa 2005.
18 J. C h a r y t a ń s k i , Zmagania o kształt…, dz. cyt., s. 120.
19 Zob. W. K u b i k , Przedmowa do III tomu serii Biblioteka Katechety, w:
K.M. L a u s c h (red.), Teoretyczne podstawy katechizacji osób głębiej upośledzonych
umysłowo, Warszawa 1987, s. 8.
[7]
103
do Warszawy i zarażał studentów zapałem do pracy z ludźmi specjalnej
troski”20. W różnych okresach działalności, na gruncie katechetyki ATK
pojawiały się prowadząc zajęcia zlecone m.in. osoby takie jak ks. E. Wajszczak, ks. P. Mazurek. Ks. J. Kraszewski czy S. Czarnecki21.
Katechetyka w ATK była także polem naukowej działalności ks.
A. Offmańskiego, który uprzednio odbył tu studia specjalistyczne z katechetyki, zwieńczone uzyskaniem dyplomu doktora teologii w roku
1984. Związek z ATK wyrażał się także poprzez wykłady w Punkcie
Konsultacyjnym ATK w Szczecinie. Kilka lat później – w roku 1988,
stopień doktora z katechetyki w ATK uzyskał ks. Zbigniew Marek SJ.
Już od roku 1980 (do roku 2001) był pracownikiem naukowym ATK,
a po przekształceniu Akademii – UKSW. Warszawska uczelnia stała
się dla ks. Z. Marka środowiskiem naukowym, w którym przeszedł on
wszystkie stanowiska – począwszy od asystenta, aż po profesora (2000).
Na gruncie specjalizacji pełnił on funkcję kierownika Katedry Katechetyki Materialnej. Pracę zawodową w ATK podjął również ks. Andrzej
Hajduk SJ. Wpierw prowadził zajęcia zlecone z zakresu metodyki katechizacji i hospitacji lekcji religii (1988/1989), a już po roku został asystentem stażystą przy Katedrze Katechetyki. Następnie mianowano go
asystentem (1990), a po uzyskaniu stopnia doktora (1994) w roku akademickim 1995/1996 rozpoczął pracę jako adiunkt przy Katedrze Dydaktyki Katechetycznej Wydziału Teologicznego ATK22.
W latach 90. ubiegłego wieku kadra specjalności katechetycznej
wzbogaciła się o osobę s. Haliny Iwaniuk USJK. Siostra H. Iwaniuk
w nowym charakterze powróciła do swej Alma Mater, bowiem w latach 1976-1977 odbyła w ATK studia doktoranckie. Warto wspomnieć,
iż s. H. Iwaniuk zarówno pracę magisterską, jak i rozprawę doktorską
pisała pod kierunkiem ks. J. Charytańskiego. Po uzyskaniu stopnia dok 20 J. Ch a r y t a ń s k i , Zmagania o kształt…, dz. cyt., s. 121. Można stwierdzić, iż
p. K. Lausch równie serdecznie wspominał tę współpracę, czego wyrazem było życzliwe
przyjęcie propozycji udziału w konferencji nt. katechezy specjalnej w UKSW w roku
2007, na której wystąpił wraz z małżonką, Katarzyną Lausch. Zob. A. R a y z a c h e r , Sprawozdanie z konferencji naukowej „Katecheza specjalna – teraźniejszość
i przyszłość, „Collectanea Theologica” nr 3(2008), s. 167-174.
21 Zob. J. D o p p k e , Katechizacja w Polsce…, dz. cyt., s. 193.
22 Zob. K. M i s i a s z e k , Dorobek naukowy pracowników…, dz. cyt., s. 130-131;
Z. M a r e k , Andrzej Hajduk, w: Słownik katechetyków…, dz. cyt., s. 70.
104
[8]
tora nauk teologicznych w zakresie katechetyki (1991), wpierw prowadziła wykłady i seminarium w ramach Studiów Zaocznych Teologii
Ogólnej ATK w Łodzi, następnie objęła stanowisko adiunkta przy Katedrze Dydaktyki Katechetycznej na Wydziale Teologicznym ATK (następnie UKSW)23. W podobnym czasie Katedra Katechetyki Fundamentalnej i Historii Katechezy poszerzyła grono swych pracowników o ks.
Kazimierza Misiaszka SDB, który po przejściu na emeryturę ks. R. Murawskiego przejął kierownictwo w Sekcji Katechetycznej. Ks. K. Misiaszek dołączył do kadry katechetycznej w roku akademickim 1993/1994
jako adiunkt. Od początku wykazywał nie tylko kompetencje z zakresu
katechezy i katechetyki i umiejętności dydaktycznych, ale także szczególne zdolności organizacyjne. O tym, iż je dostrzeżono, świadczyło
choćby powierzenie ks. Misiaszkowi przez Rektora ATK odpowiedzialności za tworzenie i rozwój specjalności teologia pastoralna. Po habilitacji (2000) od stycznia 2001 r. ks. K. Misiaszek pełni funkcję kierownika Katedry Dydaktyki Katechetycznej. Nieustannie zgłębia refleksję
nad katechezą i katechetyką, a obszarem jego badań są katecheza dorosłych, katecheza i kultura, język w katechezie, nauczanie religii w szkole, chrześcijańskie wychowanie dzieci i młodzieży. W roku 2011 uzyskał tytuł naukowy profesora.
Wśród katechetyków polskich, którzy swą aktywność naukową i dydaktyczną wiązali z ATK, jest również ks. prof. dr hab. Jerzy Bagrowicz.
Przez wiele lat (1978-1986) prowadził on zajęcia zlecone z katechetyki
w Punkcie Konsultacyjnym ATK w Płocku. Habilitował się w roku 1992,
analizując w swej rozprawie dorobek J. Colomb. Ks. J. Bagrowicz nawiązał kontakt z tym wybitnym francuskim pedagogiem religii i katechetykiem podczas studiów w Instytucie Katolickim w Paryżu. Bogactwo
swych zainteresowań i naukowych poszukiwań prezentował w ATK w latach 1993-1998, jako kierownik Katedry Katechetyki Fundamentalnej
i profesor nadzwyczajny24. Ostatnie lata pracy ks. J. Bagrowicza na gruncie katechetyki ATK, były czasem działalności w ramach tej sekcji p. prof.
UKSW dr hab. Elżbiety Osewskiej. P. E. Osewska w swej pracy w sposób szczególny wykazywała zainteresowanie problematyką katechezy rodzinnej, choć opracowywała także inne zagadnienia z zakresu katechetyki
Zob. A. K o s i c k a , Iwaniuk Halina, w: Słownik katechetyków…, dz. cyt., s. 78.
Zob. A. P o n i ń s k i , Bagrowicz Jerzy, w: Słownik katechetyków…, dz. cyt., s. 12.
23
24
[9]
105
fundamentalnej czy modelu katechezy posoborowej25. Ostatnim rokiem
pracy w ramach sekcji katechetycznej był rok akademicki 1998/1999. Nie
był to jednak koniec współpracy p. E. Osewskiej z warszawską uczelnią,
bowiem nadal pracowała w Instytucie Studiów nad Rodziną i podejmuje
tę pracę do dziś. Potwierdzeniem silnych związków z katechetyką są liczne publikacje katechetyczne autorstwa p. E. Osewskiej.
W roku 1994 specjalizacja katechetyczna po raz kolejny ubogaciła się
własnymi owocami, bowiem do grona pracowników dołączyła p. Elżbieta
Dziwosz, absolwentka katechetyki w ATK26. Po obronie rozprawy doktorskiej napisanej pod kierunkiem ks. W. Kubika, została adiunktem, następnie – starszym wykładowcą. Stosownie do zainteresowań i kompetencji,
p. E. Dziwosz prowadziła zajęcia z katechetyki specjalnej (potwierdzając
tym samym umiejętność „zarażania” do pracy z osobami specjalnej troski
p. K. Lauscha, w którego zajęciach niegdyś uczestniczyła). Ponadto wykorzystywała własne doświadczenia zdobyte na polu katechizacji, prowadząc wykłady i ćwiczenia z katechetyki dzieci oraz praktyki i hospitacje
lekcji religii w szkole. Umiejętność organizowania zajęć dydaktycznych i
wspieranie studentów w przygotowaniu do podjęcia pracy katechetycznej
sprawiły, iż p. E. Dziwosz została mianowana pełnomocnikiem Dziekana Wydziału Teologicznego ds. praktyk. Jako wieloletnia katechetka, nauczyciel religii i Ekspert MEN ds. awansu zawodowego nauczycieli, organizowała liczne konferencje i sympozja, a także warsztaty dydaktyczne
dla studentów i katechetów. Aktywnie włączała się również w promowanie teologii w ramach festiwali nauki w szkołach.
W drugiej połowie lat 90. ubiegłego wieku specjalizacja katechetyczna ATK powiększyła się o uczniów ks. R. Murawskiego. W roku 1996
pracę w Punkcie Konsultacyjnym ATK w Płocku rozpoczął ks. dr Ryszard Czekalski. Następnie przebywał na rocznym stypendium naukowym w Instytucie Katolickim w Paryżu (1997/1998), a po powrocie
prowadził zajęcia zlecone w ATK. Na stałe zagościł w roku 1999, jako
adiunkt w Katedrze Historii Katechezy i Katechetyki Fundamentalnej.
Specjalność katechetyczna w ATK i UKSW zawdzięcza ks. R. Czekalskiemu pogłębioną refleksję naukową nad formacją katechetów, histo 25 Zob. S. D z i e k o ń s k i, Osewska Elżbieta, w: Słownik katechetyków…, dz. cyt.,
s. 183.
26 Zob. K. M i s i a s z e k , Dorobek naukowy pracowników…, dz. cyt., s. 134.
106
[10]
rią katechezy, a także nowatorskie zagadnienie, jakim jest komunikacja
w katechezie. Jego bogaty dorobek naukowy stanowi istotne wsparcie
zarówno dla studentów i doktorantów pragnących zgłębiać poszczególne działy katechetyki na płaszczyźnie teoretycznej, jak również dla osób
przygotowujących się do pracy w charakterze nauczycieli religii. Ks.
R. Czekalski wspierał te przygotowania własną wiedzą i doświadczeniem oraz kompetencjami jako Ekspert MEN. Nie ustawał przy tym we
własnym rozwoju, bowiem w roku 2006 uzyskał stopień doktora habilitowanego. Rok później ks. R. Czekalski został kierownikiem Katedry
Katechetyki Materialnej i jej profesorem nadzwyczajnym.
Rok 1998 był początkiem działalności w ramach sekcji katechetyki ks. Piotra Tomasika – kolejnego doktora wypromowanego przez ks.
R. Murawskiego (1997). Ks. P. Tomasik w latach 2000-2006 był adiunktem w Katedrze Katechetyki Fundamentalnej i Historii Katechezy. Jego
dalszy rozwój naukowy następował niezwykle dynamicznie – po habilitacji, która miała miejsce roku 2004, objął kierownictwo w Katedrze
Katechetyki Fundamentalnej i Historii Katechezy (2005), a w kolejnym
roku został profesorem nadzwyczajnym w tejże Katedrze (2006)27. Do
głównych zainteresowań katechetycznych ks. P. Tomasika, zgłębianych
w toku naukowej refleksji, należą katechetyka fundamentalna, katechetyka młodzieży, teologia katechezy i nowa ewangelizacja. Specjalizuje
się również w tematyce korelacji religii z edukacją szkolną, którą przybliża szerszemu gronu poprzez publikacje i wykłady.
Inną ważną postacią na gruncie katechetyki polskiej, związaną z UKSW poprzez Wydział Teologiczny w Radomiu, jest ks. prof.
UKSW dr hab. Stanisław Łabendowicz. Rozpoczął on pracę w tej jednostce w roku 2000. Jego naukowe zainteresowania koncentrują się wokół m.in. katechezy dorosłych, dydaktyki i metodyki katechetycznej,
a także formacji katechetów – zarówno podstawowej, jak i permanentnej28. Wyrazem tego są wydawane od roku 2001 pod redakcją ks. S. Łabendowicza „Zeszyty Formacji Katechetów”.
W roku 1999 – 21 czerwca – uchwałą Rady Wydziału Teologicznego ATK, stopień naukowy doktora nauk teologicznych w zakresie katechetyki uzyskał ks. Stanisław Dziekoński29, na podstawie rozprawy pi
http://teologia.uksw.edu.pl/node/673 [dostęp z dn. 9.11.2013].
Zob. P. S u p i e r z , Łabendowicz Stanisław, w: Słownik katechetyków…, dz. cyt., s. 132.
29
K. M i s i a s z e k , Dorobek naukowy pracowników…, s. 116.
27
28
[11]
107
sanej pod kierunkiem ks. R. Murawskiego. Był to schyłek działalności
ATK, ponieważ kolejny rok akademicki (1999-2000) stał się pierwszym
rokiem funkcjonowania Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego. Ksiądz S. Dziekoński dołączył do Sekcji Katechetycznej już w nowej
rzeczywistości Uczelni, ponieważ w roku 2000. Do roku 2007 zajmował
stanowisko adiunkta w Katedrze Katechetyki Fundamentalnej i Historii
Katechezy. W swych naukowych poszukiwaniach oraz prowadzonych
wykładach ujmował zagadnienia katechetyczne i pedagogiczne, ze szczególnym uwzględnieniem dzieci i rodziny. Obok działalności dydaktycznej i naukowej, podejmował także liczne przedsięwzięcia o charakterze
organizacyjnym, wykazując w tym duże umiejętności. Dnia 23 listopada
2006 roku, na mocy uchwały 44/06, Senat UKSW wyraził zgodę na utworzenie Katedry Psychologicznych i Pedagogicznych Podstaw Katechetyki
w Sekcji Katechetycznej na Wydziale Teologicznym. Ks. S. Dziekoński –
już jako doktor habilitowany (2006) został kierownikiem nowej Katedry
i nadal nim pozostaje (od 2007 r. jako profesor nadzwyczajny).
Przełomowy rok akademicki 1999/2000, w którym uczelnia rozpoczynała działalność jako Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego, był
przełomem również dla sekcji katechetyki. Do tej pory bowiem funkcjonowały osobne katedry – Katedry Historii Katechezy i Katedry Katechetyki Fundamentalnej. Od roku 1999/2000 połączono je w Katedrę
Historii Katechetyki Fundamentalnej i Historii Katechezy. Nową katedrą
kierował ks. R. Murawski, a adiunktami byli ks. K. Misiaszek i ks. Ryszard Czekalski. Ponadto bez zmian istniały Katedry: Dydaktyki Katechezy i Katechetyki Materialnej. Wśród pracowników sekcji katechetyki w UKSW od 1 października 1999 roku nie było ks. W. Kubika, który
odszedł do pracy w Wyższej Szkole Filozoficzno-Pedagogicznej „Ignatianum” w Krakowie. Dwa lata później tą samą drogą podążyli ks. prof.
UKSW dr hab. Z. Marek i ks. dr Andrzej Hajduk30. W roku 2000 przeszedł na emeryturę ks. prof. R. Murawski. Szczęśliwie jednak dla polskiej katechezy i katechetyki, nie zaprzestał działalności naukowo-badawczej, jak również innej aktywności na rzecz wychowania w wierze.
Ku radości pozostałych pracowników Sekcji Katechetycznej i studentów
katechetyki, nadal był i jest obecny również przy rozmaitych spotkaniach
– zarówno naukowych, jak i tych o charakterze mniej oficjalnym, wpi
Zob. Ks. Rektor Roman Bartnicki. Od ATK…, dz. cyt., s. 724.
30
108
[12]
sujących się w tradycję katechetyki ATK, a kontynuowanych w UKSW.
Kierownictwo w sekcji katechetyki przejął wówczas ks. K. Misiaszek.
Studia katechetyczne w ATK i UKSW w znacznym stopniu miały na
celu przygotowanie przyszłych katechetów i nauczycieli religii. W latach
1993-2001 funkcjonowało 3-letnie Kolegium Teologiczno-Katechetyczne. Następnie, czyniąc zadość wymaganiom odnośnie do kwalifikacji
nauczycieli religii w poszczególnych typach szkół określonym w Porozumieniu pomiędzy Konferencją Episkopatu Polski oraz Ministrem
Edukacji Narodowej z dnia 6 września 2000 r. w sprawie kwalifikacji
wymaganych od nauczycieli religii, organizowano przygotowanie katechetyczno-pedagogiczne (zarówno dla studentów dziennych kierunku
teologia, jak i w ramach teologii niestacjonarnej). W roku 2000 powstało
Podyplomowe Studium Katechetyczno-Pedagogiczne, jednak 3 lata później zawieszono jego działalność wobec braku słuchaczy. W kolejnych
latach uruchomienie Studium uzależniane było od liczby zgłoszeń.
Nowością było utworzenie – z inspiracji pracowników Sekcji katechetyki – specjalności nauczycielsko-katechetycznej w ramach kierunku teologia. Dokonało się to na mocy zarządzenia nr 11/2007 Rektora UKSW
z dnia 22 marca 2007 roku. W ramach nowej specjalności, plan zajęć studentów, począwszy już od pierwszego roku, systematycznie był wzbogacany o zajęcia z zakresu psychologii, pedagogiki i katechetyki. W tok
studiów wpisana była realizacja przygotowania katechetyczno-pedagogicznego, obejmującego minimum 270 godzin specjalistycznych wykładów oraz przynajmniej 150 godzin praktyk w szkole i ich omówienie.
Stan personalny katechetyki w UKSW, od odejścia z Uczelni wspomnianych pracowników, przez kilka lat pozostawał niezmienny. Grono
wykładowców sekcji katechetycznej poszerzyło się w roku 2007, gdy stanowisko adiunkta w Katedrze Katechetyki Fundamentalnej i Historii Katechezy objął ks. dr Dariusz Kurzydło. W roku 2003 uzyskał on stopień
doktora na podstawie rozprawy pisanej pod kierunkiem ks. K. Misiaszka.
W obszarze zainteresowań nowego pracownika pozostawały: katecheza
młodzieży, katecheza dorosłych, antropologia katechetyczna, psychologia
antropologiczna, psychoterapia i duchowość chrześcijańska31. Ks. D. Kurzydło równolegle z pracą wykładowcy podejmował studia podyplomowe
Zob. http://teologia.uksw.edu.pl/node/629 [dostęp z dn. 9.11.2013].
31
[13]
109
z psychoterapii i magisterskie z psychologii. Stosownie do posiadanych
kompetencji, od roku 2009 jest adiunktem w najmłodszej Katedrze – Psychologicznych i Pedagogicznych Podstaw Katechetyki.
Kolejnym wykładowcą katechetyki w UKSW stał się przewodniczący Wydziału Nauczania i Wychowania Katolickiego Kurii Diecezjalnej
w Łomży, doktor pedagogiki papieskiego Uniwersytetu Salezjańskiego
w Rzymie – ks. Jarosław Kotowski. Posiadana wiedza i doświadczenie
pracy w Wydziale pozwalały na rozległą tematykę podejmowanych zajęć, prowadzonych z zastosowaniem nowoczesnych technologii. Ksiądz
J. Kotowski przybliżał studentom zagadnienia z obszaru katechetyki
i pedagogiki, katechezy dostosowanej do wieku, a także Słowa Bożego
czy wychowania w katechezie oraz praktyk katechetycznych.
W roku 2009 Sekcja Katechetyki UKSW powitała kolejnego wykładowcę – ks. dra Rafała Bednarczyka32. Stopień doktora nauk teologicznych
w zakresie katechetyki uzyskał on w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim
w roku 2005. Jednocześnie zdobywał doświadczenie jako wizytator nauki
religii diecezji płockiej i pracownik tamtejszego Wydziału Katechetycznego.
Główne zainteresowania ks. R. Bednarczyka skupiały się wokół zagadnień
przynależących do katechetyki materialnej. Od roku 2012 tematy te podejmuje w ramach zajęć jako adiunkt w Katedrze Katechetyki Materialnej.
W roku 2012 nowego pracownika pozyskała również Katedra Katechetyki Fundamentalnej i Historii Katechezy. Stanowisko adiunkta w tej
Katedrze przyznano p. dr Anecie Rayzacher-Majewskiej33, która w roku
2011 uzyskała stopień naukowy doktora w zakresie katechetyki, na podstawie rozprawy przygotowanej pod kierunkiem ks. K. Misiaszka. Do
podstawowych obszarów badań p. dr A. Rayzacher-Majewskiej należą
– poza katechetyką fundamentalną i historią katechezy – korelacja nauki
religii z edukacją szkolną oraz literatura w piękna katechezie. Ponadto
zajmuje się katechezą dzieci, dydaktyką i metodyką katechetyczną, wykorzystując w tym osobiste doświadczenie wynikające z pracy na stanowisku nauczyciela religii w przedszkolach i szkole.
Katechetyka w ATK i UKSW na każdym etapie swej działalności
charakteryzowała się – i nadal charakteryzuje – wysoko wykwalifikowaną kadrą naukową i naukowo-dydaktyczną. Pracownicy podejmują
32
33
110
[14]
licznie inicjatywy na rzecz własnego rozwoju oraz poszukiwania naukowe, co wpływa na poziom wiedzy przekazywanej studentom. Niemal od początków swego istnienia, katedra katechetyki, a w ślad za nią
– sekcja katechetyki – stała się kuźnią katechetycznych talentów. Stąd
wywodzili się późniejsi wykładowcy katechetyki w innych ośrodkach
naukowych w Polsce, a także pracownicy diecezjalnych wydziałów katechetycznych. W gronie osób związanych z tą specjalizacją nie brakło
wybitnych katechetyków znanych nie tylko w całej Polsce, ale także
poza jej granicami. Zarówno pracownicy, jak i absolwenci zaznaczali
swą obecność w krajowych i zagranicznych ośrodkach katechetycznych
oraz instytucjach działających na rzecz katechezy.
2. Udział pracowników katechetyki
ATK i UKSW w zagranicznych i krajowych
ośrodkach katechetycznych i instytucjach
działających na rzecz katechezy
Katechetyka w ATK i UKSW od swych początków była ważnym środowiskiem podejmującym kluczowe zagadnienia dotyczące katechezy.
Ze szczególną troską odnoszono się do katechezy w Polsce, jednak uwagę
kierowano także na katechetyczne poszukiwania naukowe poza granicami kraju. Pilnie śledzono przemiany zachodzące w ruchu katechetycznym
w Europie, zgłębiano nowe teorie i próbowano przekładać je na grunt rodzimej refleksji. Akademia miała swych przedstawicieli m.in. w Międzynarodowym Instytucie Katechetyczno-Pastoralnego „Lumen Vitae”, Katechetycznej Ekipie Europejskiej, Związku Katechetów Niemieckich czy
aktualnie w EUFRES – Forum for Religious Education in Schools (ks.
Kazimierz Misiaszek, ks. Ryszard Czekalski, ks. Stanisław Dziekoński,
ks. Piotr Tomasik). Do dziś pracownicy katechetyki w UKSW pozostają
zorientowani w tematyce katechetycznej podejmowanej poza granicami
kraju oraz bywają w zagranicznych ośrodkach na sympozjach i konferencjach, prezentując tam stan katechezy i osiągnięcia katechetyki w Polsce.
Aktywność naukowa przedstawicieli katechetyki w ATK i UKSW
jest jeszcze bardziej widoczna w odniesieniu do polskich ośrodków badawczych i instytucji. Podobnie jak przed laty, tak i obecnie katechetycy z UKSW są zaangażowani m.in. w prace Sekcji Wykładowców Kate-
[15]
111
chetyki, której przez długi czas przewodniczyły osoby związane z tutejszą
uczelni – ks. J. Charytański (1978-1992), następnie ks. R. Murawski (1992-2010) oraz ks. Z. Marek (2010-). W roku 2012 Sekcję przekształcono
w Stowarzyszenie Katechetyków Polskich, a reprezentantów UKSW nie
zabrakło w strukturach SKP, co można odczytać jako potwierdzenie dla ich
kompetencji i szacunek dla zorientowania w sprawach katechezy w Polsce34. Przez wiele lat to właśnie ATK gromadziła specjalistów z zakresu katechetyki i pedagogiki na dorocznych sympozjach wykładowców, podejmując bieżące zagadnienia domagające się pogłębionej refleksji naukowej.
Od wielu lat katechetycy tutejszego ośrodka wspierają także działalność
Komisji Episkopatu ds. Katechizacji, następnie Komisji Wychowania Katolickiego Konferencji Episkopatu Polski. W ramach tych prac zajmują się
m.in. programowaniem katechezy w Polsce, a także opracowywaniem dokumentów katechetycznych. To właśnie ks. prof. R. Murawski „na prośbę
Komisji Wychowania Katolickiego Konferencji Episkopatu Polski przygotował wspólnie z ks. K. Misiaszkiem i ks. P. Tomasikiem Dyrektorium
Katechetyczne Kościoła Katolickiego w Polsce, które Konferencja Episkopatu Polski w ostatecznej wersji zatwierdziła 20 czerwca 2001r.”35. Pracownicy katechetyki ATK i UKSW odegrali kluczową rolę w tworzeniu
programów katechizacji i nauki religii – zarówno w roku 1971, jak i 2001
oraz 2010. Zajmowali się również redagowaniem podręczników konkretyzujących wskazania programowe, angażując do tego zarówno studentów,
jak i katechetów. Doświadczenia zdobywane na tym polu niewątpliwie
przyczyniły się do tego, iż Uczelnia jest licznie reprezentowana w gronie
rzeczoznawców ds. oceny programów nauczania religii i podręczników
katechetycznych36. Dzięki zaangażowaniu pracowników katechetyki ATK
i UKSW, zostały przetłumaczone i opracowane liczne pozycje kluczowe
dla katechezy – zarówno oficjalne teksty Kościoła, jak i inne publikacje.
34 W skład Komisji Rewizyjnej wszedł ks. D. Kurzydło, a Ks. R. Murawski wraz z ks.
R. Czekalskim zostali członkami kapituły nagradzającej wybitne publikacje katechetyczne. Ponadto ks. R. Murawski, jako wieloletni Przewodniczący Sekcji Wykładowców
Katechetyki, został Honorowym Przewodniczącym Stowarzyszenia.
35 K. M i s i a s z e k , Murawski Roman Antoni, w: Słownik katechetyków…, dz. cyt., s. 169.
36 Zob. http://www.katecheza.episkopat.pl/index.php/menu/biuro-programowaniakatechezy/10-biuro-programowania-katechezy/17-zespol-konsultantow-i-rzeczoznawcy-ds-oceny-programow-nauczania-religii-i-podrecznikow-katechetycznych
[dostęp
z dn. 9.11.2013r.].
112
[16]
W niezwykle bogatym dorobku warto zwrócić uwagę na te pozycje, które
w sposób szczególny wiążą się z katechetyką w ATK i UKSW.
3. Działalność wydawnicza katechetyki
ATK i UKSW
Mówiąc o katechetyce ATK i UKSW, nie można pominąć znaczącego wymiaru jej aktywności na rzecz polskiej katechezy i refleksji nad
nią, jakim była działalność wydawnicza. Szczególnie sprzyjającym czasem był okres pełnienia funkcji dyrektora Wydawnictwa ATK przez ks.
Henryka Bogackiego. Od 1963 roku Wydział Teologiczny ATK wydawał
półrocznik „Studia Theologica Varsaviensia”. Ksiądz J. Charytański zajmował się pozyskiwaniem do niego artykułów z dziedziny teologii pastoralnej i katechetyki. Prowadził również dział „Sprawozdania”, w którym
umieszczał omówienie wiodących czasopism katechetycznych na Zachodzie. Na łamach półrocznika z czasem zaczęły pojawiać się sprawozdania
z sympozjów studentów katechetyki ATK – UKSW oraz KUL – UKSW.
Istotną przestrzenią dla katechetyki ATK i dzielenia się refleksją katechetyczną był kwartalnik „Collectanea Theologica”. Ponieważ zamysłem
redaktora, ks. H. Bogackiego, było udostępnienie miejsca na publikacje
poszczególnych specjalizacji działających w ATK, również katechetyka wyrażała się na łamach czasopisma. Ksiądz H. Bogacki zachęcił ks.
J. Charytańskiego do redagowania „Biuletynu Katechetycznego” w „Collectanea Theologica”, dzięki czemu treści katechetyczne i informacje
o aktualnych wydarzeniach istotnych z katechetycznego punktu widzenia
docierały do czytelników regularnie. Redakcją „Biuletynu Katechetycznego” zajmowali się wpierw ks. J. Charytański (1969-1976), ks. J. Tarnowski (1969-1975) oraz ks. W. Kubik (1969-2002). Od roku 2003 osobą
odpowiedzialną za gromadzenie i redagowanie materiałów przedstawianych w „Biuletynie” był ks. P. Tomasik. Obecnie redaktorem „Biuletynu”
jest ks. dr R. Bednarczyk, któremu powierzono tę funkcję w roku 2012.
Mówiąc o działalności wydawniczej podejmowanej przez katechetykę ATK, nie sposób pominąć przedsięwzięcia, które przez wiele lat
kształtowało katechetów i katechezę w jej praktycznym wymiarze. Było
nim wydanie czterech tomów podręcznika metodycznego dla katechety
Bóg z nami, zaś w późniejszych latach – serii Podręczników metodycz-
[17]
113
nych do katechizmu religii katolickiej. Również z pracownikiem sekcji
katechetycznej ATK należy wiązać dwa tomy podręcznika dla katechizacji dzieci najmłodszych Jezus Chrystus z nami. Choć poszczególne katechezy opracowywali autorzy związani ze środowiskiem krakowskim,
to inicjatywa pochodziła od ks. W. Kubika i to on był redaktorem materiałów. W przypadku podręczników metodycznych do szkoły podstawowej, związek autorów z ATK był bardziej bezpośredni. Jak stwierdzono
w Przedmowie do pierwszego tomu podręcznika Bóg z nami, „nie jest
dziełem przypadku, że podręcznik dla katechetów wychodzi w serii teologii praktycznej, wydawanej przez „Collectanea Theologica”, a trudu
związanego z przygotowaniem do druku podjęli się pracownicy Akademii Teologii Katolickiej. Dwu członków zespołu jest zaangażowanych
jako pracownicy naukowi ATK. Większość członków odbywa na niej
swe studia katechetyczne. Dzięki temu związkowi z uczelnią pogłębiliśmy naszą wiedzę teologiczną i katechetyczną. Wiele zagadnień mogliśmy dyskutować, opracowywać i eksperymentować w szerszym gronie
na seminariach i ćwiczeniach”37. Choć założenia programowe zawarte
w tychże podręcznikach zdezaktualizowały się w 2001 roku w momencie wprowadzenia nowego programu nauczania religii, to pozycje te ze
względu na bogactwo treści – artykuły związane z wybranymi problemami katechizacji na danym etapie oraz wprowadzenia do poszczególnych grup tematycznych i jednostek – stanowią cenny materiał dla osób
zajmujących się katechezą tak w teorii, jak i w praktyce.
Zarówno pracownicy jak i studenci katechetyki w ATK w ramach
swych badań podejmowali różnorodne tematy i poddawali wieloaspektowej analizie wybrane zagadnienia katechetyczne. Celem udostępnienia szerszemu gronu tej refleksji, ks. J. Charytański zaczął publikować
w roku 1979 w Wydawnictwie ATK nową serię „Studia Katechetyczne”38. Miała ona służyć upowszechnianiu osiągnięć naukowych osób
związanych z ATK. Wyniki swych badań zamieszczali tam pracownicy, ale także magistranci i doktoranci, publikując fragmenty swych
prac. W miarę możliwości starano się utrzymywać jednotematyczność
poszczególnych tomów39, co jednak nie zawsze udawało się w prakty
Przedmowa, w: C h a r y t a ń s k i (red. J.), Bóg z nami, t. 1, Warszawa 1971, s. 7.
Zob. J. C h a r y t a ń s k i , Zmagania o kształt…, dz. cyt., s. 123.
39
Zob. Tenże, Wprowadzenie, „Studia Katechetyczne” 1979, t. 1, s. 9.
37
38
114
[18]
ce. Do roku 1987 ukazało się 6 tomów „Studiów Katechetycznych”, po
czym zaprzestano ich wydawania. Po pływie 30 lat postanowiono powrócić do tej cennej inicjatywy, zmieniając nieco formułę pisma. Komitet Redakcyjny „Studiów Katechetycznych” wydawanych w UKSW
zdecydował, by stały się one „rocznikiem, na łamach którego pracownicy i doktoranci katechetyki mogliby podzielić się swoimi dokonaniami. Nie tylko zresztą pracownicy UKSW, ale również uznane autorytety
katechetyczne z innych ośrodków”40. Zamierzano także wydawać corocznie numer tematyczny, co miało służyć pogłębianiu systematycznej
wiedzy z różnych działów katechetyki, reprezentowanych przez cztery
katedry Sekcji Katechetyki na Wydziale Teologicznym UKSW.
Inną inicjatywą wydawniczą, która do dziś stanowi cenną pomoc dla
studentów i pojawia się w literaturze zalecanej na wykładach z katechetyki, jest seria „Biblioteka Katechety”, wydawana w ATK pod redakcją ks. W. Kubika. Pierwsze dwa tomy dotyczyły katechezy po Soborze
Watykańskim II. Poza treścią wybranych dokumentów katechetycznych
z tego czasu, zawierały komentarze do tychże dokumentów i artykuły
przedstawiające teoretyczne założenia katechezy posoborowej. Z kolei
trzy kolejne tomy „Biblioteki Katechety” dotyczyły katechezy specjalnej
– jej teoretycznych podstaw (tom III), katechezy przedkomunijnej osób
głębiej upośledzonych umysłowo (tom IV) oraz katechezy pokomunijnej
tychże osób (tom V). W każdym z wspomnianych trzech tomów kluczową rolę odegrał p. K. Lausch, prezentując „nie tylko wiedzę opartą na literaturze, lecz także zdobytą w toku osobistego doświadczenia”41.
Istotnym źródłem treści katechetycznych są również „Zeszyty Formacji Katechetów”, ukazujące się od roku 2001 pod redakcją ks. S. Łabendowicza. To recenzowane pismo naukowe jest wydawane przez Instytut Teologiczny UKSW w Radomiu i Wydział Katechetyczny Kurii
Diecezji Radomskiej. Zasadniczym celem periodyku jest permanentne dokształcanie i doskonalenie katechetów. Zamieszczane są artykuły
z zakresu: formacji ludzkiej i chrześcijańskiej, doktrynalno-teologicz-
40 P. To m a s i k , Wprowadzenie, „Studia Katechetyczne” 2010, t. 7, s. 15.Komitet
Redakcyjny odnowionych „Studiów Katechetycznych” tworzą: ks. R. Czekalski, ks.
S. Dziekoński, ks. D. Kurzydło, ks. K. Misiaszek, ks. R. Murawski oraz ks. P. Tomasik.
41 W. K u b i k , Przedmowa do III tomu…, dz. cyt., s. 8.
[19]
115
nej, psychologiczno-pedagogicznej, dydaktyczno-metodycznej oraz
konspekty katechez i scenariusze inscenizacji42.
Wskazując na działalność wydawniczą podejmowaną przez Sekcję
Katechetyki ATK i UKSW, nie można pominąć Bibliografii katechetycznej. Pierwsze dwa tomy zawierające łącznie wykaz publikacji katechetycznych z lat 1945-200043, stały się lekturą obowiązkową dla wszystkich podejmujących jakiekolwiek analizy i badania naukowe. Czytelnicy
sięgając po nie mogli zapoznać się z aktualnym stanem refleksji na dany
temat oraz zgromadzić literaturę przedmiotu dla przygotowywanych
prac i rozpraw naukowych. Z upływem lat coraz bardziej wyraźne stawało się więc oczekiwanie na kolejny tomu Bibliografii… . Naprzeciw tym
oczekiwaniom wyszedł ks. R. Czekalski, mający swój udział w powstaniu dwóch pierwszych tomów. W roku 2012 pojawiła się trzecia część
Bibliografii katechetycznej, przedstawiająca katechetyczny dorobek naukowy różnych autorów z lat 2001-2010. Mimo iż ostatni tom obejmował najkrótszy przedział czasowy, to ilość publikacji z uwzględnionego
dziesięciolecia wynosiła około 6500 i przekraczała łączną liczbę pozycji
wydanych drukiem w latach 1945-2000. Jak zauważył redaktor dzieła,
w wyraźny sposób wzmógł się więc „wysiłek pisarski wielu katechetyków i katechetów, którzy w publikacjach zwartych lub artykułach, podejmują wiele zagadnień naukowych lub popularnonaukowych”44.
Nie ulega wątpliwości, iż znaczna ilość spośród blisko 1400 pozycji
zawartych we wszystkich trzech tomach Bibliografii katechetycznej, stanowi dorobek pracowników katechetyki ATK i UKSW oraz innych osób
związanych z tą uczelnią. Ta bogata twórczość jest nieocenionym materiałem źródłowym dla dalszych poszukiwań i refleksji naukowej. Ma również swe szerokie zastosowanie w przygotowaniu pracowników w obszarze posługi katechetycznej, stosownie do rodzaju podejmowanej przez
nich aktywności. Poprzez liczne publikacje, specjalność katechetyczna
pozostawia trwały ślad swej działalności, a jednocześnie przyczynia się
42 http://www.katecheza.radom.pl/o-nas.html [dostęp z dn. 15.11.2013r.]
43 Powstanie dwóch pierwszych tomów szerzej będzie omówione w części ukazującej
aktywność Koła Naukowego Katechetyków UKSW.
44 R. C z e k a l s k i , Wprowadzenie, w: Tenże (red.), Bibliografia katechetyczna
2001-2010, Warszawa 2012, s. 8.
116
[20]
do rozbudzania naukowych ambicji i rozwijania talentów kolejnych roczników i pokoleń, podejmujących w UKSW studia z zakresu katechetyki.
4. Koło Naukowe Katechetyków
Akademia Teologii Katolickiej nie tylko umożliwiała studentom udział
w zajmujących wykładach, ale także sprzyjała rozwianiu przez nich
umiejętności prowadzenia własnych poszukiwań naukowych i wykazywania posiadanych zdolności badawczych. Działo się to m.in. w ramach
studenckich kół naukowych, które przeżywały swój rozkwit w okresie
rektoratu ks. J. Iwanickiego. Koło Naukowe Katechetów (tak pierwotnie
brzmiała nazwa) zostało powołane do życia dnia 29 października 1968
roku. Należało ono do pierwszych kół naukowych w ATK45. Opiekunem
naukowym Koła od początków jego powstania był ks. J. Charytański,
zaś prezesa wybierano spośród studentów. „Wybierany zarząd planował
tematykę i przebieg zebrań, a studenci w formie swobodniejszej niż na
seminariach przygotowywali się do zabierania głosu w sprawach katechetyki i katechezy46”. Koło naukowe Katechetów organizowało sympozja i konferencje, zarówno w ATK, jak i poza nią. Członkowie Koła
współredagowali „Biuletyn Katechetyczny” w kwartalniku „Collectanea
Theologica” (od roku 1969), przekazując informacje o najważniejszych
wydarzeniach z zakresu katechetyki i pedagogiki. Przekazywaniu bieżących wiadomości służyła również ścienna gablotka w jednym z korytarzy ATK. Praca członków Koła miała na celu analizę sytuacji katechezy
w Polsce i recepcję teorii katechetycznych wraz z jej przełożeniem na
katechetyczną praktykę Kościoła. Kiedy więc w roku 1971 wprowadzono Ramowy program katechizacji, członkowie Koła podjęli przebadanie
terenu katechetycznego w aspekcie wykrycia stosunku działających tam
katechetów do ówcześnie obowiązujących założeń programowych katechezy47. Początkowo Koło organizowało w każdym semestrze 3 zebrania, na które zapraszano także prelegentów, także spoza uczelni. Dzięki
kontaktom profesorów katechetyki ATK, wśród zaproszonych gości byli
45 Zob. H.Cz. P o d o l s k i , Studenckie koła naukowe i inne formy zespołowej
działalności młodzieży ATK, w: H. E. Wy c z a w s k i (red.), XX lat Akademii…, dz.cyt.,
s. 390; J. M a n d z i u k , Dzieje Akademii…, dz. cyt., s. 25.
46 J. C h a r y t a ń s k i , Zmagania o kształt…, dz. cyt., s. 121.
47 Zob. H. Cz. P o d o l s k i, Studenckie koła…, dz. cyt., s. 390-391.
[21]
117
także wybitni katechetycy z zagranicznych ośrodków naukowych. Koło
Naukowe Katechetów w ramach swej działalności organizowało także
wycieczki naukowe – zarówno krajowe, jak i zagraniczne. Zaszczytną
funkcję opiekuna naukowego Koła – poza ks. J. Charytańskim – pełnili następujący wykładowcy: ks. R. Murawski, ks. K. Misiaszek, ks.
S. Dziekoński, p. E. Dziwosz, ks. P. Tomasik, ponownie p. E. Dziwosz.
Od 1 października 2012 r. opiekunem jest p. A. Rayzacher-Majewska.
Obecnie Koło Naukowe Katechetyków organizuje swe spotkania raz w
miesiącu. Tak jak określono to w statucie, działalność KNK koncentruje
się na rozbudzaniu zainteresowań pracą naukową i badawczą, twórczą,
samokształceniową i popularyzatorską w środowisku studenckim UKSW
oraz współpracy z placówkami oświatowymi, badawczymi oraz użyteczności publicznej. Podtrzymywana jest tradycja przekazywania ważnych
informacji za pośrednictwem gablotki. Stosownie zaś do współczesnych
możliwości technicznych, inną forma przekazu wiadomości i popularyzacji Koła jest strona KNK na profilu społecznościowym Facebook, założona w październiku 2012 roku48. Aktualnie prezesem Koła jest
doktorantka III roku katechetyki, p. mgr lic. Ewelina Adamowicz, zaś sekretarzem studentka IV roku specjalności nauczycielsko-katechetycznej
– p. Anita Tyszkiewicz. Sekretarz pełni jednocześnie funkcję kronikarza,
bowiem w roku 2012 postanowiono dokumentować działalność KNK
w tradycyjnej formie i założono kronikę Koła. Korzystając z możliwości
określonej w statucie KNK, w styczniu 2013roku przyznano ks. R. Murawskiemu tytuł Honorowego Członka Koła. W ten sposób dano wyraz
wielkiej wdzięczności za wieloletnią pracę na rzecz Koła i bogaty dorobek naukowy, z którego studenci czerpią do dziś.
Spośród różnorodnej aktywności Koła Naukowego Katechetów ATK,
a następnie Koła Naukowego Katechetyków UKSW, na szczególną
uwagę zasługują dwa przedsięwzięcia – współtworzenie Bibliografii katechetycznej oraz cykl sympozjów studentów katechetyki KUL – ATK,
a od 1999 r. – KUL – UKSW. Bibliografia katechetyczna jest doniosłym
dziełem, które ks. R. Murawski przez długie lata tworzył wraz ze studentami z Koła49. Pierwszy tom Bibliografii… ukazał się w roku 1999
48 https://www.facebook.com/KoloNaukoweKatechetykowUksw [dostęp z dn. 9.11.2013].
49 Już w Sprawozdaniu z działalności Koła Naukowego Katechetów na ATK za rok
akademicki 1979/80 w punkcie 3 jest informacja o podsumowaniu przebiegu pracy
118
[22]
i zawierał publikacje katechetyczne z lat 1945-1995. Sam pomysłodawca i redaktor następująco wypowiadał się nt. przygotowania publikacji:
„Niniejsza bibliografia jest przede wszystkim twórczym i zbiorowym
dziełem studentów katechetyki Akademii Teologii Katolickiej, którzy
pod moim kierunkiem w ramach seminarium z katechetyki i prac Naukowego Koła Katechetyki podjęli się zebrania wszystkich pozycji, które ukazały się drukiem po wojnie, od 1945 do 1995 roku (…) chciałbym
wyrazić im szczere podziękowanie za podjęty trud w szukaniu i zbieraniu publikacji katechetycznych, co niejednokrotnie wiązało się też
z pewnymi wydatkami (dojazdy), nade wszystko zaś z poświęceniem
na tę pracę swego drogocennego czasu. Nie sposób ich tu wszystkich
imiennie wymienić, bo podejmowało tę prace kilka roczników studentów”50. W podobny sposób opracowana została katechetyczna twórczość
z lat 1996-2000, zawarta w drugim tomie Bibliografii katechetycznej.
Inną inicjatywą, która na stałe wpisała się w harmonogram działań
Koła Naukowego Katechetów ATK, były doroczne sympozja studentów katechetyki KUL i ATK (po roku 1999 – KUL – UKSW). Pomysł
spotkań umożliwiających zapoznawanie się przyszłych naukowców
i działaczy katechetycznych z dwóch ośrodków akademickich, w trosce
o ich przyszłe zgodne współdziałanie, był przedyskutowany przez ks.
J. Charytańskiego i ks. F. Blachnickiego już na początku lat 60. ubiegłego wieku. Podczas pierwszego z tych spotkań (1961) w czasie dyskusji
pojawia się propozycja, aby wspólne zjazdy były projektowane przez
przedstawicieli Kół Naukowych katechetyki obu uczelni, a prelegenci
wywodzili się spośród studentów. Ksiądz J. Charytański przedstawiał
następująco zasadę przyświecającą tym spotkaniom: „Zostawialiśmy
studentom całkowitą wolność w określaniu tematu spotkania, wytypowaniu prelegentów, a także w organizowaniu spotkania towarzyskiego,
umożliwiającego zawieranie znajomości czy nawet przyjaźni. Pisanie
sprawozdania z tych spotkań do Biuletynu Katechetycznego było także
zadaniem studentów”51. Spotkania ustały po wyjeździe ks. Franciszka
członków KNK nad zbieraniem bibliografii katechetycznej [mps. w posiadaniu autorki].
50 R. M u r a w s k i , Wstęp, w: Bibliografia katechetyczna 1945-1999, dz. cyt.,
Warszawa 1999, s. 9-10.
51 P. To m a s i k, Ksiądz Roman Murawski – Katechetyka- Katecheza. Wywiad z ks.
Janem Charytańskim SJ, w: Tenże (red.), Abyśmy podtrzymywali nadzieję, Warszawa
[23]
119
Blachnickiego. Powrócono do nich po kilku latach i od roku 1977 odbywały się regularnie (z przerwą w roku 1982 z racji niesprzyjającej
atmosfery po wprowadzeniu stanu wojennego)52. Sympozja z założenia
odbywały się w jednym roku w Warszawie, a w drugim – w Lublinie.
Organizacja należała do studentów katechetyki, szczególnie członków
Koła, jednak w przypadku obu uczelni mogli oni liczyć na wsparcie
ze strony opiekuna naukowego. W roku akademickim 2013/2014 odbędzie się jubileuszowe – 40 sympozjum studentów katechetyki KUL –
UKSW, a jego gospodarzem będzie katechetyka UKSW.
Jak niegdyś ks. kard. K. Nycz określił katechezę „zieloną gałęzią na
drzewie Kościoła”53, tak termin ten z powodzeniem można zastosować na
określenie znaczenia katechetyki w Akademii Teologii Katolickiej i Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. Wybitne osobowości, jakie pojawiały się na jej gruncie, kształtowały nie tylko sekcję
katechetyki, ale także cały Wydział Teologiczny, a wreszcie – oblicze Uniwersytetu. Na przestrzeni minionych lat, katechetycy współtworzyli struktury UKSW – począwszy od ks. R. Murawskiego, który był prodziekanem
(od 1992), a następnie dziekanem Wydziału Teologicznego. W skład Kolegium Dziekańskiego Wydziału Teologicznego weszli również: ks. K. Misiaszek jako prodziekan (1999-2002); ks. R. Czekalski jako prodziekan (od
roku 2010, ponownie wybrany na kadencję 2012-2016); ks. P. Tomasik
jako prodziekan (2008-2012) oraz dziekan (2012-), a także ks. S. Dziekoński (prodziekan w latach 2005-2008; dziekan w latach 2008-2012), obecny
rektor Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego. Za swą działalność
naukową, naukowo-dydaktyczną oraz pozadydaktyczną pracownicy sekcji
katechetycznej byli wielokrotnie nagradzani i honorowani. Wielkie osiągnięcia i zaszczytne funkcje nie naruszyły wzorcowych relacji ze studentami, jakie były charakterystyczne dla tej specjalizacji. Zarówno wykłady i ćwiczenia, jak i spotkania Koła Naukowego Katechetyków oraz inne
spotkania o charakterze okolicznościowym i towarzyskim, odbywały się
2005, s. 12.
52 Zob. J. C h a r y t a ń s k i , Zmagania o kształt…, dz. cyt., s. 130; A. P i w o w a r ,
Wkład księdza profesora Stanisława Kulpaczyńskiego w rozwój katechetyki, Lublin
2013, s. 211.
53 Zob. K. N y c z , Zielona gałąź na drzewie Kościoła. Najważniejsze zadania i niektóre problemy katechezy dzisiaj, „Więź”8 (1996), s. 13-21.
120
[24]
w atmosferze wielkiej życzliwości i serdeczności. Nowi studenci bardzo
szybko ulegali tej atmosferze i podejmowali tradycje, takie jak m.in. spotkania opłatkowe czy Msze święte organizowane w intencji solenizantów.
Nadawali również rodzinnego wręcz ciepła zajęciom dydaktycznym, zaopatrując prowadzących i uczestników w kawę i herbatę. Na płaszczyźnie
naukowej, wzajemne odniesienia pracowników i studentów najlepiej obrazuje relacja „mistrz – uczeń”, przynosząca owoc obfity w postaci kolejnych prac magisterskich i rozpraw doktorskich. Te piękne i bogate tradycje sekcji katechetyki niewątpliwie będą kontynuowane w poszczególnych
katedrach, od funkcjonujących od roku 2013 w ramach Instytutu Teologii
Praktycznej na Wydziale Teologicznym UKSW.
Catechetics in ATK and UKSW
Summary
The article is showing chosen concerning issues of catechetics in UKSW in the historical perspective. In the first part it is portraying academic teachers of the catechetical
speciality. It is describing the ones which did catechetics in former years, as well as of
today’s employees taking scientific reflection over the catechesis. Hereinafter the article
is presenting the activity of academic teachersof catechetics in ATK and UKSW at foreign and national catechetical centres and institutions acting for the catechesis. A publishing activity is another introduced issue of catechetics, portraying the wealth of the
thought and extensive interests of employees of the catechetical specialization in ATK
and UKSW. In the next point was presented activity of scientific group of students of
the catechetics. During his cyclical meetings pupils can develop scientifically under direction of academic teachers. Meetings also are helping with the forming of exceptional
character of human relationships on the field of the catechetical specialization.
UKSW
1/2013
JAROSŁAW RÓŻAŃSKI OMI
MISJOLOGIA RELIGIOZNASTWO I TEOLOGIA
EKUMENICZNA NA ATK/UKSW W WARSZAWIE
Ujęcie w ramy administracyjne i ramy specjalizacji refleksji religioznawczej, misjologicznej i ekumenicznej w Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie ma swoją dość długą i złożona historię. Funkcjonujące przed 1 marca 2013 r. sekcje misjologii, religiologii i teologii
ekumenicznej powstawały i zmieniały się wraz ze zmianami strukturalnymi najpierw w Akademii Teologii Katolickiej, a następnie w Uniwersytecie Kardynała Stefana Wyszyńskiego.
1. Początki refleksji religioznawczej,
misjologicznej i ekumenicznej
w ATK w Warszawie
Początki refleksji religioznawczej i ekumenicznej w ATK w Warszawie związane są z osobą ks. prof. Wincentego Kwiatkowskiego, pełniącego w latach 1954-1956 urząd dziekana Wydziału Teologicznego. Na
jego wniosek Ministerstwo Szkolnictwa Wyższego utworzyło 1 stycznia
1956 r. na Wydziale Teologicznym ATK zespołową Katedrę Apologetyki, powołując go na jej kierownika. Ks. prof. Wincenty Kwiatkowski uważany jest za twórcę tzw. warszawskiej szkoły apologetycznej.
Jego apologetyka miała charakter religioznawczy, „jakby uzupełniającym o aspekt aksjologiczny deskryptywne badania humanistycznych
nauk o religii. Wykorzystał on ówczesne, najnowsze osiągnięcia historii, etnologii, psychologii i fenomenologii religii oraz nauk biblijnych,
by w ten oryginalny sposób uzasadniać wiarygodność chrześcijaństwa.
122
[2]
Upatrywał w tym możliwość dialogu z kulturą ateistyczną – propagowaną wówczas w Polsce – na płaszczyźnie humanistycznej aksjologii,
ukazując wartość propozycji religijnych dla rozwoju osoby ludzkiej. Ks.
prof. Wincenty Kwiatkowski zwrócił uwagę na bardzo szybki rozwój
nauk religioznawczych na tle nauk teologicznych. Chciał, aby teologia
była oparta na mocnych rozumowych podstawach, zbudowanych poza
jej granicami. Miał temu posłużyć nagromadzony przez nauki religioznawcze ogromny materiał empiryczny opisujący zjawisko religii. Materiał ten – zdaniem apologetyka z Warszawy – w zasadzie był tylko
opisany i usystematyzowany, natomiast zabrakło dostatecznej jego oceny pod kątem weryfikacji tej rzeczywistości duchowej, którą w różny
sposób poszczególne religie relacjonują”1.
W ramach tej katedry myśl religioznawczą rozwijał ks. Jerzy Nosowski2, zatrudniony od 1955 r. jako asystent, od 1959 r. jako starszy asystent, a w latach 1962-1970 jako adiunkt. Zajmował się on islamem,
a zwłaszcza zagadnieniem uwierzytelnienia Mahometa w świetle Koranu, wykraczając tym samym poza wyznaniowy charakter apologetyki.
Wkład naukowy w rozwój badań nad zagadnieniem islamu i kontaktów chrześcijańsko-muzułmańskich na Akademii Teologii Katolickiej
w Warszawie miał również ks. doc. Jerzy Nosowski. Ks. Jerzy Nosowski jest autorem wielu artykułów i książek podejmujących problematykę islamu3. Wśród publikacji jego autorstwa znajdują się ważne prace monograficzne, posiadające fundamentalne znaczenie dla poznania
islamu w Polsce: Polska literatura polemiczno–antyislamistyczna XVI,
XVII i XVIII wieku (Warszawa 1974), Teologia Koranu: wykład systematyczny (Warszawa 1970) oraz Przepisy prawne Koranu: wykład sys 1 A. S z c z e p a n i k , Warszawska religioznawcza szkoła apologetyczna, „Warszawskie Studia Teologiczne” (2010) nr 2, s. 32.
2 Urodzony 13.08.1921 r., wyświęcony w 1950 r. Rozprawę doktorską z arabistyki
pt. Grundzüge der muslimischen sozialen Sittlichkeit nach den Aussagen und Berichten des sufischen Lehrmeister dargestellt im Sendschreiben Al–Qušayrīs” napisał pod
kierunkiem prof. Arno Ambrosa w Austrii. Habilitował się na ATK w 1965 r. Zmarł
26.06.1999 r. Por. M. D z i e k a n , Ks. doc. dr hab. Jerzy Nosowski (1921–1999), „Przegląd Orientalistyczny” (1999) nr 3 – 4, s. 339 – 340.
3 Bibliografia prac z okresu pracy na ATK w: R. P a c i o r k o w s k i , Kierunek apologetyki, w: H. Wy c z a w s k i (red.), XX lat Akademii Teologii Katolickiej. Księga pamiątkowa (1954-1974), Warszawa 1976, s. 39-40.
[3]
MISJOLOGIA I DIALOG EKUMENICZNY
123
tematyczny (Warszawa 1971). Przetłumaczył także na język polski jedenastowieczny traktat Al-Kuszajriego4.
Przy Katedrze Apologetyki powstał Zakład Religioznawstwa, przy
czym apologetykę zwano wówczas „kierunkiem studiów”, a religioznawstwo „specjalizacją” w ramach tegoż kierunku. W ramach tej
specjalizacji prowadzono m.in. ćwiczenia z religioznawstwa, wykłady z wstępu do religioznawstwa, etnologii religii, fenomenologii religii czy etnologii religii. W wyniki reorganizacji w roku akademickim
1982/1983 „kierunek apologetyki” otrzymał dwie katedry: Katedrę
Apologetyki i Katedrę Religioznawstwa, której kierownikiem został ks.
prof. dr hab. Józef Myśków.
W październiku 1966 r. na Wydziale Teologicznym ATK wprowadzono wykład oraz seminarium z socjologii religii. W 1968 r. zaczęła funkcjonować „specjalizacja socjologii religii” w ramach „kierunku” teologii praktycznej. Zajęcia prowadził początkowo tylko dr hab. Andrzej
Święcicki. Z czasem zatrudniono kolejne osoby i poszerzono zajęcia
o główne przedmioty z systemu nauk socjologicznych5.
Pisząc o rozkwicie Akademii Teologii Katolickiej ks. Hieronim E. Wyczawski zaznaczył, iż trwałym osiągnięciem rektoratu ks. Józefa Iwanickiego była rozbudowa specjalizacji na poszczególnych wydziałach
Akademii Teologii Katolickiej. Na Wydziale Teologicznym utworzono
osiem tzw. „kierunków studiów”, wśród których znalazł się „kierunek”
teologii praktycznej6. W ramach tego kierunku utworzono sześć „specjalizacji”, wśród których znalazła się specjalizacja misjologii. Za symboliczną datę powstania misjologii uważa na ATK w Warszawie uważa
się dzień 23 kwietnia 1969 r., kiedy to w rocznicę męczeńskiej śmierci
wielkiego misjonarza, św. Wojciecha, ks. Feliks Zapłata SVD rozpoczął
wykłady zlecone z teologii przekazu misyjnego dla studentów z katechetyki. Nowa specjalizacja w ramach „kierunku” teologii praktycznej
4 Ar-Risala al-Qušayriyya, czyli Traktat o sufizmie imama Abu al-Qasima al-Qušariego (986-1072), z arab. przeł. i wstępem opatrzył Jerzy Nosowski, Warszawa 1997.
5 Por. A. Ś w i ę c i c k i , Specjalizacja socjologii religii, w: H. Wy c z a w s k i (red.),
XX lat Akademii Teologii Katolickiej, dz. cyt, s. 207-211..
6 H. Wy c z a w s k i , Ogólny zarys dziejów Akademii Teologii Katolickiej, w:
H. Wy c z a w s k i (red.), XX lat Akademii Teologii Katolickiej, dz. cyt., s. 27-28.
124
[4]
rozpoczęła jednak swoją działalność w roku akademickim 1969/1970.
Studia tej nowej specjalizacji podjęło dziesięcioro studentów.
Ze względu na ograniczoną ilość studentów i wykładowców zajęcia z religioznawstwa prowadzono wspólnie dla studentów apologetyki, socjologii
religii oraz misjologii, o czym mówią ówczesne programy studiów.
Początek zajęć z teologii ekumenicznej – tak jak ją wówczas rozumiano – wiąże się z osobą ks. Kazimierza Hoffmana, który od 1961 r.
został zatrudniony jako asystent w Katedrze Apologetyki, realizując
przy tym „kierunku” kolejną specjalizację. Już od 1958 r. prowadził on
wykłady zlecone o relacji teologii katolicko-protestanckiej, katolicko-prawosławnej i chrześcijańsko-judaistycznej. Z czasem ograniczył on
swoje zainteresowania głównie do odcinka katolicko-ewangelickiego7.
W 1964 r. wykłady z zakresu teologii ekumenicznej były prowadzone przez ks. doc. Józefa Myśkowa. W tym samym roku ks. Kazimierz
Hoffman został starszym asystentem przy katedrze dogmatyki spekulatywnej. Problematyka ekumeniczna podejmowana była także okazjonalnie również na wykładach z innych przedmiotów teologicznych.
W roku akademickim 1971/1972 na kierunku teologii dogmatycznej ks.
prof. Alfons Skowronek rozpoczął wykłady z teologii ewangelickiej
w wymiarze dwóch godzin tygodniowo. Przedmiotem zajęć prowadzonych przez ks. A. Skowronka w ciągu najbliższych trzech lat był Dekret
o ekumenizmie Soboru Watykańskiego II, małżeństwa mieszane wyznaniowo w dialogu ekumenicznym i ewangelicka teologia sakramentów8.
2. Rozwój misjologii
Ks. Feliks Zapłata SVD otrzymał stanowisko starszego adiunkta
w Katedrze Homiletyki, kierowanej przez ks. prof. Leszka Kuca. Katedra ta była przyporządkowana do „kierunku” teologii praktycznej. Ks.
Feliks Zapłata SVD opracował program naukowy dla tej specjalizacji
oraz zgromadził podstawową literaturę. Wykłady specjalistyczne z misjologii zgrupowano w działach: teologii misji, religioznawstwa, pro 7 Por. R. P a c i o r k o w s k i , Kierunek apologetyki, dz. cyt., s. 39-40.
8 Por. E. J ó ź w i a k, Sekcja teologii ekumenicznej, w: S. U r b a ń s k i (red.), Wydział
Teologiczny 1954-2004, Warszawa 2004, s. 85.
[5]
125
blemów ekonomiczno-socjologicznych krajów tzw. Trzeciego Świata
oraz zagadnień polonijnych9.
Ks. Feliks Zapłata SVD zatroszczył się także o wykładowców dla
słuchaczy misjologii. W 1971 r. wykłady na misjologii zaczął prowadzić
ks. Władysław Kowalak SVD oraz ks. Bolesław Gielata SVD, którego
po roku wymienił ks. Tadeusz Dajczer. Krótko na specjalizacji misjologicznej pracowali także ks. Zenon Kaczmarek TChr, Jerzy Ozdowski
oraz Czesław Kamiński TChr. W 1978 r. prace na specjalizacji misjologicznej podjął ks. Antoni Kurek OMI.
W 1972 r. ks. dr Feliks Zapłata SVD otrzymał stopień doktora habilitowanego na podstawie pracy Kościół katolicki w Indiach. Problem jego
dialogu z hinduizmem (Warszawa 1972). W 1974 r. pracę doktorską obronił ks. mgr Władysław Kowalak SVD, a rok później ks. mgr Antoni Kurek.
Promotorem obydwu doktoratów był ks. doc. dr hab. Feliks Zapłata SVD.
Studium misjologiczne rozwijało się dynamicznie. W 1971r. zapoczątkowano organizowanie corocznych sympozjów misjologicznych.
Referaty z tych spotkań oraz prace wykładowców zamieszczano w publikacji „Zeszyty Misjologiczne ATK”. W latach 1971-1979 odbyło się
dziewięć sympozjów misjologicznych.
W październiku 1970 r. powołano do życia Studenckie Koło Misyjne
ATK. Jego podstawowym celem było propagowanie i zgłębianie problematyki misyjnej Kościoła, poszerzanie wiedzy z zagadnień Trzeciego
Świata oraz utrzymanie kontaktów z Polonią zagraniczną. Pierwszym
opiekunem Koła został ks. Feliks Zapłata, a po nim ks. Władysław Kowalak. Do grona członków Koła zaliczali się wszyscy studenci misjologii, spora grupa słuchaczy innych specjalizacji oraz misjonarze.
30 września 1981r. ks. doc. Feliks Zapłata SVD przeszedł na wcześniejszą emeryturę. Kierownictwo specjalizacji objął ks. dr Władysław
Kowalak SVD.
W roku akademickim 1982/1983 dokonano istotnych zmian w strukturze całej uczelni. Za aprobatą Ministerstwa Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki utworzono na Wydziale Teologicznym ATK sześć
samodzielnych sekcji: Teologii Ogólnej, Teologii Systematycznej, Teo 9 Por. F. Z a p ł a t a , Specjalizacja misjologii, w: H. Wy c z a w s k i (red.), XX lat
Akademii Teologii Katolickiej, dz. cyt., Warszawa 1976, s. 212.
126
[6]
logii Praktycznej, Nauk Historycznych, Nauk Społecznych oraz Instytut
Studiów nad Rodziną. Specjalizacje otrzymały osobne katedry. W wyniku tej reformy „kierunek” misjologii – jak została nazwana dotychczasowa specjalizacja – znalazł się w Sekcji Teologii Praktycznej i posiadał
dwie katedry: Katedrę Historii Misji i Religii (kierownik vacat, pracownicy ks. dr Antoni Kurek OMI, ks. dr Tadeusz Dajczer) oraz Katedrę
Teologii Misji (kierownik: ks. doc. dr hab. Władysław Kowalak).
W latach osiemdziesiątych przez kolokwium habilitacyjne na misjologii przeszli ks. dr Władysław Kowalak (Geneza kargizmu na Nowej
Gwinei, Warszawa 1980) oraz ks. dr Tadeusz Dajczer (Inicjacje i ich
wymiar kosmiczny u ludów Kalifornii, Warszawa 1984).
Bardzo istotne zmiany strukturalne dla całego Wydziału Teologicznego i tym samym dla misjologii nastąpiły w 1986 r. Decyzją Rady Wydziału z 13 stycznia 1986 r. na kierownika wakującej Katedry Historii
Misji i Religii powołano ks. doc. Tadeusza Dajczera. W tym samym
roku w utworzono z Katedry Religioznawstwa na „kierunku” apologetyki oraz Katedry Historii Misji i Religii na „kierunku misjologii” odrębny „kierunek” religioznawstwa. Na misjologii pozostała Katedra Historii Misji (vacat) i Katedra Teologii Misji (ks. doc. dr hab. Władysław
Kowalak).
W roku akademickim 1988/1989 „kierunki” istniejące na Wydziale
Teologicznym ATK zmieniono na „specjalności” w ramach kierunku
teologii. Misjologia była specjalnością w ramach teologii praktycznej.
W latach 1980-1989 odbyło się sześć ogólnopolskich sympozjów misjologicznych. W 1980 r. opiekunem Studenckiego Koła Misyjnego został ks. Antoni Kurek.
W programie studiów w latach osiemdziesiątych znajdowały się
przedmioty ogólnoteologiczne oraz ściśle misjologiczne: historia misji,
teologia misji, idea misyjna w Piśmie Świętym, idea misyjna w pismach
Ojców Kościoła, liturgia w krajach misyjnych, katecheza misyjna, metodologia misyjna, duchowość misyjna. Rozwinęła się tzw. misjologia
religioznawcza, która obejmowała wstęp do religioznawstwa, fenomenologię religii, religie ludów pierwotnych, hinduizm, buddyzm, taoizm, konfucjanizm, shintoizm i islam. Po przeprowadzonych zmianach
w dziale problematyki społeczno-ekonomicznej program zawierał: zagadnienia międzynarodowe, rozwój w nauczaniu Kościoła, metody pro-
[7]
127
gramowania, szkolnictwo i wychowanie w krajach Trzeciego Świata,
wstęp do etnologii, etnografię Afryki, Ameryki, Azji i Oceanii oraz higienę tropikalną. Pojawiła się także grupa zagadnień polonijnych.
W 1992 r. na Radach Wydziału Teologicznego ATK dyskutowano nad
ewentualnym przeniesieniem misjologii i religioznawstwa z Wydziału
Teologicznego na powstały w 1987 r. Wydział Kościelnych Nauk Historycznych i Społecznych. Te propozycje jednak nie znalazły poparcia
większości. W tym samym roku w strukturze Wydziału Teologicznego zrezygnowano z podziału na sekcje. Wszystkie specjalności zostały
przyporządkowane kierunkowi teologicznemu.
8 października 1991 r. ks. doc. dr hab. Władysław Kowalak otrzymał
z rąk Prezydenta RP dyplom profesora nauk teologicznych. W latach
dziewięćdziesiątych przeszli przez kolokwium habilitacyjne na misjologii ks. dr Antoni Kurek (Wierzenia i obrzędy Gidarów, ludu północnokameruńskiego. Studium historyczno-hermenentyczne, Warszawa 1988)
oraz ks. dr Józef Urban J. (Dialog międzyreligijny w posoborowych dokumentach Kościoła, Warszawa 1999). Ks. dr hab. Antoni Kurek został
kierownikiem Katedry Historii Misji.
Do grona pracowników naukowych misjologii w latach dziewięćdziesiątych dołączyli ks. dr Jan Górski (w latach 1991-1994), dr Eugeniusz Sakowicz (w latach 1994-1999) oraz ks. dr Jarosław Różański OMI (od 1999).
W latach 1990-1994 odbyły się dwa ogólnopolskie sympozja misjologiczne. W sumie w latach 1971-1994 odbyło się 17 sympozjów misjologicznych, w których uczestniczyło ok. 1600 osób. W połowie lat
dziewięćdziesiątych opiekunem Studenckiego Koła Misyjnego został dr
Eugeniusz Sakowicz.
W roku akademickim 1999/2000 Sekcja Misjologii rozpoczęła działalność w ramach Wydziału Teologicznego w nowych strukturach
UKSW. Kierownikiem sekcji pozostał ks. Władysław Kowalak SVD.
W ramach sekcji istniały Katedra Historii Misji oraz Katedra Teologii
Misji. Katedrą Historii Misji kierował ks. A. Kurek OMI, adiunktem
przy Katedrze został od 1999 r. ks. dr Jarosław Różański OMI.
W 2001 r. ks. dr hab. Antoni Kurek przeszedł na emeryturę, a pełniącym obowiązki kierownika Katedry Historii Misji został ks. Kowalak.
W tym samym roku przy Katedrze Teologii Misji zatrudniony został
jako adiunkt ks. dr Janusz Gajda.
128
[8]
Po przejściu na emeryturę ks. prof. Władysława Kowalaka SVD 30
września 2003r. powstał vacat na stanowisku kierownika obydwu katedr
misjologicznych. W roku akademickim 2003/2004 p.o. kierownika Sekcji Misjologii na Wydziale Teologicznym UKSW był dr hab. Eugeniusz
Sakowicz, prof. UKSW. 1 grudnia 2004 r. kierownikiem Sekcji Misjologii został ks. dr hab. Jarosław Różański OMI, który w kwietniu tego
samego roku otrzymał stopień doktora habilitowanego (Inkulturacja
Kościoła wśród ludów środkowego Sudanu, Warszawa 2004). Tego samego dnia został on także kierownikiem Katedry Historii Misji. W 2005
roku przy Katedrze Teologii Misji (kierownik: vacat od 2003r.) zatrudniony został jako adiunkt ks. dr Wojciech Kluj OMI, a przy Katedrze
Historii Misji jako asystent ks. dr Tomasz Szyszka SVD. W 2006 r. ks.
dr Tomasz Szyszka SVD został adiunktem przy tej katedrze. W latach
2005-2006 adiunktem przy tej katedrze był ks. dr Waldemar Graczyk,
a po nim ks. dr Józef Łupiński. W latach 2008-2013 w Sekcji Misjologii
pracował ks. dr hab. Leon Nieścior OMI, pełniąc jednocześnie funkcję
kierownika Katedry Teologii Misji.
1 marca 2013 r. nastąpiła reorganizacja Wydziału Teologicznego.
Utworzony został Instytut Dialogu Kultury i Religii, w którym znalazła
się jedna Katedra Misjologii. Jej kierownikiem został ks. prof. UKSW
dr hab. Jarosław Różański OMI, a adiunktami ks. dr Tomasz Szyszka
SVD i ks. dr Wojciech Kluj OMI. Od 1 października 2013 r. dyrektorem
Instytutu Dialogu Kultury i Religii jest ks. prof. UKSW dr hab. Jarosław
Różański OMI. Na początku roku akademickiego 2013/2014 zakończony został w CK przewód profesorski ks. prof. UKSW dra hab. Jarosława
Różańskiego OMI oraz habilitacja ks. dra Wojciecha Kluja OMI.
Specjalizacja misjologii na kierunku teologii prowadziła jednolite
studia magisterskie, stacjonarne (5 lat). Przedmioty proponowane na
misjologii dzieliły się na trzy grupy: kanon, przedmioty ze specjalizacji oraz przedmioty fakultatywne. Przedmioty ogólnoteologiczne zgrupowane były w tzw. kanonie, natomiast w zakres studiów misjologicznych wchodziły wykłady specjalistyczne: z teologii misji, historii misji,
antropologii misyjnej, religioznawstwa ogólnego (buddyzm, hinduizm,
islam, sintoizm, religie ludów pierwotnych, religie synkretyczne, nowe
ruchy [para]religijne), etnografii Afryki, Ameryki, Azji i Oceanii oraz
problematyki społeczno-ekonomicznej Trzeciego Świata.
[9]
129
Prowadzono także czteroletnie studia doktoranckie stacjonarne przeznaczone dla absolwentów misjologii oraz absolwentów innych specjalności teologicznych, a także czteroletnie studia doktoranckie niestacjonarne. W latach 2008-2011 prowadzono także dwuletnie Podyplomowe
Studium Misjologiczne.
Utworzona w 1969 r. na ATK w Warszawie misjologia wypromowała
do 2 profesorów, 7 doktorów habilitowanych, 35 doktorów oraz jeden
doktorat honoris causa UKSW dla kard. Adama Kozłowieckiego. Specjalizacja wypromowała ok. 270 magistrów.
Po przekształceniu Akademii Teologii Katolickiej w Uniwersytet
Kardynała Stefana Wyszyńskiego bardzo szybko rosła liczba studentów
misjologii. W roku akademickim 2008/2009 misjologię studiowały 124
osoby. Liczba studentów studiów stacjonarnych magisterskich zaczęła gwałtownie spadać począwszy od roku akademickiego 2010/2011.
Wzrosła natomiast liczba doktorantów na studiach stacjonarnych dzięki
współpracy z Centrum Misyjnym w Warszawie.
W 1999r. wznowiło działalność koło studentów misjologii jako Naukowe Koło Misjologów. W latach 1999-2005 opiekunem Koła był
o. dr hab. Jarosław Różański OMI, w latach 2005-2007 o. dr Wojciech
Kluj OMI, a od 2007 r. opiekunem Koła jest o. dr Tomasz Szyszka SVD.
Działalność Koła w latach 1999-2008 koncentrowała się wokół następujących inicjatyw: organizowanie sympozjów i konferencji; organizowanie spotkań z misjonarzami oraz misjologiami z innych uczelni; działalność publicystyczna; organizowanie otwartych wykładów; prowadzenie
gabloty misyjnej; wizyty w ośrodkach zakonnych i muzeach misyjnych;
szerzenie idei misyjnej przez środki audiowizualne oraz Internet.
Naukowe Koło Misjologów podjęło inicjatywę obchodów Dnia Pamięci i Modlitwy za współczesnych Misjonarzy Męczenników (24 marca). 7 listopada 2002 r. Sekcja Misjologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego powołała I Misyjną Olimpiadę Znajomości Afryki,
skierowaną do wszystkich liceów ogólnokształcących w Polsce. W poszczególnych, corocznych edycjach olimpiady brało udział ok. 300
szkół ponadgimnazjalnych i ok. 5000 uczniów. Patronat nad tą inicjatywą przyjęło Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu.
W 2001r. wznowiono organizowanie sympozjów misjologicznych.
24 kwietnia 2001r. Naukowe Koło Misjologów, kierowane od 1999 r.
130
[10]
przez ks. dr Jarosława Różańskiego OMI, zorganizowało sympozjum
„Maryja w kulturze i kulcie afrykańskim”. W latach 2001-2013 specjalizacja misjologii zorganizowała 44 sympozja misjologiczne, najczęściej przy współudziale innych jednostek organizacyjnych, a od początku swojego istnienia – 61. W większości teksty zostały opublikowane
w kilku seriach wydawniczych.
3. Rozwój religioznawstwa
Decyzją Rady Wydziału z 13 stycznia 1986 r. na kierownika wakującej Katedry Historii Misji i Religii powołano ks. doc. Tadeusza Dajczera. W tym samym roku w utworzono z Katedry Religioznawstwa na
„kierunku” apologetyki oraz Katedry Historii Misji i Religii na „kierunku misjologii” odrębny „kierunek” religioznawstwa. Zaczął on funkcjonować od roku akademickiego 1986/1987 w Sekcji Teologii Systematycznej. Kuratorem „kierunku” został ks. doc. dr hab. Tadeusz Dajczer.
W skład kierunku weszły Katedra Historii Religii, której kierownikiem
został ks. doc. dr hab. Władysław Kowalak oraz Katedra Fenomenologii
Religii, którą kierował ks. doc. dr hab. Tadeusz Dajczer.
Kiedy w roku akademickim 1988/1989 „kierunki” istniejące na Wydziale Teologicznym ATK zmieniono na „specjalności” w ramach kierunku teologii, religioznawstwo funkcjonowało jako specjalność teologii systematycznej.
W 1992 r. w strukturze Wydziału Teologicznego zrezygnowano z podziału na sekcje. Wszystkie specjalności zostały przyporządkowane kierunkowi teologicznemu. W roku akademickim 1996/1997 na stanowisku adiunkta w Katedrze Fenomenologii Religii rozpoczęli pracę ks. dr
Rafał Markowski oraz ks. dr Leonard Fic.
W październiku 1999 r. ks. Władysław Kowalak został kierownikiem
Sekcji Religioznawstwa, bowiem ks. Tadeusz Dajczer odszedł na emeryturę. W tym samym roku adiunktem w Katedrze Historii Religii został dr Eugeniusz Sakowicz, a w Katedrze Fenomenologii Religii ks. dr
Andrzej Wańka10.
Pracował w niej jako adiunkt w latach 1999-2004.
10
[11]
131
W czerwcu 2001 r. ks. prof. Władysław Kowalak zrezygnował z kierownictwa Sekcją Religioznawstwa. Jednocześnie złożył wniosek do
Rady Wydziału Teologicznego o zmianę nazwy z Sekcji Religioznawstwa na Sekcję Religiologii oraz powołania nowej katedry – Teologii
Religii. Nowo powstała katedra była pierwszą katedrą podejmującą
zagadnienia teologiczno-religiologiczne na wydziałach teologicznych
w Polsce. Rada Wydziału powołała na stanowisko kierownika Sekcji
Religiologii dr. hab. Eugeniusza Sakowicza, powierzając mu także kierownictwo katedrą Teologii Religii11. W 2009 r. prof. dr hab. Eugeniusz
Sakowicz przeszedł do pracy na Wydziale Pedagogicznym UKSW.
W tym samym roku adiunktem w Katedrze Teologii Religii została dr
Aldona Piwko. W 2010 r. kierownikiem Sekcji Religiologii oraz kierownikiem Katedry Historii Religii został ks. dr hab. Leonard Fic.
1 marca 2013 r. Sekcja religiologii przestała istnieć, wchodząc
w skład Instytutu Dialogu Kultury i Religii. W ramach nowego instytutu funkcjonują Katedra Religiologii i Dialogu Międzyreligijnego (kierownik: ks. prof. UKSW dr hab. Leonard Fic, adiunkci: ks. dr hab. Waldemar Cisło, ks. dr Rafał Markowski, dr Aldona Piwko; ks. prof. zw. dr
hab. Ignacy Bokwa) oraz Katedra Filozofii Religii (ks. prof. UKSW dr
hab. Tomasz Stępień).
Specjalność religioznawstwa (a później religiologii) przeznaczona
była dla studentów teologii, którzy obierali ją na trzecim roku swoich
studiów. W ramach tej specjalności wykładano m.in. teologię religii,
etnologię religii, fenomenologię religii, elementy islamu, buddyzmu,
hinduizmu oraz systemy ezoteryczno-okultystycznych, a także religie
ludów pierwotnych. Elementem wyróżniającym prowadzenie badań
w sekcji był katolicki wymiar badań religiologicznych. Akcent kładziono m.in. na dialog międzyreligijny oraz miejsce różnych religii we
współczesnym świecie12.
W 2001 r. na specjalności religioznawczej (religiologicznej) stopień doktora habilitowanego uzyskał Eugeniusz Sakowicz na podstawie rozprawy
11 Por. Sekcja Religiologii. Historia Sekcji, w: J. D e c y k , J. S o b k o w i a k (red.),
Dorobek naukowy pracowników Wydziału Teologicznego UKSW, Warszawa 2002,
s. 239-240.
12 Por. E. S a k o w i c z , Sekcja Religiologii, w: S. U r b a ń s k i (red.), Wydział Teologiczny 1954–2004, dz. cyt., s. 91-93.
132
[12]
bardzo bogatego dorobku oraz książki Dialog Kościoła z islamem według
dokumentów soborowych i posoborowych (1963–1999) (Warszawa 2000).
W 2007 r. natomiast uzyskał tytuł profesora zwyczajnego nauk teologicznych. W 2010 r. stopień doktora habilitowanego uzyskał ks. Leonard Fic
(Kościół katolicki a buddyzm. Propedeutyka dialogu, Włocławek 2009). Jesienią 2013 r. przewód habilitacyjny otworzyli ks. dr Rafał Markowski oraz
dr Aldona Piwko. W listopadzie 2013 r. ks. dr Rafał Markowski został mianowany biskupem pomocniczym w Archidiecezji Warszawskiej.
W 2010 r. z inicjatywy dr Aldony Piwko powstało Koło Naukowe
Religiologów, skupiające studentów i doktorantów. Koło zorganizowało
cztery sympozja i konferencje o tematyce religiologicznej, brało udział
w wyjazdach naukowych oraz popularyzowaniu wiedzy z zakresu religiologii. Referaty z dwóch sympozjów naukowych ukazały się drukiem.
Z inicjatywy ks. prof. UKSW dra hab. Jarosława Różańskiego
w 2008 r. wprowadzono do Uchwały Rekrutacyjnej UKSW utworzenie
kierunku religioznawstwa13. Kierunek ten został otwarty w roku akademickim 2010/2011. Program kształcenia na nowym kierunku studiów
zakłada, iż absolwent będzie posiadał ogólną wiedzę na temat światowych systemów religijnych. Prowadzone są także zajęcia z wiedzy
o religiach z zakresu nauk humanistycznych i społecznych. Szczególny nacisk położony jest także na dialog międzyreligijny. Odpowiedzialność za nowy kierunek studiów wzięła Sekcja Religiologii, a od 1 marca
2013 r. Instytut Dialogu Kultury i Religii.
W latach 1986-2013 specjalność religioznawcza (religiologiczna)
wypromowała 1 profesora, 2 doktorów habilitowanych, 15 doktorów
oraz ok. 200 magistrów.
3. Rozwój teologii ekumenicznej
W roku akademickim 1982/1983 za aprobatą Ministerstwa Nauki,
Szkolnictwa Wyższego i Techniki utworzono na Wydziale Teologicznym ATK sześć samodzielnych sekcji. W Sekcji Teologii Systematycz 13 Program studiów, plan zajęć oraz obszerny wniosek o umożliwienie prowadzenia
studiów pierwszego stopnia z kierunku „religioznawstwo” na Wydziale Teologicznym
UKSW skierowany do ministerstwa został przygotowany przez ks. prof. UKSW dra
hab. Jarosława Różańskiego oraz dr Aldonę Piwko.
[13]
133
nej, na „kierunku” dogmatycznym utworzono oddzielną Katedrę Teologii Ekumenicznej, powierzając jej kierownictwo ks. prof. dr. hab.
Alfonsowi Skowronkowi. Wykładał m.in. następujące tematy: historia
ruchu ekumenicznego; Jan Kalwin w oczach teologów katolickich, Maryja w dialogu ekumenicznym, papiestwo jako problem ekumeniczny,
organizacja i struktura Kościoła anglikańskiego, Marcin Luter w refleksji ekumenicznej. Słuchaczami byli studenci teologii dogmatycznej i innych „kierunków” teologicznych. W roku akademickim 1986/1987 po
raz pierwszy wprowadzono „kierunek” teologii ekumenicznej do kursorycznego planu zajęć z własnymi wykładami. Wykłady dla tej specjalizacji prowadzili m. in. prof. dr hab. Karol Karski (historia ruchu
ekumenicznego w świecie), bp Władysław Miziołek (historia ruchu
ekumenicznego w Polsce), ks. prof. dr hab. Franciszek Stopniak (historia reformacji) oraz ks. prof. dr hab. Alfons Skowronek. Z czasem studentom teologii ekumenicznej umożliwiono także uczestniczenie w wykładach z teologii protestanckiej, starokatolickiej czy prawosławnej na
Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawie. W 1994 r. wykłady na temat eklezjologii i liturgii Wschodu prowadził ks. dr Henryk
Paprocki – duchowny prawosławny. W roku akademickim 1994/1995
zajęcia prowadzili też: duchowny metodystyczny ks. Adam Kleszczyński (na temat anglikanizmu i metodyzmu) oraz duchowny adwentysta
ks. Zachariasz Łyko (teologia adwentystyczna).
W roku akademickim 1993/1994 ks. prof. A. Skowronek przeszedł na
emeryturę. Kierownikiem katedry został ks. prof. dr hab. Michał Czajkowski, który poszerzył refleksję ekumeniczną o dialog z judaizmem.
W programie studiów znajdowały się także wykłady misjologów i religioznawców, m.in. ks. dr. Antoniego Kurka, ks. prof. dr. hab. Tadeusza
Dajczera, ks. prof. dr. hab. Władysława Kowalaka oraz prof. UKSW dr
hab. Eugeniusza Sakowicza.
W 2003 r. stopień doktora habilitowanego uzyskał ks. dr Wojciech
Hanc, adiunkt w Katedrze Teologii Ekumenicznej. Od 1 października
2004 r. do 30 września 2013 r. był on kierownikiem Katedry Teologii
Ekumenicznej Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. 1 stycznia 2005 r. został on powołany przez rektora UKSW na
stanowisko profesora nadzwyczajnego.
134
[14]
„W ramach seminarium odbywały się spotkania ze studentami innych
wyznań ze Stanów Zjednoczonych, Niemiec i Rosji, a także z polskimi
działaczami ekumenicznymi. Specjalizacja związała się z Ośrodkiem
Ekumenicznym Sióstr Franciszkanek Służebnic Krzyża „Joannicum”,
gdzie odbywały się niektóre zajęcia. Podjęto współpracę z Klerycką Radą
ds. Ekumenizmu Księży Salwatorianów. Nawiązały się przyjaźnie miedzy
studentami ATK i ChAT. W latach 1986-1989 studenci organizowali rekolekcje ekumeniczne w Ustroniu-Polanie i Reszlu dla młodzieży i katechetów oraz zawsze czynnie brali udział w obchodach Tygodnia Modlitw
o Jedność Chrześcijan. Uczestniczą też w rekolekcjach i sesjach ekumenicznych w Laskach i zjazdach ekumenicznych w Kodniu nad Bugiem”14.
W latach 1982-2013 specjalność ekumeniczna wypromowała 1 doktora habilitowanego, 14 doktorów oraz kilkudziesięciu magistrów.
14 E. Jó ź w i a k , Sekcja teologii ekumenicznej, w: S. U r b a ń s k i (red.), Wydział Teologiczny 1954-2004, dz. cyt., s. 89.
UKSW
1/2013
KS. WALDEMAR CHROSTOWSKI
INSTYTUT NAUK BIBLIJNYCH (INB)
NA WYDZIALE TEOLOGICZNYM UKSW.
HISTORIA I STAN OBECNY
U prapoczątków INB
Genezy studiów biblijnych na Wydziale Teologicznym UKSW należy
upatrywać w utworzeniu Katedry Pisma Św. Starego Testamentu i Katedry Pisma Św. Nowego Testamentu, jako dwóch z sześciu katedr Wydziału Teologii Królewskiego Uniwersytetu Warszawskiego powołanego
w 1816 r. dekretem cara Aleksandra I1. Następny ważny etap stanowi odrodzenie w 1918 r. Wydziału Teologii na Uniwersytecie Warszawskim2.
Organizacją studiów zajął się ks. Władysław Szczepański TJ (1877-1927), profesor Papieskiego Instytutu Biblijnego w Rzymie i autor nowatorskiego przekładu kilku ksiąg Nowego Testamentu z języka greckiego na polski (1914-1917), a także oryginalnej próby harmonizacji
czterech Ewangelii kanonicznych3.
Współpracownikiem w dziele tworzenia wydziału był ks. Wilhelm
Michalski CM (1879-1943), specjalista z dziedziny filologii hebrajskiej
1 Zob. S. U r b a ń s k i, 50. rocznica Wydziału Teologicznego (1954-2004), w: Tenże
(red.), Wydział Teologiczny 1954-2004, Warszawa 2004, s. 14-20; R. B a r t n i c k i , Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. Miejsce ATK i UKSW w kościelnym szkolnictwie wyższym, w: Ksiądz Rektor Roman Bartnicki. Od Akademii Teologii Katolickiej do Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. Księga
pamiątkowa dla Księdza Profesora Romana Bartnickiego dedykowana z okazji 40-lecia
pracy naukowej, Warszawa 2012, s. 680-685.
2 S. U r b a ń s k i , 50. rocznica Wydziału Teologicznego, dz. cyt., s. 23; R. B a r t n i c k i, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, dz. cyt., s. 685-688.
3 Bóg-Człowiek w opisie Ewangelistów, Rzym 1914 oraz Kraków 1924, 1936 i 1950.
136
[2]
oraz historii i geografii biblijnej. Przez jedną kadencję pełnił również
funkcję dziekana Wydziału Teologii UW, zaś w latach 1936-1937 był
prezesem Polskiego Towarzystwa Orientalistycznego.
Znaczącą rolę na odrodzonym Wydziale Teologii odegrał też inny biblista, abp Antoni Szlagowski (1864-1956), autor uwspółcześnionego
wydania Biblii w przekładzie ks. Jakuba Wujka i kilku podręczników,
a także ceniony kaznodzieja i duszpasterz akademicki. W 1919 r. powierzono mu stanowisko profesora i funkcję pierwszego dziekana wydziału, który współtworzył. W 1927 r. został wybrany na rektora, po czym
w 1928 r. otrzymał sakrę biskupią, a mianowany biskupem pomocniczym Archidiecezji Warszawskiej, pełnił w latach 1928-29 funkcję prorektora Uniwersytetu Warszawskiego.
Bilansując najkrócej dorobek pracowników Wydziału Teologii UW
należy zaznaczyć, że w Polsce międzywojennej (1918-1939) pracowało
23 biblistów, którzy opublikowali w sumie 927 prac naukowych4. Istotną
część tego dorobku stanowiły publikacje wykładowców warszawskiego
Wydziału Teologii, a zarazem Wyższego Metropolitalnego Seminarium
Duchownego5. Pierwszy przewód habilitacyjny na WT UW pomyślnie
przeprowadził w 1925 r. biblista, ks. J. Hozakowski (biblistyka historyczna NT), a rok później (1926) inny biblista, ks. J. Bromski (języki
semickie). Pierwszym Polakiem, który uzyskał na Papieskim Instytucie
Biblijnym w Rzymie tytuł doktora nauk biblijnych (1939) był ks. Eugeniusz Dąbrowski (1901-1970), kapłan archidiecezji warszawskiej.
II wojna światowa (1939-1945) spowodowała ogromne zniszczenia
materialne i tak samo wielkie straty w zakresie potencjału intelektualnego. Mimo przeciwności i trudności przez pierwszą powojenną dekadę (1945-1954) biblistyka była uprawiana na Wydziale Teologii Katolickiej Uniwersytetu Warszawskiego, którego dziekanem był ks. Wincenty
Kwiatkowski (1892-1972). W 1954 r. władze komunistyczne zlikwidowały wydziały teologiczne na Uniwersytecie Jagiellońskim i Uniwersytecie
Warszawskim, tworząc w Warszawie Akademię Teologii Katolickiej, zaś
dla chrześcijan innych wyznań – Chrześcijańską Akademię Teologiczną6.
4 Zob. W. C h r o s t o w s k i , Biblistyka katolicka w Polsce na progu XXI wieku, w: Katolicki komentarz biblijny, Prymasowska Seria Biblijna, Warszawa 2010 (wyd. 3), s. 1758.
5 Obszernie zob. w: K. R o m a n i u k i in. (red.), 300 lat Seminarium Duchownego
św. Jana Chrzciciela w Warszawie 1682-1982, Warszawa 1983.
6 Szerzej: M. M y r c h a , Zagadnienia prawne Akademii Teologii Katolickiej, „Polonia Sacra” VII(1955) z. 1, s. 69-77; S. U r b a ń s k i , 50. rocznica Wydziału Teologicz-
[3]
INSTYTUT NAUK BIBLIJNYCH
137
Sekcja Biblijna ATK/UKSW
W działalności Wydziału Teologicznego ATK od początku istnienia
i przez cały czas istnienia uczelni7 wielką rolę odgrywało rozwijanie
i promowanie nauk biblijnych. Powołując w 1954 r. do życia Akademię
Teologii Katolickiej na jej Wydziale Teologicznym utworzono cztery
katedry, w których uprawiano nauki biblijne: Katedra Biblistyki Starego
Testamentu, Katedra Biblistyki Nowego Testamentu, Katedra Filologii
Biblijnej i Katedra Teologii Biblijnej8.
25 kwietnia 1967 r. cztery wymienione katedry weszły w skład nowoutworzonej Sekcji Biblijnej, która z czasem została przemianowana
na Sekcję Biblistyki9. Sekcja Biblijna, mająca własny regulamin, obejmowała początkowo 4 samodzielnych i 5 pomocniczych pracowników
naukowych. Rozwijała się jednak systematycznie, przede wszystkim
dzięki stałemu wzrostowi liczby studentów oraz zatrudnianiu kolejnych wykładowców, którzy zdobywali stopnie i tytuły naukowe, wnosili nowe impulsy i rozwijali nauki biblijne10. Środowisko biblistów ATK
nawiązywało też pożyteczne kontakty ze środowiskiem KUL-u i biblistami z zagranicy11. Podjęło również współpracę ze specjalistami od homiletyki i liturgiki, co wydatnie się przyczyniło do popularyzacji Biblii
i wiedzy biblijnej oraz wpisało w dzieło „wiosny biblijnej”, która nastała w kontekście II Soboru Watykańskiego (1962-1965).
Dalsza rozbudowa struktury dydaktycznej i rozwijania nauk biblijnych nastąpiła w 1982 r., kiedy to utworzono Katedrę Literatury Międzytestamentalnej. Dziesięć lat później, w 1992 r., powstały dwie nowe
nego (1954-2004), dz. cyt., s. 24-26; R. B a r t n i c k i , Uniwersytet Kardynała Stefana
Wyszyńskiego w Warszawie, dz. cyt., s. 689-700.
7 Jej najważniejsze etapy zob. S. U r b a ń s k i , 50. rocznica Wydziału Teologicznego
(1954-2004), dz. cyt., s. 26-34.
8 Zob. Sekcja Biblistyki, w: J. D e c y k , J. S o b k o w i a k (red.), Dorobek naukowy
Warszawa 2002, s. 35.
9 Ta nazwa funkcjonowała do końca istnienia ATK oraz po utworzeniu UKSW; zob.
S. M ę d a l a , Sekcja Biblistyki, w: Wydział Teologiczny 1954-2004, s. 35-40.
10 Zwięzły wykaz stanu personalnego i dorobku pracowników Sekcji Biblijnej/Biblistyki do 30 VI 2001 r. zob. w: J. D e c y k , J. So b k o w i a k (red.), Dorobek naukowy
dz. cyt., s. 35-174.
11 Zob. zwięźle S. M ę d a l a , Sekcja Biblistyki, dz. cyt., s. 39-40.
138
[4]
katedry: Katedra Introdukcji Biblijnej i Katedra Historii Biblijnej.
Ten stan liczebny, czyli siedem katedr, utrzymał się i został zachowany w 1999 r., podczas przekształcenia Akademii Teologii Katolickiej
w Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego12. Sekcja Biblistyki liczyła wówczas siedem wyżej wymienionych katedr oraz Zakład Nauk
Biblijnych, utworzony w kontekście procesu przekształceń w celu gromadzenia biblijnych pomocy naukowych i dydaktycznych13.
W latach 1982-1997 kuratorem Sekcji Biblistyki był ks. prof. Jan
Łach (1927-2013), a w latach 1997-1999 ks. prof. Julian Warzecha
(1944-2009). W 1999 r., wraz z utworzeniem UKSW, jej kuratorem został ks. prof. Stanisław Mędala CM, który pełnił tę funkcję do przejścia
na emeryturę w 2005 r. W latach 2005-2013 kierowanie Sekcją Biblistyki sprawował ks. prof. Waldemar Chrostowski.
Katedra Biblistyki Starego Testamentu
(1954-1995)
Katedra Egzegezy Starego Testamentu
(1995-2013)
Pierwszym kierownikiem Katedry Biblistyki Starego Testamentu był ks.
Czesław Jakubiec (1909-1993)14, który pełnił tę funkcję w latach 1954-198215.
W 1982 r. kierowanie katedrą objął ks. Henryk Muszyński (ur. 1933),
który w 1986 r. został mianowany biskupem pomocniczym pelplińskim,
sprawując tę funkcję do 1994 r16.
12 Stan na dzień 31 grudnia 2003 r. zob. Cz. R y c h l i c k i , Struktury i kadra naukowo-dydaktyczna na Wydziałach Nauk Kościelnych w Polsce, Płock 2004, s. 43-44. W zamieszczonym tam wykazie Sekcja Biblistyki nosi nazwę „Sekcja teologii biblijnej” (!),
zaś wyszczególnienie katedr odbywa się w takiej kolejności: Katedra Egzegezy Starego
Testamentu, Katedra Egzegezy Nowego Testamentu, Katedra Introdukcji Biblijnej, Katedra Historii Biblijnej, Katedra Teologii Biblijnej, Katedra Literatury Międzytestamentalnej i Katedra Filologii Biblijnej. Na temat procesu przekształcania zob. R. B a r t n i c k i , Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, dz. cyt., s. 709-716.
13 S. M ę d a l a , Sekcja Biblistyki, dz. cyt., s. 35-36.
14 Szerzej: J. M a n d z i u k , Jakubiec Czesław, w: Słownik polskich teologów katolickich, t. 8, Warszawa 1995, s. 228-229; H. M u s z y ń s k i , Ks. prof. dr hab. Czesław
Jakubiec jako biblista, STV 26 (1988) 1, s. 6-7.
15 Inne źródła podają, że ks. prof. Cz. Jakubiec objął kierowanie Katedrą Biblistyki
Starego Testamentu w 1958r.
16 Zob. A. L e w e k , Sakra biskupia dziekana Wydziału, w: Kronika Wydziału Teologicznego, STV 24 (1986) 1, s. 299-302.
[5]
139
Jego następcą (1994-1996) został ks. Marian Gołębiewski (ur. 1937),
zatrudniony od 1985 r. jako adiunkt. W tym okresie, 20 listopada
1995 r., dokonała się restrukturyzacja, w rezultacie której Katedra Biblistyki Starego Testamentu została przemianowana na Katedrę Egzegezy
Starego Testamentu.
Rok później, 1 listopada 1996 r., kierowanie nią objął, ks. Waldemar
Chrostowski (ur. 1951), zatrudniony od 1987 r. jako adiunkt. W latach
1999-2002 był prorektorem UKSW do spraw nauczania i studenckich,
zaś w latach 2003-2013 przewodniczącym Stowarzyszenia Biblistów
Polskich.
Pracownikami tej katedry byli również: o. Wiesław Józef Rosłon
OFM (1955-1972 – z przerwami), ks. Michał Peter (1971-1972), ks.
Stanisław Mędala CM (1980-1987), któremu następnie powierzono kierowanie utworzoną w 1982 r. Katedrą Literatury Międzytestamentalnej,
ks. Julian Warzecha SAC (1984-1992), który w 1992 r. objął kierowanie
nowoutworzoną Katedrą Historii Biblijnej, a także ks. Ryszard Rumianek (1991-1996 – na ½ etatu), ks. Antoni Ołów (1996-1999), przeniesiony następnie do Katedry Historii Biblijnej oraz ks. Piotr Briks (1997-2004) i Barbara Strzałkowska, zatrudniona w 2009 r. jako adiunkt17.
Wykłady zlecone w Katedrze Biblistyki Starego Testamentu prowadzili: ks. Piotr Szefler (1966-1967), Barbara Ruszczyc (1968-1970), ks.
Stanisław Mędala CM (1970-1981), ks. Michał Peter (1971-1972) i ks.
Stanisław Wypych (1997/1998).
Działalność naukowo-badawcza i dydaktyczna pracowników Katedry Biblistyki/Egzegezy Starego Testamentu koncentrowała się na komentowaniu i objaśnianiu pierwszej części Biblii chrześcijańskiej. Chodzi zarówno o tzw. księgi protokanoniczne napisane bądź zachowane
w języku hebrajskim i aramejskim, jak też napisane bądź zachowane
w języku greckim tzw. księgi deuterokanoniczne. Przedmiotem wnikliwej analizy egzegetycznej były najczęściej księgi ze zbioru Tory i zbiory Proroków, zwłaszcza Księga Izajasza i Księga Ezechiela. Wykłady
dotyczyły również Biblii Greckiej (Septuaginta) i piśmiennictwa targumicznego, a także wybranych zagadnień z dziedziny hermeneutyki biblijnej18.
17 Zob. Katedra Egzegezy Starego Testamentu, w: Dorobek naukowy pracowników
Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, s. 36-37.
140
[6]
Katedra Biblistyki Nowego Testamentu
(1954-1995)
Katedra Egzegezy Nowego Testamentu
(1995-2013)
Pierwszym kierownikiem Katedry Biblistyki Nowego Testamentu,
w latach 1954-1956, był ks. Seweryn Kowalski (1890-1956), autor cenionego przekładu Nowego Testamentu z greckiego na polski i orędownik nowego przekładu całej Biblii z języków oryginalnych na język polski19. Po jego śmierci katedra przeżywała dotkliwe braki kadrowe, zaś
jej działalność ograniczała się w gruncie rzeczy do sfery dydaktycznej.
Przełomowym momentem stało się zatrudnienie ks. Jana Stępnia
(1910-1995), znakomitego biblisty i popularyzatora wiedzy biblijnej20,
który kierował katedrą w latach 1964-198321. W latach 1966-1972 był
również prorektorem, a następnie (1972-1981) rektorem ATK.
W latach 1983-1992 kierowanie tą katedrą sprawował ks. Janusz
Frankowski (ur. 1928)22. Zatrudniony w 1965 r., w swej działalności naukowej wiele miejsca poświęcił Listowi do Hebrajczyków23.
19 Szerzej: M. Wo l n i e w i c z , Kowalski Seweryn Józef (1890-1956), biblista, w:
Słownik polskich teologów katolickich, t. 6, Warszawa 1983, s. 78-181.
20 Szczegółowy wykaz jego publikacji w: J. M a n d z i u k , Jan Stępień, w: Słownik polskich teologów katolickich, t. 9, Warszawa 2006, s. 619-623; zob. też S. M ę d a l a , Publikacje ks. Jana Stępnia z zakresu biblistyki, „Ruch Biblijny i Liturgiczny”
48(1995) 2, s. 146-148.
21 Tak podaje S. M ę d a l a , Sekcja Biblistyki, dz. cyt., s. 37. Jednak w innych źródłach jako początek kierowania przez ks. J. Stępnia Katedrą Biblistyki Nowego Testamentu podaje się rok 1960.
22 Swoją pracę w ATK ks. prof. Janusz Frankowski tak przedstawił: „Od powrotu
z Rzymu w 1965 r. czułem się zawsze związany z Akademią Teologii Katolickiej, ale
właściwie nigdy nie mieściłem się w ściśle określonych ramach: raz byłem na etacie,
kiedy indziej, i to dość długo (od roku 1969 do habilitacji w r. 1982), „pisałem się” tylko na wykłady zlecone, a w ostatnich latach przed emeryturą pracowałem na pół etatu”.
W. C h r o s t o w s k i , Ks. prof. dr hab. Janusz Frankowski, w: Tenże (red.), Pieśniami
dla mnie Twoje przykazania. Księga pamiątkowa dla Księdza Profesora Janusza Frankowskiego w 50. rocznicę święceń kapłańskich i 75. urodzin, Warszawa 2003, s. 21.
23 Jest on także pomysłodawcą i redaktorem wydawanej przez ATK/UKSW 10-tomowej serii komentarzy zatytułowanych Wprowadzenie w myśl i wezwanie ksiąg biblijnych. W 1999 r. opublikował dzieło stanowiące bodaj największy jego wkład w biblistykę polską, czyli jubileuszowe wydanie Biblii w przekładzie Jakuba Wujka z 1599 r.
[7]
141
W 1992 r. funkcję kierownika katedry otrzymał, zatrudniony w ATK
od 1976 r., ks. Roman Bartnicki (ur. 1942) 24. Pełnił również funkcję prodziekana (1987-1990) i dziekana Wydziału Teologicznego (1990-1995),
a następnie (1995-1996) prorektora i w latach 1996-1999 rektora ATK,
pełniąc ją również po utworzeniu UKSW (1999-2005). W latach 20052008 pełnił ponownie funkcję dziekana Wydziału Teologicznego.
W tej katedrze pracowali również: ks. Leonard Ostrowski, najpierw
(1955-1957) jako asystent, a następnie (1957-1966) jako adiunkt, ks.
Edmund Jastak (1955-1957) i ks. Marian Wolniewicz (1969-1984), ks.
Kazimierz Romaniuk (1976-1983) oraz Michał Wojciechowski (1987-1996), pierwszy polski świecki biblista katolicki, autor interlinearnego
przekładu Nowego Testamentu na język polski25. W latach 1991-1996
jako adiunkt miał zatrudnienie ks. Ryszard Rumianek, zaś w latach
1993-2002 ks. Grzegorz Rafiński. W 2002 r. rozpoczął w niej pracę ks.
Bartosz Adamczewski, który po urlopie naukowym (2005-2008) powrócił na stanowisko adiunkta. W latach 2005-2011 stanowisko adiunkta
pełnił również ks. Janusz Kręcidło MS, który w 2011 r. objął funkcję
kierownika Katedry Historii Biblijnej.
Wykłady zlecone prowadzili: ks. Michał Czajkowski 1968-1970), ks.
Jan Kanty Pytel (1969-1970) i ks. Piotr Kasiłowski TJ (1998-1999).
W działalności naukowo-dydaktycznej pracowników Katedry Biblistyki/Egzegezy Nowego Testamentu znalazły wyraz wieloaspektowe
badania i praca dydaktyczna: od zajmowania się Corpus Paulinum do
badań obejmujących wszystkie zbiory pism nowotestamentowych, czyli Ewangelie synoptyczne, pisma Janowe i Listy katolickie. Pracownicy
tej katedry wykazali dużą kreatywność w aplikowaniu do badań nad Nowym Testamentem najnowszych podejść i metod badawczych, zwłaszcza właściwych dla podejścia synchronicznego.
Katedra Filologii Biblijnej
Pierwszym kierownikiem Katedry Filologii Biblijnej był ks. Paweł
Nowicki (1888-1980), wybitny polski filolog biblijny i autor podręczni 24 Wcześniej, w 1981 r., ks. R. Bartnicki został mianowany adiunktem w Katedrze
Homiletyki, natomiast w 1987 r. powołany na kierownika Katedry Historii Kaznodziejstwa i Homiletyki.
25 Zob. Katedra Egzegezy Nowego Testamentu, w: Dorobek naukowy pracowników
Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, dz. cyt., s. 41-42.
142
[8]
ków do siedmiu języków biblijnych i związanych z Biblią oraz specjalistycznych monografii i przekładów Księgi Ezdrasza i Księgi Nehemiasza w Biblii Tysiąclecia. Funkcję kierownika pełnił do przejścia w 1967
r. na emeryturę, prowadząc jeszcze do 1973 r. wykłady zlecone.
Po czteroletnim wakacie, jego następcą został w 1971 r. o. Wiesław
Rosłon OFMConv (1929-1993), pierwszy magister teologii w ATK, zatrudniony na uczelni w 1960 r., autor podręczników do nauki języka
hebrajskiego i greckiego oraz komentarzy filologicznych do wybranych
tekstów biblijnych, sprawując powierzoną mu funkcję do swojej przedwczesnej śmierci w 1993 r.
Po kolejnym okresie wakatu (1993-1996) pełniącym obowiązki kierownika tej katedry został ks. Marian Gołębiewski (1996-1998).
Po nim, w latach 1998-2001, funkcję kierownika pełnił ks. Ryszard
Rumianek, po czym przejął on kierowanie Katedrą Historii Biblijnej.
W latach 2001-2005 obowiązki kierownika, lecz bez formalnej nominacji do tej funkcji, pełnił ks. Julian Warzecha SAC.
Od 2005 r. funkcję kierownika Katedry Filologii Biblijnej pełni ks.
Krzysztof Bardski, który w 1997 r. rozpoczął pracę w ATK na stanowisku adiunkta26.
W Katedrze Filologii Biblijnej pracowali również: ks. Zenon Ziółkowski (1959-1960), ks. Tadeusz Penar (1964-1965), ks. Jan Dawidziuk
(1965-1969), ks. Stanisław Kur (1977-1982) oraz Roman Marcinkowski, lektor języka hebrajskiego i aramejskiego (1993-2000), zarazem
wykładowca w Instytucie Orientalistycznym Uniwersytetu Warszawskiego27. W 2000 r. została zatrudniona Anna Kuśmirek, która znajduje
uznanie w środowisku naukowym jako filolog hebrajski28, zaś w 2008 r.
na stanowisku został zatrudniony ks. dr Krzysztof Siwek.
Działalność pracowników Katedry Filologii Biblijnej skupiała się
głównie na nauczaniu języków biblijnych (hebrajski, aramejski, grecki)
i starożytnych języków używanych na Bliskim Wschodzie i w najwcze 26 Jest on m. in. autorem podręcznika do nauczania greki biblijnej oraz prowadzi badania naukowe zarówno z zakresu biblistyki, jak i patrologii.
27 Zob. Katedra Filologii Biblijnej, w: Dorobek naukowy pracowników Wydziału
Teologicznego Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, dz. cyt., s. 55-57
28 Największym osiągnięciem A. Kuśmirek w tej dziedzinie jest redakcja interlinearnego przekładu Biblii Hebrajskiej na polski, który ukazał się w ramach „Prymasowskiej
Serii Biblijnej”, wydawanej przez Oficynę Wydawniczą „Vocatio”. Jest ona również tłumaczką ksiąg proroków Zachariasza i Malachiasza w Biblii Paulistów.
[9]
143
śniejszych przekładach Pisma Świętego (ugarycki, syryjski, koptyjski).
Kilku wykładowców jest autorami wysoko ocenianych podręczników
językowych używanych w uczelniach wyższych oraz wyższych seminariach duchownych, a także wybitnych prac o profilu filologicznym.
Katedra Teologii Biblijnej
Pierwszym kierownikiem Katedry Teologii Biblijnej po jej utworzeniu w 1954 r. był ks. Aleksy Klawek (1890-1969), który po kilku miesiącach złożył rezygnację.
W 1955 r. kierownictwo przejął ks. Stanisław Grzybek (1915-1998),
specjalista w zakresie języków biblijnych i archeologii biblijnej29. Gdy
w 1958 r. również ks. S. Grzybek złożył rezygnację z wykładów w ATK
i przeniósł się do Krakowa, katedra pozostawała przez siedem lat nieobsadzona. W 1965 r. jej kierownictwo ponownie objął ks. S. Grzybek,
pełniąc tę funkcję do przejścia w 1982 r. na emeryturę. Będąc dziekanem Wydziału Teologicznego i kierownikiem Katedry Teologii Biblijnej, zorganizował w 1970 r. w ATK międzynarodowy Kongres Biblijny,
w którym uczestniczyli wybitni bibliści z Polski i zagranicy.
W 1982 r. kierownikiem został ks. Jan Łach (1927-2013), zatrudniony
w ATK od 1969 r., organizator i kierownik szeroko znanych zaocznych studiów biblijno-pastoralnych30. Kierował tą katedrą do 2000 r., kiedy to przeszedł na emeryturę. Dwukrotnie pełnił funkcję dziekana Wydziału Teologicznego (1981-1984 oraz 1987-1990), a w latach 1990-1995 rektora ATK.
Po przejściu ks. J. Łacha na emeryturę katedra przez trzy lata (2000-2003) nie miała kierownika. W 2003 r. został nim ks. Franciszek Mickiewicz SAC, zatrudniony od 1995 r. jako asystent i od 1997 r. jako adiunkt.
W Katedrze Teologii Biblijnej pracowali również: ks. Andrzej Suski (1972-1986), ks. Jan Załęski (1986-1995) i Michał Wojciechowski
(1996-1999), przeniesiony z Katedry Egzegezy Nowego Testamentu31.
29 Jest on także autorem przekładu Ksiąg Tobiasza, Judyty i Estery oraz obszernego
komentarza do tych ksiąg w serii „Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu” i w Biblii Tysiąclecia, a także przekładu Księgi Hioba w Biblii Poznańskiej.
30 Przełożył Pierwszą i Drugą Księgę Samuela w Biblii Tysiąclecia i opracował komentarz do obu tych ksiąg wydany przez KUL. Przedmiotem jego zainteresowania była
również tematyka mesjańska w Biblii.
31 Zob. Katedra Teologii Biblijnej, w: Dorobek naukowy pracowników Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, dz. cyt., s. 49.
144
[10]
W latach 2000-2008 na stanowisku adiunkta był zatrudniony ks. Mirosław Kiedzik, zaś od 2010 r. jest zatrudniony ks. Dariusz Sztuk SDB.
Pracownicy Katedry Teologii Biblijnej zajmowali się szeroka gamą
zagadnień biblijnych. Podejmując tematy staro- i nowotestamentowe,
uwypuklali teologiczną jedność całej Biblii oraz centralne znaczenie
wątków i motywów mesjańskich. Przedmiotem szczególnych zainteresowań była zwłaszcza teologia Ewangelii synoptycznych, a w nich narracji o męce śmierci i zmartwychwstaniu Jezusa Chrystusa, a także biblijna teologia apostolstwa.
Katedra Literatury Międzytestamentalnej
Pierwszym kierownikiem Katedry Literatury Międzytestamentalnej,
utworzonej w 1982 r., był ks. Stanisław Mędala CM, „ale bez wyraźnego zaznaczenia, że został on mianowany na kierownika tej katedry”32.
Formalne powierzenie mu tej funkcji dokonało się w 1987 r.33 i sprawował ją do 2005 r., czyli do przejścia na emeryturę34.
Po 5-letnim wakacie (2005-2010) kierowanie tą katedrą przejął w 2010 r.
ks. Marek Parchem, zatrudniony w ATK od 2005 r. na stanowisku adiunkta.
W Katedrze Literatury Międzytestamentalnej pracował również Michał Wojciechowski (199-2001), przeniesiony z Katedry Teologii Biblijnej35, natomiast w 2011 r. na stanowisku adiunkta został zatrudniony
ks. dr Mirosław Jasiński.
Główne kierunki badań i pracy dydaktycznej Katedry Literatury Międzytestamentalnej to: recepcja Starego Testamentu w różnych nurtach
myśli żydowskiej w okresie międzytestamentowym, zróżnicowanie ju 32 Katedra Literatury Miedzytestamentalnej, w: Tamże, s. 54.
33 Tak podaje S. Mędala, zob. tegoż, Sekcja Biblistyki, s. 38, podczas gdy inne źródła
utrzymują, że ks. S. Mędala kierował Katedrą Literatury Międzytestamentalnej od momentu jej utworzenia (1982) lub w następnym roku.
34 W swoich badaniach naukowych ks. S. Mędala podejmował problem ortodoksji
w judaizmie i wczesnym chrześcijaństwie, zajmował się też literaturą międzytestamentalną, zwłaszcza qumrańską, wysuwając w tej dziedzinie oryginalne hipotezy, podejmował również kwestie hermeneutyczne i metodologiczne związane z interpretacją Pisma
Świętego. Jest prekursorem w polskiej biblistyce w zakresie stosowania metody analizy
semiotycznej i zastosowanie do analizy tekstów biblijnych zjawiska intertekstualności.
Duża część jego naukowych publikacji dotyczy Ewangelii według św. Jana.
35 Katedra Literatury Miedzytestamentalnej, w: Dorobek naukowy pracowników Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, dz. cyt., s. 55.
[11]
145
daizmu w dobie rodzącego się chrześcijaństwa, podłoże historyczno-religijne pism Nowego Testamentu, apokryfy Starego i Nowego Testamentu, piśmiennictwo qumrańskie i jego wpływ na Nowy Testament
oraz rodzące się chrześcijaństwo, a także zastosowanie metody analizy
intertekstualnej do badan nad Nowym Testamentem36.
Katedra Historii Biblijnej
Pierwszym kierownikiem Katedry Historii Biblijnej, istniejącej od
1 maja 1992 r., został ks. Julian Warzecha SAC (1944-2009)37, zatrudniony w 1984 r. na stanowisku adiunkta w Katedrze Biblistyki Starego
Testamentu38. Po przekształceniu ATK w UKSW, odpowiadając na potrzeby kadrowe nowoutworzonego Wydziału Nauk Humanistycznych,
zrezygnował w 2001 r. z funkcji kierownika Katedry Historii Biblijnej
i na nowym wydziale podjął zajęcia z kultury biblijnej39.
W latach 2001-2010 funkcję kierownika tej katedry sprawował ks.
Ryszard Rumianek (1947-2010), zatrudniony wcześniej (1991-1996)
w Katedrze Egzegezy Nowego Testamentu, następnie (1996-1998)
w Katedrze Historii Biblijnej, potem jako kierownik Katedry Filologii
Biblijnej (1998-2001) i ponownie kierownik Katedry Historii Biblijnej,
pełniąc tę funkcję do tragicznej śmierci w katastrofie smoleńskiej (10 IV
2010). W latach 2002-2005 był też prorektorem do spraw ogólnych i badań naukowych, a w latach 2005-2010 rektorem UKSW40.
37 W. C h r o s t o w s k i , Ks. prof. dr hab. Warzecha SAC (23 VII 1944 – 12 I 2009),
„Zeszyty Naukowe SBP” 6/2009, s. 388-391.
38 Na szczególną uwagę zasługuje monografia Historia dawnego Izraela (Warszawa 2005), będąca rozszerzeniem jego książki profesorskiej. Jej autor wziął też udział
w dwóch ważnych dla współczesnej biblistyki polskiej przedsięwzięciach: jako współredaktor naukowy Biblii Paulistów (Częstochowa 2008) oraz Nowy Komentarz Biblijny,
wydawany również z inicjatywy Towarzystwa św. Pawła.
39 Po jego wycofaniu się w 2008 r. z pracy na Wydziale Nauk Humanistycznych zajęcia z kultury biblijnej przejęła i nadal prowadzi dr Dorota Muszytowska, absolwentka
WT UKSW.
40 Badania naukowe i publikacje ks. R. Rumianka dotyczyły przede wszystkim ksiąg
prorockich Starego Testamentu, zwłaszcza Księgi Ezechiela, oraz egzegezy tekstów mesjańskich. Interesował się również historią okresu wygnania babilońskiego. Przełożył na
polski dwie księgi biblijne (Księga Ozeasza i Księga Ezechiela) oraz kilka apokryfów
Nowego Testamentu. Był też zapalonym przewodnikiem pielgrzymek do Ziemi Świętej.
146
[12]
Po tragicznej śmierci ks. R. Rumianka, w 2011 r., kierowanie tą katedrą objął ks. Janusz Kręcidło MS, zatrudniony wcześniej w Katedrze
Egzegezy Nowego Testamentu.
W Katedrze Historii Biblijnej pracował również ks. Antoni Ołów
(1999-2005), który przeszedł z Katedry Egzegezy Starego Testamentu,
ks. dr Krzysztof Siwek (2007-2012), a po jego przejściu w 2012 r. do Katedry Filologii Biblijnej został zatrudniony ks. dr Zbigniew Grochowski41.
W Katedrze Historii Biblijnej podejmowano badania różnych aspektów i etapów historii biblijnej. Widać wyraźną ewolucję polegającą na
przejściu od traktowania historii biblijnej wyłącznie jako „historii zbawienia” do jej umiejscawiania w całokształcie historii starożytnego Bliskiego Wschodu. Kolejny etap to przenoszenie akcentu z płaszczyzny
„historia biblijna na tle historii politycznej” na płaszczyznę „historia biblijna na tle historii społecznej”. Pracownicy tej katedry koncentrują
się na wnikliwym badaniu wybranych aspektów historii czasów Starego
i Nowego Testamentu.
Katedra Introdukcji Biblijnej
Pierwszym kierownikiem Katedry Introdukcji Biblijnej, utworzonej w 1992 r., został ks. Michał Czajkowski, który pełnił tę funkcję do
1997 r., będąc od 1994 r. także kierownikiem Katedry Ekumenii.
W latach 1997-2012, kierowanie tą katedrą sprawował ks. Jan Załęski42, zatrudniony od 1986 r. na stanowisku adiunkta w Katedrze Teologii Biblijnej. W latach 1997-2012 był również kierownikiem studiów
doktoranckich na WT ATK/UKSW.
Po przejściu ks. Jana Załęskiego na emeryturę, w roku akademickim
2012-2013 funkcja kierownika tej katedry pozostawała nieobsadzona.
W toku restrukturyzacji Wydziału Teologicznego i utworzenia Instytutu
Nauk Biblijnych Katedra Introdukcji Biblijnej uległa likwidacji. W uza 41 Katedra Historii Biblijnej, w: Dorobek naukowy pracowników Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, dz. cyt., s. 49.
42 Badania naukowe ks. J. Załęskiego koncentrują się głównie na interpretacji wybranych tekstów Nowego Testamentu, zwłaszcza podejmujących zagadnienia etyczno-społeczne i eschatologiczne. Jego ulubione tematy to: nierozerwalność małżeństwa, teksty
o kobietach w NT, tzw. przywilej Pawłowy oraz eschatologia w Listach do Tesaloniczan
i Pierwszym Liście do Koryntian; zob. W. L i n k e, Ks. prof. dr hab. Jan Załęski, w: Tenże
(red.), Trud w Panu nie jest daremny (por. 1 Kor 15,58), Niepokalanów 2010, s. 16.
[13]
147
sadnieniu stwierdzano, że zagadnienia z zakresu wstępu do Pisma Świętego nie kwalifikują się, by je podejmować na osobnej katedrze.
W Katedrze Introdukcji Biblijnej w latach 2005-2013 na stanowisku
adiunkta był zatrudniony o. dr Waldemar Linke CP.
Pracownicy tej katedry prowadzili wykłady z zakresu introdukcji biblijnej, zarówno w ramach Wydziału Teologicznego, jak też innych wydziałów uczelni43. Duże znaczenie przykładano do introdukcji szczegółowej do poszczególnych ksiąg biblijnych, niezbędnej do pełniejszego
ich zrozumienia i objaśniania. Wiele wykładów miało wyraźne ukierunkowanie pastoralne.
Struktura i obsada personalna
Instytutu Nauk Biblijnych
Utworzony w 2013 r. Instytut Nauk Biblijnych, jako kontynuacja Sekcji Biblijnej Wydziału Teologicznego ATK/UKSW, istniejącej w latach
1967-2013, posiada klarowną strukturę i obsadę personalną. W jego
skład wchodzi siedem katedr, lecz w miejsce Katedry Introdukcji Biblijnej, która istniała w ramach Sekcji Biblistyki, została utworzona Katedra
Hermeneutyki Biblijnej. Pracownikami INB jest 14 osób, z czego 8 to
pracownicy samodzielni, w tym 3 osoby z tytułem naukowym profesora.
Aktualna struktura INB przedstawia się następująco:
Katedra Egzegezy Starego Testamentu,
Katedra Egzegezy Nowego Testamentu,
Katedra Filologii Biblijnej,
Katedra Historii Biblijnej,
Katedra Hermeneutyki Biblijnej,
Katedra Teologii Biblijnej,
Katedra Literatury Międzytestamentalnej.
Funkcję dyrektora INB, wybranego na posiedzeniu pracowników
dotychczasowej Sekcji Biblijnej i zatwierdzonego na tym stanowisku,
sprawuje ks. prof. dr hab. Waldemar Chrostowski, twórca i od 1994 r.
kierownik Instytutu Dialogu Katolicko-Judaistycznego, przemianowanego w 2003 r. na Zakład Dialogu Katolicko-Judaistycznego, a także
twórca i od 2009 r. kierownik specjalności Turystyka krajów biblijnych.
S. M ę d a l a , Sekcja Biblistyki, dz. cyt., s. 37-38.
43
148
[14]
Funkcję sekretarza INB, powierzoną na pierwszym posiedzeniu Rady
Naukowej, sprawuje dr hab. Anna Kuśmirek.
Katedra Egzegezy Starego Testamentu
Kierownikiem Katedry Egzegezy Starego Testamentu jest ks. prof. dr
hab. Waldemar Chrostowski.
Na stanowisku adiunkta jest zatrudniona dr Barbara Strzałkowska,
w latach 2008-2013 sekretarz Zarządu II kadencji Stowarzyszenia Biblistów Polskich.
Aktywność Katedry Egzegezy ST koncentruje się na działalności naukowej i dydaktycznej dotyczącej zrozumienia i naukowego objaśniania Biblii Hebrajskiej i Biblii Greckiej (Septuaginta). Chodzi przede
wszystkim o wszechstronną analizę proto- i deuterokanonicznych ksiąg
ST, a także pogłębione badania nad Septuagintą i aramejskimi przekładami Biblii (targumy). Punkt ciężkości spoczywa na egzegezie Pięcioksięgu i ksiąg prorockich, zwłaszcza Księgi Ezechiela, oraz na uwypuklaniu wielopostaciowości judaizmu okresu międzytestamentowego.
Pracownicy tej katedry włączają się czynnie w dzieło popularyzacji
wiedzy biblijnej oraz (W. Chrostowski) w dialog chrześcijańsko-judaistyczny (Zakład Dialogu Katolicko-Judaistycznego). Ważna dziedzinę zaangażowania stanowi również przewodniczenie pielgrzymkom do
krajów biblijnych oraz organizowanie i kierowanie specjalnością Turystyka krajów biblijnych.
Katedra Egzegezy Nowego Testamentu
Kierownikiem Katedry Egzegezy Nowego Testamentu jest ks. prof.
dr hab. Roman Bartnicki.
Na stanowisku profesora nadzwyczajnego jest zatrudniony ks. dr hab.
Bartosz Adamczewski, prof. UKSW.
Priorytetem w pracy naukowo-dydaktycznej pracowników tej katedry są Ewangelie synoptyczne, a więc ich geneza i treść, oraz tzw. źródło Q, analizowane w perspektywie diachronicznej i synchronicznej.
Duże znaczenie przykłada się też do badań dotyczących pierwotnego
Kościoła oraz stosowania do Ewangelii metody Redaktionsgeschichte.
Co się tyczy pozostałych pism nowotestamentowych, na pierwszy plan
[15]
149
wysuwają się badania nad Corpus Paulinum, prowadzone są tez jednak
badania nad Apokalipsą według św. Jana.
Katedra Filologii Biblijnej
Kierownikiem Katedry Filologii Biblijnej jest ks. prof. dr hab.
Krzysztof Bardski.
Na stanowisku adiunkta są zatrudnieni: dr hab. Anna Kuśmirek i ks.
dr Krzysztof Siwek.
Praca dydaktyczna pracowników tej katedry koncentruje się na nauczaniu języków biblijnych (hebrajski, aramejski i grecki). Badania naukowe oscylują wokół zagadnień filologicznych języka hebrajskiego
i aramejskiego, a także literatury międzytestamentalnej i apokaliptyki,
judaizmu rabinicznego i jego powiązań z myślą nowotestamentową oraz
dylematów translacyjnych poszczególnych zbiorów i ksiąg biblijnych.
Katedra Historii Biblijnej
Kierownikiem Katedry Historii Biblijnej jest ks. dr hab. Janusz Kręcidło MS, prof. UKSW.
Na stanowisku adiunkta jest zatrudniony ks. dr Zbigniew Grochowski.
Praca dydaktyczna i badania naukowe skupiają się na antropologiczno-kulturowej egzegezie Ewangelii, głównie Ewangelii według św.
Jana, aplikując do niej nowe metody i podejścia, właściwe dla lektury synchronicznej (analiza narracyjna, pragma-lingwistyka, analiza retoryczna i semantyczna). Pracownicy tej katedry zajmują się również
historią biblijną, zwłaszcza czasami Nowego Testamentu. Czynią to
przede wszystkim w aspekcie inkulturacji chrześcijaństwa w świecie
hellenistyczno-rzymskim. Podejmują również zagadnienia z zakresu
socjologii i antropologii biblijnej, wpisujące się w kierunek tzw. social-scientific approach.
Katedra Hermeneutyki Biblijnej
Stanowisko kierownika Katedry Hermeneutyki Biblijnej aktualnie
pozostaje nieobsadzone.
150
[16]
Na stanowisku adiunkta jest zatrudniony o. dr Waldemar Linke CP.
Praca dydaktyczna i publikacje o. dr. W. Linkego CP dotyczą wybranych zagadnień z dziedziny instytucji biblijnych i teologii duchowości
(hagiografia, teologia krzyża). Nowatorskie na polskim gruncie są także
jego badania i publikacje z zakresu hermeneutyki i problematyki natchnienia tekstów biblijnych.
Katedra Teologii Biblijnej
Kierownikiem Katedry Teologii Biblijnej jest ks. dr hab. Franciszek
Mickiewicz SAC, prof. UKSW.
Na stanowisku adiunkta jest zatrudniony ks. dr Dariusz Sztuk SDB.
Praca dydaktyczna i badania naukowe pracowników mają na względzie wybrane aspekty teologii Starego i Nowego Testamentu, ze szczególnym uwzględnieniem teologii apostolstwa. Co się tyczy pism NT,
przedmiotem analizy teologicznej są zwłaszcza Dzieje Apostolskie i Listy katolickie, a także wybrane aspekty teologii św. Pawła.
Katedra Literatury Międzytestamentalnej
Kierownikiem Katedry Literatury Międzytestamentalnej jest ks. dr
hab. Marek Parchem, prof. UKSW.
Na stanowisku adiunkta jest zatrudniony ks. dr Mirosław Jasiński.
Działalność naukowa pracowników tej katedry koncentruje się na piśmiennictwie czasów przełomu Starego i Nowego Testamentu, przede
wszystkim na literaturze qumrańskiej oraz judaizmu okresu Drugiej
Świątyni. Kierownik katedry jest tłumaczem na język polski wielu nieprzetłumaczonych wcześniej tekstów apokryficznych ST, zwłaszcza
o charakterze apokaliptycznym, podejmuje również zagadnienia z zakresu krytyki tekstu oraz historii i archeologii biblijnej.
Zakład Dialogu Katolicko-Judaistycznego
Kierownikiem istniejącego od 1994 r. Zakładu Dialogu Katolicko-Judaistycznego jest ks. prof. dr hab. Waldemar Chrostowski.
[17]
151
Głównym zadaniem jest przeszczepianie na grunt polski i naukowe
pogłębianie zasad nauczania Kościoła katolickiego o Żydach i judaizmie. Promowanie i rozwijanie dialogu odbywa się w formie wykładów, prelekcji, spotkań i wywiadów prasowych, radiowych i telewizyjnych, a także przez uczestnictwo w gremiach kościelnych i naukowych.
ZDKJ organizuje, zapoczątkowane w 1989 r., sympozja z cyklu „Kościół a Żydzi i judaizm”.
The Institute of Biblical Sciences
Summary
The article presents the history (1954-2013) and the present state of Institute of Biblical Sciences (IBS) at the Theological Faculty of Cardinal Stefan Wyszyński University
in Warsaw. The short sketch of history is given as well as the structure and the persons
actually working in the IBS are specified.
UKSW
1/2013
Ks. JERZY LEWANDOWSKI
KS. JAROSŁAW BABIŃSKI
INSTYTUT TEOLOGII SYSTEMATYCZNEJ
Początek drugiego semestru roku akademickiego 2012/2013 był czasem
reorganizacji Wydziału Teologicznego UKSW w Warszawie. Na miejsce
dotychczas istniejących sekcji, organizujących pracę w ramach specyficznych dziedzin teologii, utworzono instytuty. Powstały w związku z tym
następujące: Nauk Biblijnych, Teologii Systematycznej, Teologii Praktycznej, Edukacji Medialnej i Dziennikarstwa, Dialogu Kultury i Religii.
W skład Instytutu Teologii Systematycznej weszły dotychczasowe sekcje:
Teologii Dogmatycznej, Teologii Moralnej, Teologii duchowości, Teologii
Ekumenicznej. Dyrektorem instytutu został ks. prof. dr hab. Jerzy Lewandowski, wicedyrektorem ks. prof. UKSW dr hab. Czesław Parzyszek SAC.
Celem nowego podziału było skonsolidowanie dziedzin teologicznych i danie ich przedstawicielom lepszych możliwości zintensyfikowania współpracy oraz bardziej wielowymiarowego realizowania podejmowanych badań. Instytut tworzą specjaliści podejmujący badania
w obszarze teologii dogmatycznej, moralnej oraz duchowości.
1. Teologia dogmatyczna
W skład nowego Instytutu Teologii Systematycznej wchodzą następujące katedry podejmujące badania w ramach teologii dogmatycznej:
1.1. Katedra Teologii Patrystycznej: ks. prof. UKSW dr hab. Leon
Nieścior, ks. dr Mirosław Mejzner, ks. dr Jerzy Duda (1/2 etatu)
1.2. Katedra Historii Dogmatów: ks. prof. dr hab. Jerzy Lewandowski,
ks. dr Jarosław Babiński
154
KS. J. LEWANDOWSKI – KS. J. BABIŃSKI
[2]
1.3. Katedra Teologii Dogmatycznej Pozytywnej: ks. prof. UKSW dr
hab. Marian Kowalczyk, o. prof. dr hab. Jacek Salij (1/2 etatu), ks.
prof. UKSW dr hab. Andrzej Perzyński, ks. dr Dariusz Pater
1.4. Katedra Mariologii: o. prof. UKSW dr hab. Grzegorz Bartosik, ks.
dr Grzegorz Bachanek
1.5. Katedra Ekumenizmu: ks. prof. UKSW dr hab. Wojciech Hanc, ks.
dr Andrzej Choromański
Teologia dogmatyczna, będąc nauką teologiczną o wyrażającym się
w całym Objawieniu w Kościele samoudzielaniu się Boga przez Jezusa Chrystusa w Duchu Świętym, tak jak zostało przyjęte w wierze
chrześcijańskiej i jest wiążące dla życia chrześcijańskiego1, podejmuje
wielokierunkowe badania nad depozytem wiary i nad jego prakseologicznymi konsekwencjami dla ludzkiego życia. Jej przedmiotem pierwszorzędnym jest Objawienie, wiara – przedmiotem łączącym, kerygmat zaś przedmiotem komunikacji2. Teologia dogmatyczna jest przede
wszystkim nauką pozytywną, czyli ustala fakty. W odniesieniu do teologii dogmatycznej rozumiane jest to jako badanie treści objawionej przez
Boga. Stara się oceniać wiarygodności źródeł stanowiących przedmiot
badań i precyzować treść, często rozproszoną czy ujętą obrazowo, wyrażoną poprzez uciekanie się do określonych form literackich i stosowanych w nich tropów stylistycznych3.
Szczególnie zadanie to podejmuje Katedra Teologii Pozytywnej. Jej
pomysłodawcą i wieloletnim kierownikiem był ks. prof. dr hab. Lucjan
Napoleon Balter (1936-2010). W obecnej formie funkcjonuje w wyniku
zespolenia z Katedrą Teologii Dogmatycznej, którą do swego przejścia
na emeryturę prowadził o. prof. dr hab. Jacek Salij, obecnie pracujący
na pół etatu. Do specyficznych badań w katedrze Teologii Pozytywnej
należy prymat wartości pozytywnych, a zatem – poza Pismem Świętym
i pismami ojców Kościoła – dużo uwagi zajmują myśli przewodnie liturgii, nauczanie papieskie, ale także inne źródła teologii4. Dużą wagę
1 Por. W. B e i n e r t, Teologiczna teoria poznania, (tłum. J. Fenrychowa), Kraków
1998, s. 62.
2 Por. S. C. N a p i ó r k o w s k i, Jak uprawić teologię, Wrocław 1994, s. 53.
3 Por. J. B u x a k o w s k i, Objawienie i wiara, Pelplin 2007, s. 207.
4 Por. tamże, s. 72nn; Cz. S. B a r t n i k, Kościół Jezusa Chrystusa, Wrocław 1982,
s. 357nn.
[3]
155
przykłada się tez do pogłębienia intelektualnego, gdyż w teologii pozytywnej wysiłek badań koncentruje się na chęci określenia, co faktycznie
zostało przez boga objawione oraz oddzielenie od Słowa Bożego tego, co
jest jedynie ludzkim rozumowaniem i interpretacją, co przejawia cechy
właściwe zamysłom człowieka. Stąd duży nacisk na szukanie ratio convenientiae (racji odpowiedniości), wyrażająca się w racjonalnym wyjaśnianiu różnych kwestii, także za pomocą rozumu i nauk szczegółowych.
Ciągle jawi się wiec tu konieczność uwzględnienia tak historycznego
tła i genezy, jak i postępującego rozwoju, dla którego kolejnymi kamieniami milowymi są zwłaszcza kolejne sobory. Jasno rysuje się tu więc
konieczność dokładnego studiowania źródeł teologii, czyli badań nad
ojcami Kościoła i dokumentów kościelnych5. Stąd podjęcie systematycznych badań historyczno-dogmatycznych w ramach Katedr Teologii
Patrystycznej, Historii Dogmatów oraz Mariologii.
Na rozumienie prawd teologicznych zawsze wpływa historiozbawcze ujęcie Objawienia, co oznacza, że konieczne jest wykazanie, iż historia zbawcza, mająca swój początek w tajemnicy Boga po wielokroć
objawiającego się człowiekowi, czego punktem centralnym jest tajemnica Jezusa Chrystusa (por. Hbr 1,1), ujawnia się w ramach historii powszechnej6. Dzieje Kościoła to dzieje teologii, rozwijające się aż do
ostatecznego ich urzeczywistnienia się w Chrystusie dzięki mocy Ducha Świętego.
Praktyczną implikacją realizowanych badań jest ich znaczenie ekumeniczne oraz uznanie wartości dialogu międzyreligijnego. W dobie ekumenizmu jako bardzo aspekt badan dogmatycznych jawi się teologia
ekumeniczna. Katedra Ekumenizmu na Wydziale Teologicznym UKSW
w Warszawie, stanowi kontynuację powstałej w roku 1982 Katedry Teologii Ekumenicznej, którą utworzono w ówczesnym ATK na Wydziale
Teologicznym przy kierunku dogmatycznym. Koncentruje swe badania
interkonfesyjnych relacjach, wzajemnym poznawania się oraz prowadzonych dialogów bilateralnych i multilateralnych w łonie chrześcijaństwa.
5 Por. S. C. N a p i ó r k o w s k i, Jak uprawić teologię, dz. cyt. s. 37nn; W. K a s p e r,
Funkcja teologii w Kościele, „Kolekcja Communio”, t. 6: Podstawy wiary- teologia, Poznań 1991, s. 228.
6 Por. Cz. S. B a r t n i k, Teologia historii, Lublin 1999, s. 169; Tenże, Dotknąć Boga
żywego, Lublin 2005, s. 205; J. L e w a n d o w s k i, Znaki czasu w hermeneutyce biblijno-teologicznej, „Homo Dei” 3(2007), s. 122-132.
156
[4]
Sfera badań głównie Katedry Ekumenizmu, ze względu na kontekstualność i konieczne relacje międzywyznaniowe, uwidaczniające się w coraz
bardziej postępujących owocach dialogów multilateralnych i bilateralnych,
obejmuje szerokie spektrum tematów i związanych z nimi problemów
o eklezjalnych wymiarach. Stąd badania ekumeniczne objęły swym zakresem zarówno problemy związane z dużymi i małymi pęknięciami w łonie
chrześcijaństwa (z uwzględnieniem punktów widzenia różnych tradycji
wyznaniowych – obok katolickiej, także prawosławnej i ewangelickiej),
jak i uwydatnienie w formie monograficznych zajęć związanych z ważnymi zagadnieniami wynikającymi z prowadzonych dialogów i ich owoców,
co szczególnie odnosi się do ekumenicznego wymiaru: rzeczywistości Kościoła, sfery życia sakramentalnego, zagadnień i trudności na ekumenicznej drodze w dążeniu do pełnej jedności (np. prozelityzmu, konwersji, relatywizmu prawdy, panchrystianizmu czy redukcjonizmu).
Szczególnie traktowanym tematem były i są dialogi doktrynalne
w skali międzynarodowej oraz lokalnej, dotyczącej Polski. Nie tracono
ze swojego pola widzenia ekumenicznego wymiaru innych dyscyplin
teologicznych, a pośród nich poszczególnych zagadnień, które zwłaszcza w oświetleniu międzywyznaniowych dialogów doktrynalnych,
wnoszą nowe, dotąd uważane za sporne – wspólne chrześcijanom elementy, przy równoczesnym uwzględnianiu nadal jeszcze istniejących
rozbieżności, czy godnych podejmowania dyskusyjnych problemów,
czego przykładem może być Wspólna Deklaracja katolicko-luterańska
o usprawiedliwieniu (r. 1999).
2. Teologia moralna
Tak, jak dla teologii dogmatycznej istotne są credenda (prawdy wiary), tak teologia moralna – drugi wielki dział nauk teologiczny funkcjonujący w ramach Instytutu Teologii Dogmatycznej – za główny obiekt
swych badań uznaje fecienda (normy czynów ludzkich). W ramach nowopowstałego instytutu znalazły się następujące katedry podejmujące
badania z zakresu teologii moralnej:
2.1. Katedra Teologii Moralnej Fundamentalnej: ks. prof. dr hab. Paweł Góralczyk; ks. prof. UKSW dr hab. Krzysztof Kietliński; ks.
dr hab. Stanisław Skobel.
[5]
157
2.2. Katedra Historii Teologii Moralnej: bp prof. dr hab. Andrzej Dziuba.
2.3. Katedra Teologii Moralnej Życia Osobistego i Bioteologii: ks. prof.
UKSW dr hab. Marian Graczyk; ks. prof. dr hab. Stanisław Warzeszak; ks. dr Jarosław Sobkowiak
2.4. Katedra Teologii Moralnej Życia Społecznego: ks. prof. dr hab. Józef Zabielski
Działalność poszczególnych katedr koncentruje się wokół współczesnych problemów moralnych, które podejmowane są w wykładach
monograficznych, seminariach doktoranckich i magisterskich, jak też
poprzez udział w konferencjach i zjazdach naukowych. Pracownicy Instytutu Systematycznego z wyżej wymienionych katedr prowadzą aktywną działalność naukowo-badawczą. Należy zauważyć, że w prowadzeniu badań naukowych coraz aktywniejszy udział biorą studenci
teologii moralnej. Dotychczasowy dorobek badań wskazuje, iż podejmowane są najbardziej kluczowe tematy z zakresu moralności, które
mieszczą się w ramach statutowych badań prowadzonych w ramach poszczególnych katedr.
Identyfikacja pracowników z poszczególnymi katedrami Instytutu Systematycznego wyraża się między innymi: w uczestnictwie i przygotowywaniu trzech dorocznych konferencji (majowej – o zasięgu ogólnopolskim oraz dwóch sympozjów, podejmujących tematykę na styku teologii
moralnej i etyki oraz na styku teologii moralnej i duchowości), udziale studentów raz na trzy miesiące w interseminarium, organizowaniu zajęć o charakterze ćwiczeń dla doktorantów, wspólnych spotkań z okazji
Świąt Bożego Narodzenia, czy Wielkanocy. Na podkreślenie zasługuje
fakt czynnego udziału pracowników naukowych czterech katedr Instytutu Systematycznego w Stowarzyszeniu Teologów Moralistów, przede
wszystkim w: corocznych ogólnopolskich konferencjach i dyskusjach,
pracach w zarządzie, czy wydawanych publikacjach. W ramach sekcji redagowane są księgi pamiątkowe dla pracowników sekcji, np. w ostatnich
latach opublikowano takie księgi dla ks. prof. dra hab. Stanisława Olejnika oraz dla ks. prof. UKSW dra hab. Mariana Graczyka, a ostatnio została wręczona księga pamiątkowa dla ks. prof. dra hab. Pawła Góralczyka
(Zakopane – ogólnopolski zjazd moralistów 9-11 czerwca 2013).
158
[6]
Chrześcijańska norma personalistyczna, której sformułowanie na
gruncie polskim zawdzięczamy najbardziej Janowi Pawłowi II, wymaga, jako norma ogólna, najbardziej akcentowania, także poza chrześcijaństwem dzisiaj, nowych rozwinięć i uszczegółowień. Dlatego badania
nad nią pozostają ciągle aktualne.
Bardzo aktualnym przedmiotem badań jest także recepcja nauczania
Soboru Watykańskiego II, który przecież zalecił wprost odnowę teologii, wskazując w szczególny sposób na teologię moralną. Wydaje się
to być szczególnie aktualnym na gruncie polskim. Wymaga to z całą
pewnością nowych badań w zakresie metodologii teologii moralnej,
a zwłaszcza jej ściślejszego powiązania z osiągnięciami innych nauk,
zwłaszcza nauk o człowieku, ale także nauk szczegółowych.
Wobec dość powszechnego kwestionowania koncepcji prawa naturalnego, zwłaszcza przez różne kierunki w naukach prawnych, potrzeba
nowych badań nad współczesnym uzasadnieniem istnienia prawa naturalnego jako normy zakorzenionej w rozumności ludzkiej natury, a co
za tym idzie dotyczącej każdego człowieka. Powszechność prawa naturalnego może stanowić najszerszy pomost do dyskusji nad moralnością,
przebiegającej nawet ponad podziałami wyznaniowymi i religijnymi.
W ramach katolickiej teologii moralnej fundamentalnej istotną sprawą
jest tez prowadzenie badań prowadzących do ugruntowania przekonania,
że jest to moralność przedmiotowa. Nie pomijając podmiotowych źródeł
wartości czynu ludzkiego, swoją zasadniczą moralność bierze on z przedmiotu działania. Ta prawda leży u podstaw encykliki Jana Pawła II Veritatis splendor, tekstu dotyczącego właśnie teologii moralnej fundamentalnej, a ciągle chyba zbyt mało znanego na naszym gruncie. Wydanie tekstu
oficjalnego nauczania Kościoła poświęconego tej części teologii moralnej
jest z całą pewnością wydarzeniem znaczącym dla dzisiejszego nauczania
moralnego oraz badań teologicznych nad tą dziedzin.
3. Teologia duchowości
Trzecią gałęzią Instytutu Teologii Systematycznej jest teologia duchowości. Reprezentują ja dwie katedry:
3.1. Katedra Teologii Życia Duchowego: ks. prof. dr hab. Stanisław
Urbański, ks. dr Włodzimierz Gałązka, ks. dr Marek Tatar
[7]
159
3.2. Katedra Mistyki Chrześcijańskiej: ks. prof. UKSW dr hab. Czesław Parzyszek, ks. dr Andrzej Baran
Specjalizacja ma długą i bogatą tradycję na ATK/UKSW. W 1982
roku ks. prof. Stanisław Olejnik powołał pierwszą katedrę Teologii
Życia Duchowego na Akademii Teologii Katolickiej i był jej kuratorem. W tymże roku Rada Wydziału powierza wykłady zlecone ks. dr
Stanisławowi Urbańskiemu ( pierwszy w Polsce doktor z teologii duchowości), który w 1984 roku zostaje adiunktem w tejże katedrze. Po
przeprowadzonym w 1989 roku przewodzie habilitacyjnym i uzyskaniu
stopnia doktora habilitowanego z zakresu teologii duchowości (pierwszego w Polsce), Rada Wydziału powierzyła mu kierownictwo powyższą katedrą. W tym samym roku ks. S. Urbański tworzy Sekcję Teologii Duchowości, włączając w nią dwie katedry: Katedrę Teologii Życia
Duchowego i Katedrę Hagiografii, a w 1997 powołuje trzecią Katedrę
Mistyki Chrześcijańskiej (pierwszą w Polsce).
Teologia duchowości stała się samodzielną dyscypliną naukową.
Trzeba zaznaczyć, że w tradycji Kościoła szła ona niezależnym nurtem ascetyczno-mistycznym w wielkich szkołach duchowości europejskiej. Badania prowadzone w tych katedrach dotyczyły wielu zagadnień
z dziedziny teologii duchowości polskiej i europejskiej. Szczególnie
badania ks. S. Urbańskiego na gruncie rodzimej duchowości odkryły
szkołę zmartwychwstańczą, honoracką, kapucyńską, szkołę sióstr benedyktynek (s. M. Mortęska), szkołę duchowości mariańskiej (bł. S. Papczyński). Wszystkie te szkoły odegrały wielką rolę w rozwoju duchowej
kultury polskiego narodu i polskiej myśli pedagogicznej. Obszernym
obszarem badawczym, a zarazem też pionierskim, jest odkrycie polskiej
mistyki przeżyciowej przełomu XIX i XX wieku, w której zostaje odkryta mistyka przesłania i mistyka posłania. Potężnym zakresem badań
jest polska mistyka studyjna, a także europejska. W dziejach polskiej
mistyki można wyróżnić pięć okresów: 1- lata od XII do XVII wieku,
2 – wiek XVII, 3 – wiek XVIII i połowa XIX wieku, 4 – druga połowa
XIX wieku i początek XX wieku, 5 – okres XX-lecia międzywojennego
(1914-1939). Odrębnym nurtem są badania dotyczące współczesnych
zagadnień tej dyscypliny: duchowość sekt i ruchów religijnych, Caritasu, żołnierza, ekumenizmu, harcerza, kultury, polityki, massediów, glo-
160
[8]
balizmu, komunii, wychowania, uniwersytetu, przedsiębiorcy, ubogich,
pielgrzymowania, poezji, charyzmatu założyciela, duchowość słowiańska, patrystyczna, Kościoła anglikańskiego, Episkopalnego, a przede
wszystkim badania nad duchowością ekologiczną ( ekoteologia duchowości).
Ponadto prowadzone są badania nad duchowością i mistyką Teresy
z Kalkuty, koncepcją duchowości Jana Pawła II, duchowością pokolenia Jana Pawła II, nad hagiologią polskich świętych, teologią świętych, mistyką narodu, nad duchowością kobiet i ojcostwa. Również obszarem badawczym jest duchowość europejska Kościoła Zachodniego
i Wschodniego (Rosja, Litwa, Ukraina, Białoruś, Łotwa, Kazachstan),
Kościoła prawosławnego i Ojców Wschodu. Ukazują one wspólnotę
Unii Europejskiej i jej duchowość jako czynnik integrujący. Badania
też obejmują duchowość Kościoła amerykańskiego, duchowość Polonii.
Pierwszym i najważniejszym kierunkiem badań jest tematyka świętości. A zatem badania dotyczą następujących dziedzin: powszechne powołania do świętości, zgodnie z piątym rozdziałem konstytucji dogmatycznej Soboru Watykańskiego II Lumen gentium; czym jest świętość
w ogólności jako dar Ducha Świętego; drogi prowadzące do świętości;
dawne i współczesne środki prowadzące do świętości; świętość ukazana
przez wielu współczesnych świętych; świętość duchownych, osób konsekrowanych i ludzi świeckich; świadectwo świętości męczenników,
zwłaszcza polskich; świadectwo świętości osób żyjących w poszczególnych stanach i zawodach.
Drugim kierunkiem badań to życie konsekrowane, które ze swej natury jest powołane do szczególnego świadectwa świętości. A więc: ciągłe badanie, na podstawie dokumentów posoborowych, jakie są istotne
elementy życia konsekrowanego; czym jest charyzmat założycielski?;
co rozumiemy mówiąc o trynitarnych korzeniach życia konsekrowanego czy eklezjalnym charakterze tegoż życia; jakie są i jaka jest istotna
treść przeróżnych wymiarów życia konsekrowanego; jakie są areopagi
życia konsekrowanego, zarówno „ad intra”, jak i „ad extra”; sprawa formacji do życia konsekrowanego na poszczególnych etapach formacji;
przyszłość życia konsekrowanego.
Trzecią przestrzenią badań to sylwetki świętych, błogosławionych
i kandydatów do „wyniesienia na ołtarze”. Tu chodzi przede wszystkim:
[9]
161
na czym polega „świętość kanonizowana”?; drogi do konkretnych świętych, błogosławionych, czy sług Bożych; nauczanie świętych o świętości; cechy duchowości świętych; świętość polskich świętych czy błogosławionych (m. in. bł. Jerzy Popiełuszko, bł. Michał Sopoćko); świętość
sług Bożych (m. in. Jana Pawła II, kard. Stefana Wyszyńskiego); świętość założycieli i założycielek instytutów życia konsekrowanego i stowarzyszeń życia apostolskiego; świętość przedstawicieli poszczególnych stanów i zawodów.
Czwartym kierunkiem badań to „wyobraźnia miłosierdzia” jako odbicie Miłosierdzia Bożego i wyjątkowa oraz niezbędna droga współczesnego człowieka do świętości. Chodzi o następujące pola badań: natura Miłosierdzia Bożego; podstawy teologiczne Miłosierdzia Bożego;
przejawy Miłosierdzia Bożego; czym jest „wyobraźnia Miłosierdzia
Bożego”?; realizacja Miłosierdzia Bożego w życiu świętych i błogosławionych, zwłaszcza założycieli i założycielek instytutów życia konsekrowanego i stowarzyszeń życia apostolskiego; kontynuacja drogi Miłosierdzia Bożego w życiu wspólnot instytutów życia konsekrowanego
i stowarzyszeń życia apostolskiego.
Piątym kierunkiem badań to nowa ewangelizacja – realizacją świętości poszczególnych stanów w Kościele. Chodzi o następujące pola badań: natura nowej ewangelizacji; cel i kierunki nowej ewangelizacji;
areopagi nowej ewangelizacji; nowa ewangelizacja – drogą do świętości
biskupów i kapłanów; nowa ewangelizacja – drogą do świętości osób
konsekrowanych; nowa ewangelizacja – drogą do świętości ludzi świeckich; areopagi Nowej Ewangelizacji.
****
Misją teologii jest nieustanne zdążanie i odkrywanie prawy, której
pełnią jest Jezus Chrystus7. Próbuje ona wykazać, iż mówienie o Bogu
i człowieku to nie stojące obok siebie rzeczywistości, lecz że są one
we wzajemnym nierozerwalnym i niezniszczalnym związku. Związek
ten sięga swoimi korzeniami stworzenia człowieka przez Boga, a swoje
7 Por. J a n P a w e ł I I, Veritatis Splendor, nr 2; C. Va g a g g i n i, Teologia. Pluralizm teologiczny, Kraków 2005, s. 23.
162
[10]
dopełnienie znalazł w odkupieniu dokonanym przez Jezusa Chrystusa.
Teologia śledzi uważnie rozwój rozumienia wiecznie żywej i aktualnej
relacji między Bogiem i człowiekiem. Odpowiedniego sposobu przeżywania tej relacji dopatruje się w tajemnicy Kościoła. Zadanie to pragną
realizować również teolodzy w ramach Instytutu Teologii Systematycznej WT UKSW w Warszawie. Chrześcijaństwo wciąż dąży do uświadomienie światu, że Jezus Chrystus jest Panem czasu i przestrzeni (Ap 5).
Wielokierunkowego prowadzone badania w ramach tego Instytutu mają
tą prawdę Kościołowi i światu tym bardziej przybliżać i uświadamiać.
Resumen
El Instituto de la Teología Sistemática de la Universidad de Cardenal Stefan
Wyszyński en Varsovia, antes una reforma de la estructura de la Facultad de la Teología en el año 2013, integra tres especialidades teológicas: teología dogmática, teología
moral y teología de la espiritualidad. La colaboración estas tres ramas teológicas forma
una visión integral de la relación entre del hombre y Dios. La cooperación constituye
también un fundamanto del diálogo de la Iglesia con el mundo contemporáneo y con los
problemas controversivas de nuestro tiempo.
UKSW
1/2013
KAZIMIERZ MISIASZEK SDB
INSTYTUT TEOLOGII PRAKTYCZNEJ
Instytut Teologii Praktycznej na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego jest jedną z jego jednostek organizacyjnych, który koordynuje, pobudza i wyznacza zarówno charakter
studiów dydaktycznych, jak i naukowych oraz badawczych. Zgodnie
z naturą praktycznych nauk teologicznych, w ramach Instytutu mają
miejsce spotkanie i współpraca wszystkich subdyscyplin pastoralnych,
takich jak teologia pastoralna, katechetyka, liturgika, homiletyka, przy
zachowaniu odrębności każdej z nich.
Tego rodzaju „struktura współpracy” jest wynikiem długiej dyskusji w Kościele nad jego istotą i charakterem działania, postrzeganego
z punktu widzenia urzeczywistniania się Kościoła zarówno w tym, co
dotyczy jego istoty, jak i podejmowanych przez niego funkcji. Badanie
istoty Kościoła, czy też jego natury, przynależy do badań teologii systematycznej, natomiast analiza i określanie funkcji Kościoła jest właściwe
dla teologii pastoralnej. Należy jednak pamiętać, że funkcje te dedukowane są z istoty i celu Kościoła1, nigdy zaś z jakichś apriorycznych założeń czy uprzywilejowania jednej z funkcji. Teologia pastoralna ogólna
nie może bowiem abstrahować od istoty Kościoła, od całościowego jego
rozumienia, badając przede wszystkim jego urzeczywistnianie się w teraźniejszości i wbudowywanie w przyszłość.
Badanie rzeczywistości Kościoła i podejmowanych przez niego działań w teraźniejszości wymaga ujęć szerokich, takich, które pozwoliłyby
1 Zob. F. B l a c h n i c k i , Teologia pastoralna ogólna, w: Pisma pastoralne, t. 1,
cz. 1: Wstęp do teologii pastoralnej. Teologiczne zasady duszpasterstwa, M. M a r c z e w s k i (red.), przy współpracy R. M u r a w s k i e g o SDB i K. M i s i a s z k a SDB,
Warszawa 2013, s. 119.
164
[2]
wyrazić wszystkie funkcje jego urzeczywistniania się i całokształt podejmowanych przez niego i w nim problemów. W centrum powinno zawsze
uwzględniać się przepowiadanie słowa Bożego, sprawowanie liturgii,
jak również dyscyplinę kościelną, życie chrześcijańskie i caritas. Stąd
też postuluje się, aby zastąpić nazwę teologia pastoralna określeniem
teologia praktyczna, która ogarniałaby właśnie całość działań Kościoła, które są wielorakie i obszerne, jak również wyodrębnić jej dyscypliny częściowe. Według ks. Franciszka Blachnickiego „teologia pastoralna
ogólna byłaby przy tym dyscypliną podstawową i nadrzędną w stosunku
do poszczególnych działów teologii pastoralnej szczegółowej”2. Mówiąc
bardziej szczegółowo, „do teologii pastoralnej ogólnej należałyby tylko
podstawowe, teologiczne i socjologiczne zasady dotyczące urzeczywistniania się Kościoła we wspólnocie. Wszystkie zaś działy teologii pastoralnej szczegółowej, odpowiadające poszczególnym funkcjom Kościoła,
winny uwzględnić aspekt budowania Kościoła we wspólnocie”3.
Ksiądz Franciszek Blachnicki, budując koncepcję teologii pastoralnej i określając istotę jej praktycznych implikacji, proponował oparcie
ich na podstawowych funkcjach Kościoła, jakimi są: koinonia, liturgia, martyria i diakonia. Pierwsza z nich jest wypełniana w teologii pastoralnej ogólnej, badającej urzeczywistnianie się Kościoła-wspólnoty
w ogólności. Leiturgia wyznacza obszar refleksji i działań liturgice i homiletyce; martyria określa cele i zadania katechetyki i ascetyki; diakonia
realizowana jest w dyscyplinie Kościoła i w caritas4.
Jakkolwiek debaty prowadzone w obszarze teologii pastoralnej (praktycznej) przynoszą nowe problemy i uzgodnienia, to jednak tak rozumiana
struktura teologii pastoralnej (praktycznej) pozostaje zasadniczo w swojej
istocie aktualna. I ona też stoi u podstaw wyodrębnienie się w Wydziale
Teologicznym Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie Instytutu Teologii Praktycznej, w którym prowadzone są badania nad
teologią pastoralną, liturgiką, katechetyką i homiletyką. Podstawą są wyodrębnione w każdej dyscyplinie teologii pastoralnej katedry.
Zgodnie z uchwałą Rady Wydziału z dnia 19 listopada 2012 roku,
powołującą nową strukturę Wydziału Teologicznego, Instytut Teologii
Praktycznej sprawuje także opiekę nad specjalnością nauczycielsko-ka
Tamże, s. 146.
Tamże, s. 144.
4
Zob. tamże, s. 149.
2
3
[3]
INSTYTUT TEOLOGII PRAKTYCZNEJ
165
techetyczną. W uchwale tej określa się jednocześnie, że jednostkami organizacyjnymi Instytutu są katedry. Jego szczegółowa struktura w roku
akademickim 2013/2014 przedstawia się następująco:
Dyrektor: Ks. prof. dr hab. Kazimierz Misiaszek sdb
Rada Instytutu
Ks. prof. UKSW dr hab. Ryszard Czekalski
Ks. prof. dr hab. Jan Decyk
Ks. prof. UKSW dr hab. Stanisław Dziekoński
Ks. prof. dr hab. Kazimierz Misiaszek sdb
Ks. prof. dr hab. Jacek Nowak
Ks. prof. dr hab. Jan Przybyłowski
Ks. prof. UKSW dr hab. Edmund Robek
Ks. prof. UKSW dr hab. Piotr Tomasik
Ks. dr Rafał Bednarczyk
Ks. dr Grzegorz Bereszyński
Ks. dr Krzysztof Filipowicz
Ks. dr Dariusz Kurzydło
Dr Aneta Rayzacher-Majewska
Dr Bartosz Szostek
Ks. dr Tomasz Wielebski
1.Katedra Historii Liturgii
2.Katedra Teologii Liturgii
Profesor zwyczajny: Ks. prof. dr hab. Jacek Nowak
3.Katedra Katechetyki Fundamentalnej i Historii Katechezy
Adiunkt: Dr Aneta Rayzacher-Majewska
4.Katedra Dydaktyki Katechetycznej
166
Profesor zwyczajny: Adiunkt: [4]
Ks. prof. dr hab. Kazimierz Misiaszek,
vacat
5.Katedra Katechetyki Materialnej
Profesor nadzwyczajny: Ks. prof. UKSW dr hab.
Ryszard Czekalski
Adiunkt: Ks. dr Rafał Bednarczyk
6.Katedra Psychologicznych i Pedagogicznych Podstaw Katechetyki
Ks. prof. UKSW dr hab.
Stanisław Dziekoński
Adiunkt: Ks. dr Dariusz Kurzydło
7.Katedra Teologii Pastoralnej i Nauk Pomocniczych
Adiunkt: Dr Bartosz Szostek
8.Katedra Prakseologii Pastoralnej i Organizacji Duszpasterstwa
Profesor nadzwyczajny: Ks. prof. UKSW dr hab.
Edmund Robek
Asystent: Mgr Mateusz Tutak
9.Katedra Homiletyki
Kierownik: vacat
Adiunkt: vacat
Institute of Practical Theology
Summary
The Institute of Practical Theology is one of the organizational units of the Department
of Theology at the University of Cardinal Stefan Wyszyński that coordinates, promotes
and defines the nature of didactics and research. According to the practical nature of theological sciences, the Institute integrates all pastoral sub-disciplines such as pastoral theology, catechetics, liturgics, homiletics, while maintaining their individual scope of study.
UKSW
1/2013
KS. ANDRZEJ ADAMSKI
INSTYTUT EDUKACJI MEDIALNEJ
I DZIENNIKARSTWA.
HISTORIA, TREŹNIEJSZOŚĆ I PRZYSZŁOŚĆ
W październiku 2012 r. Instytut Edukacji Medialnej i Dziennikarstwa (IEMiD) na Wydziale Teologicznym (WT) Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie (UKSW) obchodził dwie ważne
rocznice. Pierwsza to 10 lat istnienia Instytutu w obecnej formie i nazwie. Druga – to 20 lat od rozpoczęcia na WT UKSW pięcioletnich studiów na kierunku teologia ze specjalnością „Teologia środków społecznego przekazu”. Oba te wydarzenia są nierozerwalnie związane z osobą
założyciela i pierwszego dyrektora Instytutu, śp. ks. prof. dr. hab. Antoniego Lewka.
Celem niniejszego artykułu jest przybliżenie zarówno historii Instytutu, jak i przedstawienie jego obecnej struktury i stadium rozwoju. Na
pierwszy rzut oka widać znaczące różnice, które są wynikiem ciągłego procesu rozwoju. Autor również podejmie próbę ukazania perspektyw i kierunków rozwoju IEMiD-u. Dokona tego w oparciu o dostępne
teksty źródłowe i opracowania, a także własne doświadczenia, związane z pełnieniem funkcji dyrektora IEMiD-u. Wśród tekstów źródłowych należy w pierwszym rzędzie wymienić dokumentację powstania
nowych studiów i Instytutu, pozostawioną przez ks. prof. Lewka, który
jako twórca Instytutu i naoczny świadek wydarzeń zadbał o zachowanie
dla potomności zapisu tamtych – niezmiernie ważnych w historii całego Wydziału – chwil. Efekty jego pracy zostały częściowo opublikowane, m.in. w publikacji Instytut Edukacji Medialnej i Dziennikarstwa na
168
KS. ANDRZEJ ADAMSKI
[2]
UKSW w 15-leciu: 1992-20071, monografii Podstawy edukacji medialnej i dziennikarskiej2, a także w maszynopisie Instytut Edukacji Medialnej i Dziennikarstwa na Uniwersytecie Kardynała Stefana Wyszyńskiego
w Warszawie. Dokumentacja powstania, organizacji i rozwoju (1992-2010)3. Do tekstów źródłowych należy zaliczyć również uchwały Rady
Wydziału Teologicznego oraz Senatu UKSW, a także oficjalną dokumentację, dotyczącą kierunków studiów, efektów kształcenia etc. oraz wszelkiego typu korespondencję urzędową.
Wśród dotychczasowych opracowań należy wymienić przede wszystkim artykuły zawarte w księdze pamiątkowej ku czci ks. prof. Lewka4 oraz
w drugim numerze kwartalnika „Kultura – Media – Teologia”, poświęcone osobie Założyciela Instytutu, a także inne artykuły, napisane m.in. przez
ks. dr. Andrzeja Adamskiego – autora niniejszego artykułu5 oraz prof. dr.
hab. Karola Klauzę, reprezentującego środowisko KUL-owskie6.
Powyższe materiały zostaną poddane analizie. Autor posłuży się metodą opisową, metodą analizy krytycznej oraz syntezy wyników badań.
W artykule podejmie próbę odpowiedzi na następujące pytania: Na ile
historia IEMiD-u wpływa na jego teraźniejszość? W jakich kierunkach
ewoluował i ewoluuje nadal profil badawczy i dydaktyczny Instytutu? Czy dokonujące się zmiany dają szansę na odnalezienie się Instytutu w nowej i stale się zmieniającej sytuacji nauki w Polsce, rosnącej
roli mediów, ale także kryzysu gospodarczego i niżu demograficznego?
1 A. L e w e k , Instytut Edukacji Medialnej i Dziennikarstwa na UKSW w 15-leciu:
1992-2007, Warszawa 2007.
2 Tenże, Podstawy edukacji medialnej i dziennikarskiej, Warszawa 2003, s. 21-39.
3 Tenże, Instytut Edukacji Medialnej i Dziennikarstwa na Uniwersytecie Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. Dokumentacja powstania, organizacji i rozwoju
(1992-2010), Warszawa 2010, mps w zbiorach autora.
4 K. M a r c y ń s k i , J. S z a n i a w s k i , J. Tw a r d y (red.), Media na przełomie.
Dziennikarstwo, kaznodziejstwo, edukacja medialna. Śp. Ksiądz Profesor Antoni Lewek
(1940-2010). Księga Pamiątkowa, Warszawa 2011.
5 A. A d a m s k i , Od teologii środków społecznego przekazu do dziennikarstwa
i komunikacji społecznej. Studia dziennikarskie na UKSW w Warszawie – historia i teraźniejszość, w: S. G a w r o ń s k i (red.), Dydaktyka dziennikarstwa. Opinie i postulaty, Kraków-Rzeszów-Zamość 2011, s. 345-352; Tenże, Ksiądz profesor Antoni Lewek
(1940-2010) i jego zasługi dla edukacji medialnej, „Biuletyn Edukacji Medialnej” 2012
nr 1, s. 118-128.
6 K. K l a u z a , Medialna eklezjogeneza w środowisku Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego. Ksiądz Profesor Antoni Lewek (1940-2010) i spadkobiercy jego troski, „Kultura – Media – Teologia” 2011 nr 6, s. 8-17.
[3]
INSTYTUT EDUKACJI MEDIALNEJ I DZIENNIKARSTWA
169
Jaki jest specyficzny rys badań i dydaktyki, podejmowanej w Instytucie? Hipoteza badawcza, sformułowana przez autora zakłada, iż ewolucja i rozwój Instytutu Edukacji Medialnej i Dziennikarstwa na UKSW
są wyrazem pewnej ciągłości i osadzenia w tradycji. Specyfika oferty
dydaktycznej i badań naukowych w Instytucie polega na dobrze rozumianej interdyscyplinarności (styk nauk teologicznych, nauk o mediach
oraz szeroko pojętej humanistyki), a w dużej mierze uwarunkowana jest
faktem, iż Instytut jest częścią Wydziału Teologicznego.
1. Początki. Rola ks. prof. Antoniego Lewka
Jak już wspomniano, początki Instytutu związane są z osobą śp. ks.
prof. Antoniego Lewka. Ów kapłan archidiecezji poznańskiej, homileta,
pracujący w Akademii Teologii Katolickiej, jako główne źródła swej inspiracji utworzenia nowej specjalności studiów na Wydziale Teologicznym ATK, łączącej przedmioty teologiczne z dziennikarskimi, wskazuje nauczanie Soboru Watykańskiego II oraz swe własne przemyślenia
– swoiste odczytanie „znaków czasu”, które zaowocowały przekonaniem, że takich studiów potrzebuje zarówno Kościół w Polsce i na świecie, jak i sami studenci tego ż Wydziału. W udzielonym przed śmiercią
wywiadzie, który znalazł się w poświęconej mu księdze pamiątkowej,
sam przyznaje: „Zarówno więc apele Kościoła, jak również obserwowany i doświadczany fakt, że świeccy absolwenci Wydziału Teologicznego mają poważne trudności w znalezieniu pracy zawodowej teologa,
były dla mnie głównym impulsem do podjęcia starań o zorganizowanie
w Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie studiów o określonym
profilu i przygotowaniu zawodowym: medialno-dziennikarskim”7.
Pomysł ewoluował. Początkowa idea ks. prof. Lewka zakładała
utworzenie Kolegium Nowej Ewangelizacji z trzema sekcjami: katechetyczną, dziennikarską i pastoralną. Idąc za propozycją Senatu ATK, ks.
Lewek, we współpracy z nieżyjącym już ks. dr. Janem Chrapkiem (późniejszym biskupem), wykładowcą UW i ATK oraz prof. Jerzym Olędzkim z UW (który obecnie jest również etatowym pracownikiem UKSW)
7 K. M a r c y ń s k i , Inicjator studiów dziennikarskich w ATK/UKSW. Wywiad z ks.
prof. dr. hab. Antonim Lewkiem, w: K. M a r c y ń s k i , J. S z a n i a w s k i , J. Tw a r d y
(red.), Media na przełomie…, dz. cyt., s. 87.
170
KS. ANDRZEJ ADAMSKI
[4]
przygotował projekt programu 5-letnich studiów teologiczno-dziennikarskich. Po licznych perturbacjach, 25 maja 1992 r., Senat ATK zaaprobował powołanie nowej specjalności: Teologii Środków Społecznego Przekazu8. Były to jednolite pięcioletnie studia magisterskie na
kierunku „teologia”. Rozwijały się one bardzo dynamicznie. W związku z rosnącym zainteresowaniem studentów, stale zwiększano liczbą
miejsc. Ks. prof. Roman Bartnicki, były rektor ATK i dziekan Wydziału
Teologicznego podaje, iż „w pierwszym roku istnienia studiów teologiczno-dziennikarskich w ATK, czyli w roku akademickim 1992/1993,
naukę podjęło 12 osób, zgodnie z wyznaczonym przez Senat limitem.
Jednak w następnych latach liczba kandydatów i limit przyjęć zwiększały się: najpierw do 25, następnie – 35, przez kilka lat – 50, a od roku akademickiego 2000/2001 przyjmowano 100 osób”9. Ostatecznie – mimo
bardzo dużego zainteresowania kandydatów – z powodów lokalowych
i utrudnień organizacyjnych, licznik limitu przyjęć zatrzymał się na 100
– tak było do roku akademickiego 2009/2010. Wówczas limit ów został
zmniejszony do 70 w związku z otwarciem nowego kierunku studiów:
dziennikarstwo i komunikacja społeczna.
Zmianom ulegał również program utworzonych przez ks. prof. Lewka studiów. Łączą one przedmioty teologiczne z dziennikarskimi, są
to jednak studia na kierunku „teologia”. Początkowo przedmioty teologiczne stanowiły miażdżącą większość w programie – ok. 75%, zaś
przedmioty dziennikarskie – zaledwie ok. 25%10. Z czasem jednak nabrał on bardziej „medialnego” charakteru: przedmioty teologiczne zostały zredukowane do „minimum programowego” kierunku „teologia”,
zatwierdzonego przez Komisję Episkopatu Polski ds. Nauki Katolickiej i Ministerstwo Edukacji Narodowej, zaś resztę godzin stanowiły
przedmioty dziennikarskie (w wymiarze ok. 80% wymaganego przez
MEN „minimum programowego” dla kierunku „dziennikarstwo i komunikacja społeczna”. Dodatkowo program został ubogacony praktykami, jakie studenci muszą odbyć w instytucjach medialnych. Została
też zmieniona nazwa specjalności studiów (edukacja medialna i dzien 8 Por. A. L e w e k , Instytut Edukacji Medialnej i Dziennikarstwa na UKSW w 15-leciu…, dz. cyt., s. 12-14.
9 R. B a r t n i c k i , Ks. prof. dr hab. Antoni Lewek – twórca Instytutu Edukacji Medialnej i Dziennikarstwa na UKSW, „Kultura – Media – Teologia” 2010 nr 2, s. 69.
10 Por. K. M a r c y ń s k i , Inicjator studiów dziennikarskich…, art. cyt., s. 91.
[5]
171
nikarstwo). Studenci finalnie mają do wyboru 8 specjalizacji: prasową,
radiową, telewizyjną, internetową, public relations, reklamową, edytorską oraz edukacyjno-medialną11.
Osobną kwestią są sprawy strukturalne i personalne. Do roku 2002,
w ramach Wydziału Teologicznego ATK istniała Sekcja Teologii Środków Społecznego Przekazu. Początkowo nie miała ona wyodrębnionych
katedr ani zakładów. W związku z przekształceniem Akademii Teologii
Katolickiej w Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie
i uchwaleniem nowego Statutu Uczelni, w roku 2002 Sekcja TŚŚP została przekształcona w Instytut Edukacji Medialnej i Dziennikarstwa, złożony z trzech katedr: Teologii Środków Społecznego Przekazu, Pedagogiki
Mediów oraz Prakseologii Dziennikarskiej12. Pragnieniem ks. prof. Lewka
było podzielenie katedr na mniejsze jednostki: zakłady i pracownie. Dla
celów wewnętrznych stworzył on projekt takiego podziału, jednak nigdy
nie został on formalnie zatwierdzony przez Rektora i Senat UKSW.
W tej formie Instytut przetrwał do 2013 r., kiedy to nastąpiła jego reorganizacja. Stało się to na mocy zarządzenia nr 13/2013 Rektora UKSW
z dnia 22 lutego 2013 r. w sprawie zmiany struktury Wydziału Teologicznego. Zarządzenie zostało poprzedzone uchwałą Rady Wydziału
Teologicznego UKSW z dnia 19 listopada 2012 r. w sprawie struktury Wydziału Teologicznego oraz uchwałą Senatu UKSW nr 28/2013
w sprawie opinii o zmianie struktury Wydziału Teologicznego UKSW.
Obecnie zatem w skład Instytutu wchodzi 5 katedr:
– Teologii Środków Społecznego Przekazu,
– Edukacji Medialnej i Języka Mediów,
– Teorii, Aksjologii i Prawa Mediów,
– Public Relations i Komunikacji Marketingowej,
– Internetu i Komunikacji Cyfrowej.
Pierwszymi pracownikami etatowymi, zatrudnionymi w Instytucie
byli oprócz ks. prof. Lewka: prof. Krystyna Czuba, ks. dr Zenon Hanas,
ks. dr Wiesław Al. Niewęgłowski, ks. dr Krzysztof Marcyński, dr Józef
Szaniawski, mgr Marek Robak. W 2007 r. do tego grona dołączyli nowo
11 Por. A. L e w e k , Instytut Edukacji Medialnej i Dziennikarstwa na UKSW w 15-leciu…, dz. cyt., s. 25-28.
12 Por. tamże, s. 33-36.
172
JANUSZ KRĘCIDŁO MS
[6]
wypromowani doktorzy – absolwenci IEMiD-u: dr Piotr Drzewiecki,
dr Monika Przybysz i ks. dr Andrzej Adamski13. Z czasem grono stałych
pracowników Instytutu rosło14. Obecnie, po reorganizacji, stan kadrowy
Instytutu na dzień 1 grudnia 2013 r., wygląda następująco:
Katedra Teologii Środków Społecznego Przekazu
Kierownik: dr hab. Grzegorz Łęcicki
Adiunkci: ks. dr Krzysztof Marcyński, ks. dr Paweł Maciaszek (1/2
etatu)
Instruktor: mgr Magdalena Butkiewicz (1/2 etatu)
Katedra Edukacji Medialnej i Języka Mediów
Kierownik: vacat
Adiunkci: dr hab. Piotr Drzewiecki, dr Aleksandra Gralczyk, dr Marta Jarosz, dr Jan Jaroszyński, dr Milena Kindziuk.
Asystent: mgr Sylwia Konopacka-Bąk (1/2 etatu)
Katedra Teorii, Aksjologii i Prawa Mediów
Kierownik: prof. dr hab. Krystyna Czuba
Profesor zwyczajny: prof. dr hab. Krystyna Czuba
Adiunkt: dr Małgorzata Laskowska
Asystenci: dr Ewa Czaczkowska (1/2 etatu), mgr Marek Markiewicz
Katedra Public Relations i Komunikacji Marketingowej
Kierownik: vacat
Profesor nadzwyczajny: prof. dr hab. Jerzy Olędzki
Adiunkci: ks. dr Zenon Hanas, dr Monika Przybysz
Asystenci: mgr Kinga Cybulska, mgr Tomasz Knecht, mgr Tomira
Chmielewska-Ignatowicz (1/2 etatu)
Katedra Internetu i Komunikacji Cyfrowej
Kierownik: vacat
Adiunkci: ks. dr hab. Andrzej Adamski, ks. dr Józef Kloch, dr Marek
Robak
Por. tamże, s. 36-37.
Por. K. K l a u z a , Medialna eklezjogeneza…, art. cyt., s. 15-17.
13
14
[7]
STUDIA DOKTORANCKIE NA UKSW
173
Asystenci: mgr Kamila Kwasik, mgr Paweł Płatek
Instruktor: mgr Piotr Łuczuk (1/2 etatu)15
Więcej podstawowych i aktualnych informacji na temat Instytutu
znaleźć można na jego stronie internetowej: www.media.uksw.edu.pl.
Należy również wspomnieć o rozwoju naukowym członków Instytutu. Wyjątkowo owocny był pod tym względem rok akademicki
2012/2013, przyniósł bowiem trzy habilitacje (dr Grzegorz Łęcicki, dr
Piotr Drzewiecki, ks. dr Andrzej Adamski) oraz doktoraty, obronione
przez mgr Milenę Kindziuk i mgr Ewę Czaczkowską.
2. Obecna oferta dydaktyczna i sytuacja
kadrowa IEMID-u
Za jeden z przełomowych i ważnych momentów w historii Instytutu
należy uznać decyzję nowo wybranego w 2008 r. dziekana Wydziału,
ks. dr. hab. Stanisława Dziekońskiego, prof. UKSW, o podjęciu działań zmierzających do powołania na Wydziale studiów I stopnia na kierunku „dziennikarstwo i komunikacja społeczna”. Nowy dziekan uznał,
a władze UKSW i ministerstwo ten pogląd podzieliły, że kadra Instytutu
jest już na tyle liczna i dysponująca dorobkiem naukowym z dziedziny
mediów, iż może samodzielnie stworzyć minimum kadrowe dla tego
kierunku i poziomu studiów. Powołanie nowego kierunku było logiczną kontynuacją dotychczasowej linii rozwoju Instytutu. Zabezpieczało
także Instytut przed ewentualnością powołania tego kierunku na innym
Wydziale UKSW, co niechybnie spowodowałoby odpływ chętnych do
studiowania mediów na Wydziale Teologicznym.
Pierwsze próby utworzenia studiów na tym kierunku podejmował już
w roku 2001 ks. prof. Lewek. Jednak z powodu braku odpowiedniego
minimum kadrowego spełzły one na niczym16. Inicjatywę nowego dzie-
15 O nas, strona internetowa Instytutu Edukacji Medialnej i Dziennikarstwa UKSW
w Warszawie, brak daty opubl., http://www.media.uksw.edu.pl/index.php?mod=my&id=7051, dostęp: 4 września 2013 r.
16 Por. A. L e w e k , Instytut Edukacji Medialnej i Dziennikarstwa na UKSW w 15-leciu…, dz. cyt., s. 17-18.
174
KS. ANDRZEJ ADAMSKI
[8]
kana przyjął on z radością, choć – świadom swych poprzednich trudności – przestrzegał przed nimi (list z 9 lutego 2009 r.)17.
Jednak starania nowego dziekana znalazły swój pozytywny finał bardzo szybko, jeszcze w roku 2009. 26 lutego 2009 r., na mocy uchwały nr 12/2009 Senat UKSW utworzył na Wydziale Teologicznym od
roku akademickiego 2010/2011 trzyletnie studia licencjackie na kierunku „dziennikarstwo i komunikacja społeczna”. Studia te mają profil
ogólnoakademicki. Pierwsi studenci tego kierunku przekroczyli progi
UKSW w dniu 1 października 2010 r. Chwili tej jednak nie dożył twórca
Instytutu – ks. prof. Lewek zmarł bowiem niespodziewanie po krótkiej,
lecz ciężkiej chorobie w Katowicach, w dniu 18 lipca 2010 r.
Obecnie, w roku akademickim 2013/2014 na kierunku „dziennikarstwo i komunikacja społeczna” I stopnia istnieją dwie specjalności: „dziennikarstwo ogólne” oraz „komunikacja medialno-kulturowa”.
Pierwsza to „typowe” dziennikarstwo, z dużą liczbą zajęć warsztatowych, ale uwzględniająca specyfikę uczelni i Wydziału i dająca studentom oprócz umiejętności czysto technicznych także poszerzoną wiedzę
na tematy związane z Kościołem, polityką, religią, ekonomią, historią
Polski etc. Druga – to dziennikarstwo, ubogacone o poszerzoną wiedzę
i kompetencje z zakresu kulturoznawstwa, realizowane we współpracy
z Instytutem Dialogu Religii i Kultury.
Dopełnieniem oferty dydaktycznej Instytutu są studia II stopnia na
kierunku „dziennikarstwo i komunikacja społeczna”, powołane od roku
akademickiego 2013/2014 przez Senat UKSW uchwałą nr 117/2012
z dnia 10 lipca 2012 r. Ich program został przygotowany w oparciu o Krajowe Ramy Kwalifikacji. Został on pozytywnie zaopiniowany przez Polską Komisję Akredytacyjną (uchwała nr 434/2013 z dnia 4 lipca 2013
r.). W związku z powyższym Minister Nauki i Szkolnictwa Wyższego
w dniu 23 lipca 2013 r. nadał Wydziałowi Teologicznemu UKSW uprawnienie do prowadzenia studiów II stopnia o profilu ogólnoakademickim
na kierunku „dziennikarstwo i komunikacja społeczna”.
Program tych studiów harmonijnie łączy obszar nauk humanistycznych i społecznych. Są to studia interdyscyplinarne, a obszarem dominującym jest obszar nauk humanistycznych. Jest to uzasadnione – zdaniem
17 Por. tenże, Instytut Edukacji Medialnej i Dziennikarstwa na Uniwersytecie Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. Dokumentacja…, dz. cyt., s. 83-88.
[9]
175
autorów programu – interdyscyplinarnością dziedziny „nauki o mediach”,
w ramach której umieszcza się zazwyczaj dziennikarstwo. Należy także
zwrócić uwagę na silne nasycenie programu studiów zagadnieniami związanymi z public relations i marketingiem – to z kolei zagadnienia, powiązane z dyscypliną „zarządzanie”, która znalazła się w dwóch dziedzinach:
nauk humanistycznych i nauk ekonomicznych. Ponadto autorzy programu zwrócili uwagę, że w Krajowych Ramach Kwalifikacji zagadnienia
związane z mediami nie zostały jednoznacznie i autorytatywnie przypisane do obszaru kształcenia w zakresie nauk społecznych. Wręcz przeciwnie – wewnętrzna logika efektów kształcenia wydaje się sugerować, że
zagadnienia mediów są tak samo bliskie efektom kształcenia w obszarze
nauk humanistycznych i w obszarze nauk społecznych. Widać to najlepiej przy analizie efektów kształcenia w profilu praktycznym: to właśnie
w obszarze kształcenia w zakresie nauk humanistycznych zapisano orientację na działania praktyczne „w wybranej sferze działalności kulturalnej,
medialnej, promocyjno-reklamowej”18.
Takie umocowanie nowego kierunku studiów jest również uzasadnione specyfiką badań naukowych, podejmowanych na Wydziale – usytuowane na styku teologii, kultury i mediów. To właśnie Wydział Teologiczny UKSW jest jednym z najbardziej prężnych ośrodków w Polsce
i poza jej granicami, rozwijającym specjalność naukową „teologia środków społecznego przekazu”, usytuowaną na styku nauk teologicznych
i nauk o mediach. Równolegle na Wydziale podejmowana jest refleksja
naukowa na temat kultury i jej dialogu z religią i ze światem mediów.
Odbiciem tego jest struktura Wydziału, gdzie do czasu wspomnianej już
reformy obok Instytutu Edukacji Medialnej i Dziennikarstwa istniał Instytut Wiedzy o Kulturze (po reformie – Instytut Dialogu religii i Kultury). Wydział jest również od 2010 r. wydawcą interdyscyplinarnego
kwartalnika naukowego „Kultura – Media – Teologia”. Ta specyfika powoduje, że podejmowane na wydziale badania naukowe z zakresu medioznawstwa mają dość silne nacechowanie duchem nauk humanistycznych19. Opracowując efekty kierunkowe i program kształcenia brano pod
uwagę również liczne wzorce zagraniczne, m.in. opublikowane przez
18 Por. [Dokumentacja związana z programem studiów II stopnia na kierunku „dziennikarstwo i komunikacja społeczna” o profilu ogólnoakademickim na Wydziale Teologicznym UKSW] (dokument wewnętrzny UKSW), mps w archiwum WT UKSW, s. 14.
19 Por. tamże.
176
KS. ANDRZEJ ADAMSKI
[10]
Subject Benchmark Statement przygotowany przez brytyjską rządową
agencję The Quality Assurance Agency for Higher Education (QAA)
oraz doświadczenia uczelni polskich i zagranicznych, z którymi UKSW
współpracuje (m.in. Uniwersytet Wileński, Uniwersytet Katolicki w Ruzomberku, Papieski Uniwersytet Salezjański w Rzymie) opinie przedstawicieli pracodawców, wyniki monitorowania karier zawodowych absolwentów oraz sytuację na rynku pracy i rynku usług edukacyjnych20.
Kompetencje, na które ukierunkowany jest program kształcenia studiów, można określić mianem „kompetencji przyszłości” – wśród nich
wymienia się: umiejętność wnioskowania, inteligencję emocjonalną,
sprawność adaptacyjną, kompetencje międzykulturowe, przetwarzanie
danych, interdyscyplinarność, kompetencje cyfrowe, umiejętność myślenia projektowego i pracy w szumie, a także współpracy w wirtualu21.
Wspomnieć również należy o specjalności studiów doktoranckich na
kierunku „teologia” – specjalność ta nosi nazwę „teologia środków społecznego przekazu”.
3. Badania naukowe
Badania naukowe, prowadzone przez pracowników IEMiD-u sytuują się na styku nauk społecznych i humanistycznych, a ściślej: teologii, nauk o mediach i kulturoznawstwa. W Instytucie realizowane są
granty i projekty naukowe. Wśród najważniejszych należałoby wymienić projekt „Media audiowizualne wobec wyzwań współczesnego społeczeństwa” (2011, kierownik: dr Małgorzata Laskowska), „Wpływ cyfrowych systemów informacyjnych na formy komunikacji i styl życia
odbiorców mediów” (2011, kierownik: dr Aleksandra Gralczyk), „Media w Kościele i Kościół w mediach. Edukacja medialna, dziennikarska i w zakresie public relations z zastosowaniem technologii Web 2.0
w Kościele w Polsce” (2011, kierownik: dr Monika Przybysz). Opublikowano kilkadziesiąt monografii autorskich oraz redagowanych
(prac zbiorowych). W ramach działalności pracowników IEMiD-u od
2010 roku wydawany jest recenzowany kwartalnik naukowy pt. ”Kul 20 Por. tamże, s. 38.
21 Por. P. A r a k , Kompetencje przyszłości, „Obserwatorfinansowy.pl” z 01.10.2012,
https://www.obserwatorfinansowy.pl/tematyka/biznes/kompetencje-przyszlosci/ (dostęp 4 września 2013 r.).
[11]
177
tura-Media-Teologia” (www.kmt.uksw.edu.pl, redaktor naczelny: ks. dr
hab. Andrzej Adamski). W skład Rady Naukowej czasopisma wchodzą
przedstawiciele polskiego i zagranicznego świata nauki. Głównym założeniem pisma jest podjęcie badań w obrębie trzech obszarów zasygnalizowanych w tytule. Z wydaniem każdego numeru dostrzegany jest
coraz większy odzew także o zasięgu międzynarodowym (Uniwersytet
Wileński, Uniwersytet Konstantyna Filozofa w Nitrze, Słowacka Akademia Nauk). Numery kwartalnika dostępne są w bazie Bazhum oraz
Index Copernicus 22.
W roku 2013 zostały również powołane dwa kolejne internetowe czasopisma naukowe: „Przegląd teologii mediów”, którego podstawowym
założeniem jest wypracowanie aparatu naukowego dla teologii komunikacji i teologii mediów we współpracy z Uniwersytetem Świętego
Krzyża w Rzymie. Redaktorem naczelnym jest dr Małgorzata Laskowska. Drugie czasopismo to „Kwartalnik Nauk o Mediach” (redaktor
naczelny: dr hab. Piotr Drzewiecki). Pismo ma mieć charakter medioznawczy i wchodzić w skład serwisu naukiomediach.pl, który w założeniu ma być platformą komunikacji, dialogu i dyskusji medioznawców
z Polski i zagranicy.
Ważną częścią badań naukowych w Instytucie są konferencje naukowe. Pierwszy cykl konferencji międzynarodowych nosi tytuł „Wyzwania Nowych Mediów”. Tematyka konferencji skupia się na nowych
mediach, w tym przede wszystkimi nowych formach komunikacji i ich
zastosowaniu w biznesie. Tematy konferencji z tego cyklu mających
miejsce do tej pory to:
a)„Etyczne i prawne wyzwania Internetu” (maj 2010)
b)„Blog-o!-sfera” (grudzień 2010)
c)„Wspólnota czy ekshibicjonizm? O mediach społecznościowych”
(grudzień 2011)
d)„Wirtualne targowisko. O reklamie marketingu i promowaniu się
w Internecie” (grudzień 2012).
Drugi cykl dwudniowych konferencji naukowych zatytułowany jest
„Warszawskie dni medialne” (www.wdm.uksw.edu.pl) Seria tych konferencji organizowana jest od 2011 roku. Ich celem jest podjęcie inter 22 [Prezentacja jednostki – Wydział Teologiczny] (dokument wewnętrzny WT UKSW),
mps w archiwum WT UKSW, s. 28.
178
KS. ANDRZEJ ADAMSKI
[12]
dyscyplinarnej refleksji nad mediami. Dokładne brzmienie tematów zrealizowanych dotychczas to:
a)„Śmierć w mediach” (kwiecień 2011)
b)„Sport w mediach” (maj 2012)
c)„Dziecko w mediach” (maj 2013)23.
Trzeci cykl nosi nazwę „Manipulacja w mediach” i został zapoczątkowany w marcu 2012 r. Dotychczas odbyły się w ramach tego cyklu
dwie konferencje naukowe. Ponadto w latach 2009-2013 IEMiD był organizatorem 6 innych ogólnopolskich konferencji naukowych.
Przenosząc wiedzę teoretyczną na grunt praktyki studenci pod opieką
wykładowców założyli czasopismo „Inaczej pisany”. Jest to magazyn,
w którym poruszana jest tematyka związana z życiem studentów, problemami politycznymi, społecznymi i kulturalnymi. Pismo wydawane
jest w wersji elektronicznej i dostępne jest na stronie www.inaczejpisany.pl. Opiekunem jest dr Milena Kindziuk. Studenci mają dzięki temu
możliwość sprawdzenia swoich umiejętności i zdobycia doświadczenia
zawodowego. Temu samemu celowi służy portal radiowy „Loud.fm”,
którego opiekunem jest dr Jan Jaroszyński.
Nie można pominąć również działalności Koła Naukowego Studentów IEMiD-u, składającego się z kilku sekcji, którego członkowie
szczególnie mocno angażują się na polu naukowym (zwłaszcza sekcja
doktorancka) oraz na polu szerzenia w Polsce edukacji medialnej poprzez prowadzenie warsztatów i szkoleń edukacyjno-medialnych.
4. Plany na przyszłość i specyfika studiów
Od 1 października 2013 r. studenci IEMiD-u mogą poznawać tajniki
dziennikarstwa radiowego i telewizyjnego w nowoczesnym studiu radiowo-telewizyjnym, zlokalizowanym w kampusie przy ul. Dewajtis 5.
Od lutego 2011 r. działa również nowoczesna pracownia komputerowa,
wyposażona w wysokiej klasy komputery z oprogramowaniem do obróbki dźwięku, obrazu i składu tekstu. Trwają również prace nad utworzeniem innowacyjnego kierunku studiów o charakterze praktycznym,
pod nazwą „Komunikacja i przedsiębiorczość w nowych mediach”, który jeszcze bardziej ukierunkowany byłby na kompetencje przyszłości,
Por. tamże, s. 29.
23
[13]
179
dając absolwentom realne perspektywy zatrudnienia. Niewątpliwie jednak będzie to kierunek, uwzględniający specyfikę studiów w Instytucie Edukacji Medialnej i Dziennikarstwa: studiów interdyscyplinarnych
i osadzonych silnie w aksjologii chrześcijańskiej. Studiów, gdzie ważne są nie tylko kompetencje czysto warsztatowe i biegłość w używaniu
medialnych narzędzi, ale także etos zawodowy, etyka, ogólna wiedza
na różne tematy. Współczesne dziennikarstwo, by było profesjonalne,
musi być ograniczone do pewnych zagadnień; aktualna rzeczywistość,
niezwykle złożona i skomplikowana, wymaga od dziennikarza wiedzy
w ściśle określonej dziedzinie. Studia w IEMiD-zie mają więc przygotować dziennikarzy prasowych, radiowych, telewizyjnych, internetowych
(oraz pracowników innych sektorów medialnych z zakresu komunikacji
społecznej – rzeczników prasowych, specjalistów od reklamy i public
relations) mających odpowiednie wykształcenie w zakresie zagadnień
dotyczących religii, chrześcijaństwa, Kościoła katolickiego, doktryny
i moralności katolickiej24.
Przez 21 lat istnienia na Wydziale Teologicznym UKSW studiów
teologiczno-dziennikarskich i dziennikarskich, mury Uczelni opuściło
wielu pracowników szeroko rozumianego sektora medialnego. Często
pracują oni w największych i prestiżowych redakcjach. Jednocześnie
Instytut Edukacji Medialnej i Dziennikarstwa stale się rozwija – dokłada wszelkich starań, by stale aktualizować i poszerzać swą ofertę dydaktyczną, a także obszar badań naukowych z zakresu teologii, mediów
i kultury.
Zakończenie
Jak wykazano, w ciągu swej 21-letniej historii, studia o profilu dziennikarskim na UKSW przeszły znaczącą ewolucję. Dzięki odwadze,
determinacji i umiejętności odczytywania znaków czasu śp. ks. prof.
Antoniego Lewka, dziś Wydział Teologiczny może poszczycić się obecnością w swej ofercie jednolitych magisterskich studiów teologiczno-dziennikarskich oraz dziennikarskich I i II stopnia, a także studiami
doktoranckimi na kierunku „teologia” ze specjalnością „teologia środków społecznego przekazu”. Rozwija się nie tylko oferta dydaktyczna,
Por. A. A d a m s k i , Od teologii środków społecznego przekazu…, art. cyt., s. 351.
24
180
KS. ANDRZEJ ADAMSKI
[14]
ale także zaplecze sprzętowe, a także potencjał personalny Instytutu.
Jako dalsze kierunki rozwoju można wymienić zdobycie uprawnień do
nadawania stopnia doktora w zakresie dyscypliny „nauki o mediach”
(co wymaga dalszego rozwoju minimum kadrowego i kolejnych awansów naukowych pracowników Instytutu), a także poszerzanie oferty
dydaktycznej (m.in. wspomniany kierunek o charakterze praktycznym
„Komunikacja i przedsiębiorczość w nowych mediach”), a także studia podyplomowe. To wszystko pozwala widzieć w Instytucie Edukacji
Medialnej i Dziennikarstwa ważną część Wydziału Teologicznego i całego UKSW, a także coraz bardziej znaczący ośrodek naukowy, prowadzący refleksję nad środkami społecznego przekazu.
Summary
The article discusses the history of the Institute for Media Education and Journalism
at Cardinal Stefan Wyszyński University, its current state and future plans. Particularly
exposed role and contribution of the Institute’s Founder and first director, Rev. Prof. Anthony Lewek (1940-2010).
UKSW
1/2013
WITOLD KAWECKI CSsR
KS. TOMASZ STĘPIEŃ
INSTYTUT DIALOGU KULTURY I RELIGII
– TERAŹNIEJSZOŚĆ
Aktualność problematyki badawczej
podejmowanej przez Instytut Dialogu
Kultury i Religii
W ciągu całych dziejów człowieka religia zawsze pełniła rolę kulturotwórczą. Niezależnie od tego, czy kulturę rozumiemy w sensie szerokim, jako tożsamą z pojęciem cywilizacji, czy w sensie węższym, jako
zespół wytworów człowieka1, nie można zaprzeczyć, że doświadczenie religijne zawsze inspirowało do poszukiwania piękna i tworzenia
wytworów kultury. Jednak współcześnie dialog religii i kultury nabiera
szczególnego wymiaru. W naukach humanistycznych, już od początku
ubiegłego stulecia, obserwujemy bowiem liczne próby odebrania religii
wymiaru transcendentnego i zredukowania jej tylko do statusu świadomego, bądź nieświadomego wytworu człowieka.
Już na początku XX w. Emile Durkheim, zwany także ojcem współczesnej socjologii, uważał, że genezę religii można wyjaśnić odwołując
się tylko i wyłącznie do faktów społecznych2. Podobne stanowisko zaprezentował Zygmunt Freud, który na gruncie psychologicznym chciał
zredukować źródła religii do społecznie akceptowalnej nerwicy, mają 1 Por. C. J e n k s , Kultura, (tł. W. J. Burszta), Poznań 1997, s. 16n.
2 Zob. E. D u r k h e i m , Elementarne formy życia religijnego, (tł. A. Zadrożyńska),
Warszawa 1990, s. 332n.
182
W. KAWECKI CSsR – KS. T. STĘPIEŃ
[2]
cej swe źródło w kompleksie Edypa. Choć tezy obydwu tych autorów
poddano wnikliwej krytyce, to jednak obecnie wciąż możemy zaobserwować podobne próby redukcyjnego ujmowania religii. Najbardziej
znaną jest niewątpliwie koncepcja religii zaprezentowana w ramach socjobiologii, której najbardziej znanym przedstawicielem jest Richard
Dawkins. Religia jest przez niego traktowana jako pewien rodzaj genu
(memu) przenoszonego w kulturze, a Boga usiłuje się przedstawić, jako
ideę – rodzaj kulturowego wirusa, który nieustannie się powiela, ponieważ przynosi z pozoru obiecujące odpowiedzi na głębokie i trapiące pytania egzystencjalne3.
Przyjęcie powyższych koncepcji genezy religii oznaczałoby, że jest
ona w istocie redukowalna do samej kultury, a, co za tym idzie, dialog
religii i kultury byłby czymś wewnętrznym w obrębie samej kultury.
Takie stanowisko prowadzi więc do pozbawienia zagadnienia dialogu
bardzo istotnego wymiaru, skoro religiologię, a nawet teologię, można
zredukować do kulturoznawstwa.
Jednak, niezależnie od rosnącej popularności powyższych stanowisk
(obecnie zwłaszcza socjobiologii), badacze poddają je ostrej krytyce,
wykazując, że nie ma uzasadnionych naukowo podstaw, do pozbawienia religii czynnika transcendentnego, jako podstawowego źródła jej
pochodzenia4. Skoro więc religia posiada także wymiar transcendentny, jej dialog z kulturą jest nie tylko uzasadniony, ale i potrzebny. Takie
stanowisko otwiera bowiem nie tylko możliwość ukazywania kulturotwórczej roli doświadczenia religijnego, ale także prezentowania i odsłaniania sposobów, w jaki Bóg czczony na różne sposoby, jest obecny
w wytworach człowieka oraz tego, jak owe wytwory mogą prowadzić
do odkrycia obecnego w nich Boga.
Jeśli chodzi o szeroko rozumiany dialog kultury i religii, który stoi
u podstaw powstania nowego Instytutu Wydziału Teologicznego, to
można go przedstawić w następujących przestrzeniach:
3 Zob. R. D a w k i n s, The Selfish Gene, Oxford 1976, s. 207.
4 Świetnie pokazuje to S. W s z o ł e k w swojej pracy Wprowadzenie do filozofii religii, Kraków 2004, s. 12-54.
[3]
INSTYTUT DIALOGU RELIGII I KULTURY
183
Dialog religii i kultury
W tym typie dialogu zakłada się, że kultura i religia są współzależne, wzajemnie się warunkują, choć jednocześnie ze sobą się nie utożsamiają. „Świat” osoby sprawia, że religia i kultura spotykają się. Gdy do
spotkania nie dojdzie, kultura bez religii ulega dehumanizacji, religia
bez kultury narażona jest zaś na ahistoryczność, abstrakcyjność i fideizm. Religia jest potrzebna kulturze ze względu na funkcje poznawcze
i aksjologiczne, gdyż w Objawieniu Bóg odsłonił człowiekowi istotną
prawdę dotyczącą jego życia – jego nadprzyrodzone przeznaczenie, życie pojmowane jako egzystencję o charakterze relacyjnym i dialogalnym, i to zarówno z Bogiem, jak i z innymi ludźmi. Religia jest źródłem
personalistycznego rozumienia kultury, ponieważ afirmuje osobę rozumianą w kontekście transcendentnym. To sprawia, że człowiek już sam
w sobie jest realizacją osobowego modelu kultury i na nim buduje się
każdą inną kulturę, w tym moralną. Można skonstatować, że religia jest
substancją kultury, a kultura swoistą formą religii, aktualizującą możliwości ludzkiego ducha przez tworzenie „świata znaczeń”. Założenie to
prowadzi do stwierdzenia, że prawdziwa kultura jest w istocie religijna.
Religia jest też siłą jednoczącą kultury, gdyż wierzenia i sposoby myślenia posiadają siłę integrującą. Kultura przedstawia naturalną dążność
człowieka do szukania religijnej podstawy społecznego sposobu życia.
Jeśli kultura traci swą duchową podstawę, zatraca też należną równowagę. Religia, będąc strażnikiem tradycji, chroni prawo moralne, wychowuje i uczy mądrości, stając się czynnikiem twórczym, inspirującym
i dynamizującym ludzkie energie do tworzenia w społeczności określonego modelu kulturowego.
Dialog Kościoła z szeroko rozumianą
cywilizacją
Dialog ten dotyczy najpierw zespołu obyczajów i praw, organizacji
społeczno-politycznej państwa, ekonomii, polityki, następnie działań
naukowo-badawczych, by ostatecznie objąć swoim zasięgiem działania kulturotwórcze. W rozumieniu Magisterium Kościoła dokonała się
ewolucyjna zmiana pojmowania cywilizacji, już nie tylko jako synoni-
184
[4]
mu kultury, czy niższej jej formy, ale pojmowaniu jej jako kultury materialnej w sensie ścisłym. Na przestrzeni dziejów papieże stosowali termin „cywilizacja i dialog”, na określenie szeroko rozumianych działań
kulturotwórczych prowadzących do humanizacji człowieka. W tym rozumieniu Kościół, popierając rozwój gospodarczy i szeroko rozumiany
postęp, stał się wielką siłą cywilizacyjną i nośnikiem kultury. W nauczaniu Magisterium wypracowano pojęcie cywilizacji chrześcijańskiej, rozumianej jako cywilizacja wnosząca w życie społeczne zasady etyczne,
prawo natury, nienaruszalną godność osoby ludzkiej. Stąd też w dokumentach Urzędu Nauczycielskiego Kościoła cywilizacja chrześcijańska
postrzegana jest nie jako rodzaj duchowej dominacji, ale budowanie pokoju, sprawiedliwości, braterskiej miłości i solidarności na fundamencie
uniwersalnych norm moralnych.
Dialog wiary i kultury
Przez wieki istniało powiązanie wiary z kulturą na polu ewangelizacji. Kościół, głosząc orędzie Chrystusa, spotykał różne kultury, szukał
właściwych form dla liturgii czy prawa, pozostawał pod wpływem inspiracji artystycznych różnych dziedzin sztuki, których często był mecenasem. Nie popierając nigdy jednej i konkretnej kultury, wchodził
w związek z różnymi, przez co ubogacał tak sam siebie, jak i poszczególne kultury. Mimo, iż w historii Kościoła różnie podchodzono do
zagadnienia wiary i kultury, nigdy jednak nie negowano elementarnej
tezy: Kościół potrzebuje kultury, tak jak i kultura potrzebuje Kościoła.
Wiarą się żyje w konkretnej rzeczywistości i poprzez nią człowiek angażuje się w całej swojej integralności. Wiara nie abstrahuje od kultury,
co więcej ona generuje kulturę. Wiara pozostaje z kulturą w związku
organicznym i konstytutywnym. Będąc elementem kultury a nawet jej
źródłem, sama przez się jest kulturą. Wiara ze swej natury posiada wewnętrzny stosunek do kultury i dlatego wartości i cele kultury wchodzą
w relacje z wartościami i celami, które wyznacza wiara. Wiara dynamizując procesy kulturotwórcze wciela się w kultury, sprzyjając ich rozwojowi. Autentyczna kultura z kolei prowadzi do wiary. Wydaje się, iż
różnorakie relacje wiary i kultury trzeba uznać za jedno z najbardziej
palących wyzwań obecnego Magisterium Kościoła. Przestrzeń kulturo-
[5]
185
wa stała się bowiem uprzywilejowanym miejscem spotkania człowieka z ewangelicznym przesłaniem. Duszpasterska troska o świat kultury
urasta do rangi symbolicznej i istotowo ważnej w ewangelizacyjnej misji Kościoła.
Dialog teologii i kultury
Dialog ten odzwierciedla stosunek Kościoła do świata. W nurcie
kultury chrześcijańskiej ów dialog określany jest jako teologia kultury. We współczesnym świecie, naznaczonym silnym nurtem sekularyzacyjnym, teologia musi szukać nowych sposobów dotarcia do człowieka. Sama też musi dostępować przeobrażeń, aby sprostać wymaganiom
czasów. Dotykamy tutaj problemu interdyscyplinarności badań, istotnego wobec coraz powszechniejszych tez, iż poszczególne dyscypliny
naukowe wyczerpały poniekąd zakres swoich badań, dlatego to, co dzisiaj najciekawsze znajduje się jakby na pograniczu tychże dyscyplin.
Problematyka kultury, która jest najszerszą płaszczyzną poszukiwania
prawdy, tożsamości w różnorodności, ekumenizmu i dialogu jak najbardziej mieści się w tej pogranicznej przestrzeni. Kulturę można rozważać
z teologicznego punktu widzenia. W tym ujęciu, kultura, wywodząc się
z wiary, jest pewnego rodzaju tradycją przechowywaną i przekazywaną
innym. Już w niej samej tkwi wewnętrzny, dialogiczny związek, a zarazem obopólna potrzeba tak wiary, jak i kultury. Podstawy tak rozumianej teologii kultury znajdują się z jednej strony w soborowej teologii
znaków czasu, z drugiej w antropologii wiary i Kościoła. Związki zachodzące pomiędzy teologią a kulturą każą bowiem spoglądać na historię i kulturę jako miejsce i znak zbawczego działania Boga. Takie kulturotwórcze działanie Kościoła ma na celu przyspieszenie rzeczywistego
spotkania Kościoła ze współczesnym światem tak, aby nawet wrogi religii tzw. „humanizm ziemski” nie zdominował współczesnej cywilizacji. Ponieważ rozdźwięk pomiędzy wiarą a kulturą jest bez wątpienia
problemem naszej epoki, dlatego tym pilniejsza jest potrzeba „spotkania” tych dwóch rzeczywistości, potrzeba autentycznego dialogu teologii i kultury. Podstawą tego dialogu jest założenie, że jedna drugiej
nie odbiera autonomii, gdyż ich relacja opiera się nie na konkurencji,
ale zasadzie dopełnienia i ubogacenia. W tym ujęciu kultura może być
186
[6]
swoistego rodzaju źródłem, tworzywem i narzędziem dla teologii. Teologia zaś byłaby owocem wiary w Chrystusa, ale jednocześnie wyrazem
kultury, rodzajem specyficznej mediacji wiary chrześcijańskiej i kultury
ludzkiej.
Dialog teologii i sztuki
Kościół zawsze postrzegał sztukę jako sposób odrodzenia człowieka.
Stąd na przestrzeni dziejów, a zwłaszcza za pontyfikatu Pawła VI i Jana
Pawła II, kształtowała się wizja teologii sztuki, zasadzającej się na traktowaniu twórczości artystycznej jako daru Boga. Autentyczna forma
sztuki wprowadzając człowieka w duchową rzeczywistość świata i niego samego, jednocześnie wprowadza go w rzeczywistość wiary. Sztuka
będąc doświadczeniem uniwersalności otwiera człowieka na tajemnicę,
ukierunkowuje go ku religijnej nadziei. Zawiązuje się ten sposób dialog
teologii i sztuki będący spotkaniem z pięknem, dobrem i prawdą. Dzieła artystyczne stają się nie tylko estetyczną formą wyrazu, ale i źródłami teologicznymi. Sztuka inspiruje modlitwę. Jest wyrazem wspólnoty wiernych. Staje się drogą ku chrześcijańskiej doskonałości. Dialog
teologii i sztuki w istocie rzeczy jest teologią sztuki, czyli miejscem
spotkania doświadczenia religijnego i doświadczenia artystycznego
w otwarciu na tajemnicę Boga. W nauczaniu Magisterium znajdujemy
zainteresowanie Kościoła muzyką, malarstwem czy rzeźbą, co jest zrozumiałe, ze względu na ich użytkowo-sakralny charakter. Zainteresowanie wzbudza nadto sztuka kinematograficzna pozwalająca w sposób
niezwykle skuteczny przekazywać właściwą koncepcję świata i wizję
życia godną człowieka, a także metafizyczny wymiar słowa, aż po teologię teatru, otwierając słowo na transcendencję.
Dialog z mediami jak nośnikiem kultury
Posłannictwo Kościoła z natury swojej zmierza do tworzenia i rozwijania komunikacji między ludźmi a Bogiem, owocem której będzie
w wymiarze eschatologicznym doskonała jedność i komunia. Bóg komunikuje się z ludźmi zgodnie ze swoim zbawczym planem, powołując ich do wspólnoty życia ze Sobą. Środki społecznego komunikowa-
[7]
187
nia można traktować zatem jako „kulturowe medium” w dialogu wiary
i kultury. Chrześcijańska koncepcja komunikowania się za pomocą
środków społecznego przekazu (przedstawiona w soborowym dekrecie
Inter mirifica i instrukcji Communio et progressio) podkreśla, że komunikowanie jest nie tylko przekazywaniem idei, ale ofiarowaniem siebie
w miłości na wzór Eucharystii, w której Chrystus daje wzór komunikowania – najdoskonalszego zjednoczenia między ludźmi i Bogiem oraz
między ludźmi wzajemnie.
Środki społecznego przekazu są nie tylko narzędziem tworzenia kultury, niekiedy stanowią one zagrożenie dla rozwoju osoby ludzkiej.
Mogą one spłycać wrażliwość intelektualną, moralną i religijną, a przez
nieumiejętność odpowiedniego doboru programów osłabiać wolę człowieka, nadto ugruntowywać postawy konsumpcyjne, przez proponowany permisywizm moralny wypaczać sumienie, izolować od rodziny
i otoczenia. W założeniu Kościoła media winny tworzyć ścisły związek
z wiarą i kulturą - kultura jest bowiem sama w sobie wymiarem relacjonistycznym i społecznym bytu ludzkiego, a oświecona wiarą ma wyrażać pełnię komunikacji człowieka z Bogiem w Chrystusie i stawać
się fundamentem prawdy w służbie dobra wspólnego. Wiara i kultura
powinny zatem spotykać się i współpracować na płaszczyźnie komunikacji. Media, angażując się w rozwój kultury na miarę człowieka, ułatwiają spotkanie z wiarą przez ukazywanie transcendentalnego wymiaru
człowieka. Wprzęgnięte w dzieło ewangelizacji media budują kulturowe podłożone dla wiary, zarówno wtedy, gdy zajmują się informowaniem o sprawach bieżących, jak i wtedy, gdy poruszają tematy czysto
kulturalne, stając się środkami artystycznego wyrazu lub służąc rozrywce. W każdej z tych sytuacji odwołują się do określonej koncepcji człowieka, na tej też podstawie (słuszności i kompletności owej koncepcji)
mogą być i są oceniane.
Należy w tym miejscu zaznaczyć, że szeroki obszar badań, podejmowanych w Instytucie Dialogu Kultury i Religii nie ogranicza pola ich
wzajemnych odniesień tylko do chrześcijaństwa i katolicyzmu. Badania religioznawcze obejmują swym zakresem wszystkie religie. Jednak,
ponieważ Instytut jest częścią Wydziału Teologicznego Uniwersytetu
Kardynała Stefana Wyszyńskiego, wzajemny wpływ chrześcijaństwa
(a zwłaszcza katolicyzmu) i kultury zajmuje miejsce pierwszoplanowe.
188
[8]
Powstanie Instytutu Dialogu
Kultury i Religii
Instytut Dialogu Kultury i Religii istnieje w obecnym kształcie od
21 lutego 2013 r. Został utworzony uchwałą senatu UKSW nr 28/2013
restrukturyzującą cały Wydział Teologiczny, poprzez przekształcenie
istniejącego Instytutu Wiedzy o Kulturze5. Ponieważ intencją restrukturyzacji wydziału było utworzenie instytutów o szerszym zakresie badań
i większym potencjale badawczym, w skład nowopowstającego Instytutu weszły także inne jednostki Wydziału Teologicznego, które w ramach
swoich badań podejmowały tematykę szeroko rozumianych zagadnień
granicznych pomiędzy teologią i religiologią, a kulturą, filozofią i historią. Należy tutaj wymienić przede wszystkim dawne sekcje: Teologii
Fundamentalnej, Misjologii, Religiologii. W skład Instytutu weszła także katedra Filozoficznych Podstaw Teologii, która została przekształcona w katedrę Filozofii Religii.
Kierunki studiów i specjalności należące
do Instytutu Dialogu Kultury i Religii
Choć pracownicy Instytutu prowadzą zajęcia dydaktyczne dla studentów wszystkich kierunków i specjalności na Wydziale Teologicznym UKSW, a także na innych wydziałach uniwersytetu, to jednak
cztery z nich należą specyficznie do samego Instytutu Dialogu Kultury
i Religii. Są to dwie specjalności studiów jednolitych magisterskich na 5 W 2004 roku rozpoczynają się pierwsze przygotowania do założenia nowej specjalizacji na Wydziale Teologicznym UKSW o nazwie Teologia Kultury. W tym celu zostaje mianowany przez ks. Prof. R. Bartnickiego ówczesnego rektora Pełnomocnik Rektora
ds. Teologii Kultury O. dr Witold Kawecki. Zajął się on tworzeniem nowej specjalności
na Wydziale Teologicznym, a mianowicie powstałej w 2005 roku, pierwszej w Polsce
specjalizacji Teologii Kultury, w randze Sekcji, której zostaje on pierwszym kierownikiem. W roku 2008 decyzją Senatu UKSW Sekcja została przemianowana w Instytut
Wiedzy o Kulturze, składający się z trzech katedr: Dialogu Wiary z Kulturą, Antropologii Kultury i Dialogu Teologii z Kulturą Artystyczną, a jego dyrektorem zostaje O. dr
hab prof UKSW Witold Kawecki. W 2013 roku w ramach restrukturyzacji wydziału Instytut wszedł w struktury nowej jednostki o nazwie Instytut Dialogu Kultury i Religii.
Wcześniej bo w 2010 roku w obrębie Teologii Kultury powstaje nowa specjalność – Komunikacja medialno-kulturowa na kierunku dziennikarstwa Wydziału Teologicznego.
[9]
189
leżących do kierunku teologia: Misjologia, Teologia Kultury. W ramach
studiów licencjackich I stopnia do Instytutu należą także: specjalność
Komunikacja Medialno-Kulturowa na kierunku Dziennikarstwo i Komunikacja Społeczna oraz kierunek Religioznawstwo.
Studenci misjologii oprócz ogólnej problematyki teologicznej zdobywają wiedzę poszerzoną o zagadnienia związane z szeroko rozumianą pracą misyjną. Specjalność ta kształci absolwentów przygotowanych merytorycznie i praktycznie do podjęcia pracy na misjach, a także
w ośrodkach wspierających działalność misyjną.
Studia na specjalności Teologia Kultury obejmują szeroko rozumianą
refleksję nad kulturą, prowadzoną z punktu widzenia podstaw filozoficznych i teologicznych. Problematyka ta jest podejmowana w kontekście współczesnych nurtów teorii kultury i dlatego obejmuje: antropologię kultury, aksjologię kultury, filozoficzne źródła sekularyzacji kultury,
ogólną i szczegółową teologię kultury, dialog Kościoła ze współczesną
kulturą, a także ewangelizację kultur, itp. Pierwsza w Polsce specjalność Teologii Kultury utworzona decyzją Rady Wydziału z 13 grudnia 2004 i potwierdzona jako sekcja decyzją Senatu z dnia 20 stycznia
2005 roku, rozpoczęła swoją naukową aktywność wraz z rokiem akademickim 2005-2006. Powstała ona z potrzeby dialogu między wiarą
a kulturą. Wiara chrześcijańska wyraża się, bowiem w określonej kulturze, otwiera się na nowe kultury, rozwija kulturę, a na polu ewangelizacji przechodzi różnego rodzaju problemy inkulturacji. Kultury świata
z kolei potrzebują Ewangelii, by im pomogła przezwyciężyć to, co jest
w nich niedoskonałe, a nawet nieludzkie. Rozdźwięk pomiędzy wiarą
(Ewangelią) a kulturą jest bez wątpienia dramatem naszej epoki. Dlatego potrzeba „spotkania“ i dialogu pomiędzy tymi dwoma rzeczywistościami i różnorakich relacji istniejących pomiędzy przesłaniem zbawienia a kulturą. Jan Paweł II, powołując do życia w 1982 roku Papieską
Radę ds. Kultury wypowiedział znakomitą intuicję, która wyznacza kierunki, w jakich winna iść nowoczesna teologia, a które to słowa, są inspiracją do uprawiania teologii kultury: Synteza kultury i wiary jest wymaganiem nie tylko kultury, lecz także wiary. (...) Wiara, która nie staje
się kulturą, jest wiarą nie w pełni przyjętą, nie w całości przemyślaną,
nie przeżytą wiernie. Teologia kultury zamierza nie tylko zapoznawać
studentów z wiedzą o teorii kultury. Jej zadaniem jest ukazywanie kul-
190
[10]
tury sytuującej się w podstawowej i koniecznej relacji do tego, kim jest
człowiek (antropologia), a zatem pozostającej w ścisłym związku z teologią, zajmującą się człowiekiem. W dobie ideowo-duchowego kryzysu
współczesnej kultury tj. jej pragmatyczno-technokratycznego charakteru odchodzącego od właściwej antropologii i personalizmu, teologia
kultury pragnie przyczynić się do jego przezwyciężenia przez ukazywanie pełnej prawdy o człowieku jako osobie, realizując wartości wyższe:
poznawcze (prawda), etyczne (dobro), estetyczne (piękno), religijno –
sakralne (miłość, poświęcenie, dobroć).
Program naukowo-dydaktyczny specjalności teologii kultury dotyczy szeroko rozumianej refleksji nad kulturą prowadzonej z punktu
widzenia podstaw filozoficznych i teologicznych, w kontekście współczesnych nurtów teorii kultury. Obejmuje on następujące zagadnienia:
w ramach filozoficznych podstaw kultury – antropologię kultury, aksjologię kultury, lingwistykę kultury (stosunek języka wiary do języka
kultury), filozoficzne źródła sekularyzacji kultury (rozdźwięk pomiędzy
kulturą a religią); w ramach teologicznych podstaw kultury – ogólną
i szczegółową teologię kultury, dialog Kościoła ze współczesną kulturą, zagadnienia inkulturacji (wcielenie Ewangelii w kulturę narodów),
ewangelizację kultur (kultura jako pole ewangelizacji), teologię kultury politycznej, kulturotwórczą rolę chrześcijaństwa; w ramach wiedzy
o kulturze – nowe nurty w kulturze współczesnej i ich uzasadnienie filozoficzno-teologiczne, problematykę subkultur i uczestnictwa w kulturze, kulturotwórcze funkcje mediów, wartości i antywartości w kulturze
współczesnej, promocję kultury.
Trzyletnie studia pierwszego stopnia na specjalności Komunikacja
Medialno-Kulturowa kierunku Dziennikarstwo i Komunikacja Społeczna powstały z inspiracji dyrektora Instytutu Wiedzy o Kulturze, o. prof.
Witolda Kaweckiego i cieszą się wielkim powodzeniem wśród studentów. W roku akademickim 2012/2013 były to najchętniej wybierane studia na UKSW ze średnią obłożenia 13,5 kandydata na jedno miejsce.
Podobnie jest i w tym roku tj. 2013/2014 gdzie średnia ta wzrosła do
14 kandydatów na jedno miejsce, co także daje pierwsze miejsce w naborze na wszystkie kierunki i specjalności UKSW.
Studia komunikacji medialno-kulturowej przekazują studentom wiedzą teoretyczną i praktyczną z zakresu komunikacji medialnej i kulturo-
[11]
191
wej. Program studiów akcentuje teoretyczną znajomość języka nowych
mediów, komunikacji wizualnej, ale także umiejętności praktyczne
z zakresu nauk informacyjno-komunikacyjnych. Atutem absolwenta tej
specjalności jest umiejętność komentowania zjawisk z obszaru kultury,
dziennikarstwa, ze szczególnym uwzględnieniem w wiedzy teologicznej i religioznawczej.
Studia I stopnia na kierunku Religioznawstwo koncentrują się na ukazywaniu fenomenu religii we wszelkich jej przejawach i aspektach, tak
w przeszłości, jak i współczesności. Jednak program studiów zawiera
także poznawanie zjawisk pokrewnych religii, poszukiwanie zależności
między religiami a różnorodnymi dziedzinami kultury oraz prezentowanie wzajemnych powiązań różnych religii świata.
Absolwenci Wydziału Teologicznego UKSW mogą także kontynuować swoje kształcenie w ramach Instytutu Dialogu Kultury i Religii na
stacjonarnych i zaocznych studiach doktoranckich z kierunku Misjologia, oraz na stacjonarnych studiach na kierunku Teologia Kultury, Teologia Fundamentalna i Religiologia.
Struktura i pracownicy Instytutu Dialogu
Kultury i Religii
W chwili obecnej w skład instytutu wchodzi 9 katedr, w których zatrudnionych jest 19 pracowników naukowych. Ponadto 2 osoby realizują zajęcia zlecone.
Katedra Dialogu Wiary z Kulturą realizuje badania i zajęcia dydaktyczne z zakresu wiedzy o kulturze i obecności wiary w wytworach kultury. Zajmuje się ona także w dużej mierze komunikacją medialno-kulturową i teologią dziennikarstwa. Kierownikiem katedry jest o. prof.
UKSW dr hab. Witold Kawecki, który oprócz kulturoznawstwa prowadzi badania z zakresu teologii wizualnej, teologii piękna, etyki mediów,
kultury politycznej oraz katolickiej nauki społecznej. Oprócz wielu monografii i artykułów naukowych, których jest autorem, jest on także znany ze swojej działalności redaktorskiej, wydawniczej, dziennikarskiej
a także kaznodziejskiej. Pełni funkcję dyrektora wydawnictwa Homo
Dei oraz jest redaktorem wielu serii wydawniczych i czasopism naukowych. Współpracuje z telewizją i radiem. Realizuje wraz innymi pracow-
192
[12]
nikami dawnego Instytutu Wiedzy o Kulturze projekt badawczy z Narodowego Centrum Nauki pt. „Locus theologicus w kulturze wizualnej“.
W katedrze zatrudnionych jest dwóch adiunktów dr Katarzyna Flader-Rzeszowska i dr Dominika Żukowska-Gardzińska. Dr Katarzyna
Flader-Rzeszowska prowadzi badania i zajęcia dydaktyczne z zakresu
sztuki, historii teatru, obecności teologii w teatrze oraz antropologii słowa. Dr Dominika Żukowska-Gardzińska zajmuje się teologią kultury,
szeroko pojętym dialogiem kultury i religii, jak również teologią ciała.
Kierownikiem Katedry Antropologii Kulturowej jest prof. UKSW
dr hab. Jan Stanisław Wojciechowski. W swojej pracy naukowej skupia
się on głównie na zarządzaniu w kulturze, kulturze artystycznej i polityce kulturalnej. Jest on także uznanym artystą rzeźbiarzem, którego prace znalazły miejsce w wielu muzeach. Adiunktem Katedry Antropologii
Kulturowej jest dr Dagmara Jaszewska, która prowadzi zajęcia i badania
z zakresu kulturoznawstwa, filozofii i teologii kultury, socjologii oraz
estetyki pragmatycznej.
Ostatnią jednostką zajmującą się zagadnieniami kulturoznawczymi
jest Katedra Dialogu Kultury Artystycznej i Teologii, którą kieruje prof.
UKSW dr hab. Elżbieta Mazur. W swoich publikacjach podejmuje ona
przede wszystkim zagadnienia z zakresu historii kultury materialnej Europy i Polski, dobroczynności oraz historii życia codziennego. W katedrze swoje badania prowadzi dwoje adiunktów. Dr Beata Klocek di Biasio, której zainteresowania oscylują wokół tradycji antyku w kulturze
współczesnej, historii sztuki i kultury obrazu. Ks. dr Norbert Mojżyn
prowadzi badania dotyczące teologii sztuki, historii teologii postbizantyńskiej, historii i teorii sztuki, jak również ochrony dóbr kultury. Dwie kolejne katedry wchodzące w skład instytutu zajmują się problematyką Teologii Fundamentalnej. Kierownikiem Katedry Chrystologii Fundamentalnej jest ks. prof. UKSW dr hab. Marek Skierkowski,
który koncentruje się w swojej pracy na zagadnieniach teologii fundamentalnej dotyczących Jezusa Historycznego, zwłaszcza w ujęciu
Geralda o’Collinsa.
Katedrą Eklezjologii i Prakseologii Apologijnej kieruje ks. prof. dr
hab. Henryk Seweryniak, który posiada znaczny autorytet w środowisku teologicznym. Jest członkiem Komitetu Nauk Teologicznych PAN.
Pełni rolę eksperta w polskich i międzynarodowych instytucjach. Jest
[13]
193
m.in. ekspertem Centrum Nauki Polskiej, konsultorem Papieskiej Rady
ds. Krzewienia Nowej Ewangelizacji, a także konsultorem i członkiem
kilku gremiów Konferencji Episkopatu Polski. W dorobku ks. prof. dr
hab. Henryka Seweryniaka znajdują się pozycje, które obok zagadnień związanych bezpośrednio z teologią fundamentalną, traktują także
o teorii kultury i mediów, ekumenizmie, religiologii i nowej ewangelizacji. W powyższej katedrze zajęcia zlecone prowadzi także ks. dr Przemysław Artemiuk.
Badania związane z misjami i ich teologią są prowadzone w Katedrze
Misjologii, którą kieruje ks. prof. UKSW dr hab. Jarosław Różański. Jest
on autorem wielu publikacji naukowych, które koncentrują się głównie
wokół misji w Afryce i Ameryce Południowej. Jest on także kierownikiem projektów naukowych dotyczących środkowego i wschodniego
Sudanu. Pełni on także rolę eksperta w dziedzinie afrykanistyki i dialogu z religiami niechrześcijańskimi. Wśród najważniejszych obszarów
badań, które penetruje w swojej pracy, należy także wymienić antropologię misyjną oraz problem inkulturacji Ewangelii. W Katedrze Misjologii jest obecnie zatrudnionych dwóch adiunktów. Ks. dr Wojciech
Kluj zajmuje się szczególnie historią misji w Azji i Oceanii oraz religiami Azji. Ks. dr Tomasz Szyszka koncentruje swoje zainteresowania
badawcze na historii ewangelizacji Ameryki Łacińskiej i latynoamerykańskiej religijności ludowej.
Ks. dr hab. Józef Łupiński jest kierownikiem Katedry Historii Kościoła. Wśród jego szerokich zainteresowań badawczych należy szczególnie
zwrócić uwagę na historię Kościoła Katolickiego Polsce, archiwistykę, grekokatolicyzm oraz studia prozoponiczne. Starszym wykładowcą
w katedrze Historii Kościoła jest mgr Hubert Kaczmarski, który poza
prowadzeniem zajęć dydaktycznych zajmuje się pracą naukową w dziedzinie episkopologii. Przez 15 lat pełnił on funkcję rzecznika prasowego
ATK i UKSW, a obecnie jest także rzecznikiem UKSW ds. kontaktów
z Kościołem i innymi związkami wyznaniowymi. W ramach katedry
Historii Kościoła zajęcia zlecone prowadzi ks. mgr Aleksander Seniuk.
Kolejną katedrą wchodzącą w skład instytutu jest Katedra Filozofii
Religii, której kierownikiem jest ks. prof. UKSW dr hab. Tomasz Stępień. W swojej działalności badawczej zajmuje się on problematyką
graniczną styku filozofii i teologii, a szczególnie pogańską i chrześcijań-
194
[14]
ską filozofią późnej starożytności, antropologią filozoficzną i teologiczną, angelologią, filozofią religii oraz filozofią mistyki. Ks. prof. UKSW
dr hab. Tomasz Stępień jest także pełniącym obowiązki dyrektora Instytutu Dialogu Kultury i Religii.
Ks. prof. UKSW dr hab. Leonard Fic pełni funkcję kierownika ostatniej katedry wchodzącej w skład Instytutu – Katedry Religiologii i Dialogu Międzyreligijnego. Tematyka prowadzonych przez niego badań
dotyczy szerokiego spektrum zagadnień, wśród których należy zwrócić uwagę na komparatystykę religii, religie Indii i Dalekiego Wschodu
oraz problematykę dialogu chrześcijaństwa z religiami pozachrześcijańskimi. Do zespołu naukowego katedry wchodzi także troje adiunktów.
Ks. dr hab. Waldemar Cisło zajmuje się religioznawstwem, krytyką religii (zwłaszcza okresie Oświecenia) oraz dialogiem międzyreligijnym.
Ks. dr Rafał Markowski koncentruje się na badaniach Islamu i dialogu
chrześcijańsko-muzułmańskiego. Dr Aldona Piwko prowadzi badania
religioznawcze dotyczące islamu wraz z jego historią, sztuką i prawem,
jak również religii niechrześcijańskich w Polsce oraz problemu małżeństwa i rodziny w religiach świata.
Perspektywy Instytutu Dialogu Kultury
i Religii
Powyższa, nawet tak skrótowa prezentacja struktury Instytutu, pokazuje jego wielki potencjał badawczy i wysoką jakość prowadzonych
w jego ramach zajęć i badań. Pozwala to na wyjście naprzeciw postawionych przed nim zadań. Ponieważ dialog kultury i religii jest z pewnością zagadnieniem wielowymiarowym i rozgrywającym się na wielu
polach ludzkiej aktywności, różnorodność problematyki, którą podejmują zatrudnieni w Instytucie pracownicy, umożliwia objęcie refleksją wszystkich podstawowych wymiarów ich wzajemnych odniesień.
Wobec tak wielkiej kulturotwórczej roli religii, nie sposób zrozumieć
kultury bez wzięcia pod uwagę obecnego w niej, ale i wykraczającego
poza nią czynnika transcendentnego. Doświadczenie religijne także staje się bardziej zrozumiałe dzięki badaniom, które odsłaniają jego owoce
w wytworach kultury. Z tej racji badania prowadzone w ramach Instytutu umożliwiają pełne zrozumienie tych, tak ważnych elementów rzeczy-
[15]
195
wistości. Przed pracownikami niedawno powołanego do istnienia Instytutu, stoją więc ważne zadania, które będą podejmować na miarę swoich
wysokich kompetencji i niesłabnącego dążenia do poznawania prawdy o człowieku, jego doświadczeniu religijnym, a także jego twórczej
obecności w świecie. Można te zamierzenia nazwać realizacją personalistycznej koncepcji dialogu. Jak uprzednio zauważyliśmy kultura stanowi dla Kościoła szczególną przestrzeń dialogu. Poszukiwanie Innego
i próba zrozumienia Go zawsze dokonywała się przez metaforę piękna i prawd ukrytych w sztuce, literaturze czy kulturze. Przez spotkanie
z kulturą powraca się do stanu własnej świadomości, która pozostawała
dotąd tajemnicą. Odkrywa się tajemnicę innego, dotąd nieznanego bytu,
który ujawnia się poprzez dzieła kultury. Stwierdzić trzeba, że spotkanie
i dialog Kościoła w przestrzeni kultury jest możliwy i owocny ze względu na człowieka. Jest on uzasadnieniem spotkania Kościoła i kultury.
Kluczowe w rozumieniu kultury stają się pojęcia osoby ludzkiej i koncepcji personalistycznej. Kultury spotykają się na wielu poziomach, naprawdę spotykając się w człowieku. Spotkanie z drugim ugruntowuje
bowiem własną tożsamość i świadomość własnej indywidualności, pomaga człowiekowi dotrzeć do prawdy własnego bytu i „bycia”. Oprócz
spotkania z innym człowiekiem równie istotny jest kontakt ze sztuką
i kulturą – one także są przestrzenią spotkania. Stwierdzenie, iż człowiekowi do pełnej realizacji nie wystarcza technika, nabiera specjalnej
mocy. Człowiek prócz zdobyczy cywilizacyjnych potrzebuje tradycji,
duchowych wartości i otwarcia się na transcendencję, w czym dopomóc
mu może kultura. Inaczej rzecz ujmując, prawda może przemówić do
wszystkich ludzi przez kulturę – rzeczywistość zarówno stałą, jak i dynamiczną. W encyklice Fides et ratio Jan Paweł II statycznemu pojęciu
kultury (zakładającemu stałe, niezmienne, występujące obok siebie jej
postaci) przeciwstawia jej rozumienie dynamiczne i komunikatywne:
Kultury mają zdolność rozwoju, przekształceń, ale i upadków. Możliwy jest między nimi dialog, gdyż nie da się ich sprowadzić do jednej
postaci, sztywnego kanonu. Kultury mogą się ze sobą spotykać i wzajemnie ubogacać. Im czystsza jest kultura, tym bardziej wychowuje ona
człowieka do otwartości na Boga i na przyjęcie Jego Objawienia. Objawienie odpowiada wtedy – jak zauważy J. Ratzinger – wewnętrznemu
196
[16]
oczekiwaniu człowieka6. Dialog kultury i wiary wyraża się najpełniej
w personalistycznym spojrzeniu na człowieka i we wspólnotowej koncepcji społeczeństwa. Prawdziwy dialog nie popada ani w nietolerancję, ani w fałszywy irenizm. Domaga się obiektywizmu myślenia, rzeczywistej znajomości ludzi, zdecydowanego osądu niesprawiedliwości
i krzywdy, otwarcia na inność. Właśnie dlatego w encyklice Fides et
ratio istnienie i trwałość kultur warunkuje się zdolnością ich otwarcia
na przyjęcie nowych elementów. W dokumencie tym wyraźnie też wyartykułowana została myśl, że określona kultura nigdy nie może stać się
ostatecznym kryterium prawdy. Grozi jej wtedy abstrakcyjność i utylitarny, wyrafinowany „chłód” techniki7. Każdą kulturę należy odnieść do
Objawienia Bożego oraz do wartości ducha ludzkiego, a także do uczucia8. Dialog kulturowy i religijny któremu dedykujemy nasze naukowe
działania, jest percepcją duchowej rzeczywistości (czasem jasnej i wyrazistej, czasem rozmytej), będącej elementarnym tłem życia ludzkiego.
Jest ona jednak niezbędna do właściwego usytuowania roli człowieka
we współczesnym świecie i próby zrozumienia jego działania na tle różnorodności religijnej i kulturowej świata.
6 J. R a t z i n g e r , Wiara – prawda – tolerancja. Chrześcijaństwo a religie świata,
Kielce 2004, s. 156.
7 J a n P a w e ł I I , Encyklika Fides et ratio, 71, Kraków 2005
8 Por. W. K a w e c k i , Ocalić człowieka – ocalić kulturę. Personalistyczna koncepcja teologii kultury, Warszawa 2006, s. 154-157.
UKSW
1/2013
STUDIA DOKTORANCKIE
NA WYDZIALE TEOLOGICZNYM UKSW
– WCZORAJ, DZIŚ, JUTRO
Regularne studia doktoranckie na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie to stosunkowo
młoda struktura organizacyjna. Wprawdzie na wydziale tym od momentu jego istnienia w ramach struktur ATK – czyli od 1954 r.1 – wypromowano wielu doktorów różnych specjalności teologicznych, to jednak
dzisiejsza forma studiów doktoranckich w postaci czteroletnich studiów
specjalistycznych jest bytem stosunkowo nowym. Praktyka w ATK była
taka, że po odbyciu jednolitych studiów magisterskich dziennych lub
zaocznych, ich absolwenci mogli zgłaszać się na dwuletnie studia licencjackie, po których można było odbyć jednoroczne studia doktoranckie
z określoną liczbą zajęć. Początkowo studia magisterskie odbywały się
w cyklu sześcioletnim, a od lat osiemdziesiątych obowiązujące przedmioty uporządkowano w cyklu pięcioletnim2. Inne nowe rozwiązanie,
które wprowadzono w latach osiemdziesiątych, to możliwość połączenia piątego roku studiów magisterskich z pierwszym rokiem studiów
1 Kulisy powstania ATK omówione zostały np. w: S. U r b a ń s k i , 185. Rocznica
Wydziału Teologicznego (1816-2001), w: Dorobek naukowy pracowników Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Warszawa 2002, s. 15-34.
2 Zob. K. K ł ó s e k , Działalność administracyjna ks. rektora Romana Bartnickiego,
w: Ksiądz rektor Roman Bartnicki. Od Akademii Teologii Katolickiej do Uniwersytetu
Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. Księga pamiątkowa dla księdza profesora Romana Bartnickiego dedykowana z okazji 40-lecia pracy naukowej, Warszawa
2012, s. 119.
198
[2]
licencjackich (20 godzin zajęć tygodniowo)3 i odbycia zaraz potem drugiego roku licencjatu (również w wymiarze 20 godzin)4, po którym absolwent mógł zdawać – złożywszy uprzednio pisemną rozprawę – egzamin magistersko-licencjacki. Znaczna część absolwentów, którzy
skorzystali z tej możliwości kontynuowała studia na roku doktoranckim, na którym obowiązywało 10 godzin zajęć tygodniowo5.
Przełomowym impulsem dla reorganizacji w polskich uczelniach
toku studiów na wszystkich poziomach nauczania było ukazanie się
ministerialnej Ustawy o Szkolnictwie Wyższym w dniu 12 września
1990 r. W artykule 4.2 tejże ustawy czytamy: „W uczelni mogą być prowadzone jednolite studia magisterskie, studia wyższe zawodowe i uzupełniające studia magisterskie. Uczelnia może również prowadzić studia
podyplomowe, studia doktoranckie oraz studia i kursy specjalne”. Pomimo licznych zachęt ówczesnego rektora ks. prof. Romana Bartnickiego, wdrożenie w życie zaleceń ministerialnych odnośnie do utworzenia
studiów doktoranckich spotykało się z pewnym oporem na poszczególnych wydziałach ATK. Opór ten był spowodowany przede wszystkim
nieuzasadnionymi obawami, że doktoranci nie byliby w stanie prowadzić zajęć, które w dotychczasowym systemie kształcenia prowadzili
zatrudnieni w tym celu asystenci6.
Dokumentem erygującym studia doktoranckie na Wydziale Teologicznym ATK w Warszawie było zarządzenie nr 5/97 ks. rektora Romana
Bartnickiego z dnia 27 września 1997 r.7 Podstawą prawną do wydania
tego rozporządzenia była wspomniana powyżej Ustawa o Szkolnictwie
Wyższym z 1990 r. oraz rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej
z dnia 10 czerwca 1991 r. (§ 1 ust. 1 oraz § 2 ust. 1) w sprawie studiów
doktoranckich i stypendiów naukowych8. Zarządzenie Rektora powoły 3 Program studiów na specjalności z teologii biblijnej przewidywał 24 godziny tygodniowo ze względu na konieczność odbycia lektoratów z języków biblijnych, natomiast na specjalności z katechetyki obowiązywały 22 godziny zajęć tygodniowo.
4 Liczba godzin dla specjalności z biblistyki i katechetyki j.w.
5 Zob. K. K ł ó s e k , Działalność administracyjna ks. rektora Romana Bartnickiego,
dz. cyt., s. 92.
6 Tamże.
7 Zob. Zarządzenie nr 5/97 Rektora Akademii Katolickiej w Warszawie z dnia
27 września 1997 r., w: Kroniki Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie, z. 1-3(6),
rok akademicki 1997/1998, s. 61-62.
8 Opublikowane w: Dz.U. nr 58, poz. 249 oraz Dz.U. nr 5, poz. 26.
[3]
199
wało do istnienia na WT ATK czteroletnie dzienne studia doktoranckie9
w zakresie dyscypliny teologia w następujących trzynastu specjalnościach (zob. § 1, 2 i 3): biblistyka, teologia fundamentalna, religioznawstwo, teologia dogmatyczna, teologia moralna, teologia ekumeniczna,
teologia duchowości, teologia pastoralna, homiletyka, katechetyka, liturgika, misjologia, teologia środków społecznego przekazu10. Na studia
te mogła być przyjęta osoba, która spełniała warunki określone w ustawie ministerialnej z 1990 r. oraz uzyskała pozytywny wynik w postępowaniu kwalifikacyjnym (§ 4). Uczestnicy studiów doktoranckich mogli
ubiegać się o stypendia doktoranckie w wysokości ustalonej przez Rektora (zob. § 5). Omawianemu tu zarządzeniu Rektora ATK towarzyszyły
dwa załączniki (zob. § 7). Pierwszy z nich zawierał regulamin studiów
doktoranckich, drugi zaś ramowy program tych studiów. Ksiądz rektor
Bartnicki powołał na kierownika studiów doktoranckich na WT ATK
ks. dra hab. Jana Załęskiego, który pełnił tę funkcję nieprzerwanie do
lutego 2012 r. Od marca do sierpnia 2012 r. obowiązki kierownika studiów doktoranckich pełnił ks. dziekan prof. UKSW dr hab. Piotr Tomasik, a od 1 września 2012 r. pieczę nad studiami doktoranckimi powierzono ks. prof. UKSW dr hab. Januszowi Kręcidło MS.
Uruchomienie na ATK regularnych studiów doktoranckich wiązało
się z wypracowaniem przepisów porządkowych, które umożliwiałyby
ich implantację w istniejące struktury wydziałów. Dlatego też Rektor
uczelni pismem z dnia 5 kwietnia 1998 r. przedstawił wydziałom „Propozycje” instruujące jak to należy uczynić11. Przekonywał władze wydziałów, że z finansowego punktu widzenia uczelni bardziej opłaca się
przekazać prowadzenie ćwiczeń doktorantom niż zatrudniać w tym celu
asystentów (taka była dotychczasowa praktyka). Z przeprowadzonej
w „Propozycjach” kalkulacji wynika, że zatrudnienie asystenta kosztowało uczelnię dwa razy drożej (1084,2 zł miesięcznie – z czego po
odjęciu opłat na ZUS i ZFZS asystent otrzymywał netto 603 zł) niż wy 9 Niedługo potem, tzn. w listopadzie 1997 r. Rektor ATK powołał również do istnienia studia doktoranckie z filozofii i psychologii na Wydziale Filozofii Chrześcijańskiej.
10 Zob. Zarządzenie nr 5/97 Rektora Akademii Katolickiej w Warszawie z dnia
27 września 1997 r., 61.
11 Zob. Propozycje Rektora dla Studium Doktoranckiego, w: Kroniki Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie, z. 1-3(6), rok akademicki 1997/1998, s. 75-77.
200
[4]
datki związane ze stypendium dla doktoranta prowadzącego te same
ćwiczenia (wysokość stypendium to 520 zł bez dodatkowych kosztów
ponoszonych przez uczelnię). Rektor proponował, by zatrudnionych na
wydziałach w ramach etatu asystentów kierować na urlop, jednocześnie
rekrutując ich na studia doktoranckie. Na takim „zabiegu” korzystałyby
obydwie strony – uczelnia zmniejszyłaby wydatki, a doktoranci, „przekwalifikowani” z asystentów, otrzymywaliby podobną kwotę miesięcznego stypendium/wynagrodzenia za liczbę ćwiczeń o połowę mniejszą.
Asystenci byli bowiem zobowiązani do prowadzenia 7 lub 8 godzin
ćwiczeń tygodniowo, natomiast doktoranci mieli prowadzić po 4 godz.
ćwiczeń w tygodniu12. Doktoranci i promotorzy mogli także ubiegać się
o granty badawcze.
Studia Doktoranckie na ATK cieszyły się dużym zainteresowaniem,
stąd też z roku na rok powiększała się liczba doktorantów. Aby umożliwić dostęp do trzeciego poziomu kształcenia jak największej liczbie
kandydatów, Wydział Teologiczny ATK (a od 1999 r. Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego) stwarzał coraz szerszą ofertę edukacyjną na studiach doktoranckich. Obok dziennych studiów doktoranckich
stacjonarnych w siedzibie WT na ul. Dewajtis w Warszawie powołano
do istnienia czteroletnie studia doktoranckie niestacjonarne. Doktoranci, którzy zdecydowali się na tę ofertę kształcenia zobowiązani byli do
zaliczenia w ciągu roku minimum 160 godzin wykładowych podczas
dziewięciu dwudniowych zjazdów. Kształcenie odbywało się w następujących specjalnościach: teologia biblijna, teologia pastoralna, teologia dogmatyczna i teologia duchowości. Ten system kształcenia doktorantów cieszył się tak dużym powodzeniem, że zaadaptowano go
(z modyfikacjami uwzględniającymi specyfikę każdego miejsca) w kilku polskich diecezjach, gdzie powstały ośrodki zamiejscowe studiów
doktoranckich na WT UKSW. Te ośrodki powstały w: Łodzi, Łomży,
Płocku i Radomiu.
Jeszcze inny wariant studiów doktoranckich na WT UKSW reprezentują dwa inne ośrodku kształcenia: Instytut Teologii Apostolstwa „Pallottianum” w Ołtarzewie13 oraz Instytut Maryjno-Kolbiański
12 Tamże.
13 Dalsze szczegółowe informacje na temat ITA/CTA znaleźć można na stronie internetowej: http://pallottianum.aidg.pl/dzialalnosc/historia-itacta/ (dostęp z dn. 5. 11. 2013 r.)
[5]
201
„Kolbianum” w Niepokalanowie. Od 1 marca 2013 r. obydwa ośrodki zamiejscowe zostały przemianowane na „centra” naukowe (ITA nosi
obecnie nazwę Centrum Teologii Apostolstwa)14. Pierwszy z nich powołany został do istnienia w 1982 r. i od samego początku funkcjonował jako jednostka w ramach WT ATK. Wprowadzono tam oryginalny
system kształcenia, które odbywało się w czterech tygodniowych sesjach zjazdowych w ciągu roku (160 godzin wykładowych). Po trzech
latach studiów i napisaniu pracy licencjackiej, studenci „Pallottianum”
zdawali przypisane egzaminy, uzyskując licencjat kanoniczny (zgodnie
z wymogami Konstytucji Apostolskiej papieża Jana Pawła II z 1979 r.
Spientia christiana). Kolejnym etapem kształcenia był rok doktorancki,
podczas którego doktoranci ITA otwierali przewody doktorskie na WT
ATK/UKSW. Dyrektorem tego ośrodka jest ks. prof. dr hab. Marian Kowalczyk SAC. Drugi z wymienionych powyżej ośrodków studiów doktoranckich poza siedzibą WT UKSW w Warszawie to Instytut Maryjno-Kolbiański „Kolbianum” w Niepokalanowie. Ośrodek ten jest młodą15,
bardzo prężną jednostką, której struktura wzorowana jest na „Pallottianum”. Jego twórcą i dyrektorem jest o. prof. UKSW dr hab. Grzegorz
Bartosik OFM.
Ustawa o Szkolnictwie Wyższym z dnia 27 lipca 2005 r.16 wprowadziła liczne innowacje, gdy idzie o sposób organizowania studiów doktoranckich w uczelniach. Innowacje te dotyczą przede wszystkim obowiązkowych praktyk dydaktycznych dla doktorantów oraz stypendiów
doktoranckich i dotacji projakościowej itp. (Rozdział 3, art. 195-201).
Najświeższe szczegółowe rozporządzenia Ministra Nauki i Szkolnictwa
Wyższego w sprawie kształcenia na studiach doktoranckich i stypendiów dla doktorantów pochodzą z 2011 r.17 Są to praktyczne zalecenia,
14 Jest to skutek konieczności wprowadzenia w życie Rozporządzenia Ministra Nauki
i Szkolnictwa Wyższego z dnia 5 października 2011 r., § 18 ust. 1 pkt 11 i ust. 2 pkt. 1.
15 Ośrodek powstał na mocy zarządzenia 8/2010 rektora UKSW ks. prof. dra hab.
Ryszarda Rumianka z dnia 19 stycznia 2010 r. Zasady funkcjonowania tego ośrodka
znaleźć można na stronie: http://kolbianum.franciszkanie.pl/news.php (dostęp z dn.
8.11.2013 r.)
16 Dz.U. 2005, nr 164, poz. 1365.
17 Należy tu wymienić trzy rozporządzenia Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego:
z dnia 1 września 2011 r. „w sprawie kształcenia na studiach doktoranckich w uczelniach
i jednostkach naukowych” (Dz.U. 2011, nr 196, poz. 1169); z dnia 14 września 2011 r.
„w sprawie szczegółowych warunków i trybu przyznawania oraz wypłacania dokto-
202
[6]
uszczegółowiające zapisy Ustawy o Szkolnictwie Wyższym z 2005 r.
i stanowiące razem z nią podstawę do sporządzania przez jednostki organizacyjne uczelni regulaminów studiów doktoranckich.
Nowy regulamin studiów doktoranckich w UKSW został uchwalony
przez senat uczelni w dniu 25 kwietnia 2013 r. i wszedł w życie z dniem
1 października 2013 r.18 Zgodnie z zapisem owego regulaminu (§ 2 ust. 1):
„Celem kształcenia na studiach jest przygotowanie uczestników do samodzielnej działalności badawczej i twórczej, samodzielnej działalności dydaktycznej oraz uzyskania stopnia naukowego doktora”. Regulamin ten ujmuje również specyfikę studiów doktoranckich na Wydziale Teologicznym,
gdzie prócz praw ministerialnych respektowane muszą być także regulacje
wskazane w konstytucji apostolskiej Sapientia christiana, zgodnie z którymi studia doktoranckie w naukach teologicznych powinny obejmować dwa
cykle: trwający dwa lata cykl specjalistyczny, który kończy się uzyskaniem
stopnia akademickiego kościelnego licencjatu w określonej specjalności
teologicznej oraz dwuletni cykl, w ramach którego doskonali się naukowe
wykształcenie teologiczne i opracowuje rozprawę doktorską.
Istotnym novum studiów doktoranckich na UKSW, wynikającym
z rozporządzeń ministerialnych z 2011 r. i ujętym w regulaminie studiów (§ 6 ust. 6) jest wprowadzenie obowiązkowych dla wszystkich
doktorantów praktyk dydaktycznych w wymiarze czasowym od 10 do
90 godzin w skali roku. Kolejnym ważnym obowiązkowym elementem
studiów doktoranckich są zajęcia fakultatywne rozwijające umiejętności dydaktyczne lub zawodowe – co najmniej 15 godzin w toku studiów.
Istotnym elementem motywacyjnym do intensyfikowania pracy naukowobadawczej przez doktorantów są stypendia naukowe. Doktoranci
WT UKSW mogą składać wnioski o pięć rodzajów stypendiów: stypendia doktoranckie, stypendia doktoranckie z dotacji projakościowej,
stypendia Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego, stypendia Rektora
UKSW dla najlepszego doktoranta oraz stypendia socjalne. W roku akarantom stypendiów ministra za wybitne osiągnięcia” (Dz.U. 2011, nr 214, poz. 1271);
z dnia 5 października 2011 r. „w sprawie studiów doktoranckich oraz stypendiów doktoranckich” (Dz.U. 2011, nr 225, poz. 1351).
18 Poprzedni regulamin obowiązywał od 2007 r.: uchwała nr 22/2007 Senatu UKSW
z dnia 26 kwietnia 2007 r. w sprawie Regulaminu Studiów Doktoranckich na UKSW
(z późniejszymi zmianami).
[7]
203
demickim 2012/13 dziewiętnastu doktorantów z WT UKSW otrzymywało stypendia doktoranckie (wysokość stypendium: miesiące X-XII
2012 r. – 1131 zł; miesiące I-IX 2013 r. – 1233 zł) a 56 doktorantów
stypendia z dotacji projakościowej (miesięczna wysokość stypendium:
1182,50 zł).
Studia doktoranckie na Wydziale Teologicznym UKSW przeżywają
obecnie prawdziwy rozkwit. Miarą skuteczności kształcenia jest liczba promocji doktorskich oraz liczba otwartych przewodów doktorskich.
W roku akademickim 2012/2013 odbyły się na WT UKSW 42 obrony
doktoratów, a 362 osoby otworzyły swoje przewody doktorskie. Szeroki wachlarz proponowanych specjalności, wysoki poziom kształcenia
oraz zróżnicowane formy prowadzenia zajęć dostosowane do możliwości i potrzeb doktorantów sprawiają, że liczba kandydatów przystępujących corocznie do rozmów kwalifikacyjnych jest naprawdę imponująca.
W roku akademickim 2012/2013 na studiach doktoranckich stacjonarnych na WT UKSW w Warszawie studiowało łącznie 229 doktorantów
w następujących specjalizacjach: biblistyka (12), teologia dogmatyczna
(19), teologia moralna (20), teologia fundamentalna (11), teologia duchowości (18), teologia pastoralna (28), liturgika (14), katechetyka (14),
homiletyka (5), teologia ekumeniczna (7), teologia środków społecznego przekazu (19), teologia kultury (12), religiologia (9), misjologia
(41). Jeszcze większa liczba doktorantów (277) Wydziału Teologicznego UKSW uczestniczyła w roku akademickim 2012/2013 w niestacjonarnym systemie kształcenia. W siedzibie Wydziału na ul. Dewajtis 5 w Warszawie studiowało 87 doktorantów studiów niestacjonarnych
w czterech specjalnościach: biblistyka, teologia moralna, teologia duchowości, teologia pastoralna. Gdy idzie o ośrodki zamiejscowe WT
UKSW, statystyka uczestnictwa w programie kształcenia na studiach
doktoranckich wyglądała w roku akademickim 2012/2013 następująco:
ośrodek w Łomży – 58; ośrodek w Łodzi – 47; ośrodek w Radomiu –
19; Centrum Teologii Apostolstwa „Pallottianum” w Ołtarzewie – 37;
Centrum Maryjno-Kolbiańskie „Kolbianum” w Niepokalanowie – 29.
Łączna liczba doktorantów na studiach doktoranckich stacjonarnych
i niestacjonarnych na WT UKSW w roku akademickim 2012/2013 wynosiła 506 osób.
204
[8]
W obecnym roku akademickim 2013/2014 w cyklu kształcenia na
studiach doktoranckich stacjonarnych na WT UKSW uczestniczy 259
doktorantów. Zatem odnotowuje się tendencję wzrostową o 30 osób
w stosunku do ubiegłego roku akademickiego. Gdy idzie o studia
doktoranckie niestacjonarne na WT UKSW, to w roku akademickim
2012/2013 łącznie we wszystkich ośrodkach studiowało 277 osób. Natomiast łączna liczba doktorantów na studiach niestacjonarnych na WT
UKSW w bieżącym roku akademickim to 255 osób – zatem o 22 doktorantów mniej niż w ubiegłym roku akademickim. Liczby tej nie należy jednak odczytywać jako wskaźnika tendencji spadkowej, gdyż nie
obejmuje ona studentów studiów podyplomowych w zamiejscowych
ośrodkach naukowobadawczych (Łódź, Łomża, Płock, Gdynia), którzy
de facto realizują program studiów doktoranckich (zob. poniżej) i którzy
w znacznej części za trzy lata po zdaniu egzaminów licencjackich podejmą dwuletnie studia doktoranckie w siedzibie macierzystej w Warszawie. Ogółem w obecnym roku akademickim na WT UKSW studiuje
514 doktorantów, a zatem o 8 osób więcej niż w roku ubiegłym.
Fakt ten wart jest szczególnego odnotowania, gdyż istniały uzasadnione obawy, że liczba doktorantów może radykalnie zmniejszyć
się wskutek dwóch czynników. Pierwszym z nich było wprowadzenie
przez ministerstwo nowych bardziej zaostrzonych wymogów odnośnie
do otwierania przewodów doktorskich. Zwiększenie wymagań dotyczy
przede wszystkim poziomu znajomości języka obcego oraz konieczności opublikowania co najmniej jednego artykułu w czasopiśmie recenzowanym (lub monografii naukowej). Drugi czynnik to zakaz prowadzenia przez uczelnie studiów (także doktoranckich) poza obszarem
metropolitalnym19. W związku z tym w roku akademickim 2013/2014
WT UKSW nie mógł już prowadzić rekrutacji na studia doktoranckie
w ośrodkach zamiejscowych leżących poza warszawskim obszarem
metropolitalnym (Łomża, Łódź)20. Zaistniała sytuacja zmusiła władze
Wydziału Teologicznego UKSW do podjęcia starań zmierzających do
wypracowanie innej formuły funkcjonowania ośrodków zamiejsco 19 Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 5 października
2011 r., § 18 ust. 1 pkt 11 i ust. 2 pkt. 1.
20 Także zamiejscowy wydział w Radomiu od roku akademickiego 2013/14 nie jest
już afiliowany do WT UKSW.
[9]
205
wych, tak by mogły one działać zgodnie z nowym prawem. Rezultatem tych starań było przekwalifikowanie w zamiejscowych ośrodkach
naukowobadawczych dotychczasowych studiów doktoranckich w studia podyplomowe i określenie dla nich ramowego planu zajęć (uchwała
Rady Wydziału Teologicznego UKSW z dnia 17 czerwca 2013 r.)21. Studia podyplomowe w zamiejscowych ośrodkach naukowobadawczych
mają trwać trzy lata i kończyć się egzaminem licencjackim. Ramowy
program tych studiów podyplomowych obejmuje 160 godzin w skali
roku22. Absolwenci tych ośrodków będą mogli następnie być rekrutowani na trzeci rok studiów doktoranckich niestacjonarnych w ośrodku
macierzystym WT UKSW w Warszawie23.
Gdy idzie o dalsze perspektywy funkcjonowania studiów doktoranckich na WT UKSW, władze wydziału stawiają sobie za cel zachowanie i dalsze rozwijanie wysokiego poziomu oraz szerokiej oferty kształcenia, co daje nadzieję na utrzymanie konkurencyjnej oferty naukowej
w odniesieniu do polskich i zagranicznych ośrodków. Podejmowanie
działań w tym kierunku jest szczególnie ważne jeśli chcemy utrzymać
wysoką liczbę doktorantów w sytuacji demograficznego niżu. Poza tym
każdy rok przynosi „niespodzianki” (zwłaszcza ze strony ministerialnej), na które należy szukać adekwatnych „odpowiedzi”.
Doctoral studies at the Theological Faculty of the CSWU – yesterday,
today, tomorrow
Summary
The article aims at showing the beginnings, development, present state and the future perspectives of doctoral studies at the Theological Faculty of the Cardinal Stefan
Wyszyński University (CSWU) in Warsaw. The Theological Faculty was funded in the
year 1954 along with the Academy of Catholic Theology which was transformed in the
21 Prócz wyżej wzmiankowanych uchwała ta dotyczy także ośrodków w Gdańsku
i Płocku.
22 Na poszczególne subdyscypliny teologiczne należy przeznaczyć następującą liczbę godzin dydaktycznych: teologia biblijna – 36; teologia praktyczna – 36; teologia systematyczna – 72. Program studiów przewiduje również 6 godzin seminarium naukowego w ciągu roku akademickiego.
23 Studia te trwać będą dla nich dwa lata.
206
[10]
CSWU in 1999. Even though the regular doctoral studies were founded at the Theological Faculty CSWU only in 1997, from its beginnings in 1954 many doctoral students
fostered their education and defended their theses. The development of doctoral studies
at the Theological Faculty CSWU is really impressive. Every specialization in theology has its own process of education. Besides the mother-place of the TF in Warsaw, the
doctoral studies are conducted in several filial centers (Ołtarzew, Niepokalanów, Łódź,
Łomża). In the present academic year 514 doctoral students improve their knowledge
and skills at the TF CUSW. As to the future development, despite a baby bust in Poland
and many other problems that must be faced, the professors of the Theological Faculty
CSWU hope to maintain high level of education and comparable number of students
enrolled in doctoral studies.
UKSW
1/2013
KS. PIOTR TOMASIK
ROZWÓJ STRUKTURALNY
Zadanie, jakie przede mną postawiła Redakcja półrocznika „Studia
Theologica Varsaviensia”, polegające na opisaniu perspektyw rozwoju
strukturalnego Wydziału, wydaje się na pierwszy rzut oka dość nieokreślone. Jak bowiem przewidywać perspektywę, skoro tak wiele się zmienia w szkolnictwie wyższym i w świecie? Jak przewidywać perspektywę, gdy reguły gry w nauce są nieprzewidywalne, zależą od kaprysu
polityków i urzędników, względnie wynajmowanych fachowców, którzy niewiele z rozwojem nauki i kształceniem w szkole wyższej mają do
czynienia? A jednak z powodu takich właśnie trudności warto tym bardziej postawić pytanie, w jakim kierunku ma rozwijać się Wydział Teologiczny. Trzeba zadać to pytanie i próbować na nie odpowiedzieć, chociażby po to, by przetrwać niesprzyjające teologii i humanistyce czasy.
Odpowiadając zatem na to podstawowe pytanie, postaram się kolejno
określić, czym jest teologia i jakie zadania ma Wydział Teologiczny, jaka
jest struktura Wydziału, wyrażająca zakres studiów i badań naukowych
prowadzonych na Wydziale, w jakim kierunku winny iść kolejne zmiany.
Teologia i zadania Wydziału Teologicznego
Pierwsza sprawa, która musi zostać określona, to definicja teologii.
Nie chodzi tu jednak o dokładny i szeroki opis metody teologicznej,
co jest potrzebne, ale przekracza ramy tego artykułu. Raczej chodzi
o w miarę zwięzłe udzielenie odpowiedzi na pytanie: Czym jest teologia? Chciałbym zaproponować, by przewodnikiem w odpowiadaniu na
208
KS. PIOTR TOMASIK
[2]
to pytanie stał się Joseph Ratzinger. W opracowaniu pod takim właśnie
tytułem (Co to jest teologia?) stwierdza mianowicie, że teologia zajmuje
się Bogiem1. Dodaje jednocześnie, że kryzys Kościoła i kryzys ludzkości,
który obecnie przeżywamy, wiąże się z wyrzuceniem tematu Boga z domeny rozumu, co teologię redukuje do historycyzmu i socjologii, a jednocześnie wyjaławia filozofię2. Stwierdzenie to zostało sformułowane
w kontekście zwrócenia uwagi na związek metody teologicznej z pytaniami filozoficznymi. Wskazuje jednak na bardzo ogólną kwestię, która
– moim zdaniem – odnosi się bezpośrednio do tematu podjętego w niniejszym artykule. Chodzi mianowicie o konieczność poradzenia sobie
z faktem, że myślenie o Bogu zostało zastąpione myśleniem o religii,
ujmowanej jako fakt społeczny i niekoniecznie związany z realną podstawą, jaką miałoby by być istnienie Boga. Można odnieść wrażenie, że
tego rodzaju pokusa dotyka nie tylko niektórych przedstawicieli nauk
humanistycznych czy społecznych, ale także niemałą grupę teologów.
Uleganie jej przejawia się niekoniecznie w jasnym deklarowaniu oderwania teologii od wiary w Boga, częściej w praktycznym redukowaniu
tematów badawczych i kierunków rozwoju teologii do tych, które miałyby związek z kulturą, w tym, oczywiście, z religią, niekoniecznie zaś
odnosiłyby się do wiary, rozumianej jako przyświadczenie Bogu, realnie istniejącemu i realnie działającemu, co więcej, działającemu tak, jak
sam to objawił o Sobie.
Tenże sam autor zwraca uwagę na to, czym teologia nie jest. Nie jest
ona nauką o religii, jest czymś innym niż zwykłe zajmowanie się nie rozwiązanymi pytaniami o to, co nas przekracza, a co nas jednocześnie
konstytuuje, a to skutkuje faktem, że musi się [ona] opierać wyłącznie
na tym, iż płynie z odpowiedzi, której nie wymyśliliśmy3. W tym miejscu
dotykamy zagadnienia bardzo delikatnego i istotnego. Chodzi mianowicie o odpowiedź na pytanie, skąd czerpać dane do tego, czego nie wymyśliliśmy, czyli, inaczej, na jakim autorytecie opiera się teologia. Joseph
Ratzinger wskazuje, że tym autorytetem jest Słowo Boga. Nie może być
ono zredukowane do Księgi, a Jego właściwym środowiskiem jest Ko 1 J. R a t z i n g e r, Formalne zasady chrześcijaństwa. Szkice do teologii fundamentalnej, Poznań 2009, s. 426.
2 Tamże, s. 427.
3 J. R a t z i n g e r, Co to jest teologia?, „Ethos” 1999, nr 45-46, s. 20.
[3]
ROZWÓJ STRUKTURALNY WT UKWS
209
ściół4. Ma to ogromne znaczenie dla teologii, jeśli bowiem Słowo ograniczyłoby się do Księgi, czyli zostałoby zredukowane do zwykłej literatury, którą interpretuje się tak, jak można interpretować jakiekolwiek
dzieło literackie, wówczas teologia przemieniłaby się częściowo w czystą historię literatury, a częściowo w filozofię religii i – ogólniej – w naukę o religii5.
Dostrzegając zatem związek teologii z wiarą i objawieniem, warto
też podkreślić związek wiary i prawdy, co znajduje bardzo mocne odbicie w encyklice Lumen fidei: Wiara bez prawdy nie zbawia, nie daje
pewności naszym krokom. Pozostaje piękną baśnią, projekcją naszych
pragnień szczęścia, czymś, co nas zadawala jedynie w takiej mierze,
w jakiej chcemy ulegać iluzji. Albo sprowadza się do pięknego uczucia, które daje pociechę i zagrzewa, ale uzależnione jest od zmienności
naszego ducha, zmienności czasów, niezdolne podtrzymywać na stałej
drodze w życiu6. Cytowany tekst odnosi się do wiary, ale dzięki związkowi wiary i teologii potwierdza to, co jest najistotniejsze: teologia jako
nauka jest dostępem do prawdy. Dlatego Joseph Ratzinger stwierdza,
że teologia jest fenomenem specyficznie chrześcijańskim, (…) jest rozumem, który pozostaje na obszarze wiary i wyjaśnia struktury samej wiary. To tłumaczy również pewne osobliwe zjawisko: w momencie swego
pojawienia się wiara chrześcijańska szukała sprzymierzeńców nie w innych religiach, lecz w wielkich filozofiach Greków. (…) Misja chrześcijańska chciała odwieść ludzi od religii zmyślonych i pozyskać ich dla
religii prawdziwej. Za nieszczęście religii mitycznych uważała fakt, że
człowiek czci w nich jako rzeczywiste to, co może być co najwyżej symbolem, a traktując symbol jako rzeczywistość, sam traci własną prawdę o sobie7. Odwołując się do polskiego Słownika teologicznego, można zatem stwierdzić, że w chrześcijaństwie, w którym wiara opiera się
na danym człowiekowi przez Boga objawieniu, teologia jest tym, co się
mówi o Bogu na podstawie objawienia8.
4 Tamże, s. 21n.
5 Tamże, s. 22.
6 LF 24.
7 J. R a t z i n g e r, Formalne zasady chrześcijaństwa, dz. cyt., s. 441.
8 A. Z u b e r b i e r, Teologia, w: A. Zuberbier (red.), Słownik teologiczny, Katowice
1998, s. 586.
210
KS. PIOTR TOMASIK
[4]
Jak to bardzo ogólne przybliżenie rozumienia teologii może rzutować
na zadania Wydziału Teologicznego? Najpierw warto zwrócić uwagę na
fakt, że nie jest to Wydział Teologii, lecz Wydział Teologiczny. Czyli
w badaniach i kierunkach kształcenia podejmowanego przez Wydział
zmieści się znacznie więcej treści, aniżeli same kwestie typowo teologiczne. Jednocześnie to, co się bada i czego naucza się na Wydziale, winno mieć odniesienie do teologii tak rozumianej, jak to zostało
powyżej przedstawione. Dodatkowym ograniczeniem dla tematyki badawczej jest założenie, że badania te nie mogą a priori pomijać danych
objawienia oraz że zadaniem jest badanie podstaw rozmaitych teorii
z dziedziny nauk społecznych i humanistycznych, by została odkryta
prawda o człowieku. Lecz tu nasuwa się pytanie: Czy jest to ograniczenie? A może otwarcie, owszem, otwarcie na prawdę, co jest kamieniem
obrazy w postmodernistycznym świecie, w jakim obraca się duża część
decydentów dających zgodę i fundusze na badania i kształcenie.
W projekcie Regulaminu-Statutu Wydziału Teologicznego UKSW zapisano, że do zadań Wydziału należy w szczególności organizowanie
i prowadzenie badań naukowych w zakresie teologii, komunikowania
wiary oraz dialogu wiary ze współczesnością, kształcenie studentów
i przygotowywanie ich do podejmowania wielorakich zadań w Kościele
i społeczności świeckiej, przygotowanie kapłanów do pracy dydaktycznej i wychowawczej w seminariach duchownych, administracji kościelnej oraz duszpasterstwie specjalistycznym, kształcenie kadr naukowych
dla wydziałów teologicznych, wychowywanie studentów w duchu
chrześcijańskim9.
Struktura kształcenia i organizacji
pracy badawczej
Tak rozumiane zadania Wydziału przekładają się w sposób naturalny
na jego strukturę i sposób kształcenia na nim. Zasadnicza struktura Wydziału, wyznaczająca ramy organizacji pracy badawczej i dydaktycznej
9 Projekt ten obecnie jest w trakcie tworzenia, stanie się obowiązującym dokumentem po zatwierdzeniu przez Senat UKSW i Kongregację Wychowania Katolickiego.
[5]
211
nauczycieli akademickich, jest dwustopniowa. Tworzą ją instytuty i katedry.
Zadaniem instytutów jest prowadzenie działalności związanej z badaniami naukowymi w ramach zbliżonych do siebie subdyscyplin teologicznych oraz ich dyscyplin pomocniczych. W instytucie winno być
zatrudnionych co najmniej 4 pracowników samodzielnych. Instytuty
z założenia mają być jednostkami silnymi, mogącymi prowadzić badania interdyscyplinarne, przystosowanymi do podjęcia wyzwań w pozyskiwaniu grantów badawczych. Odpowiedzialność instytutów za Wydział wyraża się też w fakcie, iż od roku akademickiego 2013/2014
każdy instytut jest reprezentowany w stałych komisjach Rady Wydziału.
Katedry tworzone są natomiast w celu organizowania i prowadzenia działalności naukowo-dydaktycznej, związanej z określonym przedmiotem lub grupą przedmiotów, nauczanych na Wydziale. Ich zadanie
naukowe odnosi się przede wszystkim do prowadzenia badań podstawowych oraz współdziałania w ramach instytutu w badaniach interdyscyplinarnych prowadzonych przez jeden lub więcej instytutów, w kompetencjach wyznaczonych zadaniami katedry.
W obecnej strukturze Wydziału znajduje się pięć Instytutów: Nauk
Biblijnych, Teologii Systematycznej, Teologii Praktycznej, Edukacji
Medialnej i Dziennikarstwa oraz Dialogu Religii i Kultury. Struktura ta
obowiązuje do 1 marca 2013 roku.
Instytut Nauk Biblijnych składa się z 7 katedr. Obecnie pracuje w nim
8 pracowników samodzielnych (w tym 3 profesorów tytularnych) oraz
6 pracowników niesamodzielnych (wszyscy ze stopniem doktora).
W toku są 3 przewody profesorskie i 1 habilitacyjny. Instytut jest odpowiedzialny za specjalność doktorancką z zakresu biblistyki oraz jednolite studia magisterskie na kierunku teologia o specjalności turystyka
krajów biblijnych.
Instytut Teologii Systematycznej składa się z 11 katedr. Obecnie pracuje w nim 13 pracowników samodzielnych (w tym 6 profesorów tytularnych) oraz 7 pracowników niesamodzielnych (wszyscy ze stopniem
doktora). W toku są 3 przewody profesorskie i 2 habilitacyjne. Instytut
jest odpowiedzialny za specjalności doktoranckie z zakresu teologii dogmatycznej, teologii moralnej, teologii duchowości i ekumenizmu.
212
KS. PIOTR TOMASIK
[6]
Instytut Teologii Praktycznej składa się z 9 katedr. Obecnie pracuje w
nim 8 pracowników samodzielnych (w tym 4 profesorów tytularnych)
oraz 8 pracowników niesamodzielnych (wszyscy ze stopniem doktora).
W toku są 3 przewody profesorskie i 1 habilitacyjny. Instytut jest odpowiedzialny za specjalności doktoranckie z zakresu katechetyki, liturgiki, teologii pastoralnej i homiletyki oraz jednolite studia magisterskie na
kierunku teologia o specjalności nauczycielsko-katechetycznej.
Instytut Edukacji Medialnej i Dziennikarstwa składa się z 5 katedr.
Obecnie pracuje w nim 5 pracowników samodzielnych (w tym 2 profesorów tytularnych), 15 pełnoetatowych pracowników niesamodzielnych
(w tym 10 ze stopniem doktora) oraz 6 półetatowych pracowników niesamodzielnych (w tym 2 ze stopniem doktora). W toku są 3 przewody
habilitacyjne i 5 doktorskich. Instytut jest odpowiedzialny za specjalność
doktorancką z zakresu teologii środków przekazu, jednolite studia magisterskie na kierunku teologia o specjalności edukacja medialna i dziennikarstwo, studia II stopnia na kierunku dziennikarstwo i komunikacja
społeczna oraz studia I stopnia na kierunku dziennikarstwo i komunikacja społeczna (specjalności dziennikarstwo ogólne w całości oraz komunikacja medialno-kulturowa w zakresie przedmiotów dziennikarskich).
Instytut Dialogu Kultury i Religii składa się z 10 katedr. Obecnie pracuje w nim 11 pracowników samodzielnych (w tym 3 profesorów tytularnych), 8 pracowników niesamodzielnych (w tym 7 ze stopniem doktora). W toku są 3 przewody profesorskie i 2 habilitacyjne. Instytut jest
odpowiedzialny za specjalności doktoranckie z zakresu teologii fundamentalnej, religiologii, misjologii i teologii kultury, jednolite studia magisterskie na kierunku teologia na specjalnościach misjologia oraz teologia kultury, oraz studia I stopnia na kierunku religioznawstwo, także
w na kierunku dziennikarstwo i komunikacja społeczna na specjalności
komunikacja medialno-kulturowa zakresie przedmiotów kulturowych.
Warte zauważenia jest to, że Wydział prowadzi studia I i II stopnia,
jednolite studia magisterskie oraz studia doktoranckie. Oznacza to, że
odpowiedzialność instytutów za studia ogranicza się do wypracowywania pewnych koncepcji oraz współdziałania z władzami Wydziału w zakresie obsady poszczególnych przedmiotów. Ze zrozumiałych względów powierza się też instytutom zadanie koordynowania i oceniania
praktyk studenckich, co obecnie jest na UKSW nieco utrudnione i ogra-
[7]
213
niczone przez wprowadzenie biurokratycznych procedur związanych
z działalnością uniwersyteckiego Biura Karier. Instytuty włączą się też
w szersze promowanie kierunków i specjalności, które nadzorują, także
tworzenie nowych studiów podyplomowych i kursów. Mam nadzieję, że
uniwersyteckie Biuro Promocji rozpocznie współpracę w tej dziedzinie
z Wydziałem Teologicznym.
Wydaje się, że nowa struktura instytutowa przeszła swój „chrzest bojowy”. Dzięki niej Wydział odzyskał kategorię A, a co za tym idzie, uzyska większe środki na badania naukowe. Potrzeba jednak koordynacji
i skuteczniejszego wdrażania się w pracę w ramach instytutów, postrzeganie ich jako miejsca rozwoju naukowego. Warto też zwrócić uwagę
na ważne zadanie instytutów, związane z organizacją kształcenia, które wiąże się z nadzorem nad studiami doktoranckimi oraz przewodem
doktorskim, zarówno wedle starej, jak i nowej procedury. W starej procedurze samodzielni pracownicy, wchodzący w skład Rady Instytutu,
opiniują temat i kandydaturę promotora, mają również prawo dokonać
wstępnego wyboru kandydatów na recenzentów. W nowej procedurze
to samo gremium zyskuje dodatkowo prawo obsadzania przynajmniej
połowy miejsc w komisji doktorskiej.
Problem strukturalny, jaki staje przed Wydziałem w najbliższych latach, polega na wzmocnieniu katedr. Innymi słowy, chodzi o wzmocnienie badań podstawowych i określenie zespołów badawczych, gotowych
kompetentnie włączyć się w badania interdyscyplinarne. Siatka katedr
była przed dniem 1 marca 2013 roku bardzo rozubudowana. Narastała ona przez całe dzieje Wydziału Teologicznego ATK, potem UKSW,
w jakiś sposób odzwierciedlała historię Wydziału: podjęte, a nie zawsze
kontynuowane, aktywności badawcze, możliwości rozwoju, które ongiś
były otwarte, a w pewnym momencie się zamknęły lub przeszły na inne
wydziały, była też niekiedy wyrazem układów personalnych z minionych lat. Tak zresztą dzieje się w każdej placówce uniwersyteckiej. Stąd
konieczne było uporządkowanie tej kwestii. Likwidując sekcje, przyjęto
zasadę, że reforma liczby i badawczego ukierunkowania katedr ma iść
w kilku kierunkach. Po pierwsze, winny zniknąć katedry nieobsadzone
lub te, w których nie pracują pracownicy samodzielni. Po drugie, katedry
z pracownikami samodzielnymi i niesamodzielnymi należy łączyć w taki
sposób, by zatrudniały przynajmniej trzech nauczycieli akademickich.
214
KS. PIOTR TOMASIK
[8]
Po trzecie, przyjęto, że katedry mniejsze, a mające kierowników, zostaną
połączone lub przekształcone w późniejszym czasie. Po czwarte, przywrócono pewne katedry, kiedyś związane z Wydziałem Teologicznym,
wciąż odzwierciedlające przedmioty wykładane w trakcie studiów i badania prowadzone w ramach teologii, a które w wyniku przekształceń
ATK i UKSW odeszły na inne wydziały. Chodzi tu zwłaszcza o Katedrę
Teologii Patrystycznej i Katedrę Historii Kościoła. Jedna z nich w ciągu
roku stała się na tyle dojrzała, że Wydział będzie prawdopodobnie aspirował do stworzenia nowej specjalności doktoranckiej.
Z wymienionych reguł postępowania najbardziej problematyczne
jest utrzymywanie mniejszych katedr i określenie maksymalnego czasu, w którym katedry mogą pozostawać w mniejszym składzie osobowym. Konieczne jest także podjęcie w niektórych instytutach refleksji nad stworzeniem katedr, które by służyły nie katedrom tworzącym
strukturę dotychczasowych sekcji, a całości instytutu. Dobrym przykładem tego ostatniego zjawiska jest Instytut Teologii Praktycznej. Po dotychczasowych sekcjach pozostały następujące liczby katedr: po katechetyce – 4, po teologii pastoralnej – 2 (w miejsce 3), po liturgice – 2
(w miejsce 3), po homiletyce – 1 i to właściwie nieobsadzona. W jakim
kierunku winien iść rozwój strukturalny tego Instytutu? Na pewno winna zostać przywrócona Katedra Homiletyki, z rozszerzoną ofertą edukacyjną, jeśli chodzi o studia podyplomowe i kursy, adresowane również
do świeckich, choćby w postaci retoryki. oznaczałoby to obsadzenie katedry jako małej, ale jasno określonej, w której pracowałby 1 pracownik
samodzielny i przynajmniej 1 niesamodzielny. Jeśli chodzi o pozostałe
katedry możliwości są dwie: albo utworzyć strukturę czterech katedr,
odpowiadających poprzednim 4 sekcjom, na które złożył się Instytut
Teologii Praktycznej, albo też zmniejszyć liczbę katedr do 6, wyodrębniając z nich katedry, które będą służyć badaniom w zakresie nauk pomocniczych teologii praktycznej, choćby nauk społecznych czy humanistycznych. Podobnie można omówić sytuację w Instytucie Teologii
Systematycznej, gdzie sytuacja domaga się uporządkowania, zwłaszcza jeśli chodzi o teologię moralną, oraz w Instytucie Dialogu Kultury
i Religii, gdzie struktura katedr religiologicznych i misjologicznych jest
uporządkowana według nowych zasad, natomiast w pozostałych wypadkach domaga się pewnych zmian.
[9]
215
Pozostałe jednostki wydziałowe
Poza instytutami i katedrami na Wydziale mogą też istnieć inne jednostki organizacyjne: zakłady, pracownie, centra studyjne i ośrodki naukowo-badawcze. Zakłady są jednostkami działającymi w ramach katedr bądź całego Wydziału. Ich zadaniem jest prowadzenie wycinka
badań przypisanych katedrze lub badań mających charakter bardziej interdyscyplinarny. Obecnie na Wydziale działają dwa zakłady: Dialogu
Katolicko-Judaistycznego oraz Duchowości Europejskiej. Oba te zakłady zostały wyodrębnione ze struktury instytutów, lecz wyodrębnienie
to ma raczej charakter historyczny. Istnieje potrzeba przemyślenia, jak
oba te zakłady mogłyby służyć konkretnym badaniom prowadzonym
przez instytuty. Ponadto, w większych katedrach, jak chociażby stworzone w Instytucie Edukacji Medialnej i Dziennikarstwa, potrzebne jest
przemyślenie projektu wyodrębnienia zakładów w ramach katedr. Jednak argument przeciwny wiąże się z faktem, iż obecnie podejmowanie zadań badawczych wymaga dużo większej niż kiedyś elastyczności. Stworzenie struktury stałej w postaci zakładów mogłoby utrudniać
tworzenie zespołów złożonych z pracowników kilku katedr dla podjęcia
zdań badawczych, w których instytut czy Wydział powinien brać udział.
Pracownie służą z kolei przekazywaniu umiejętności praktycznych.
Ze względu na fakt, iż dysponować winny one specjalistycznym sprzętem, mogą także wykonywać zadania na zewnątrz, związane z promocją
Wydziału i Uniwersytetu, popularyzacją wiedzy, wreszcie z działalnością komercyjną. Na Wydziale powstała ostatnio Pracownia Podstawowych Technik Radiowych i Telewizyjnych, nastawiona na kształcenie
studentów kierunku dziennikarstwo i komunikacja społeczna, a także
specjalności edukacja medialna i dziennikarstwo. Rozwoju pracowni
nie należy jednak ograniczać jedynie do Instytutu Edukacji Medialnej
i Dziennikarstwa. Sądzę, że w tej dziedzinie powinny podjąć namysł
inne instytuty. Jest wiele dziedzin, także teologicznych, w których można świadczyć szersze usługi, jak apostolat biblijny, katechetyka, duchowość. To jest jednak wyzwanie dla inicjatywy pracowników.
Centra studyjne zostały powołane dla prowadzenia jednolitych studiów magisterskich, studiów doktoranckich i studiów podyplomowych
poza siedzibą Wydziału, ale na terenie metropolitalnym Warszawy. Na
216
KS. PIOTR TOMASIK
[10]
Wydziale działają dwa centra: Teologii Apostolstwa Pallottianum w Ołtarzewie oraz Studiów Mariologicznych Kolbianum w Niepokalanowie. Prowadzą one studia doktoranckie z dziedzin zapisanych w swoich nazwach oraz pokrewne studia podyplomowe. Podobny charakter
do niedawna posiadały ośrodki naukowo-badawcze, z tym tylko, że
nie mieściły się one w obszarze metropolitalnym Warszawy. Stąd od
roku 2013/14 musiały zaprzestać naboru na studia i studia doktoranckie. Ośrodki te mieszczą się w Gdyni, Kaliszu, Łomży, Łodzi i Płocku.
Ich zadaniem jest prowadzenie studiów podyplomowych, w tym – adresowanych do księży – trzyletnich studiów podyplomowych z zakresu
teologii praktycznej, kończących się uzyskaniem kanonicznego stopnia
licencjata teologii. W obecnym systemie prawnym to jest maksimum,
które można osiągnąć w tych jednostkach, niemniej jednak Wydział nie
zamierza likwidować tej formy działalności.
Dla porządku warto też wspomnieć, że poza strukturą Wydziału, ale
w ścisłej z nim współpracy, znajduje się 7 seminariów duchownych (Białystok, Gdańsk, Łomża, Łódź, Łódź-Łagiewniki, Ołtarzew, Płock). Na podstawie umowy o afiliacji kształcą oni kleryków, którzy są studentami UKSW.
Ten zakres działalności Wydziału nie wymaga szczególnych zmian.
Wydaje się zatem, że zmiany strukturalne na Wydziale są konieczne, domagają się jednak ewolucji, a nie rewolucji. Mam przekonanie,
że Wydział posiada pewne doświadczenie ewolucyjnego, nie naskórkowego, a głębokiego, sposobu zmieniania struktury. Zmiany dokonane w I połowie roku akademickiego 2012/2013 były poprzedzone wnikliwą analizą i uświadomieniem sobie celów zmian, poważną dyskusją
i wolną decyzją Rady Wydziału. Ten sposób działania Wydziału został
wypracowany, choć zachwiały go – mam tego świadomość – wydarzenia z wiosny 2013 roku, gdy dokonano drakońskich cięć w składzie
osobowym Wydziału. Przyczyną tych cięć była sytuacja ekonomiczna
UKSW, a także decyzja o takim, a nie innym rozwiązaniu tego kryzysu, podjęta na szczeblu władz Uczelni. W sytuacji większej stabilności
trzeba podjąć dzieło zmian na Wydziale Teologicznym, by lepiej służył
Kościołowi, Prawdzie, Uniwersytetowi.
UKSW
1/2013
AGNIESZKA GROBELSKA
GRZEGORZ M. BARTOSIK OFMConv
Wydział Teologiczny ATK, a następnie UKSW równolegle ze studiami stacjonarnymi prowadził i prowadzi studia niestacjonarne. Pierwsze
tzw. Punkty Konsultacyjne ówczesnego ATK pojawiły się już w latach
siedemdziesiątych i osiemdziesiątych. Ich dynamiczny rozwój nastąpił
jednak dopiero w odpowiedzi na potrzebę kształcenia katechetów, jaka
pojawiła się na początku lat dziewięćdziesiątych. W kilku miastach powstały ośrodki naukowe, które nawiązały ścisłą współpracę najpierw
z Akademią Teologii Katolickiej, a następnie z Uniwersytetem Kardynała Stefana Wyszyńskiego. W większości ośrodki te na ogół miały na
początku status tzw. Kolegiów Katechetycznych bądź Instytutów Teologicznych. Następnie w roku 2009 zostały one przekształcone w Ośrodki
Naukowo-Badawcze UKSW. Dwa z nich – w Niepokalanowie i Ołtarzewie – w bieżącym roku (2013) weszły z kolei bezpośrednio w struktury Wydziału Teologicznego UKSW.
Poniżej zostanie zaprezentowana krótko historia i dorobek wspomnianych Ośrodków, przygotowana przez ich dyrektorów bądź innych przedstawicieli, którym serdecznie pragniemy podziękować za te opracowania!
1. Gdynia (oprac. Rafał Klamann)
Ośrodek Naukowo-Badawczy UKSW w Gdyni istnieje przy Gdańskim Archidiecezjalnym Kolegium Teologicznym w Gdyni, erygowanym 10 lipca 1993 roku przez Ks. Arcybiskupa dra Tadeusza Go-
218
G. M. BARTOSIK OFMConv – A. GROBELSKA
[2]
cłowskiego, Metropolitę Gdańskiego. W roku 1994 została podpisana
umowa z Wydziałem Teologicznym ATK (obecnie UKSW). Początkowo Ośrodek prowadził tylko studia magisterskie z teologii. Od kliku
lat z inicjatywy Ks. Arcybiskupa dr. Sławoja Leszka Głodzia zostały
wprowadzone również studia podyplomowe z teologii i etyki a w nadchodzącym roku zostaną uruchomione teologiczne studia podyplomowe
dla duchownych. Rektorami Gdańskiego Archidiecezjalnego Kolegium
Teologicznego w Gdyni byli: ks. dr hab. Andrzej Kowalczyk (1993-2009) oraz ks. dr hab. Jacek Bramorski prof. AM (od 2009). Funkcję
sekretarzy pełnili: ks. mgr lic. Jarosław Dąbrowski (1993-2012) oraz
ks. dr Krzysztof Drews (od 2012). Do dnia 19.05.2013 roku tytuł magistra teologii uzyskało 401 absolwentów, zaś tytuł licencjata zawodowego z teologii – 541 osób. Studia podyplomowe z teologii ukończyło 35
osób, zaś z etyki – 52.
Obecnie Ośrodek Naukowo-Badawczy UKSW w Gdyni prowadzi
następujące studia:
– jednolite studia magisterskie z teologii ogólnej,
– studia podyplomowe z teologii ogólnej (4-semestralne) i z etyki
(3-semestralne),
– teologiczne studia podyplomowe dla duchownych (6-semestralne).
Studia magisterskie z teologii ogólnej
Ośrodek Naukowo-Badawczy UKSW w Gdyni prowadzi na kierunku teologia jednolite studia magisterskie w zakresie teologii ogólnej.
Formacja filozoficzna ma na celu ukazanie studentowi poszczególnych
zagadnień filozoficznych w ramach takich przedmiotów jak: historia filozofii, etyka, filozofia bytu czy ogólna metodologia nauk. W ramach
grup przedmiotów teologicznych szczególne miejsce zajmują wykłady
z takich specjalności jak: biblistyka, teologia fundamentalna, teologia
dogmatyczna, teologia moralna, teologia duchowości, liturgika, homiletyka, katechetyka, teologia pastoralna, misjologia, teologia ekumeniczna, religiologia czy teologia kultury. Poprzez wybór seminarium magisterskiego w ramach konkretnej specjalizacji student ma możliwość
bardziej dogłębnego poznania zagadnień szczegółowych określonej
dziedziny teologicznej. Absolwenci teologii mają możliwość zdobycia
uprawnień pedagogiczno-katechetycznych, jak również są merytorycz-
[3]
OŚRODKI NAUKOWO-BADAWCZE WT UKSW
219
nie przygotowani do podjęcia pracy badawczej i dydaktycznej w instytucjach akademickich.
Studium umożliwia pogłębienie wiedzy teologicznej. W przypadku
osób legitymujących się tytułem magistra z innego kierunku niż teologia
posiadających już kwalifikacje pedagogiczne Studium przygotowuje do
prowadzenia nauczania religii w szkole. Studia trwają cztery semestry.
Podyplomowe Studium Etyki
Studia podyplomowe są przeznaczone dla nauczycieli, osób z wyższym wykształceniem, absolwentów studiów wyższych zawodowych
lub magisterskich, posiadających przygotowanie pedagogiczne. Celem
studiów jest umożliwienie uzyskania przez nauczycieli kwalifikacji do
nauczania drugiego przedmiotu. Program studiów podyplomowych rozłożony został na 3 semestry. Studenci mogą zapoznać się z historią oraz
współczesnymi założeniami doktryn etycznych, zagadnieniami bioetyki, metaetyki, filozofii społecznej, antropologii filozoficznej a także wychowania moralnego.
Obecnie w Ośrodku Naukowo-Badawczym UKSW w Gdyni studiuje: 66 osób na jednolitych studiach magisterskich z teologii ogólnej,
23 osoby na podyplomowym studium teologii i 12 osób na podyplomowych studiach z etyki. W roku akademickim 2012/2013 na studiach magisterskich i podyplomowych łącznie studiowało 101 studentów.
2. Kalisz (oprac. ks. Tomasz Lenczewski)
W latach 90 ubiegłego wieku zadaniem kształcenia nauczycieli religii
w Diecezji Kaliskiej zajmował się Instytut Wyższej Kultury Religijnej a następnie Kolegium Teologiczne Diecezji Kaliskiej. Pod kierunkiem ks. dra
Władysława Czamary i pod opieką naukową Akademii Teologii Katolickiej
w Warszawie przygotowano do pracy w szkole łącznie 511 absolwentów.
Rok akademicki 2000/2001 przynosi nowe wyzwania. Według zarządzeń Ministerstwa Edukacji Narodowej dyplomy kolegiów teologicznych
nie mają wartości dyplomu licencjackiego. Zaistniała sytuacji prowadzi
220
[4]
do intensywnych rozmów Biskupa kaliskiego ks. prof. dr hab. Stanisława Napierały z ks. prof. dr hab. Lucjanem Balterem, przedstawicielem
Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. Wynikiem
tych działań stało się powołanie przez Biskupa Instytutu Teologicznego
Diecezji Kaliskiej w dniu 15 września 2000 r. Dyrektorem nowej uczelni został ks. dr Tomasz Lenczewski. Umowa zawarta z Uniwersytetem
wskazuje, że Instytut istnieje i działa przy Uniwersytecie Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie jako punkt konsultacyjny Wydziału
Teologicznego zlokalizowany w Kaliszu. Jako główne zadanie wyznacza się kształcenie katechetów – nauczycieli religii w szkole. Ostatnia
ze zmian na poziomie umocowań prawnych została dokonana w 2009 r.
Punkt konsultacyjny Wydziału Teologicznego zlokalizowany w Kaliszu
został zlikwidowany a w jego miejsce powołano jednostkę organizacyjną o nazwie: Ośrodek Naukowo-Badawczy UKSW z siedzibą w Kaliszu.
Słowa uchwały stwierdzają, że jest to jednostka organizacyjna Wydziału
Teologicznego Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie wykonująca zadania naukowe i badawcze. Aktualną siedzibą Instytutu jest Centrum Józefologiczne w Kaliszu, które zapewnia realizację
szerokiego spectrum działań naukowych i wychowawczych.
W chwili obecnej, to jest w roku akademickim 2012/2013, w Instytucie
kształci się 46 studentów. Do 2008 r. studia licencjackie z nauczania religii ukończyły 362 osoby. Natomiast tytuł magistra teologii uzyskało dotąd
41 studentów. Cieszy fakt, że 3 osoby podjęły studia doktoranckie. Podane
liczby nie oszałamiają swą wielkością, ale mają jeszcze inny wymiar. Instytut jest udostępniony nie tylko dla odpowiedniej formacji intelektualnej
przyszłych katechetów. Osób zainteresowanych zdobyciem jedynie uprawnień zawodowych jest coraz mniej. Coraz częściej pojawiają się natomiast
ci, którzy pragną pogłębić swoją wiedzę, nie tylko w zakresie religijnym,
poszerzyć wizję świata i siebie, zdobyć umiejętności apostolskiego działania w ramach swoich rodzin i małych społeczności. Proponowany program
studiów, ale również wielość bezpośrednich kontaktów między studentami oraz wykładowcami w naszym małym środowisku, realizują pełniej cel
działalności, którym jest nie tylko przekaz solidnej wiedzy filozoficzno-teologicznej, ale także pogłębianie formacji duchowej studentów.
Instytut prowadzi studia teologiczne w systemie zaocznym. Wykłady
oraz ćwiczenia realizowane są w soboty i niedziele, natomiast praktyki
[5]
221
dające uprawnienia pedagogiczne, studenci odbywają w tygodniu we
wszystkich typach szkół. Wykładowcy rekrutują się głównie ze środowiska naukowego skupionego wokół Wyższego Seminarium Duchownego w Kaliszu oraz Wydziału Pedagogicznego UAM w Kaliszu. Spotkać tu można również specjalistów z różnych dziedzin z Warszawy
(UKSW), Poznania (UAM), Gniezna (PWSZ), Krakowa (Ignatianum)
i z Rzymu (Papieski Uniwersytet św. Tomasza z Akwinu). Działania administracyjne prowadzi pani mgr Aneta Idziak zatrudniona na pół etatu.
3. Katowice
(informacje z archiwum WT UKSW)
Studium Pastoralne Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie – Punkt
Konsultacyjny w Katowicach powstał w roku 1971. Oprócz miejscowych
profesorów z wykładami do Katowic przyjeżdżali wybitni teologowie z ATK,
jak choćby ks. prof. Andrzej Zuberbier, czy ks. prof. Lucjan Balter SAC.
Od 31 XII 1982. do 31 VIII 2001 kierownikiem tego punktu był ks.
dr Józef Ignacy Krętosz.
Absolwentem Punktu Konsultacyjnego ATK w Katowicach jest między innymi obecny Metropolita Wrocławski ks. Arcybiskup dr Józef
Kupny, który w roku 1986 uzyskał tam licencjat kanoniczny z teologii.
Gdy w roku 2001 został utworzony Wydział Teologiczny na Uniwersytecie Śląskim w Katowicach, Punkt Konsultacyjny ATK został włączony w struktury tegoż Wydziału.
4. Łomża (oprac. Ks. Jan Pieńkosz)
Instytut Teologiczny im. Bł. Michała Piaszczyńskiego w Łomży zaczął swoją współpracę z dawną ATK w Warszawie w 2000 roku. Dnia
28.09.2000 r. Biskup Stanisław Stefanek podpisał następujący dekret:
„Niniejszym z dniem 1.10.2000 r. przekształcam dotychczasowe Kolegium Teologiczne w Łomży na Instytut Teologiczny w Łomży. Formy współpracy z UKSW w Warszawie zostaną określone odrębną umową. Dyrektorem Instytutu Teologicznego w Łomży mianuję księdza dr.
Marka Skierkowskiego. Wszystkim wykładowcom i studentom Instytutu Teologicznego w Łomży z serca błogosławię”.
222
[6]
Studenci Instytutu już od pierwszego roku studiów otrzymywali indeks UKSW w Warszawie. Nadal obowiązywał egzamin wstępny z języka polskiego i wiadomości religijnych. Od 2007/2008 – zgodnie z obowiązującym prawem państwowym – wystarczało już tylko świadectwo
maturalne. Dekretem z dnia 23.01.2001 roku Biskup nadał Instytutowi
imię Błogosławionego Michała Piaszczyńskiego. W roku 2009 Instytut
otrzymał status Ośrodka Naukowo-Badawczego UKSW.
Dyrektorami Instytutu byli: ks. dr Marek Skierkowski 1.10.2000 –
23.09.2004, ks. dr Andrzej Najda 23.09.2004 – 1.07.2006 oraz ks. dr Jan
Pieńkosz od 1.07.2006 do czasu obecnego. Z kolei funkcję sekretarzy
pełnili: ks. dr Jerzy Kruszewski 23.04. 1994 – 8.09.1998, ks. dr Marek
Dembiński 8.09.1998 – 1.09.2000, pani Monika Grzybowska drugi semestr 2000/2001 i 2001/ 2002 oraz siostra Łucja Kwietniewska pierwszy semestr 2001/2002 i 2002/2003 – 2008/2009 a następnie od roku
2007 do chwili obecnej.
Na przestrzeni lat zmieniali się wykładowcy, jednakże większość
z nich to księża z Diecezji Łomżyńskiej: Jerzy Abramowicz – pedagogika, Janusz Aptacy – teologia dogmatyczna, Borawski Ireneusz – prawo
kanoniczne i język angielski, Borkowski Stanisław – historia filozofii,
Boszko Antoni – teologia pastoralna, Bronakowski Tadeusz – prawo kanoniczne, Brzeziński Mirosław – teologia małżeństwa i rodziny, Brzostowski Ludwik – prawo kanoniczne, Chodkowski Krzysztof – liturgika, Chorchel Krzysztof – pedagogika, Choromański Andrzej – teologia
ekumeniczna, Czaplicki Jacek – teologia pastoralna, Dembiński Marek
– liturgika, Dobecki Szczepan – muzykologia, Dołęga Józef Marceli – filozofia przyrody, Dworakowski Mieczysław- muzykologia, Dziekoński
Stanisław – katechetyka, Golan Zdzisław – Psychologia, Grajewski Jan
– Biblia, Grodecki Sławomir – prawo kanoniczne, Harasim Jan – Biblia,
Jamiołkowski Marian – teologia pastoralna i język niemiecki, Jemielity
Witold – historia Kościoła, Kopiczko Zygmunt – teologia dogmatyczna,
Kotowski Jarosław – katechetyka, Krupka Jan – Biblia, Łapiński Andrzej
– teologia moralna, Miałchowski Andrzej – teologia moralna, Myszkowski Jarosław – teologia dogmatyczna, Najda Andrzej – Biblia, Nowacki
Wojciech – teologia dogmatyczna, Okuła Jan – teologia dogmatyczna,
Oleksy Czesław – homiletyka i logika, Ołów Antoni – Biblia, Ostaszewski Andrzej – teologia dogmatyczna, Ozorowski Mieczysław – teologia
[7]
223
dogmatyczna, Pieńkosz Jan – teologia moralna, Pogorzelski Andrzej –
teologia fundamentalna, Pruszyński Konstanty – liturgika, Sadowski
Frumencjusz – psychologia, Samsel Edward – Biblia, Sikora Jerzy – język polski, Skierkowski marek – teologia fundamentalna, Sobotka Paweł
– teologia duchowości i misji, Sokołowski Jarosław – prawo kanoniczne,
Sołowianiuk Jan – liturgika, Stępień Marek – prawo kanoniczne i język
włoski, Śledziewski Sławomir – teologia dogmatyczna, Śliwowski Tadeusz – prawo kanoniczne, Wielgat Włodzimierz – Biblia, Wierzchoń
Krzysztof – liturgika, Wołpiuk Kazimierz – teologia duchowości, Woronowski Franciszek – teologia pastoralna, Wróblewski Witold – katechetyka, Zakrzewski Dariusz – teologia pastoralna.
Na wykłady do Łomży przybywali także wykładowcy spoza prezbiterium łomżyńskiego: Budzisz January – filozofia i teodycea, Decyk Jan
– liturgika, Durak Jan – teologia pastoralna, Młyńska Elżbieta – katechetyka, Osewska Elżbieta – katechetyka, Piórkowska Helena – psychologia, Podrez Ewa – etyka, Porębski Andrzej – psychologia, Seweryniak Henryk – teologia fundamentalna, Sieczka Maria – katechetyka,
Skowroński Antoni – filozofia, Skreczko Adam – pedagogika, Twardosz
Eugenia – katechetyka, Waszkiewicz Hanna – duszpasterstwo rodzin,
Zabielski Józef – teologia moralna.
Wykłady w Instytucie zawsze odbywały się w soboty i niedziele.
Liczba studentów przedstawiała się następująco: 2000/2001 – 191;
2001/2002 – 159; 2002/2003 – 168; 2003/2004 – 109; 2004/2005 – 101;
2005/2006 – 93; 2006/2007 – 89; 2007/2008 – 99; 2008/2009 – 74;
2009/2010 – 79; 2010/2011 – 56; 2011/2012 – 73; 2012/2013 – 29.
Obecnie pozostał tylko rok szósty, który jest ostatnim rokiem, gdyż
od kilku lat nie ma naboru na studia.
Ilość licencjatów zawodowych i magisteriów uzyskanych przez studentów Instytutu w Łomży przedstawia się następująco: 2000 – 38;
2001 – 152 ( większość licencjaty); 2002 – 18; 2003 – 16; 2004 –14;
2005 – 15; 2006 – 24; 2007 – 23; 2008 – 16; 2009 – 25; 2010 – 22; 2011
– 14; 2012 – 33; 2013 – 12.
W Ośrodku Naukowo-Badawczym UKSW w Łomży odbywają się
także studia dla księży. Początkowo od 1985 roku były to studia wikariuszowskie, które obowiązywały przez pierwszych pięć lat kapłaństwa w ramach formacji permanentnej kapłanów. W 1991 roku Studium
224
[8]
Wikariuszowskie zostało przekształcone w Studia Licencjackie Księży
w Łomży, natomiast od roku 2000 zostało ono przekształcone w Studia Doktoranckie. Dyrektorami tych studiów na przestrzeni czasu byli:
ks. dr Antoni Boszko 1991-1994, ks. dr Jan Okuła 1994 – 1997, ks. dr
Jan Sołowianiuk 1997-1998, ks. dr Marek Dembiński 1998-2000, ks. dr
Marek Skierkowski 2000-2004, ks. dr Andrzej Najda 2004-2006 oraz
ks. Jan Pieńkosz od roku 2006 do chwili obecnej.
Liczba księży studentów w ramach studiów doktoranckich kształtowała się w następujący sposób: 2000/2001 – 50; 2001/2002 – 41;
2002/2003 – 43; 2003/2004 – 37; 2004/2005 – 42; 2005/2006 – 39;
2006/2007 – 37; 2007/2008 – 44; 2008/2009 – 45; 2009/2010 – 48;
2010/2011 – 40; 2011/2012 – 54; 2012/2013 – 55.
Po trzech latach studiów księża otrzymują tytuł licencjata, natomiast
po roku studiowania od licencjatu uzyskują świadectwo ukończenia studiów doktoranckich.
5. Łowicz (oprac. na podstawie materiałów
archiwalnych Agnieszka Grobelska)
W związku z wprowadzeniem nauki religii do szkół zaistniała potrzeba wykształcenia dostatecznej liczby katechetów świeckich. Dlatego dekretem z dnia 6 sierpnia 1993 roku biskup Łowicki Alojzy Orszulik
przekształcił Studium Katechetyczne w Kolegium Teologiczne Diecezji
Łowickiej. Było ono szkołą wyższą kształcącą katechetów – nauczycieli
religii dla przedszkoli i szkół podstawowych. Kolegium działało na podstawie porozumienia zawartego pomiędzy Ministerstwem Edukacji Narodowej a Komisją Episkopatu Polski. Absolwenci otrzymywali dyplom
ukończenia kolegium w zakresie wyższych studiów zawodowych. Kolegium w Łowiczu było pod opieką Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie na mocy umowy dotyczącej współpracy. Absolwenci mogli zatem
kontynuować dalsze studia zaoczne w ATK, kończąc je stopniem magistra.
Dnia 1 lipca 2000 roku biskup Łowicki Alojzy Orszulik w miejsce Kolegium Teologicznego erygował Instytut Teologiczny Diecezji Łowickiej.
Z kolei dnia 15 marca 2001 roku została podpisana umowa o współpracy pomiędzy UKSW w Warszawie oraz Instytutem Teologicznym Diecezji Łowickiej w Łowiczu. Po 3-letnich studiach licencjackich w syste-
[9]
225
mie zaocznym studenci z Łowicza mogli kontynuować naukę na UKSW
w Warszawie lub w innych Ośrodkach tegoż Uniwersytetu. Rok akademicki 2004/2005 ze względu na zmniejszającą się liczbę studentów był
ostatnim rokiem, w którym odbywała się rekrutacja na studia.
6. Łódź (oprac. ks. Stanisław Skobel)
Obecny Ośrodek Naukowo-Badawczy UKSW w Łodzi powstał z połączenia dwóch Punktów Konsultacyjnych UKSW istniejących wcześniej w Diecezji, później Archidiecezji Łódzkiej.
Pierwszy z nich powstał zaraz po przemianach ustrojowych w Polsce,
by dać szansę odbywania pełnych studiów magisterskich osobom zakonnym i świeckim na terenie miasta. Studia odbywały się w trybie zaocznym i trwały 6 lat. Do powstania tego Punktu Konsultacyjnego przyczynił się w znaczący sposób Biskup pomocniczy Diecezji Łódzkiej Bohdan
Bejze, który był jednocześnie profesorem na Wydziale Filozofii Chrześcijańskiej ówczesnej Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie. Studia
teologiczne w Łodzi od początku cieszyły się dużym zainteresowaniem.
Historia drugiego Punktu konsultacyjnego w Łodzi związana jest ściśle z powstaniem Instytutu Teologicznego w Łodzi jeszcze w czasach
reżymu komunistycznego. Ówczesny ordynariusz diecezji Łódzkiej
bp Józef Rozwadowski wbrew woli władz powołał do istnienia studium
filozoficzno-teologiczne, które z powodu bardzo dużego napływu słuchaczy, bardzo szybko przekształciło się w kościelną uczelnię. Rektorem uczelni został ks. dr hab. Bogdan Bakies. W pierwszym roku istnienia zgłosiło się ponad 600 słuchaczy. Studia w Instytucie Teologicznym
trwały 5 lat i odbywały się w trybie zaocznym.
Po przemianach ustrojowych powołano do życia w Polsce Kolegia teologiczne celem przygotowania katechetów do nauczania religii
w szkołach. Oznaczało to przeorganizowanie dotychczasowych planów
studiów z zachowaniem jednak obowiązujących standardów nauczania. Trzyletnie studia teologiczne w kolegium, dające uprawnienia pedagogiczne zostały zorganizowane w Instytucie Teologicznym w Łodzi. W ten sposób został wytworzony nowy, obok dotychczasowego,
tryb studiowania teologii zawierający przedmioty obejmujące tzw. pedagogizację. Rozszerzyło to znacznie liczbę godzin w stosunku do do-
226
[10]
tychczasowego programu studiów z teologii ogólnej. W krótkim czasie
studia te zostały objęte patronatem Akademii Teologii Katolickiej, co
coraz ściślej wiązało Instytut z warszawską uczelnią. Po pozwoleniu
ministerstwa, by studia w Kolegium Teologicznym kończyły się wydaniem dyplomu licencjata zawodowego w zakresie nauczania religii,
wskutek bardzo dużego zaangażowania ówczesnego pełnomocnika ds.
studiów zaocznych ATK ks. prof. dr. hab. Lucjana Baltera została podpisana umowa z ATK dotycząca powstania drugiego Punktu Konsultacyjnego w Łodzi, gdzie będą się odbywać, możliwe jeszcze wówczas
dwustopniowe studia teologiczne: trzyletnie studia pierwszego stopnia
do dyplomu licencjata oraz trzyletnie studia teologiczne po Kolegium
do dyplomu magistra teologii. Umowę te podpisał abp Władysław Ziółek z rektorem ATK ks. prof. dr. hab. Janem Łachem.
Na skutek wymagań związanych z reformą szkolnictwa wyższego
w Polsce 20 września 2008 roku obydwa punkty konsultacyjne zostały połączone i utworzyły zamiejscowy Ośrodek Naukowo-Badawczy
w Łodzi Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego. Jego dyrektorem jest pełniący od 10 lat obowiązki rektora Instytutu Teologicznego
w Łodzi, ks. dr hab. Stanisław Skobel, który jest jednocześnie etatowym
pracownikiem UKSW w Warszawie. Obecnie w Ośrodku prowadzone
są 6-letnie niestacjonarne studia w zakresie teologii ogólnej, czteroletnie studia doktoranckie w zakresie teologii praktycznej (prowadzące do
zdobycia dyplomu licencjata kanonicznego po 3 roku), studia podyplomowe z etyki (przygotowujące do nauczania tego przedmiotu w szkołach) oraz studia podyplomowe w zakresie wychowania do życia w rodzinie oraz przygotowujące do pracy w szkolnictwie specjalnym. Studia
podyplomowe w Ośrodku cieszą się od wielu lat dużym zainteresowaniem. W ostatnim okresie daje się także zauważyć ciągle zwiększającą
się liczbę chętnych do odbycia studiów trzeciego stopnia wśród osób
świeckich i to przede wszystkim w ramach studiów doktoranckich.
W ponad dwudziestoletniej historii w dzisiejszym Ośrodku Naukowo-Badawczym UKSW w Łodzi studia teologiczne na różnych poziomach odbywało ponad 1500 osób. Dyplomy licencjata zawodowego uzyskało 544
absolwentów. Dyplomy magisterskie uzyskało 886 osób. Około 200 osób
ukończyło studia doktoranckie i podyplomowe. W obecnym roku akademickim w Ośrodku Badawczym w Łodzi kontynuuje studia 127 studentów.
[11]
227
7. Niepokalanów
(oprac. o. Grzegorz Bartosik OFMConv)
Instytut Maryjno-Kolbiański „Kolbianum” został powołany do istnienia decyzją Kapituły Nadzwyczajnej Prowincji Warszawskiej OO. Franciszkanów roku 2007. Dnia 12 czerwca 2009 roku Ojciec Prowincjał
Mirosław Bartos wraz z Radą Prowincjalną powołał na stanowisko dyrektora Instytutu „Kolbianum” o. prof. Grzegorza Bartosika, a na stanowisko wicedyrektora – o. dra Mirosława Adaszkiewicza. Podczas tego
samego posiedzenie Rady Prowincjalnej została podjęta decyzja, aby
Prowincja zwróciła się do Rady Wydziału Teologicznego Uniwersytetu
Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie z prośbą, aby Instytut
„Kolbianum” mógł otworzyć Studia Doktoranckie z mariologii w ramach wspomnianego Wydziału Teologicznego.
W czerwcu 2009 roku Rada Wydziału Teologicznego UKSW pozytywnie zaopiniowała prośbę O. Prowincjała i ostatecznie dnia 26 listopada 2009 roku Senat UKSW powołał do istnienia Ośrodek Naukowo-Badawczy UKSW w Paprotni (Klasztor Niepokalanów), przekształcony
w roku 2013 w Centrum Studiów Mariologicznych „Kolbianum”. W listopadzie 2009 roku zostały utworzone na Wydziale Teologicznym
w Ośrodku Naukowo-Badawczym w Niepokalanowie studia podyplomowe z Mariologii, a dnia 19 stycznia 2010 roku Rektor UKSW wydał
zarządzenie o utworzeniu na Wydziale Teologicznym specjalności „Mariologia” na studiach niestacjonarnych.
Wcześniej, dnia 16 października 2009 roku, miało miejsce uroczyste otwarcie Instytutu „Kolbianum”. Poświęcenia i otwarcia dokonał
o. Prowincjał dr Mirosław Bartos w obecności Dziekana Wydziału Teologicznego UKSW ks. prof. Stanisława Dziekońskiego i sekretarza Międzynarodowej Papieskiej Akademii Maryjnej z Rzymu o. prof. Stefano
Cecchin’a. Inauguracja działalności Instytutu „Kolbianum” była połączona z Sympozjum poświęconym mariologii bł. Jana Dunsa Szkota,
zorganizowanym we współpracy z katedrą mariologii UKSW.
Dokumentem, który przewiduje możliwość specjalizacji z mariologii
w ramach studiów teologicznych, jest Konstytucja Apostolska Jana Pawła II Sapientia Christiana (15 kwietnia 1979), która w Dodatku II do art. 64
«Ordinationum», nr 12 [AAS 71(1979) 520] mówi o możliwości uzyski-
228
[12]
wania licencjatu i doktoratu z teologii ze specjalizacją z mariologii na Wydziałach Teologicznych, tam gdzie istnieje sekcja specjalizacji z mariologii.
Wagę odpowiedniego przygotowania studentów teologii i kandydatów do kapłaństwa w dziedzinie mariologii podkreśliła Kongregacja
Wychowania Katolickiego w swoim Liście z dnia 25 marca 1988 roku,
zatytułowanym „Maryja Dziewica w formacji intelektualnej i duchowej”. List ten został skierowany do Wydziałów Teologicznych, Seminariów i Ośrodków Studiów Kościelnych. W tym dokumencie Kongregacja przypomina, że wykład mariologii powinien stanowić integralną
część wykładu teologii, a wykładowcy mariologii powinni zdobyć odpowiednie przygotowanie, czyli licencjat lub doktorat z teologii ze specjalizacją z mariologii.
Powołanie studiów mariologicznych w Niepokalanowie stało się
więc odpowiedzią Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego na te
wskazania Stolicy Świętej.
Wydział Teologiczny UKSW jest drugim Wydziałem w Europie (obok
rzymskiego „Marianum”), a jedynym w Polsce i Europie Środkowo-Wschodniej, który kształci studentów w specjalności „mariologia” i nadaje stopnie (licencjat kościelny i doktorat) z teologii w zakresie mariologii. Ponadto prowadzone są także studia podyplomowe z mariologii.
Celem studiów mariologicznych na Wydziale Teologicznym UKSW
jest: przygotowanie kompetentnych wykładowców mariologii dla Seminariów i innych Wyższych Uczelni; pogłębienie wiedzy mariologicznej kustoszów sanktuariów maryjnych oraz osób odpowiedzialnych za
duszpasterstwo w sanktuariach; przygotowanie mariologiczne liderów
(moderatorów i animatorów, także członków) ruchów i stowarzyszeń
maryjnych; przygotowanie mariologiczne wykładowców i wychowawców zakonnych zarówno Zakonów żeńskich, jak i męskich, zwłaszcza
tych zakonów, które w swoim charyzmacie mają duchowość maryjną;
pogłębienie wiedzy i duchowości maryjnej czcicieli Matki Bożej.
Plan studiów obejmuje między innymi takie wykłady jak: Maryja
w Piśmie Świętym, Maryja w nauce Ojców Kościoła, Maryja w nauczaniu Kościoła, rozwój kultu maryjnego i doktryny maryjnej w historii,
Maryja w liturgii, Maryja w duchowości chrześcijańskiej, Maryja w tradycji i duchowości polskich zakonów (żeńskich i męskich), mariologia
polska, nauczanie maryjne Jana Pawła II, kult maryjny w różnych wy-
[13]
229
znaniach chrześcijańskich i w islamie (ekumenizm i dialog międzyreligijny), Maryja w pobożności ludowej, kobiecość w wielkich religiach,
Maryja w misji społecznej Kościoła, Maryja w ewangelizacji i katechezie, Maryja i kwestia kobieca, ikonologia i ikonografia maryjna, Maryja
w literaturze, Maryja w muzyce, fenomen objawień maryjnych, sanktuaria i pielgrzymki maryjne.
Kadrę profesorską stanowią profesorowie Wydziału Teologicznego
UKSW oraz profesorowie z innych Ośrodków naukowych, takich jak:
Katolicki Uniwersytet Lubelski, Uniwersytet Papieski Jana Pawła II –
Wydział w Tarnowie i Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu, którzy w większości są członkami Polskiego Towarzystwa Mariologicznego.
Centrum Studiów Mariologicznych „Kolbianum” prowadzi dwie
formy studiów mariologicznych w ramach studiów niestacjonarnych:
doktoranckie i podyplomowe. Studia doktoranckie trwają 4 lata (8 semestrów). Studenci po trzecim roku studiów mogą zdać egzamin licencjacki, celem uzyskania kanonicznego stopnia licencjata z teologii
w zakresie mariologii. Studia podyplomowe z teologii ze specjalnością
z mariologii trwają dwa lata (4 semestry) i adresowane są do osób, które posiadają dyplom ukończenia studiów wyższych (magisterium lub
studia I stopnia – licencjat) z jakiejkolwiek dziedziny, natomiast pragną
pogłębić swoją wiedzę o Najświętszej Maryi Pannie, Jej roli w historii
zbawienia, w życiu Kościoła, w życiu duchowym i w różnych dziedzinach naszej kultury.
Studia odbywają się w trybie studiów niestacjonarnych (zaocznych)
w formie czterech zjazdów tygodniowych w ciągu roku. Studenci mogą
korzystać z zakwaterowania i posiłku podczas sesji w Domu Pielgrzyma
w Niepokalanowie.
Do dyspozycji studentów jest także Biblioteka Mariologiczna, której
katalogi od maja 2013 są dostępne on-line w sieci Bibliotek Kościelnych „Fides”.
Do tej pory licencjat kanoniczny z teologii ze specjalizacją z mariologii zdobyło 15 osób. Studia podyplomowe zaś ukończyło 9 osób.
W roku akademickim 2012/13 studia kontynuowało 60 osób, w tym
42 na studiach doktoranckich i 18 na studiach podyplomowych. Godnym podkreślenia jest fakt, że studenci przyjeżdżają na studia z 8 krajów świata.
230
[14]
Przewody Doktorskie na Wydziale Teologicznym UKSW otworzyło
dotychczas 34 studentów „Kolbianum”.
Centrum Studiów Mariologicznych Kolbianum rozpoczęło wydawanie naukowej serii wydawniczej „Bibliotheca Kolbiana”, w której publikowane są prace profesorów i studentów Instytutu.
Do tej pory ukazały się dwa tomy tejże serii:
– Zielonka Iwona, Teksty Starego Testamentu w czytaniach mszalnych
na uroczystości i święta maryjne, Seria Wydawnicza: Bibliotheca
Kolbiana, t. 1, Wydawnictwo OO. Franciszkanów, Niepokalanów
2012.
– Królikowski Janusz ks., Bogurodzica Dziewica, Seria Wydawnicza:
Bibliotheca Kolbiana, t. 2, Wydawnictwo OO. Franciszkanów, Niepokalanów 2012.
Na stałe pracami Instytutu i Centrum Studiów Mariologicznych „Kolbianum” kierują i pracują w nim:
O. prof. UKSW dr hab. Grzegorz Bartosik OFMConv – dyrektor
O. dr hab. Paweł Warchoł OFMConv – wicedyrektor Instytutu i dyrektor Biblioteki
O. mgr Grzegorz Szymborski – Gospodarz domu
Lic. Monika Adaszkiewicz – Sekretarz
Mgr. Lic. Iwona Krysiak – Bibliotekarz
Mgr Elżbieta Rutkowska – Księgowa
Pragnę bardzo serdecznie podziękować wymienionym wyżej moim
najbliższym współpracownikom za pełne zaangażowanie w proces tworzenia i bieżącą działalność Centrum Studiów Mariologicznych „Kolbianum”. Nie mniej serdecznie dziękuję o. dr. Mirosławowi Adaszkiewiczowi – byłemu wicedyrektorowi oraz p. księgowej Krystynie
Radkowskiej, którzy intensywnie włączyli się w tworzenie Instytutu
w pierwszych trzech latach jego działalności.
Na ogromną wdzięczność zasługuje także życzliwość i zaangażowanie wykładowców oraz władz Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego i Wydziału Teologicznego na czele z Jego Magnificencją
Ks. Rektorem prof. dr. hab. Stanisławem Dziekońskim i Ks. Dziekanem
prof. dr. hab. Piotrem Tomasikiem oraz Siostrami i Paniami z Dziekanatu za wszelką pomoc przy tworzeniu Centrum Studiów Mariologicz-
[15]
231
nych „Kolbianum” i wielorakie wsparcie w minionych pierwszych latach jego działalności.
8. Ołtarzew (oprac. Ks. Marian Kowalczyk SAC)
Do czasu tegorocznej restrukturyzacji Wydziału Teologicznego Centrum Teologii Apostolstwa „Pallottianum” w Ołtarzewie działało jako
Instytut Teologii Apostolstwa (ITA), który powołano w 1982 roku, Dekretem Prymasa Polski, śp. Józefa Kard. Glempa (1929-2013), z dnia
14.08.1982 r., a także dekretem prowincjała Prowincji Chrystusa Króla
Stowarzyszenia Apostolstwa Katolickiego, ks. Henryka Kietlińskiego
z dnia 25.09.1982 r. oraz Zarządzeniem Rektora Akademii Teologii Katolickiej, ks. prof. Remigiusza Sobańskiego z dnia 1.10.1982 r.
Instytut Teologii Apostolstwa ustanowił wówczas kierunek studiów
o nazwie Teologia Apostolstwa, z punktem konsultacyjnym w Ołtarzewie. W latach 1985-1990, obok kursu podstawowego – akademickiego,
prowadzony był też tzw. trzyletni kurs pastoralny, obejmujący tylko pallotynów, wprowadzony w Stowarzyszeniu Apostolstwa Katolickiego ad
experimentum, w miejsce uprzednich egzaminów pięcioletnich, i podlegał gestii prowincjała Stowarzyszenia.
Jak z powyższego wynika, Instytut Teologii Apostolstwa od samego początku, to jest od ponad 30 lat, jako naczelne zadanie stawia sobie działalność naukową i dydaktyczną, z myślą o przygotowaniu specjalistów
z apostolstwa, w myśl zaleceń Magisterium Kościoła po Soborze Watykańskim II oraz apostolskiego charyzmatu św. Wincentego Pallottiego. ITA był
od początku kierunkiem (specjalizacją) na Wydziale Teologicznym ATK/
UKSW: najpierw jako punkt konsultacyjny w Ołtarzewie, następnie Ośrodek Naukowo-Badawczy Wydziału Teologicznego UKSW, obecnie zaś
– po zmianie nazwy – jest Centrum Teologii Apostolstwa „Pallottianum”
w Ołtarzewie, funkcjonując jako jednostka wydziałowa Wydziału Teologicznego UKSW. W swojej działalności dydaktycznej i wydawniczej realizuje własny apostolski program, wyrażający się w dydaktyce, seminariach
i konferencjach naukowych oraz w działalności wydawniczej. Program ten
jest zatwierdzony przez watykańską Kongregację Edukacji Katolickiej.
Nauczanie było i jest realizowane systemem niestacjonarnym (zwanym dawnej zaocznym). Każdego roku studenci przybywają na 4 sesje,
232
[16]
rozłożone w roku akademickim, mniej więcej równomiernie, tworząc
sesje dydaktyczne: jesienną, zimową, wiosenną oraz letnią (egzaminacyjną). Do uzyskania licencjatu kanonicznego, zgodnie z Konstytucją
Sapientia christiana i Regulaminem studiów akademickich UKSW wymagane są trzyletnie studia, zwieńczone licencjatem kanonicznym. Do
uzyskania doktoratu wymaga się przyjęcia na czwarty rok studiów (rok
doktorancki) i jego ukończenia oraz dopełnienia wymaganych warunków, prowadzących do otwarcia przewodu doktorskiego i jego przebiegu, zgodnie z Ustawą o Szkolnictwie Wyższym i dyspozycjami Wydziału Teologicznego UKSW. Od roku 2010/2011 prowadzimy również
dwuletnie studia podyplomowe.
Studia doktoranckie i podyplomowe prowadzone są na dwóch specjalnościach: teologia apostolstwa i teologia życia konsekrowanego. Zasadniczym celem studiów na sekcji teologii apostolstwa jest budzenie
większej świadomości powszechnego powołania do apostolstwa wśród
wiernych w Kościele; kształtowanie liderów i animatorów wspólnot
oraz ruchów kościelnych oraz wskazanie praktycznych form współpracy świeckich i duchownych w apostolskim i misyjnym posłannictwie
Kościoła. Natomiast celem studiów w ramach sekcji teologii życia konsekrowanego jest przygotowanie kompetentnych mistrzów i mistrzyń
Nowicjatów oraz innych wychowawców dla Instytutów życia konsekrowanego i Stowarzyszeń życia apostolskiego. Szczególnie troszczymy się o przygotowanie kompetentnych promotorów powołań, a także
pogłębienie wiedzy i duchowości zakonnej.
Aktualnie (rok akademicki 2012/2013) w Centrum Teologii Apostolstwa na studiach doktoranckich jest 39, zaś na studiach podyplomowych
6 studentów. W ostatnich 13 latach wypromowano około trzydziestu doktorów (liczba ta może być jeszcze większa, jako że wielu absolwentów,
legitymując się świadectwem studiów doktoranckich ITA/CTA wszczęło przewód doktorski w innych uczelniach. Większość z nich o tym nie
powiadamia). Trudno podać dane jeszcze wcześniejsze, jako że studia
w ITA kończyły się licencjatem kanonicznym, a rok doktorancki i przewód doktorski odbywał się już na ATK, zaś spis doktorów ITA nie jest
wyodrębniony. Z pewnością jednak nazwiska naszych absolwentów
widnieją w spisie doktorów Wydziału Teologicznego UKSW i ich liczba
została podana w zestawieniach poszczególnych sekcji czy instytutów.
[17]
233
Warto nadmienić, że już czterech absolwentów ITA zwieńczyło swoją
karierę naukową stopniem naukowym doktora habilitowanego. Studia
podyplomowe ukończyły dotychczas cztery osoby. Ciągle staramy się je
bardziej nagłaśniać w środowiskach nauczycieli i sióstr zakonnych.
Do osób, które wniosły wydatny wkład w powstanie i rozwój Instytutu (obecnego Centrum) należy zaliczyć prowincjała Henryka Kietlińskiego SAC oraz księży pallotynów, zwłaszcza ks. Witolda Zdaniewicza, wieloletniego dyrektora ITA (od 1982 aż do emerytury). Należy
też docenić ogromny wkład w powstanie i program zajęć Instytutu Teologii Apostolstwa śp. ks. prof. Lucjana N. Baltera (1936-2010), który
przez wiele lat pełnił funkcję prodziekana i pełnomocnika Rektora ATK/
UKSW do spraw studiów zaocznych/niestacjonarnych, a w ramach ITA
piastował funkcję kuratora ze strony UKSW. Warto też wymienić długoletniego i wielce zasłużonego sekretarza ITA, ks. Kazimierza Nowaka. Obecnie funkcję dyrektora Centrum Teologii Apostolstwa „Pallottinum” w Ołtarzewie sprawuje ks. prof. dr hab. Marian Kowalczyk, zaś
– na mocy nominacji Prowincjała – obowiązki koordynatora pełni ks.
prof. dr hab. Czesław Parzyszek, a sekretarza ks. dr Andrzej Pelc.
9. Płock (oprac. ks. Bogusław D. Kwiatkowski)
Formacja teologiczna duchownych i świeckich ma w Diecezji Płockiej długą tradycję. Nie licząc formacji seminaryjnej, której początki
sięgają kilka wieków wstecz, szkolnictwo mające na celu pogłębienie
formacji teologicznej zostało zainicjowane w 1972 roku, powołaniem
do istnienia Soborowego Studium Teologiczno-Pastoralnego Diecezji
Płockiej. Do uczęszczania na zajęcia zobowiązani byli kapłani w pierwszym i drugim roku kapłaństwa. W dniu 28 maja 1984 r. erygowana została także Sekcja katolików Świeckich, którą przekształcono później
w IWKR (Instytut Wyższej Kultury Religijnej). Studium zostało afiliowane do Wydziału Teologicznego Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie jako Punkt Konsultacyjny ATK. Księża podejmujący tam studia
otrzymywali indeksy ATK. Wykładowcami byli profesorowie ATK oraz
WSD w Płocku. W 1991 r. IWKR został afiliowany do ATK na bazie
istniejącego już Punktu Konsultacyjnego dla księży. Kolejnym krokiem
była likwidacja przez ówczesnego Biskupa Płockiego Zygmunta Ka-
234
[18]
mińskiego Sekcji Katolików Świeckich Soborowego Studium Teologiczno-Pastoralnego i erygowanie dekretem z dnia 8 września 1993 r.
Kolegium Teologicznego Diecezji Płockiej. Dnia 10 października
1996 r. Kolegium otrzymało Statut. Natomiast dekretem z dnia 25 października 1994 r. tenże Biskup Płocki reaktywował Soborowe Studium
Teologiczno-Pastoralne, Sekcja Katolików Świeckich. W dniu 17 lutego
1999 r., na prośbę ówczesnego dyrektora Kolegium Teologicznego Diecezji Płockiej, Pełnomocnik Rektora ATK ds. Studiów Zaocznych wyraził zgodę na utworzenie w Kolegium specjalności duszpastersko-rodzinnej. W międzyczasie ATK przekształciło się w Uniwersytet Kardynała
Stefana Wyszyńskiego, zaś 12 września 2000 r. Biskup Płocki zawiesił
działalność Kolegium i zarządził że „studia teologiczne, zarówno magisterskie jak i zawodowe licencjackie, będą prowadzone w ramach Sekcji Katolików Świeckich Soborowego Studium Teologiczno-Pastoralnego Diecezji Płockiej, stanowiącego Punkt Konsultacyjny Uniwersytetu
Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie.
Studium otrzymało więc niejako podwójną tożsamość, a mianowicie pozostało pod tą samą nazwą, jako uczelnia diecezjalna, ale wobec
prawa państwowego funkcjonowało jako Punkt Konsultacyjny UKSW.
Uchwałą Senatu UKSW z dnia 20 maja 2004 r. zostały utworzone
w Punkcie Konsultacyjnym w Płocku studia podyplomowe w zakresie
teologii praktycznej oraz w zakresie poradnictwa psychologiczno-pedagogicznego dla rodziców, nauczycieli i duchownych.
Dnia 20 września 2005 r. dziekan Wydziału Teologicznego UKSW
skierował do Biskupa Płockiego pismo, w którym prosił o dopilnowanie, aby księża studiujący w Punkcie Konsultacyjnym w Płocku skierowali do niego prośbę o przeniesienie ze studiów doktoranckich na
studia podyplomowe. Mieli oni otrzymać indeksy studiów podyplomowych, ale po ich zakończeniu mieli otrzymać również licencjat kościelny z teologii praktycznej.
Zgodnie z wymogami prawa oświatowego, uchwałą Senatu UKSW
z 22 października 2009 r. Punkt Konsultacyjny UKSW w Płocku został
zlikwidowany, a na jego miejsce utworzony został Ośrodek Naukowo-Badawczy UKSW z siedzibą w Płocku. Uchwała stwierdza, że Ośrodek ma wykonywać zadania naukowe i badawcze, co w teorii poszerza
spektrum jego działania. W tej formie pełni on nadal rolę uczelni dba-
[19]
235
jącej o pogłębienie formacji teologicznej księży w pierwszych latach
kapłaństwa.
Aktualnie w Ośrodku studiuje 26 studentów na studiach podyplomowych z teologii praktycznej. Do tej pory studia ukończyło161 księży
(145 – uzyskało licencjat kanoniczny z teologii praktycznej natomiast
16 – dyplom ukończenia studiów magistersko-licencjackich). Ponadto
absolwentami płockiego Ośrodka są 763 osoby świeckie (237 – magistrów teologii; 459 licencjatów zawodowych z teologii oraz 67 absolwentów studiów podyplomowych psychologiczno-pedagogicznych).
Obecnie dyrektorem Ośrodka jest ks. dr Bogusław D. Kwiatkowski,
zaś sekretariatem kieruje p. Zofia Stefańska.
10. Suwałki (oprac. Krystyna Żurkowska)
Punkt Konsultacyjny Wydziału Teologicznego UKSW (do roku 1999
Punkt Konsultacyjny ATK) był jednym z najstarszych Punktów Konsultacyjnych Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego. Celem
organizacji studiów teologicznych w Suwałkach było kształcenie kadry katechetycznej i ewangelizacyjnej dla potrzeb Kościoła w północno-wschodniej Polsce. Wśród absolwentów są osoby z okolic Suwałk,
Białegostoku, Łomży, Ełku, Warszawy.
4 października 1980 roku, w dniu św. Franciszka z Asyżu, powstaje
w Suwałkach Ośrodek Studiów Teologicznych im. Jana Pawła II, erygowany przez Jego Ekscelencję ks. bpa Mikołaja Sasinowskiego. Inicjatorem był ks. mgr Jerzy Zawadzki, popierany w swych przedsięwzięciach
przez zasłużonego dziekana suwalskiego, wieloletniego proboszcza parafii św. Aleksandra w Suwałkach, ks. prałata Kazimierza Hamerszmita
(†). W ramach Ośrodka działały dwie instytucje:
a)Instytut Wyższej Kultury Religijnej przy Katolickim Uniwersytecie
Lubelskim (od 1980 roku)
b)Punkt Konsultacyjny Akademii Teologii Katolickiej (od 1982 roku)
Powstanie IWKR Suwałkach było poprzedzone trzyletnim cyklem
wykładów dla dorosłych. Były to spotkania niedzielne na tematy wiary,
religijności, nauki Kościoła. Z czasem wyodrębniła się stała grupa osób
zainteresowanych. Ks. Jerzy Zawadzki wspomina: Dało mi to do myślenia, że dobrze byłoby wytworzyć jakieś bardziej zobowiązujące stu-
236
[20]
dium, które dostarczyłoby systematycznej wiedzy i dawało nawet pewne
uprawnienia słuchaczom. I tak w 1980 roku powstał Instytut Wyższej
Kultury Religijnej przy KUL-u. Przyjęliśmy wówczas na pierwszy rok
120 kandydatów, których nie obowiązywał jeszcze egzamin wstępny. Zajęcia odbywały się w jednej z największych sal katechetycznych, a sekretariat mieścił się w moim mieszkaniu.
Wkrótce okazało się, iż nauka w ramach IWKR nie spełnia oczekiwań
znacznej części słuchaczy, gdyż nie daje pełnych studiów teologicznych.
W związku z tym podjęto starania zmierzające do utworzenia w Suwałkach uczelni katolickiej. Pojawiła się możliwość utworzenia filii Wydziału
Teologicznego KUL, pod warunkiem, że studenci z Suwałk raz w miesiącu będą przyjeżdżali na wykłady do Lublina. W tej sytuacji korzystniejszą
okazała się propozycja nawiązania kontaktów z Akademią Teologii Katolickiej w Warszawie, głównie ze względu na odległość, stan komunikacji
i system studiów. Ks. bp Mikołaj Sasinowski zwrócił się w tej sprawie do
władz uczelni. W odpowiedzi na te starania, pismem z dnia 6 lipca 1982
roku Rektor uczelni powiadomił księdza biskupa o utworzeniu w Suwałkach Punktu Konsultacyjnego ATK. Odbyły się egzaminy wstępne na rok
akademicki 1982/1983, przyjęto około 40 osób.
Inauguracja pierwszego roku w Punkcie Konsultacyjnym ATK w Suwałkach we wspomnieniach Dyrektora ks. J. Zawadzkiego: Ksiądz bp
ordynariusz Mikołaj Sasinowski był bardzo przychylny naszej sprawie.
Osobiście zresztą przybył na pierwszą inaugurację. Cieszył się z faktu umożliwienia osobom świeckim zdobywania wiedzy teologicznej (...)
od początku istnienia naszej uczelni przyjęliśmy na siebie obowiązek
kształcenia teologów z trzech diecezji. Takie było zresztą pragnienia biskupa M. Sasinowskiego, który erygował nasz Ośrodek.
Jednak już w krótkim czasie kuria diecezjalna otrzymała zawiadomienie od Rektora ATK, iż Urząd ds. Wyznań odmawia Akademii prowadzenia zajęć dla studentów świeckich w Suwałkach, zezwala na zajęcia jedynie dla osób duchownych. Decyzja ta wywołała zaskoczenie,
zwłaszcza wśród studentów. Tego samego roku w dniu 6 września zmarł
Ks. Bp Ordynariusz. Bezpośrednią opiekę nad Ośrodkiem w Suwałkach
przejął Ks. bp Edward Samsel, odpowiedzialny za nauczanie w diecezji
łomżyńskiej. Troska Ks. bpa Edwarda Samsela oraz wsparcie Ks. prałata
Kazimierza Hamerszmita pozwoliły przetrwać trudny dla Ośrodka okres.
[21]
237
Nowy Ordynariusz diecezji – Ks. bp Juliusz Paetz, który rozpoczął
posługę pasterską w diecezji 13 marca 1983 roku, zwrócił się do władz
ATK i władz państwowych z prośbą o przywrócenie Punktowi Konsultacyjnemu ATK w Suwałkach praw państwowych dla studentów świeckich. Pozytywna decyzja została wydana 2 października 1984 roku.
Jego Ekscelencja Ks. bp Ordynariusz dekretem nr 1419 z dnia 29 czerwca 1985 roku powołał ks. Jerzego Zawadzkiego na Dyrektora Punktu
Konsultacyjnego ATK i IWKR przy KUL z siedzibą w Suwałkach.
W pierwszych latach studiów teologicznych w Punkcie Konsultacyjnym ATK istniały różne seminaria magisterskie: z teologii dogmatycznej, teologii moralnej, teologii małżeństwa i rodziny, teologii środków
przekazu, Pisma Świętego Starego i Nowego Testamentu, katechetyki, liturgiki, misjologii, psychologii religii, socjologii religii. Niektóre
z seminariów cieszyły się szczególnym powodzeniem wśród studentów, a było to zasługą wspaniałej osobowości prowadzących. Należy tu
wspomnieć seminarium z teologii moralnej, prowadzone przez ks. dra
Mariana Graczyka (obecnie dr hab., prof. UKSW), które trwało nieraz
do godziny 22., seminarium z katechetyki pod kierunkiem ks. dra Romana Morawskiego (obecnie prof. dr hab., na emeryturze), seminarium
z teologii środków przekazu prowadzone przez ks. dra Jana Chrapka –
Ojca Genarała Zgromadzenia Księży Michalitów (później prof. dr hab.,
Biskupa radomskiego, †2001).
Na uwagę zasługuje osoba Pani Eugenii Majewskiej, absolwentki
Punktu Konsultacyjnego ATK w Suwałkach, która od początku istnienia
Punktu Konsultacyjnego do roku 1995 prowadziła sekretariat. Jej oddanie i macierzyńska troska o każdego, wsparcie w trudnych sprawach
pozostaną w pamięci absolwentów i wykładowców.
W trudnej sytuacji politycznej Ojczyzny połowy lat osiemdziesiątych
XX wieku, istnienie państwowej uczelni katolickiej w regionie północno-wschodniej Polski, uczelni która dawała możliwość otrzymania wykształcenia magisterskiego, było swoistym ewenementem. W 1989 roku
Ośrodek w Suwałkach za swą działalność otrzymał nagrodę „Przeglądu
Katolickiego”. Z okazji wręczenia nagrody, Prymas Polski Kardynał Józef Glemp powiedział m.in.: Ośrodek Studiów Teologicznych w Suwałkach to już współczesność, ale jakże cenna. Jakże cenne jest to, że na
naszych rubieżach tętni głęboka wiara i żywy patriotyzm. Widzimy to
238
[22]
w zrywie, w chęci pogłębienia nauki katolickiej przez wiele kręgów młodzieżowych tamtych okolic. Wzmocnienie polskości, umocnienie wiary
i umocnienie prawdziwego wymiaru człowieczeństwa w tej trudnej rzeczywistości jest bardzo ważne.
Od roku 1995 Dyrektorem Punktu Konsultacyjnego był ks. mgr lic.
Jarema Sykulski. We wrześniu 1999 roku Akademia Teologii Katolickiej w Warszawie uzyskała status Uniwersytetu. Również Punkt Konsultacyjny ATK w Suwałkach zmienił nazwę na Punkt Konsultacyjny
UKSW. Od roku akademickiego 2002/2003 do zakończenia działalności sekretariat był prowadzony przez absolwentkę Punktu w Suwałkach
i UKSW w Warszawie dr Krystynę Żurkowską. Ilość studentów nie była
już tak duża jak w pierwszych latach – zmieniły się okoliczności, powstały nowe wydziały teologiczne przy innych uczelniach. W ostatnich
latach nastąpiło wygaszanie Punktu Konsultacyjnego UKSW w Suwałkach, a od roku akademickiego 2009/2010 studenci kończyli studia
w Łomży lub w Warszawie.
Trudno podać liczbę wypromowanych magistrów teologii, gdyż systematycznie nie była prowadzona rejestracja prac magisterskich. Należy
wspomnieć, że przez cały czas Punkt Konsultacyjny istniał na terenie
parafii św. Aleksandra w Suwałkach. Przez wiele lat miejscem formacji
duchowej studentów był kościół pod wezwaniem Najświętszego Serca Pana Jezusa, należący do parafii św. Aleksandra, nazywany „kościołem szkolnym” lub „kościołem gimnazjalnym” (obecnie samodzielny
kościół parafialny). Przy Punkcie Konsultacyjnym powstała biblioteka,
która w swych zbiorach posiada 14026 pozycji książkowych i 130 tytułów czasopism, w tym 10 tytułów zagranicznych. Wiele tytułów czasopism to już tytuły archiwalne, a zbiory niektórych czasopism są naprawdę imponujące, np. Przegląd Powszechny – od 1901 roku, Ateneum
Kapłańskie – od 1928 roku, Znak – od 1946 roku, Zeszyty Naukowe
KUL – od 1958 roku, Studia Theologica Varsaviensia – od 1966 roku.
Oprac. na podstawie wywiadów, dokumentów archiwalnych oraz artykułów:
– J. Zawadzki, Ośrodek Studiów Teologicznych w Suwałkach, „Esse”.
Kwartalnik Ośrodka Studiów Teologicznych w Suwałkach, 1 (1988)
nr 1, s. 5-9.
[23]
239
– Nigdy nie porzucałem raz obranej drogi... Rozmowa z księdzem Jerzym Zawadzkim przeprowadzona przez J. Stawecką, „Ad-esse”.
Kwartalnik Stowarzyszenia Gaudium et Spes, 1990, nr 2, s. 5-13.
11. Tczew (oprac. dk Zbigniew Machnikowski)
Instytut Teologiczny Diecezji Pelplińskiej powstał w 1985 roku na
mocy dekretu biskupa chełmińskiego Mariana Przykuckiego, jako Diecezjalne Studium Teologiczne Diecezji Chełmińskiej. Pierwszą siedzibą uczelni była Gdynia, znajdująca się w granicach ówczesnej diecezji
chełmińskiej, a od 1992 roku, po zmianach struktury organizacyjnej Kościoła w Polsce, została przeniesiona do Tczewa, do nowoutworzonej
diecezji pelplińskiej, na mocy dekretu pierwszego biskupa pelplińskiego, Jana Bernarda Szlagi. Od 1989 roku współpracuje najpierw z Akademią Teologii Katolickiej, później z Uniwersytetem Kardynała Stefana
Wyszyńskiego w Warszawie. Instytut Teologiczny w Tczewie podlega
opiece naukowo-dydaktycznej Wydziału Teologicznego UKSW, stanowiąc najpierw jego Punkt Konsultacyjny, a potem od roku 2009 jednostkę organizacyjną o nazwie: „Ośrodek Naukowo-Badawczy UKSW”.
Myśl powołania ośrodka edukacyjnego w Gdyni powstała w latach
osiemdziesiątych ubiegłego stulecia wśród grupy osób świeckich, pragnących rozwijać swoje zainteresowania filozoficzne i teologiczne.
Kształt i formę organizacyjną tej inicjatywie nadał pierwszy dyrektor
Diecezjalnego Studium Teologicznego w Gdyni, ks. abp Henryk Muszyński, ówczesny biskup pomocniczy diecezji chełmińskiej. Na pierwszy rok akademicki 1985/1986 zgłosiło się ponad 200 osób. Starania
o współpracę z Akademią Teologii Katolickiej w Warszawie zostały
uwieńczone w 1989 roku przygotowaniem zmiany struktury organizacyjnej Studium Teologicznego i włączeniem pierwszej grupy słuchaczy
w poczet studentów Wydziału Teologicznego ATK. Dzieła tego podjął
się ks. bp Andrzej Śliwiński, biskup pomocniczy diecezji chełmińskiej
i drugi dyrektor Diecezjalnego Studium Teologicznego w Gdyni, wraz
z ówczesnym rektorem ATK, ks. prof. Helmutem Jurosem i dziekanem
Wydziału Teologicznego ATK, ks. prof. Janem Łachem. Pierwszymi studentami ATK (po egzaminach wstępnych i uzupełnieniu różnic programowych) zostało 56 osób przyjętych na piąty rok studiów magisterskich.
240
[24]
Bieżące prace Instytutu koordynuje kierownik mianowany przez biskupa diecezjalnego. Pierwszym był śp. ks. Andrzej Gołuński, odpowiedzialny za organizację zajęć dydaktycznych oraz za przygotowanie
pierwszej siedziby uczelni w domu katechetycznym przy parafii pw. św.
Mikołaja w Gdyni. Mieścił się tam sekretariat, biblioteka Instytutu i sale
wykładowe, które służyły czterem rocznikom słuchaczy kursu teologii.
Jego pracę kontynuował ks. Grzegorz Leśniewski, a potem ks. Dominik
Szulwic. Po nawiązaniu współpracy z Akademią Teologii Katolickiej dwa
roczniki studentów kursu filozofii znalazły swoje miejsce w domu katechetycznym przy parafii pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa w Gdyni.
Od 1992 roku po przeniesieniu do Tczewa, Punkt Konsultacyjny ATK
miał swoją siedzibę w domu katechetycznym przy parafii pw. Św. Józefa
w Tczewie, w sąsiedztwie Klubu Sportowego „Unia” oraz korzystał z sal
Zespołu Sportowych Szkół Ogólnokształcących i Tczewskiego Centrum
Kultury. W 1997 roku z inicjatywy biskupa pelplińskiego, Jana Bernarda Szlagi, podpisano porozumienie w sprawie współpracy w dziedzinie
kształcenia dorosłych w zakresie studiów filozoficzno-teologicznych,
pomiędzy Diecezją Pelplińską a Gminą Miejską Tczew oraz Centrum
Kształcenia Ustawicznego – Centrum Edukacji Dorosłych w Tczewie.
Strony wyraziły wolę kontynuacji działań Instytutu Teologicznego Diecezji Pelplińskiej – Punktu Konsultacyjnego ATK w nowej siedzibie
w Tczewie, profesjonalnie przygotowanej do realizacji zadań edukacyjnych. Podstawowym celem działalności CED było kształcenie, dokształcanie i doskonalenie osób dorosłych w formach szkolnych i pozaszkolnych. Ważnym wydarzeniem w historii tej placówki było podpisanie
porozumień z trzema wyższymi uczelniami Trójmiasta: Wyższą Szkołą
Morską w Gdyni, Politechniką Gdańską i Uniwersytetem Gdańskim. Powołały one swoje punkty konsultacyjne, które wraz z sąsiadującym już
wcześniej ośrodkiem Akademii Teologii Katolickiej tworzyły zręby środowiska akademickiego w powojennej historii Tczewa. Wraz ze zmianą
siedziby uczelni nastąpiła zmiana parafii i kościoła, przy którym koncentruje się akademickie życie liturgiczne. Jest nim zabytkowa Fara Podwyższenia Krzyża Świętego, która od stuleci tworzy charakterystyczny
element panoramy tego jednego z najstarszych miast pomorskich.
Wraz z przeniesieniem Instytutu do Tczewa, jej trzecim z kolei dyrektorem został ks. bp Piotr Krupa, biskup pomocniczy diecezji pelplińskiej,
[25]
241
który podjął wiele cennych przedsięwzięć służących jego rozwojowi.
Ksiądz biskup patronował nie tylko formacji dydaktycznej i duchowej
studentów, ale również inicjował działalność naukową Instytutu. Bieżące prace uczelni w tym czasie koordynował kierownik, a później wicedyrektor Instytutu Zbigniew Machnikowski, który podejmował szereg
działań realizujących zadania statutowe uczelni oraz służących krzewieniu szeroko rozumianej kultury chrześcijańskiej. Osobą, która przyczyniła się do właściwego funkcjonowania sekretariatu szkoły była pani Alicja
Szyber, która z ogromnym zaangażowaniem pracowała w Instytucie od
roku jego założenia, jako kierowniczka sekretariatu i księgowa. W 1995
roku z okazji 10. rocznicy powstania Instytutu Teologicznego, biskup
diecezjalny Jan Bernard Szlaga, odznaczył panią Alicję Szyber medalem
„Za zasługi dla Diecezji Pelplińskiej”. Jej prace kontynuowały: Anna
Warnke oraz księgowa Helena Zdybel. Po przejściu na emeryturę ks. bpa
Piotra Krupy, dyrektorem Instytutu w 2012 roku został ks. bp Wiesław
Śmigiel, biskup pomocniczy diecezji pelplińskiej. Obok Katolickiego
Uniwersytetu Lubelskiego i Wyższego Seminarium Duchownego w Pelplinie nasza uczelnia stanowi środowisko, w którym ksiądz biskup jest
zakorzeniony jako wykładowca Katolickiej Nauki Społecznej, teologii
pastoralnej i prowadzący seminarium naukowe, ale również jako dotychczasowy duszpasterz akademicki naszej wspólnoty.
Instytut Teologiczny Diecezji Pelplińskiej w Tczewie, jak zauważono na wstępie, podlega opiece naukowo-dydaktycznej Wydziału Teologicznego UKSW, a zatem szczegółowe kierunki działania Instytutu
(forma organizacyjna nauki, kadra profesorów i wykładowców, forma aktywności naukowej studentów i absolwentów) określone są statutem Instytutu oraz programem studiów tegoż wydziału. Studia te są
formą jednolitych magisterskich studiów zaocznych, na których nauka
trwa sześć lat i obejmuje wykłady oraz ćwiczenia z przedmiotów filozoficznych, historycznych i teologicznych. Słuchacze rozwijają swoje zainteresowania w ramach seminariów naukowych w różnorodnych
specjalizacjach, m.in. biblistyce, teologii dogmatycznej, teologii moralnej, katechetyce, liturgice, katolickiej nauce społecznej, literaturze religijnej, filozofii religii, patrologii, historii Kościoła i historii sztuki. Po
ukończeniu studiów, absolwent otrzymuje dyplom ukończenia studiów
wyższych UKSW z tytułem magistra teologii.
242
[26]
Kadrę Instytutu Teologicznego w Tczewie stanowi 42 wykładowców,
współpracujących również z Wyższym Seminarium Duchownym w Pelplinie, Uniwersytetem Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie,
Katolickim Uniwersytetem Lubelskim i Uniwersytetem Gdańskim.
Wśród nich jest 11 profesorów i doktorów habilitowanych, 20 doktorów, 10 magistrów licencjatów i 1 magister.
Instytut Teologiczny Diecezji Pelplińskiej ukończyło 1060 osób, wliczając w tę liczbę również 150 absolwentów czteroletniego Studium
Teologicznego Diecezji Chełmińskiej w Gdyni. Wielu z nich nadal aktywnie uczestniczy w życiu akademickim uczelni. Ich obecność jest
szczególnie zauważalna podczas sesji naukowych, wykładów gościnnych, jak również w czasie rekolekcji i dni skupienia organizowanych
przez Instytut. Absolwenci pochodzą z diecezji pelplińskiej, ale również z archidiecezji gdańskiej, diecezji toruńskiej, diecezji elbląskiej
i są twórczo obecni na różnych płaszczyznach pomorskiego środowiska, przede wszystkim na płaszczyźnie kościelnej (katecheci, teologowie świeccy, siostry zakonne), ale również na płaszczyźnie społecznej,
politycznej i samorządowej. Wśród absolwentów wyróżniamy przedstawicieli wielu zawodów, m.in. nauczycieli akademickich, lekarzy, pielęgniarki, pracowników kolei, pracowników socjalnych i innych. Warto
zauważyć, że wśród absolwentów są również osoby, które ukończyły
kurs wyższy teologii, tzw. specjalizację i uzyskały stopień magistra licencjata oraz doktora, kontynuując studia doktoranckie na Wydziale
Teologicznym UKSW lub na innych, odrębnych od teologii kierunkach
naukowych.
Działalność dydaktyczną i naukową wyznacza nie tylko realizacja
programu naukowego teologicznych studiów zaocznych, ale również
organizowane przez Instytut pod patronatem UKSW sesje naukowe
i wykłady gościnne profesorów, reprezentujących różne środowiska naukowe w Polsce. Do najważniejszych z nich zaliczamy sesje o zasięgu
ogólnokrajowym:
– Sesja naukową zorganizowaną w dniu 9.04. 1994 roku pt. Morze – teologia, kultura, historia. Sesji towarzyszyła wystawa akwarel znanego
marynisty Mariana Mokwy. Materiały z tej sesji zostały opublikowane w Zeszytach Teologiczno-Historycznych Instytutu Teologicznego
w Tczewie Folia Pomeraniae, Rok I – 1996, Nr 1.
[27]
243
– Sesja naukowa zorganizowana w dniu 19.05.1997 roku pt. Płciowość człowieka w kontekście wychowania osoby ludzkiej. Materiały
z tej sesji zostały opublikowane w Zeszytach Teologiczno-Historycznych Instytutu Teologicznego w Tczewie Folia Pomeraniae, Rok II
– 1997, Nr 2.
Zorganizowano ponadto 80 wykładów gościnnych, tzw. „otwartych”,
profesorów reprezentujących teologiczne środowiska naukowe w Polsce m.in. Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie,
Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II i Uniwersytetu
Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie, nierzadko połączone z promocją książek autorstwa zaproszonych gości.
Instytut Teologiczny prowadzi działalność wydawniczą. Zeszyty
Teologiczno-Historyczne Folia Pomeraniae stanowią prezentację dokonań środowiska akademickiego Instytutu w Tczewie, publikując wyniki badań osób związanych strukturalnie z Instytutem oraz jego współpracowników. Poszerzeniem zakresu publikacji jest od 1998 roku seria
wydawnicza Biblioteka Instytutu Teologicznego (BIT), gdzie ukazują
się prace monograficzno-naukowe i popularyzujące dyscypliny filozoficzno-teologiczne. Zaliczamy do niej:
1.Słowo Boga i drogi człowieka, pod red. Z. Machnikowskiego, 1998.
2.S. Janina Immakulata Adamska OCD, Dlaczego właśnie Kundusia?
Rzecz o duchowości Kunegundy Siwiec, 1998.
3.S. Janina Immakulata Adamska OCD, Mądrość miłości. Rzecz o duchowości Edyty Stein, 1998.
4.Edyta Stein, Kobieta. Jej zadanie według natury i łaski, wyd. II poprawione, 1999.
5.Ks. Zygmunt Zieliński, Bez ce(n)zury, 1999.
6.Ks. Jan Walkusz. W cieniu połamanego krzyża. Studia i szkice z dziejów Kościoła katolickiego na Pomorzu Nadwiślańskim w latach 19391945, 1999.
7.S. Adelajda Sielepin CHR, Święta Królowa Jadwiga patronką jednoczącej się Europy w wypowiedziach Prymasa Tysiąclecia, 2001.
8.Jarosław I. Kunikowski, Ziemia Pana, 2009.
9.Mirosław Jasiński, Śladami Zbawiciela. Notatnik pielgrzyma do Ziemi Świętej, 2012.
244
[28]
Instytut Teologiczny w Tczewie we współpracy z Uniwersytetem
Kardynała Stefana Wyszyńskiego prowadzi również szeroką działalność kulturową. Organizuje spektakle teatralne (m.in. Teatr Studio K
z Katowic), koncerty muzyczne (m.in. Zespół Muzyki Dawnej Cappella Gedanensis), wystawy artystyczne (m.in. akwarele Mariana Mokwy).
Instytut współpracuje także z diecezjalnym pismem katolickim „Pielgrzym” oraz z innymi lokalnymi dziennikami i czasopismami, a także
z redakcją programów katolickich „Ethos” z Gdańskiego Oddziału Telewizji Polskiej oraz z diecezjalnym radiem „Głos” z Pelplina. W minionych latach odbyło się kilka transmisji telewizyjnych oraz kilkadziesiąt audycji radiowych przygotowanych przez profesorów, studentów
i absolwentów naszego środowiska. Spotkania z widzami i słuchaczami
stały się integralną częścią działalności Instytutu, umożliwiają też skuteczniejszy udział w misji nauczania Kościoła.
Jest zwyczajem, że każda uczelnia – zwłaszcza katolicka – ma swojego patrona. Powstały w 1985 roku Instytut Teologiczny, który początkowo miał swoją siedzibę w Gdyni, z chwilą ostatecznego przeniesienia do Tczewa, wszedł w okres bardzo konkretnej stabilizacji. Wtedy
też dojrzewała myśl obrania sobie godnego wzorca i orędownika. Doskonałą okazją była kanonizacja św. Jadwigi Królowej. Na skutek tego
w 1997 roku, podczas inauguracji XIII roku akademickiego, biskup pelpliński Jan Bernard Szlaga, na prośbę władz Instytutu, ustanowił świętą
Jadwigę Królową, patronką Instytutu Teologicznego Diecezji Pelplińskiej w Tczewie. Myśl takiego wyboru zrodziła się w 600-lecie erygowania za jej sprawą Wydziału Teologicznego na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie i w roku jej kanonizacji przez papieża Jana
Pawła II. W tym samym roku, przychylając się do prośby zarządu Instytutu, biskup pelpliński zwrócił się do księdza kardynała Franciszka
Macharskiego, metropolity krakowskiego, o wydanie relikwii św. Jadwigi Królowej dla Instytutu Teologicznego w Tczewie. Miejscem
przechowywania relikwii św. Jadwigi Królowej stała się zabytkowa fara
Podwyższenia Krzyża Świętego w Tczewie, pełniąca funkcję kościoła akademickiego. Uroczyste wprowadzenie relikwii do kościoła farnego nastąpiło w 1999 roku, podczas inauguracji XV roku akademickiego. W uroczystości wziął udział ksiądz kardynał Franciszek Macharski,
metropolita krakowski, który przewodniczył Mszy Świętej w obecności
[29]
245
duchowieństwa diecezjalnego, a także rektorów wyższych uczelni Wybrzeża Gdańskiego, przedstawicieli władz samorządowych, dyrektorów
tczewskich szkół oraz licznie zgromadzonych wiernych. Trud organizacji powyższej uroczystości bardzo ofiarnie podjęła parafia Podwyższenia Krzyża Świętego, na czele z jej proboszczem, księdzem prałatem
Piotrem Wysgą – fundatorem relikwiarza. Pomysł i koncepcja nadania
Instytutowi Teologicznemu Diecezji Pelplińskiej imienia św. Jadwigi Królowej nabrały z czasem bardziej dojrzałego kształtu. Wyrazem
tego jest decyzja biskupa Jana Bernarda Szlagi o nadaniu w 2004 roku
imienia św. Jadwigi Królowej Zespołowi Szkół Katolickich w Tczewie
oraz uchwała Rady Miejskiej w Tczewie z 2012 roku, w sprawie ustanowienia Świętej Jadwigi Królowej Patronką Miasta Tczewa. Treść tej
uchwały została przekazana za pośrednictwem biskupa pelplińskiego do
Stolicy Apostolskiej.
W życiu uczelni katolickiej nie powinno zabraknąć, obok formacji
intelektualnej, elementów formacji ludzkiej, duchowej oraz apostolskiej. Dlatego też Instytut Teologiczny Diecezji Pelplińskiej podejmuje
szereg inicjatyw, które mają służyć wszechstronnemu rozwojowi człowieka. Służą temu wykłady z teologii życia wewnętrznego, a ponadto
formacyjne spotkania wspólnoty akademickiej. Zaliczamy do nich adwentową i wielkopostną Liturgię Słowa pod przewodnictwem śp. ks.
Stanisława Zawackiego, a potem Akademickie Dni Skupienia w Wejherowie. Wszystkie spotkania prowadzone były przez Ojców Jezuitów
z obydwu prowincji polskich, podczas których przywołujemy również
pamięć dawnego ośrodka edukacyjnego diecezji chełmińskiej – Collegium Leoninum. W tych kategoriach należy również widzieć coroczny
opłatek akademicki, nabożeństwa i modlitwy w intencji Instytutu Teologicznego, sprawowane przy grobie św. Jadwigi w Krakowie oraz Msze
św. sprawowane w tej samej intencji w bazylice katedralnej w Pelplinie
oraz w Collegium Marianum w Pelplinie, gdzie co roku odbywają się
dwudniowe rekolekcje dla studentów, absolwentów i przyjaciół Instytutu oraz pielgrzymki. Przez sześć lat podążaliśmy Jadwigowym szlakiem, nawiedzając między innymi: Kraków, Rzym, Budapeszt, Lwów,
Wilno, Pragę, a w ramach obchodów 25-lecia Instytutu, odbyliśmy jubileuszową pielgrzymkę do Ziemi Świętej, której przewodniczył pierwszy
dyrektor Instytutu, ks. abp Henryk Muszyński, prymas senior.
246
[30]
W roku 2013 Instytut Teologiczny Diecezji Pelplińskiej w Tczewie
zakończy prowadzenie zajęć na poziomie jednolitych sześcioletnich
studiów magisterskich. Chciałbym zatem w imieniu osób związanych
z Instytutem i wyrastających z kręgu jego oddziaływania, po 28 latach
istnienia, wyrazić naszą wdzięczność wszystkim, którzy przyczynili się
do powstania Instytutu oraz do jego właściwego funkcjonowania i rozwoju. Przede wszystkim duchownym i świeckim profesorom, wykładowcom i pracownikom za wieloletni trud i zaangażowanie jakie wnosili w wykształcenie i wypromowanie adeptów teologii. Dziękujemy
Uniwersytetowi Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie za znakomity patronat i włączenie w struktury Wydziału Teologicznego, które służyło nie tylko studentom Instytutu Teologicznego w Tczewie, ale
było również świadectwem obecności tczewskiego ośrodka na polskiej
mapie teologicznej.
Niezapomnianym darem dla Instytutu Teologicznego stała się pielgrzymka do Rzymu w sierpniu 2000 roku. Celem jej było dziękczynienie za 15. lat istnienia Instytutu oraz ofiarowanie Ojcu Świętemu obrazu
Patronki. Skromny jubileusz diecezjalnej uczelni, kształtującej teologów świeckich, wpisał się w Rok Wielkiego Jubileuszu Chrześcijaństwa. W pamięci żywo zachowujemy słowa Jana Pawła II wypowiedziane do nas podczas audiencji generalnej na placu św. Piotra 30 sierpnia
2000 roku. Szczególnie zaś wspominamy wyrażone przez Ojca Świętego zawierzenie świętej Jadwidze Królowej Wawelskiej przyszłości Instytutu. Podążając za myślą Ojca Świętego mamy nadzieję, że przed
naszą diecezjalną uczelnią stoją nowe wyzwania, zarówno w zakresie
studiów podyplomowych jak i realizacji zadań formacyjnych. Głęboko
ufamy, że Instytut Teologiczny, w nowej już formie, znajdzie kontynuację i właściwe sobie miejsce w strukturze naukowej diecezji pelplińskiej.
V
A
R
I
A
UKSW
1/2013
KS. GRZEGORZ BARAN
PRZESŁANIE OSTATNICH SŁÓW MATATIASZA
(1Mch 2,49b-68)
Przedstawiając ostatnie chwile Matatiasza, inicjatora tak zwanego
powstania machabejskiego, autor 1Mch przytacza także mowę, jaką tuż
przed śmiercią wygłosił do swoich synów. Mowa ta stanowi swego rodzaju testament, który posiada zarówno wymiar duchowego przesłania,
jak i praktyczne wskazania, dotyczące kontynuacji zapoczątkowanego
przez Matatiasza dzieła.
W celu ukazania bogatego przesłania, zawartego w dwudziestu wersetach ostatniej mowy Matatiasza (1Mch 1,49b-68), w niniejszym artykule zostaną przestawione wyniki szczegółowej analizy jej treści.
Pierwszorzędnie zarysowany zostanie ogólny kontekst wygłoszonej
mowy (1), następnie zagadnienia literackie analizowanego tekstu (2).
Zasadniczą część artykułu stanowić będzie przedstawienie wyników
analiz poszczególnych wersetów ostatnich słów Matatiasza (3).
Ogólny kontekst wygłoszenia mowy
1Mch, w ramach której została zamieszczona ostatnia mowa Matatiasza, przedstawia dzieje Izraela od momentu wstąpienia na tron syryjski Antiocha IV Epifanesa (175-164 r. przed Chr.). Władca ten po
objęciu władzy – jak zaznaczył autor biblijny – wydał dekret dla całego państwa, aby porzuciły „swoje obyczaje” a przyjęły „pogański/
grecki sposób życia” (zob. 1Mch 1,13; 2Mch 4,10; 6,9). Postanowienia
królewskie dotyczyły także Jerozolimy i Judei. Wówczas część Żydów
dobrowolnie i chętnie poddała się procesowi hellenizacji, natomiast
248
KS. GRZEGORZ BARAN
[2]
reszta zaczęła stawiać opór wobec naporu obcych obyczajów kulturowo-religijnych1.
Jednym z pierwszych, który przeciwstawili się czynnie naporowi „obcych obyczajów”, był Matatiasz. Autor biblijny, zanim opisał jego działalność, podał kilka ważnych informacji na temat jego pochodzenia i rodziny: „(…) Matatiasz, syn Jana, syna Symeona, kapłan z pokolenia Joariba
z Jerozolimy, który mieszkał w Modin. Miał on pięciu synów: Jana, który
miał przydomek Gaddi, Szymona, który miał przydomek Tassi, Judę, który miał przydomek Machabeusz, Eleazara, który miał przydomek Auaran,
i Jonatana, który miał przydomek Apfus” (1Mch 2,1-5). Zamieszkiwał
zatem wraz z rodziną w Modin, mieście położonym w górach na północny zachód od Jerozolimy, dwanaście kilometrów na wschód od Liddy2.
Ze skrótowo podanej genealogii wynika, że należał do stanu kapłańskiego. Wzmianka o pokoleniu Joariba, czyli Jojariba wskazuje natomiast,
że – zgodnie z przeprowadzonym przez Dawida podziałem (zob. 1Krn
24,3-18)3 – przynależał do pierwszej klasy kapłanów4. Miał on pięciu synów, z których każdy został dookreślony odpowiednim przydomkiem,
przy czym przydomek Judy – Machabeusz5 stał się później określeniem
całej rodziny oraz powstania, zainicjowanego przez Matatiasza. W świetle przytoczonych przez autora biblijnego słów urzędników królewskich:
„Ty jesteś zwierzchnikiem, sławnym i wielkim w tym mieście, a powagę
twoją umacniają synowie i krewni (…)” (1Mch 2,17), Matatiasz cieszył
się niewątpliwym autorytetem we własnym mieście6.
Po przedstawieniu osoby Matatiasza autor biblijny opisał następnie
jego reakcję na zaistniałe wydarzenia, będące wynikiem wprowadzania
1 Zob. J. N a w r o t , Kryzys religijny w Judei za Antiocha IV Epifanesa. Teologia historii w 1Mch 1,1-2,26 (Studia i Materiały 151), Poznań 2012, s. 61-83. 227-313; J. H o m e r s k i, Pierwsza i Druga Księga Machabejska, Lublin 2001, s. 11-14.
2 Zob. J.A. G o l d s t e i n , I Maccabees. A New Translation with Introduction and
Commentary (AB 41), Garden City-New York 1976, s. 231.
3 Por. R de Va u x , Instytucje Starego Testamentu. Tom I-II, (przeł. T. Brzegowy),
Poznań 2004, s. 410.
4 Wzmianki na temat genealogii Matatiasza zawarte są także w działach J ó z e f a
F l a w i u s z a (Antiquitates Iudaeorum 12,6,1; De bello Iudaico 1,1,3), który wymienia
jako jednego z przodków Matatiasza Hasmoneusza.
5 Na ogół przydomek Machabeusz wyprowadza się z aramejskiego termin hbwqm (hebr.
tb,Q<M;) – „młotek”. Zob. J. N a w r o t , Kryzys religijny w Judei…, dz. cyt., s. 345-347.
6 Por. F. G r y g l e w i c z , Księgi Machabejskie. Wstęp – przekład z oryginału – komentarz (PŚST VI/4), Poznań 1961, s. 65.
[3]
249
w życie dekretu Antiocha IV Epifanesa. Pierwszorzędnie został ukazany
nacechowany emocjonalnie obraz Matatiasza i jego synów, przeżywających głęboki smutek i ból z powodu świętokradztw, „(…) które działy się między ludem w Judzie i w Jerozolimie” (1Mch 2,6). Następnie
autor biblijny opisał incydent, jaki zdarzył się w Modin podczas zmuszania ludności żydowskiej przez urzędników królewskich do składania
pogańskich ofiar, niezgodnych z Prawem. Pałając wielką gorliwością
Matatiasz zamordował zarówno urzędnika królewskiego, jak i pewnego
Judejczyka, który dopuścił się świętokradztwa (zob. 1Mch 2,23-26). To
wydarzenie stało się początkiem tak zwanego powstania machabejskiego, którego pierwszym przywódcą zastał Matatiasz (zob. 1Mch 2,27),
stając na czele uformowanego oddziału wojskowego (zob. 1Mch 2,44).
Całą jego późniejsza działalność autor biblijny sumarycznie opisał w następujący sposób: „Matatiasz i jego przyjaciele obchodzili [wszystkie
miejscowości] i rozwalali ołtarze oraz obrzezywali nieobrzezane dzieci, jakie tylko spotkali na izraelskich ziemiach. Prześladowali synów
pychy, a szczęście sprzyjało ich postępowaniu. Tak więc bronili Prawa
przed poganami i królami i nie pozostawili grzesznikowi pola do działania” (1Mch 2,45-48) 7. Opierając się na przekazach biblijnych trudno
określić, ile trwała dokładnie zbrojna działalność Matatiasza. Według
Józefa Flawiusza, nie była ona długa, gdyż zamknęła się w ramach czasowych jednego roku8.
Po opisie tych wydarzeń autor biblijny przeszedł bezpośrednio do
przedstawienia ostatnich chwil życia Matatiasza, w których wygłosił
mowę do swoich synów i udzielił im błogosławieństwa. Sam moment
śmierci Matatiasza został opisany za pomocą typowej dla Starego Testamentu frazy: „został dołączony do swoich przodków” (1Mch 2,69:
kai. prosete,qh pro.j tou.j pate,raj auvtou/). Jak zauważają egzegeci, za
pomocą paralelnego hebrajskiego zwrotu: wyM’[-; la, @s,aY’ wE ,: była określana śmierć patriarchów i innych mężów izraelskich (zob. np. Rdz 25,8;
35,29; 49,33; por. Sdz 2,10; 2Krl 22,20). Jak podał autor biblijny, Matati 7 Szerzej na ten temat zob. np. J. N a w r o t , Kryzys religijny w Judei…, dz. cyt.,
s. 398-452; a także E. D ą b r o w a , The Hasmoneans and Their State. A Study in History,
Ideology, and the Institutions (Electrum 16), Kraków 2010, s. 13-19; Grecko-łacińsko-polska Synopsa do Pierwszej i Drugiej Księgi Machabejskiej (PSB), przekł. i oprac.
S. Gądecki, Warszawa, 2002, s. XXV-XXVII.
8 Zob. F l a v i u s , Antiquitates Iudaeorum 12,6,3.
250
KS. GRZEGORZ BARAN
[4]
sza umarł w roku sto czterdziestym szóstym ery seleucydzkiej9, czyli pomiędzy 20 kwietnia 166 a 7 kwietnia 165 r. przed Chr.10. Następnie został
pochowany w rodzinnych grobach w Modin. Autor biblijny podał nadto:
„Cały Izrael opłakiwał go z bardzo wielkim żalem” (1Mch 2,70). Podobnie jak po sławnych mężach narodu wybranego (zob. np. Lb 20,29; Pwt
34,8; 2Krn 35,24), to i po Matatiaszy płakali Izraelici, oczywiście ci, którzy byli wierni Prawu i nie ulegli skażeniu „obcymi obyczajami”.
Jak podkreślają zgodnie egzegeci, cały opis ostatnich chwil Matatiasza oraz jego śmierci i pogrzebu autor biblijny zredagował zasadniczo na
wzór śmierci patriarchy Jakuba11. Jakub bowiem przed śmiercią również
zawezwał do siebie wszystkich synów (zob. Rdz 49,1) a następnie przemówił do nich oraz udzielił im błogosławieństwa (zob. Rdz 49,1-31).
Potem także nastąpiło opłakiwanie Jakuba (zob. Rdz 50,1.3). Ostatecznie Jakub również spoczął w rodzinnym grobie, czyli w pieczarze na
polu Makpela (zob. Rdz 50,12-13).
Zagadnienia literackie
Omawiając zagadnienia literackie mowy Matatiasza, należy wspomnieć, że pierwotnie 1Mch została napisana w języku hebrajskim, a następnie – w stosunkowo krótkim czasie – została przetłumaczone na język grecki. Nie jest znany ani autor dzieła ani jego tłumacz. Z treści
Księgi można wywnioskować, że autor był Żydem głęboko przywiązanym do religii i ojczystych zwyczajów. Musiał być to człowiek, który
był blisko związany z rodziną Matatiasza lub zajmował stanowisko oficjalnego kronikarza Machabeuszów. Tworząc swoje dzieło, naśladował
tekst hebrajski Starego Testamentu pod względem słownictwa i budowy zdań12. To nawiązywanie do hebrajskich ksiąg można dostrzec także
9 Początek tej ery został ustalony przez Seleukosa I Nikanora (311-280 r. przed Chr.)
na dzień, w którym zdobył on Babilon. Zob. R de Va u x , Instytucje Starego Testamentu,
dz. cyt., s. 209.
10 Zob. J.A. G o l d s t e i n , I Maccabees…, dz. cyt., s. 242; a także F. G r y g l e w i c z ,
Księgi Machabejskie…, dz. cyt., s. 75.
11 Zob. tamże, s. 239, a także F.M. A b e l , Les livres des Maccabées (Études Biblique), Paris 1949, s. 45; F. G r y g l e w i c z , Księgi Machabejskie…, dz. cyt., s. 75; J. H o m e r s k i , Pierwsza i Druga Księga Machabejska, dz. cyt., s. 42.
12
Zob. F. G r y g l e w i c z , Księgi Machabejskie…, dz. cyt., s. 30.33; zob. także
J.R. B a r t l e t t , 1Maccabees (Guides to Apocrypha and Pseudepigrapha), Sheffild
[5]
251
na płaszczyźnie przywoływanego prawodawstwa, wydarzeń z historii
Izraela oraz różnych motywów starotestamentalnych. Zjawisko to jest
oczywiście dostrzegalne wyraźnie w analizowanej mowie Matatiasza.
Analizując mowę Matatiasza, rodzi się przede wszystkim pytania, na
ile jest to autentyczna mowa, na ile zaś kompilacja samego autora biblijnego. Biorąc pod uwagę przekaz Józefa Flawiusza, który również
przytacza ostatnie słowa Matatiasza, mające jednak znacząco różniącą
się postać13, można przypuszczać, że zawarta w 1Mch mowa Matatiasza
jest kompozycją literacka, którą zredagował autor biblijny. Być może
w tym względzie opierał się na jakimś przekazie, który dotyczył ostatnich słów Matatiasza i okoliczności ich wygłoszenia. Całą zaś scenę
jego umierania autor biblijny skomponował – jak już zostało powiedziane – na wzór ostatnich chwil życia patriarchy Jakuba. Wśród egzegetów dostrzegane są nadto inne jeszcze paralele: Mojżesz przed śmiercią
udzielił słynne błogosławieństwa (zob. Pwt 33); Jozue przypominając
działanie Boga w historii narodu wybranego, udzielił przywódcom Izraela stosownych pouczeń i napomnień (zob. Joz 23,2; 24,2-15); Dawid,
wyrażając ostatnią wolę, wezwał Salomona, aby przestrzegał Prawo
Mojżeszowe (2Krl 2,1-9)14. Jak wynika z przytoczonych przykładów,
zamierzeniem autora biblijnego było wykreowanie Matatiasza na wzór
wielkich przywódców narodu. Stąd też i skomponowana przez niego
mowa utrzymana jest w podobnej stylistyce. Świadczy o tym również
zdanie wprowadzające mowę Matatiasza: „Kiedy zbliżyły się dni śmierci Matatiasza, powiedział do swoich synów (…)” (1Mch 49a). Grecka
fraza h;ggisan ai` h`me,rai Mattaqiou avpoqanei/n, która określa zbliżanie
się śmierci jest paralelna do hebr. wyrażania, opisującego nadchodzenie
chwili śmierci Jakuba (Rdz 47, 29: tWml’ élaer”f.yI-yme(y> Wbår>q.YIw:; LXX: h;ggisan de. ai`
h`me,rai Israhl tou/ avpoqanei/n), czy też Dawida (1Krl 2,1: tWm+l’ dwIßd”-yme(y> Wbïr>q.YIw:; LXX:
kai. h;ggisan ai` h`me,rai Dauid avpoqanei/n).
Bardzo ważną kwestią literacką jest struktura całej mowy Matatiasza.
Zasadniczo dzieli się ona na dwie części: pierwsza, zawarta w ww. 49b64, posiada formę poetycką; druga natomiast, obejmująca ww. 65-68,
1998, s. 17-19.
13 Zob. F l a v i u s , Antiquitates Iudaeorum 12,6,3.
14 Zob. F.M. A b e l , Les livres des Maccabées, dz. cyt., s. 45 ; a także F. G r y g l e w i c z, Księgi Machabejskie..., dz. cyt., s.71.
252
KS. GRZEGORZ BARAN
[6]
wyrażona jest prozą. Tego rodzaju podział widoczny jest w wielu tłumaczeniach tego fragmentu Księgi: pierwsza część bowiem jest ujmowana
zwykle w wierszach, druga zaś posiada charakter tekstu prozaicznego15.
Analizując w aspekcie merytorycznym pierwszą część mowy Matatiasza, można dostrzec w niej elementy struktury koncentrycznej:
A – ww. 49b-50:
B – w. 51: C– ww. 52-60:
B’– w. 61 A’– ww. 62-64: opis ówczesnej sytuacji i wezwanie do obrony
Prawa;
ogólne wezwanie do rozpamiętywania życia
przodków;
przywołanie przykładów wybitnych postaci
z historii Izraela, wiernych Prawu;
– ogólna zachęta do przyglądania się prawym
postawom przodków;
ustosunkowanie się do aktualnej sytuacji i wezwanie do zachowywania Prawa.
Zob. np. por. F.M. A b e l , Les livres des Maccabées, dz. cyt., s. 45.
15
[7]
253
W tak zarysowanej strukturze mowy Matatiasza można zauważyć, że
niejako zasadniczą część – część centralną stanowią przywołane przykłady wiernych Prawu Mojżeszowemu „ojców”, czyli wybitnych przedstawicieli minionych pokoleń, począwszy od Abrahama poprzez Józefa, Fineesa, Jozuego, Kaleba, Dawida, Eliasza, Chananiasza, Azariasza,
Miszaela a skończywszy na Danielu. W tym uwidacznia się raz jeszcze
mocne przywiązanie do hebrajskiej tradycji biblijnej autora 1Mch. Warto wspomnieć w tym miejscu, że przytoczona przez Józefa Flawiusza
w Antiquitates Iudaeorum mowa Matatiasza nie zawiera tego rodzaju
odniesień do wzorcowych postaci z historii Izraela.
Analizując treść elementu A oraz A’ można dostrzec w każdym z nich
ponadto antytetyczne paralelizmy poszczególnych członów:
Przyglądając się wyżej przedstawionej strukturze elementów A i A’
łatwo dostrzec obecność wspomnianych antytetycznych paralelizmów.
W elemencie A można zauważyć, że opis ówczesnej sytuacji, która stała
się wynikiem zbezczeszczenia przez Antiocha IV Epifanesa Prawa Mojżeszowego a także odstępstwa części Żydów od nakazów tegoż Prawa
(element a), jest przeciwstawiony wezwaniu Mataiasza, aby jego synowie, nawet za cenę życia, stanęli w obronie Prawa (element b). Analizując elementy a i b, można z kolei zauważyć, że wydzielone w nich
mniejsze elementy a1 i a2 oraz b1 i b2 układają się również w antytetyczne
paralelizmy. W a1 bowiem znajduje się wzmianka, dotycząca z pewnością dekretu Antiocha IV Epifanesa i konsekwencji z niego wypływających; w przeciwieństwie zaś do sytuacji łamania Prawa Mojżeszowego,
w b1 zawarte jest natomiast wezwanie, aby synowie Matatiasza Prawo
to bronili. Również a2 i b2 tworzą podobna strukturę: występująca w a2
wzmianka o „czasie zniszczenia i straszliwego gniewu”, który należy
odnieść do Boga, każącego Izraela za odstępstwo części społeczności
żydowskiej od Prawa16, jest przeciwstawiona niejako wezwaniu Matatiasza, aby jego synowie nie wahali się oddać nawet życia za przymierze, które Bóg zawarł z ich przodkami.
Analizując element A’, można także dostrzec podobną strukturę: element a’, w którym zawarta jest wzmianka na temat bezczeszczącego
Prawo Antiocha IV Epifanesa, jest przeciwstawiony elementowi b’, któ 16 Zob. N.J. M c E l e n e y, Pierwsza i Druga Księga Machabejska, w: W. C h r o s t o w s k i (red. wyd. pol.), Katolicki Komentarz Biblijny (PSB), Warszawa 2004, s. 394.
254
KS. GRZEGORZ BARAN
[8]
ry wyraża wezwanie Matatiasza do synów, aby niezłomnie zachowywali
nakazy Prawa. Podobnie jak w elemencie A, wydzielone w A’ mniejsze
elementy tworzą również antytetyczną strukturę. Element a1’, w którym jest zawarte wezwanie Matatiasza, aby synowie jego nie lękali się
grzesznego Antiocha IV Epifanesa, układa się antytetycznie z elementem b1’, który wyraża zachętę Mataiasza, aby jego synowie niezłomnie
zachowywali nakazy Prawa. Z kolei element a2’, w którym Matatiasz
przepowiedział dramatyczny kres życia bezczeszczącego Prawo Antiocha IV Epifanesa, przeciwstawiony jest elementowi b2’, w którym Matatiasz poucza, że zachowujący Prawo „dostąpią chwały”.
Warto jeszcze zaznaczyć, że poszczególne człony elementu A i A’
układają się komplementarnie: a1 i a1’ odnoszą się do pełnego pychy
i grzesznego Antiocha IV Epifanesa; a2 i a2’ wzmiankują gniew Boga
– w pierwszym przypadku każącego łamiących nakazy Prawa Żydów,
w drugim zaś bezczeszczącego Prawo syryjskiego króla; b1 i b1’ zawierają wezwanie Matatiasza do obrony czy też zachowywania Prawa; b2
i b2’ zawierają motyw łaskawości Boga, którego dobroć objawiła się
w historii Izraela poprzez zawarte z przodkami przymierze, a aktualnie
objawia się w otaczaniu chwałą strzegących Prawa i przymierza.
Jak zostało wyżej powiedziane, po części poetyckiej w mowie Matatiasza
występuje część wyrażona prozą (ww. 65-68). Zawiera ona konkretne wskazania, w których Matatiasz określił poszczególne funkcje swoim synom i nakreślił niejako program kontynuacji rozpoczętego przez siebie działa.
3. Analiza treści mowy
Niewątpliwie, z przedstawionej w poprzednim punkcie struktury literackiej wyłaniają się główne wątki mowy, które splatają się w całość
przesłania, wyrażonego przez Matatiasza. Pogrupowane tematycznie
zostaną one omówione w kolejnych podpunktach.
3.1. Opis sytuacji w Judei i Jerozolimie
W pierwszym wersecie mowy Matatiasza znajdują się odniesienia do
ówczesnej sytuacji polityczno-religijnej, w jakiej znalazła się Jerozolima
i Judea po ogłoszeniu przez Antiocha IV Epifanesa dekretu, na mocy którego rozpoczął się proces narzucania Żydom „obcych obyczajów” religij-
[9]
255
no-kulturowych. Autor biblijny przytaczając pierwsze słowa królewskiego
rozporządzenia: „Wszyscy mają być jednym narodem i niech każdy zarzuci swoje obyczaje” (1Mch 1,42), przedstawił również konkretne wytyczne, przeznaczone do realizacji: zakaz składania ofiar zgodnych z Prawem,
obchodzenia szabatu i świąt, obrzezania, nakaz spożywania pokarmów
nieczystych i sprawowanie kultów pogańskich (zob. 1Mch 1,44-50). Apogeum proces narzucania „obcych obyczajów” stanowiło ustawienie na
ołtarzu całopalenia w Jerozolimy bde,lugma evrhmw,sewj – „ohydy spustoszenia”, czyli prawdopodobnie ołtarz, przeznaczony do kultu ku czci Zeusa Olimpijskiego17. Autor biblijny zaistniałe okoliczności metaforycznie
określił jako „czas, w którym pycha jest górą, czas karania” (1Mch 2,49b:
nu/n evsthri,sqh u`perhfani,a kai. evlegmo,j). Użyty termin u`perhfani,a – „pycha, zuchwałość, pogarda, duma”18, z pewnością odnosi się do osoby Antiocha IV Epifanesa, który w kontekście opisu rabunku świątyni jerozolimskiej, jakiej dokonał po zwycięstwie nad Egiptem (zob. 1Mch 1,20-24),
został określony wprost za pomocą wspomnianego terminu (zob. 1Mch
1,21.24)19. Wzmaganie się pychy jest zatem metaforycznym określeniem
rządów Antiocha IV Epifanesa, a przede wszystkim jego inicjatyw wymierzonych przeciw wiernym Prawu Żydom. Autor biblijny nadto czas ten
określa „czas karania”. Egzegeci sugerują, że użyty termin o` evlegmo,j –
„strofowanie, karcenie, karanie”20 należy odnieść do hebrajskiego hc’an’ > –
„upokorzenie, poniżenie”, który występując w kontekście 2Krl 19,3 oraz
Iz 37,3, przywołuje „dzień utrapienia, kary i hańby”21. W świetle takiej
interpretacji Antioch IV Epifanes jawi się jako narzędzie Bożego karania
17 Zob. J. H o m e r s k i , Pierwsza i Druga Księga Machabejska, dz. cyt., s. 34-35;
a także F. G r y g l e w i c z , Księgi Machabejskie…, dz. cyt., s. 60.( J.A. G o l d s t e i n ,
I Maccabees…, dz. cyt., s. 224) natomiast sugeruje, że bde,lugma evrhmw,sewj prawdopodobnie składała się z trzech kamieni kultycznych (meteorytów), które reprezentowały Boga
Żydów, boską jego małżonkę – Królową Nieba oraz jego boskiego syna – Dionizosa.
18 E.G. L i d d e l l , R. S c o t t , H. S. J o n e s , Greek-Englisch Lexicon. With a revised
supplement, Oxford 1996, s. 1864; a także O. J u r e w i c z , Słownik grecko-polski. T.2,
Warszawa: 2000-2001 (t.102), s. 435.
19 Tym samym terminem określa Antiocha IV Epifanesa autor 2Mch (zob. 2Mch
5,21; 9,7.11)
20 E.G. L i d d e l l , R. S c o t t , H. S. J o n e s , Greek-Englisch Lexicon, dz. cyt., s. 530.
21 L. K o e h l e r – W. B a u m g a r t n e r , The Hebrew and Aramaic Lexicon of the Old
Testament. Vol.2, Engl. ed. M.E.J. R i c h a r d s o n , Leiden-New York-Köln 1994-2000
(vol.1-5), s. 658.
256
KS. GRZEGORZ BARAN
[10]
wobec ludu izraelskiego za łamanie nakazów Prawa (por. Iz 10,5-34). Autor biblijny wzmiankuje niejako dwie grupy Żydów, którzy dopuścili się
bezczeszczenia Prawa: pierwsza z nich, określona mianem uiòi. para,nomoi
– „synowie wiarołomni”, to Żydzi, którzy jeszcze przed wydaniem dekretu przez króla syryjskiego podjęli inicjatywę wprowadzania „pogańskich
zwyczajów” w społeczności żydowskiej (zob. 1Mch 1,11-15); druga – to
grupa Żydów, którzy chętnie przyjęli nakazy dekretu Antiocha IV Epifanesa (zob. 1Mch 1,43.52-53). Dokonane zatem przez seleucydzkiego władcę
zbezczeszczenie świątyni jerozolimskiej oraz prześladowania, jakie spadły
na Żydów, były wyrazem Bożej kary za niewierność Prawu części społeczności żydowskiej22. Tego rodzaju przekonanie klarownie wyraża stwierdzenie autora 2Mch: „Antioch triumfował w swoim przekonaniu, nie wiedział jednak tego, że wskutek grzechów mieszkańców miasta rozgniewał
się na krótki czas Pan i że stąd pochodzi Jego obojętność dla [świętego]
miejsca” (2Mch 5,17; por. 2Mch 6,12-16)23.
Prawdę o gniewie Bożym wyraża także w. 49c, w którym autor biblijny mówi o „czasie zniszczenia i straszliwego gniewu” – kairo.j katastrofh/j kai. ovrgh. qumou/. Owo „zniszczenie” było niewątpliwie wynikiem „straszliwego gniewu”, który pochodził od Boga. Wyraża to zwrot
ovrgh. qumou/24, który w LXX odpowiada hebrajskiemu @a” !Arx]25 (2Krn
28.11.13; Na 1,6; Iz 30,27; Jr 37,24; Lm 2,3) i odnosi się do gniewu Bożego jako odpowiedzi Boga na pychę człowieka czy też bluźnierstwo26.
3.2. Wezwanie do obrony Prawa
Mając na uwadze zbezczeszczenie Prawa przez Antiocha IV Epifanesa oraz porzucenie obyczajów przodków przez część Żydów, Mata 22 Zob. F.M. A b e l , Les livres des Maccabées, dz. cyt., s. 46; a także J.A. G o l d s t e i n , I Maccabees, dz. cyt., s. 239.
23 Por. N.J. M c E l e n e y, Pierwsza i Druga Księga Machabejska, dz. cyt., s. 394.
24 Warto wspomnieć, że termin h` ovrgh, oznacza „złość, uniesienie, gniew” (E.G.
L i d d e l l , R. S c o t t , H. S. J o n e s , Greek-Englisch Lexicon, dz. cyt., s. 1246), natomiast o` qumo,j posiada między innymi znaczenie „gniew” (tamże, s. 810). Zwrot ovrgh.
qumou/ dosłownie można zatem tłumaczyć „uniesienie gniewu”.
25 Termin @a” oznacza „gniew, złość” (L. K o e h l e r - W. B a u m g a r t n e r , The Hebrew and Aramaic Lexicon.Vol.1, dz. cyt., s. 76-77), podobnie i !Arx] – „gniew, złość”
(tamże, s. 351-352).
26 Zob. F.M. A b e l , Les livres des Maccabées…, dz. cyt., s. 46.
[11]
257
tiasza wzywa swoich synów27, aby bronili nakazy Prawa (1Mch 2,50a).
Używając zwrotu zhlw,sate tw/| no,mw|, dość mocno akcentuje gorliwość,
z jaką powinno się zabiegać o wypełnianie tych nakazów28. Ta gorliwość – zdaniem Matatiasza – powinna wyrażać się w gotowości oddania własnego życia za Prawo (zob. 1Mch 2,50b). Warto zauważyć
w tym kontekście, że Matatiasz niejako paralelnie do terminu Prawo
(zob. 1Mch 2,50a) użył określenia „przymierze, zawarte z waszymi ojcami” (zob. 1Mch 2,25b). Mając na uwadze tego rodzaju paralelizm,
można stwierdzić, że chodzi tutaj przede wszystkim o przymierze Mojżeszowe, które obligowało naród wybrany do spełniania nakazów Prawa. Być może, użycie przez Matatiasza terminu „przymierze” miało na
celu przywołanie starotestamentalnej idei łaskawości Boga, wyrażającej
się w zawieranych kolejno przymierzach29.
Analizując w. 50b w kontekście całej 1Mch, można zauważyć, że
wezwanie Matatiasza do ofiary z życia w obronie Prawa miało niejako
wymiar prorocki: Matatiasz niejako przewidział, iż w kontynuacji rozpoczętego przez niego działa wystąpią okoliczności, w których jego synowie mogą stracić życie, walcząc w obronie Prawa, narodu, ojczystych
obyczajów i świątyni. Świadectwem spełnienia się słów Matatiasza jest
niewątpliwie opis śmieci na polu walki Judy Machabeusza (zob. 1Mch
9,17-20) a także podstępnie zadanej śmierci Jonatanowi (zob. 1Mch
12,46-52) oraz Szymonowi (zob. 1Mch 16,11-17).
3.3. Zachęta do pamięci o czynach przodków
Po wezwaniu swoich synów do obrony Prawa nawet za cenę życia
Matatiasz zachęcił ich do rozpamiętywania „czynów ojców” – ta. e;rga
tw/n pate,rwn (1Mch 2,51a), czyli postępowania wybitnych przodków
narodu żydowskiego. Wspominanie i rozważanie tego, co dokonali owi
27 Warto zauważyć, że Matatiasz użył w tym miejscy terminu te,kna, czyli „dzieci”,
który – w porównaniu z użytym we wprowadzeniu do mowy terminem uiòi, – „synowie”
(1Mch 2,49a) – niewątpliwie świadczy o emocjonalnym charakterze tego zwrotu. Por.
G.M. B a r a n , Baptyzmalny charakter „powtórnego narodzenia” w tradycji Janowej,
Lublin 2008, s. 103-105 (maszynopis).
28 Czasownik zhlo,w oznacza m.in. „współzawodniczyć, zabiegać, ubiegać się gorliwie” (E.G. L i d d e l l, R. S c o t t, H. S. J o n e s , Greek-Englisch Lexicon, dz. cyt., s. 755).
29 Zob. B.W. A n d e r s o n , Przymierze, (tł. T. Kowalska), w: P. P a c h c i a r e k (red.
wyd. pol.), Słownik wiedzy biblijnej, Warszawa 1996, s. 666-667.
258
KS. GRZEGORZ BARAN
[12]
„ojcowie” w czasie swojego życia miało niewątpliwie pobudzać Machabeuszy do podobnej gorliwości w zachowywaniu i obronie Prawa
mimo licznych trudności. Matatiasz pouczył nadto swych synów, że –
postępując według wzoru pozostawionego przez przodków – również
i oni zdobędą „wielką chwałę” – do,xa mega,lh i „wieczne imię” – o;noma
aivw,nion (1Mch 2,51cd).
Jak zauważają egzegeci, w tak sformułowanej zachęcie pobrzmiewa
echo innych tekstów starotestamentalnych. Przede wszystkim – jak zauważa J.A. Goldstein – występuje w niej paralela do Pwt 32,7, gdzie znajduje się następujące wezwanie Mojżesza skierowane do „całej społeczności
Izraela”: „Na dawne dni sobie wspomnij. Rozważajcie lata poprzednich
pokoleń. Zapytaj ojca, by ci oznajmił, i twoich starców, niech ci powiedzą”. W podobnym stylu brzmią słowa Matatiasza, który – jak Mojżesz
– w uroczystej formule zachęca synów do „wspominania dawnych dni”30.
Jeszcze większe podobieństwo w. 51 wykazuje względem Syr 44,12.8.13b-1531. Syrach – mówiąc o chwale Bożej, objawionej w historii
Izraela – wzywał jednoczenie do wychwalania „mężów sławnych i ojców” (Syr 44,1-2: aivne,swmen dh. a;ndraj evndo,xouj kai. tou.j pate,raj).
Jak zauważył Mędrzec Pański, wspomniani przodkowie „stali się dumą
swoich czasów”, a „niektórzy spomiędzy nich zostawili imię, tak że
opowiada się ich chwałę” (Syr 44,7a-8). W dalszym ciągu Syrach pouczał: „(…) chwała ich nie będzie wymazana. Ciała ich w pokoju pogrzebano, a imię ich żyje w pokoleniach. Narody opowiadają ich mądrość, a zgromadzenie głosi chwałę” (Syr 44,13b-15). Tego rodzaju
status, czyli „chwałę” oraz „imię żyjące w pokoleniach” owi „mężowie
sławni i ojcowie” zdobyli sobie życiem pobożnym (zob. Syr 44,10a),
które było niewątpliwie owocem przestrzegania przez nich przykazań
Prawa32. W ten sposób – jak pouczył na innych miejscach Mędrzec Pański – osiągnęli swego rodzaju nieśmiertelność33.
30 Zob. J.A. G o l d s t e i n , I Maccabees…, dz. cyt., s. 239.
31 Zob. F.M. A b e l , Les livres des Maccabées, dz. cyt., s. 46-47; a także J.A. G o l d s t e i n , I Maccabees…, dz. cyt., s. 239.
32 Por. G.M. B a r a n , Ideał przyjaźni w kulturze dawnego Izraela w świetle ksiąg dydaktycznych Starego Testamentu, RK 3(2012), s. 117-118.
33 Zob. Tenże, Man as a Mortal Being Oriented to Immortality in Philosophical and
Theological Thought of the Sages of the Lord: Ecclesiastes and Sirach, SAM 10[45]
(2012), s. 136-137.
[13]
259
Matatiasz – zachęcając synów, aby rozważali postępowanie przodków a następnie wzorowali się na ich życiu – pouczał, że będą mogli
osiągnąć taką samą chwałę i wieczne imię, które zapewnią im wspomniany rodzaj nieśmiertelności. Jak wynika z dalszej narracji 1Mch,
profetyczne niejako słowa Matatiasza zrealizowały się, czego świadectwem mogą być pieśni pochwalne na cześć Judy Machabeusza (zob.
1Mch 3,3-9) oraz Szymona (zob. 14,4-15), w których mowa jest o imieniu naznaczonym zdobytą chwałą (zob. 1Mch 14,10c) oraz o pamięci,
pozostającej na wieki błogosławioną (zob. 1Mch 3,7c). Warto wspomnieć, że Matatiasz jako nagrodę za przestrzeganie i obronę Prawa
przepowiada przede wszystkim chwałę i wieczną pamięć u potomnych.
Nie wspomina natomiast nic o pośmiertnej nagrodzie34.
3.4. Przykłady mężów wiernych
Jak wynika z analizy treści mowy, zasadniczą jej część stanowi niejako litania wybitnych postaci Starego Testamentu, które Matatiasz nie
tylko wyliczył, ale również krótko scharakteryzował, wskazując istotną
cechę, godną naśladowania. Każdej z wymienionych osób – za wyjątkiem w. 59, gdzie zbiorowo zostali potraktowani trzej młodzieńcy – jest
poświęcony jeden werset, w którym najpierw została zaznaczona cnota
wspomnianej osoby, a następnie podana nagroda, wysłużona poprzez
konkretne czyny35. Niewątpliwie w tym fragmencie mowy Matatiasza pobrzmiewa echo pochwały „sławnych mężów i ojców” (Syr 44,1)
z Księgi Syracha (44,1-51,21).
Pierwszym, który został wymienionym, jest Abraham (zob. 1Mch
2,52). Autor biblijny podał, że w czasie próby – evn peirasmw/36 okazał
się wiernym – pisto,j37, czyli człowiekiem, który z wiarą przyjął Boże
34 Zob. F. G r y g l e w i c z , Księgi Machabejskie…, dz. cyt., s. 73-74.
35 F. Gryglewicz (Księgi Machabejskie, s. 72) zauważa, że w tej części tak sformułowana mowa Mataiasza przypomina formułę Błogosławieństw z Jezusowego Kazania na
Górze, w których również najpierw wymieniana jest cnota, a na następnie – za jej realizacje – nagroda (zob. Mt 5,3-12).
36 Termin o` peirasmo,j posiada następujące znaczenia: „próba, doświadczenie, pokusa” (E.G. L i d d e l l , R. S c o t t , H. S. J o n e s , Greek-Englisch Lexicon, dz. cyt.,
s. 1355).
37 Przymiotnik pisto,j oznacza: „wierny, godny zaufania, wiarygodny, prawdziwy,
oddany, posłuszny” (tamże, s. 1408).
260
KS. GRZEGORZ BARAN
[14]
obietnice, a następnie wiernie wypełniał Boże polecenia. Wspomniana
„próba” niewątpliwie odnosi się do zażądanej przez Boga ofiary z Izaaka (zob. Rdz 22,1-18). Podobnie jak Syrach (44,20d: kai. evn peirasmw/|
eu`re,qh pisto,j), tak i autor 1Mch podkreślił, że próbę tę Abraham przeszedł pozytywnie i w zamian otrzymał Boże błogosławieństwo. Całość
postawy Abrahama została w mowie Matatiasza skonkludowana stwierdzeniem zaczerpniętym z Rdz 15,6: hq”dc” . AL h’bv, x. Y. w: ,: które w tekście greckim brzmi: kai. evlogi,sqh auvtw/| eivj dikaiosu,nhn (1Mch 2,52b: „I zostało
mu to poczytane za sprawiedliwość”). W przytoczonej frazie na uwagę
zasługuje termin dikaiosu,nh (hebr.: hq”dc” ). – „sprawiedliwość”38, którego
podstawowa definicja zawarta jest w Pwt 6,25: „Na tym polega nasza
sprawiedliwość, aby pilnie przestrzegać wszystkich tych poleceń wobec
Pana, Boga naszego, jak nam rozkazał”. Sprawiedliwość zatem była postrzegana przede wszystkim jako postawa zachowywania wszystkich nakazów Bożych, jako postępowanie zgodnie z Prawem Bożym. Analizując
termin ten w kontekście całości Starego Testamentu, można zauważyć,
że posiadał on dość szerokie znaczenie, gdyż odnosił się do całości życia
moralnego. Człowiek zatem sprawiedliwy to ten, który pełnił wole Bożą,
był wolny od winy, a nadto był pobożny, doskonały, bezstronny (zob. Wj
23,6-8; Ez 23,45; Rdz 6,9; Pwt 16,9). Jak ukazują teksty biblijne, człowiek sprawiedliwy jawił się ostatecznie jako bliski Bogu (zob. Rdz 7,1;
Iz 24,16; 26,2; Mdr 2,18; 3,1; 5,1.1)39. Postawa Abrahama zatem została
określona mianem sprawiedliwości za jego wierne przestrzeganie nakazów Boga, całkowite podporządkowanie się Bożej woli, zaufanie i bezwzględne oddanie się Bogu we wszystkich próbach i doświadczeniach
życiowych40. Do takiej postawy z pewnością wzywał Matatiasz swoich
synów: w trudnych okolicznościach łamania Prawa Bożego zachęcał ich
do całkowitego zawierzenia i posłuszeństwa Bogu.
Drugą postacią, wymienioną przez Matatiasza, jest Józef Egipski, syn
Jakuba (zob. Rdz 37; 39-41), o którym w mowie znajduje się następują 38 Tamże, s. 429.
39 Zob. M. Wo j c i e c h o w s k i , „Iustus et sanctus”: Biblia o świętości, StElb
5(2003), s. 228; a także J. Z i e s l e r , Sprawiedliwość, (tł. P. Pachciarek), w: Słownik
wiedzy biblijnej, dz. cyt., s. 715.
40 Por. W. P a z e r a , Pochwała ojców w Księdze Jezusa Syracha, CzST 14(1986),
s. 275.
[15]
261
ca wzmianka: „Józef w czasie największych trudności zachował przykazanie i został panem Egiptu” (1Mch 2,53). Autor biblijny, przywołując
tę postać, chciał z pewnością ukazać tajemnicę działania Boga, który
potrafi wyprowadzić człowieka z bardzo trudnego położenia i obdarzyć
go nadto niespodziewaną pomyślnością41. Historia życia Józefa jest tego
transparentnym dowodem: sprzedany przez braci kupcom madianickim
(zob. Rdz 37,23-36), trafił do Egiptu (zob. Rdz 39,1); następnie stał się
niewolnikiem urzędnika faraona – Potifara (zob. Rdz 39,2-6); nie chcąc
ulec namiętnościom żony Potifara, niesłusznie został oskarżony przez
nią o gwałt, a następnie osadzony został w więzieniu (zob. Rdz 39,7-20).
Jak zostało z emfazą podkreślone w mowie Matatiasza, w tych wszystkich okolicznościach, które zostały określone greckim terminem
h` stenocwri,a – „trudność, trudne położenie”42, Józef „zachował przykazania” (1Mch 2,53b)43. W stosownej chwili natomiast – po wyjaśnieniu
snów faraonowi – został wywyższony i stał się „rządcą całego Egiptu” (Rdz 41,41). Z pewnością znana powszechnie historia Józefa miała
przypomnieć synom Matatiasza, że podobnie jak z Józefem był ciągle
Bóg (zob. Rdz 39,2), tak również będzie – niezależnie od trudnego położenia – z Machabeuszami, przestrzegającymi wiernie przepisów Prawa.
Biorąc pod uwagę pozycję, jaką z biegiem czasu zaczęli osiągać przedstawiciele rodu Machabeuszy, można stwierdzić, że słowa Matatiasza
stanowiły swego rodzaju prorocką zapowiedź przyszłego wywyższenia
kolejnych członków rodziny44.
41 Por. F.M. A b e l , Les livres des Maccabées, dz. cyt., s. 47.
43 Józef bez wątpienia – jak to podkreślają pisma pseudograficzne – w tym kontekście zasługuje również na miano „sprawiedliwego”. Zob. J.A. G o l d s t e i n , I Maccabees…, dz. cyt., s. 240.
44 Warto wspomnieć, że Jonatan z woli Aleksandra Balasa został etnarchą Judei, stając się politycznym przywódcą narodu. Następnie – po śmierci Jonatana – kiedy władzę
objął Szymon, Demetriusz II zatwierdził go jako „wodza i zwierzchnika Żydów” (1Mch
13,42), a następnie ustanowił etnarcha Judei. Punktem kulminacyjnym było przyjęcie
przez wnuka Szymona – Judę Arystobula tytułu królewskiego, którego jego następcy
używali aż do czasu, kiedy Judea w wyniku operacji prowadzonych na tym obszarze
przez Pompejusza w r. 63 po Chr. stała się państwem klientem Rzymu. Zob. J. C i e c i e l ą g , Żydzi w okresie drugiej świątyni: 538 przed Chr.-70 po Chr., Kraków 2011,
s. 231.216; a także R.M. E r r i n g t o n , Historia świata hellenistycznego: 323-30 p.n.e.,
Kraków 2010, s. 327-328.
262
KS. GRZEGORZ BARAN
[16]
W dalszej kolejności w mowie Mataiasza został wymieniony Finees (zob. 1Mch 2,54), czyli Pinchas, o którym mowa jest w Lb 25,6-13
(por. Ps 106,28-31). Według przekazów biblijnych był on synem Eleazara, syna kapłana Aarona. Autor Lb podał, że Pinchas – wykazując
wielką gorliwość i troskę o przestrzeganie nakazów Bożych – wystąpił
przeciw uprawianiu nierządu przez Izraelitów z Moabitkami. Jak wynika z narracji biblijnej, chodziło o przyłączenie się Izraelitów w miejscowości Peor do rozwiązłych praktyk kultycznych Moabitów, które związane były ze składaniem ofiar bóstwom moabickim, zwłaszcza
Baalowi z Peor. W tych okolicznościach Pinchas, przeciwstawiając się
kultom idolatrycznym, zamordował pewnego Izraelitę imieniem Zimri
oraz Moabitkę, którą sobie ów Izraelita przyprowadził (zob. Lb 25,6-8).
Odwołując się do tych wydarzeń, zarówno autor Lb, używający wyrażenia: ytia’n>qi-ta, Aan>q;B. (Lb 25,11), jak i autor 1Mch, który posłużył się
greckim odpowiednikiem hebr. frazy: evn tw/| zhlw/sai zh/lon (1Mch
2,54a: „za swoją wielką gorliwość”), podkreślili wielką gorliwość Pinchasa o Prawo (por. 1Mch 2,26). Według narracji Lb przez swój czyn
Pinchas dokonał w imieniu Izraelitów przebłagania za ich nieprawości
i odwrócił gniew Boży (zob. Lb 25,11.13). W zamian za to Bóg zawarł
z nim tak zwane „przymierze pokoju”, które dla niego i jego potomstwa
miało zapewnić posiadania kapłaństwa na wieki – ~l’A[ tN:huK (Lb 25,13;
por. 1Mch 2,54b: ièrwsu,nh aivwni,a). Doniosłość tego czynu odnotował
także autor Syr (45,23-26), który również podkreślił, że za swą gorliwość Bóg zapewnił Pinchasowi45 i jego potomstwu „godność kapłańską na zawsze” – ièrwsu,nh eivj tou.j aivw/naj (Syr 45,24d)46. Wzmianka
„na wieki” oznacza z pewnością, że obietnica godności kapłańskiej nie
ograniczała się jedynie do grupy potomków, ale dotyczyła całej linii potomków Pinchasa47.
45 Autor 1Mch na określenie owej obietnicy, jaką Pinchas otrzymał od Boga, użył
terminu h` diaqh,kh – „przymierze”, nawiązując w ten sposób do przekazu z Lb 25,25,
gdzie występuje paralelny termin hebr. tyrIB. (por. J. B e h m , diaqh,kh, w: ThWNT II, 106107). Również Syrach o udzieleniu obietnicy wiecznego kapłaństwa dla Pinchasa i jego
potomków mówi w kategoriach zawartego przymierza (Syr 45,24: dia. tou/to evsta,qh auvtw/| diaqh,kh eivrh,nhj).
46 Por. W. P a z e r a , Pochwała ojców, dz. cyt., s. 278.
47 Zob. znaczenie terminu ~l’_A[ w: M. F i l i p i a k , Sens ‘olam w Koh 3,11b, w: Tenże,
Księga Koheleta. Wstęp – przekład z oryginału – komentarz – ekskursy (PŚST VIII/2),
[17]
263
Przywołując postać Pinchasa, nazwanego „naszym ojcem” – o` path.r
h`mw/n (1Mch 2,54a), być może Matatiasz chciał podkreślić swoje pochodzenie od Aarona oraz uczestnictwo w „wiecznym kapłaństwie” obiecanym przez Boga Pinchasowi i jego potomkom48. Z pewnością mogło mieć
to znaczenie w kontekście przyszłych okoliczności, w których synowie
Matatiasza i ich potomkowie przyjmowali godność arcykapłańską49.
Przywołanie postaci Pinchasa, będącego wzorem prawowierności
i gorliwości w przestrzeganiu Prawa w czasie powszechnego upadku
religijno-moralnego, z pewnością miało na celu zachęcić także synów
Matatiasza do podobnej gorliwości, zwłaszcza o nakazane Prawem izolowanie się społeczności żydowskiej od ludów pogańskich, z którymi
kontakt potencjalnie niósł zagrożenie skalania się obcymi kultami (zob.
Wj 34,15-16; Pwt 7,2-4; 13,7-8; por. Ezd 9,1-2; 10,11; Ne 9,2; 10,31;
13,1-3)50. Problem w czasach Machebeuszy był dość poważny, gdyż wielu Żydów z własnej woli ulegało wpływom kultury hellenistycznej, poprzez nawiązywanie relacji z narodami pogańskimi (zob. 1Mch 1,11-15;
2Mch 4,7-20). Przykład Pinchasa, z którym autor 1Mch – opisując początki powstania machabejskiego (zob. 1Mch 2,26) – przyrównał Matatiasza, z pewnością miał pobudzić braci Machabejskich do takiej samej
– pełnej radykalizmu – gorliwości o Prawo.
Kolejnym bohaterem Starego Testamentu, który został przywołany
w mowie Matatiasza, jest Jozue syn Nuna (zob. 1Mch 2,55). Z przekazu
biblijnego wiadomo, że został on wybrany przez Boga, aby być po Mojżeszu przywódcom narodu izraelskiego (zob. Lb 27,18-21; Pwt 31,3-8).
Tą szczególną jego rolę przedstawia Księga Jozuego, w której zostały opisane zmagania wojenne Izraela z narodami pogańskimi Kanaanu.
Jak zauważył również Syrach, Jozue, będąc gorliwym wyznawcą Boga,
odznaczał się także jako wódz Izraela wielkim męstwem. Niewątpliwie
był osobą, w której Bóg upodobał sobie, stąd też wspierał go w walkach
Poznań-Warszawa 1980, s. 200-202.
48 F. G r y g l e w i c z (Księgi Machabejskie, s. 72) stwierdza jednak, że Matatiaszowi
chodziło jedynie o podanie przykładu, tak samo jak w przypadku innych ojców.
49 Godność tę przyjęli następujący przedstawiciele rodu hasmonejskiego: Jonatan,
Szymon, Jan Hirkan I, Arystobul I, Aleksander Janneusz, Jan Hirkan II, Arystobul II,
Antygon Matatiasz. Zob. J. C i e c i e l ą g , Żydzi w okresie drugiej świątyni, dz. cyt.,
s. 425-426.
50 Pr. J.A. G o l d s t e i n , 1 Maccabees…, dz. cyt., s. 199-200.
264
KS. GRZEGORZ BARAN
[18]
nadprzyrodzonymi interwencjami (zob. np. Joz 6,1-21; 10,12-15)51. Matatiasz w swej mowie natomiast ogólnie zaakcentował wierność w wypełnianiu Bożego polecenia (zob. 1Mch 2,55a). Z pewnością miał na
myśli zarówno wierną służbę Jozuego Mojżeszowi, jak i jego wierność
Bożym nakazom w czasie pełnienia funkcji wodza narodu. Niewątpliwie Matatiasz miał także na uwadze wydarzenia związane z tak zwany
„badaniem” kraju Kanaan (zob. Lb 13,1-14,9). Według przekazu biblijnego, Jozue wraz z Kalebem wystąpili w obronie Mojżesza i Aarona,
kiedy lud izraelski, przyjmując błędne, to jest fałszywe przekazy na temat Ziemi Obiecanej, zbuntował się przeciwko nim. Wówczas Jozue
wraz ze swoim towarzyszem przedstawił ludowi prawdziwe informacje,
które zdobyli w czasie wywiadu w ziemi Kanaan. W nagrodę za taką
postawę Bóg przyobiecał Jozuemu i Kalebowi, że spośród ludzi, którzy badali kraj, tylko oni pozostaną przy życiu i ostatecznie – spośród
wszystkich, którzy zostali spisani w wieku powyżej dwudziestu lat –
wejdą do Ziemi Obiecanej (zob. Lb 14,29-30.38).
Za swoje zasługi – jak zaznaczył Matatiasz – Jozue został ustanowiony przez Boga sędzią Izraela – krith.j evn Israhl (1Mch 2,55b). Jest
to jedyna wzmianka o tego rodzaju funkcji Jozuego. W tym przypadku funkcję sędziego należałoby może rozumieć przede wszystkim jako
obdarzonego Duchem Jahwe charyzmatycznego przywódcę, który był
wybierany przez Boga w celu „wybawienia” Izraela z określonego zagrożenia52. Być może znajduje się tutaj także aluzja do przyszłego wydarzenia, kiedy to Jonatan, stawszy się wodzem po Judzie Machabeuszu, zajmował się także sądzeniem ludu (zob. 1Mch 9,73)53. Matatiasz
przywołując postać Jozuego, chciał z pewnością raz jeszcze wezwać
swoich synów, aby byli posłuszni Bogu, ponieważ wtedy tylko będę
mogli liczyć – jak Jozue – na Boże wsparcie w realizacji podjętej funkcji wodza wojsk żydowskich, walczących w obronie Prawa.
Kolejną postacią, związaną dość mocno z Jozuem, którą przywołał Matatiasza, jest Kaleb, syn Jefunnego z pokolenia Judy (zob. 1Mch
2,56). W mowie zostało podkreślone jego świadectwo, jakie złożył
przed zgromadzeniem Izraela (zob. 1Mch 2,56a). Oczywiście chodzi
Zob. W. P a z e r a , Pochwała ojców, dz. cyt., s. 278-279.
Zob. R. de Va u x , , Instytucje Starego Testamentu, dz. cyt., s. 104-15.
53
Zob. J.A. G o l d s t e i n , I Maccabees…, dz. cyt., s. 240.
51
52
[19]
265
tutaj o wspominane już wyżej przeciwstawienie się wraz z Jozuem fałszywym wiadomościom na temat kraju Kanaan, które rozpowszechniły się po przybyciu zwiadowców tam wysłanych (zob. Lb 13.30; 14,69.24.30.38). W zamian za to Kaleb, po przybyciu do Ziemi Obiecanej,
otrzymał w nagrodę, którą była przekazana mu jako dziedzictwo ziemia
Hebronu (zob. Joz 14,6-15; por. 1Mch 2,56b). Syrach w swej mowie pochwalnej podkreślił nadto posłuszeństwo Kaleba względem Boga, jego
wysiłki na rzecz powstrzymania ludu przed grzechem oraz zaprowadzenia ładu i porządku pośród zbuntowanych Izraelitów, którzy w obliczu
nakreślonych sobie fałszywie trudności chcieli odstąpić od realizacji
Bożej obietnicy zdobycia dla siebie ziemi Kanaan54. Przywołując postać Kaleba, Matatiasz być może miał na celu pouczenie swych synów,
aby nawet w obliczu „buntu” części narodu żydowskiego, który idąc za
zwyczajami hellenistycznymi, sprzeniewierzał się nakazom Prawa, byli
zawsze wierni Bogu i starali się powstrzymać proces rozpowszechniania się nieładu religijno-moralnego.
W ciągu wymienianych wybitnych postaci Starego Testamentu pojawia się także osoba Dawida (zob. 1Mch 2,57). Jego życiowe zasługi
zostały w mowie Matatiasza określone greckim terminem to. e;leoj, który posiada następujące znaczenie: „litość, miłosierdzie, współczucie”55.
Egzegeci – odwołując się do greckiego tłumaczenia LXX (zob. np. Jr
2,2; Oz 4,1; 6,6; Mi 6,8; 7,18.20) – sugerują, że wspomniany termin
należy utożsamić z hebr. ds,x,56, który w odniesieniu do człowieka posiada następujące znaczenia: „wierność, oddanie, lojalność, przychylność,
życzliwość”57. Z pewnością autor mowy – podobnie jak Syrach (Syr
47,2-11) – miał na myśli wszystkie czyny Dawida, w których wyraziła
się jego wierność i oddanie się Bogu oraz posłuszeństwo Bożym nakazom58. W zamian za taką postawę życiową jako nagrodę „odziedzi 54 Por. W. P a z e r a , Pochwała ojców, dz. cyt., s. 279.
56 Zob. J.A. G o l d s t e i n , I Maccabees…, dz. cyt., s. 240; a także F.M. A b e l , Les
livres des Maccabées, dz. cyt., s. 49.
57 L. K o e h l e r -W. B a u m g a r t n e r , The Hebrew and Aramaic Lexicon. Vol.1,
dz. cyt., s. 336-337.
58 J.R. B a r t l e t t (The First and Second Books of the Maccabees. The Cambridge
Bible Commentary on the New English Bible, Cambridge 1973, s. 43) zauważa, że nie
jest jasne, do jakich wydarzeń z życia Dawida autor 1Mch odniósł termin to. e;leoj.
266
KS. GRZEGORZ BARAN
[20]
czył na wieki tron królewski” – evklhrono,mhsen qro,non basilei,aj eivj
aivw/naj (1Mch 2,57b). Autor mowy odwołał się oczywiście do proroctwa Natana: „Kiedy wypełnią się twoje dni i spoczniesz obok swych
przodków, wtedy wzbudzę po tobie potomka twojego, który wyjdzie
z twoich wnętrzności, i utwierdzę jego królestwo. (…) Ja utwierdzę tron
jego królestwa na wieki. (…) Przede Mną dom twój i twoje królestwo
będzie trwać na wieki. Twój tron będzie utwierdzony na wieki” (2Sm
7,12-13.16; por. 1Krl 8,23-26; Ps 89,36-38; 132,11-12). Należy zwrócić
uwagę na to, że Matatiasz mówił o wiecznym tronie Dawida w momencie, kiedy królewska władza jego potomków już dawno wygasła. Być
może w słowach Matatiasza wyrażały się ówczesne nadzieje mesjańskie, że odrodzi się dynastia Dawidowa. Tego rodzaju interpretacja sprawia jednak trudność, gdyż w niedalekiej przyszłości królewską władzę
w społeczności izraelskiej przejęli przedstawiciele dynastii hasmonejskiej – potomkowie Matatiasza. Biorąc pod uwagę profetyczny wymiar
poszczególnych fragmentów mowy, wzmianka o „wiecznym tronie królewskim” Dawida nie stanowi żadną miarą zapowiedzi, a co za tym
idzie legitymizacji królewskiej władzy Hasmoneuszu59. Stąd też rodzi
się wniosek, że przywołanie postaci Dawida miało jedynie na celu podkreślenie jego wierności Bożym nakazom, za którą otrzymał nagrodę.
Kolejną postacią przywołaną w mowie jest prorok Eliasz (zob. 1Mch
2,58). Podobnie jak Syrach (Syr 48,1-11), tak i Mataiasz wychwalał jego
„wielką gorliwość o Prawo”60 (1Mch 2,58a; por. Syr 48,2b)61. Jak wynika z narracji 1Krl, prorok ten działał w czasie szczególnego zagrożenia czystości religii jahwistycznej ze strony kananejskiego kultu Baala.
W swej działalności – jak sam zaznaczył słowami: „Żarliwością rozpaliłem się o chwałę Pana, Boga Zastępów, gdyż Izraelici opuścili Twoje
przymierze, rozwalili Twoje ołtarze i Twoich proroków zabili mieczem”
(1Krl 19,10.14) – wykazał się wielką gorliwością w obronie kultu Jahwe i przestrzegania Jego praw. Wyrazem tego było przeciwstawienie się
59 Por. F. G r y g l e w i c z , Księgi Machabejskie…, dz. cyt., s. 72-73; a także
J.A. G o l d s t e i n , I Maccabees…, dz. cyt., s. 240-241.
60 Autor mowy, opisując gorliwość Eliasz, posłużył się takim samym sformułowaniem, jak w przypadku Fineesa: evn tw/| zhlw/sai zh/lon. Jak zostało wyżej przedstawione,
przytoczona wyrażenia ma charakter hebraizmu, którego odpowiednik można znaleźć
w Lb 25,11.
61 Zob. W. P a z e r a , Pochwała ojców, dz. cyt., s. 282-283.
[21]
267
i napominanie rządzących (zob. 1Krl 18,1-19; 21,17-29; 2Krl 1,15-16)
oraz przeprowadzenie tak zwanego sądu Bożego nad pogańskimi prorokami Baala (zob. 1Krl 18,20-40). W nagrodę za swoje dokonania Eliasz
– jak podał autor biblijny w 2Krl 2,1.11 – został zabrany do nieba (por.
1Mch 2,58b; Syr 48,9). Tego rodzaju koniec ziemskiego życia Eliasza,
przywołany przez autora 1Mch, może stanowić wyraz jego wiary w nieśmiertelność oraz pewną formę pośmiertnej retrybucji62. Należy jednak
zaznaczyć, że poza wzmianką o wniebowzięciu Eliasza w całej mowie
raczej pobrzmiewa idea ziemskiej odpłaty w postaci zdobytej chwały
i nieśmiertelnego imienia za wierność Prawu i jego obronę (zob. 1Mch
2,51cd.64b). Wydaje się zatem, iż autora mowy nie interesowały rozważania na temat ostatecznego losu Eliasza, lecz przedstawienie pouczenia, że za wielką gorliwość o Prawo Bóg obdarza człowieka szczególną
nagrodą. Przywołanie postaci Eliasza jako wzoru dla braci Machabejskich miało ich z pewnością pouczyć, że znajdują się w podobnej – jak
Eliasz – sytuacji zagrożenia czystości kultu Jahwe przez wpływy kultury hellenistycznej oraz związanych z nią pogańskich religii. W tych
okolicznościach Machabeusze mieli wykazać się podobną do Eliasza
gorliwością.
Matatiasz w swej mowie przywołał także przykład trzech młodzieńców: Chananiasza, Azariasza i Miszaela (zob. 1Mch 2,59). Jak podał autor Dn, wspomniani młodzieńcy, znani pod imionami Szadrak, Meszak
i Abed-Nego, w imię wierności Bogu złamali nakazy króla Nabuchodonozora, który polecił oddawanie czci sporządzonemu na jego rozkaz
złotemu posągowi (zob. Dn 3,1-18). Karą za nieposłuszeństwo rozporządzeniom królewskim było wrzucenie trzech młodzieńców do rozpalonego pieca. Jak podał autor Dn, dzięki nadprzyrodzonej interwencji
Boga Chananiasz, Azariasz i Miszael zostali ocaleni (zob. Dn 3,19-97)
– „ogień nie dosięgnął ich wcale, nie sprawił im bólu ani nie wyrządził
krzywdy (Dn 3,50). Jak zauważył autor mowy, który opisując postawę
trzech młodzieńców posłużył się czasownikiem pisteu,w (1Mch 2,59a)
– „ufać, wierzyć, zawierzyć”63, cudowne ocalenie Chananiasz, Azariasz
i Miszael stanowiło niejako Bożą odpowiedź na ich zaufanie Bogu oraz
62 Por. F. G r y g l e w i c z , Księgi Machabejskie…, dz. cyt., s. 73
63 E.G. L i d d e l l , R. S c o t t , H. S. J o n e s , Greek-Englisch Lexicon, dz. cyt.,
s. 1407-1408.
268
KS. GRZEGORZ BARAN
[22]
wierność Jego nakazom. Przywołując w swej mowie tego rodzaju postacie, Matatiasz chciał być może wezwać swych synów do unikania za
wszelką cenę jakiejkolwiek formy idolatrii64.
Ostatnią postacią, która pojawia się w mowie Matatiasza, jest prorok
Daniel (zob. 1Mch 2,60). Według narracji Dn, został on oskarżony, że
wbrew rozkazowi króla Dariusza, który zakazywał modlić się do jakiegokolwiek innego boga lub człowieka poza królem, modlił się – zgodnie
ze swym zwyczajem – trzy razy dziennie do swego Boga. Przewidzianą
karą za tego rodzaju postępek było wrzucenie do jaskini lwów. Podobnie
jak wyżej wspomniani młodzieńcy, również i Daniel został za wierność
Bogu ocalony w cudowny sposób z paszczy lwów (zob. Dn 6,2-25).
Autor mowy, chrakteryzując postawę proroka, stwierdził, że działał
on evn th/| a`plo,thti, czyli „w prostocie/szczerości/uczciwości”65 (1Mch
2,60a). Zwrot ten, występujący w LXX oraz Nowym Testamencie w postaci: evn a`plo,thti kardi,aj – „w prostocie/szczerości/uczciwości serca”
(1Krn 29,17; Mdr 1,1; Ef 6,5; Kol 3,22), wskazywałby zatem na szczere
i uczciwe wypełnianie Prawa przez Daniela66.
Odwołując się do postaci trzech młodzieńców oraz proroka Daniela, autor mowy z pewnością miał przed oczyma cały tekst Księgi Daniela, a zwłaszcza proroctwo dotyczące „ohydy spustoszenia” (zob. Dn
9,27;11,31; 12,11)67. Przywołane przykłady miały i tym razem pobudzić synów Machabejskich do wierności Bogu i przeciwstawienia się
narzucanej przez dekret Antiocha IV Epifanesa idolatrii: na wzór Chananiasza, Azariasza, Micheasza oraz Daniela synowie Matatiasza mieli
zatem przeciwstawić się radykalnie oddawaniu czci ustawionej na ołtarzu całopaleń „ohydzie spustoszenia” (por. 1Mch 1,54; 2Mch 6,2) oraz
nie brać udziału w pogańskim kulcie związanym z dniem urodzin króla
(por. 2Mch 6,7).
64 J.R. B a r t l e t t (The First and Second Books of the Maccabees, dz. cyt., s. 43)
dostrzega w tym miejscu paralelę z historią siedmiu braci – tak zwanych męczenników
Machabejskich (zob. 1Mch 7,1-42).
65 Zob. znaczenie terminu h` a`plo,thj w: O. B a u e r n f e i n d , a`plou/j, a`plo,th, w:
ThWNT I, 385-386; E.G. L i d d e l l , R. S c o t t , H. S. J o n e s , Greek-Englisch Lexicon,
dz. cyt., s. 191.
66 Zob. na temat frazy: evn a`plo,thti kardi,aj w: K. R o m a n i u k , Księga Mądrości.
Wstęp – przekład z oryginału – komentarz (PŚST VIII/3), Poznań-Warszawa 1969, s. 86.
67 Zob. F. G r y g l e w i c z , Księgi Machabejskie…, dz. cyt., s. 73.
[23]
269
3.5. Odniesienia do Antiocha IV Epifanesa
Podobnie jak w 1Mch 2,49b, odniesienie do współczesności znajduje się także w ww. 62-63, w których zawarte jest wezwanie Matatiasza
do synów, aby nie bali się „grzesznego człowieka” – avnh.r a`martwlo,j
(1Mch 2,62a). Przytoczone określenie odnosi się niewątpliwie do Antiocha IV Epifanesa, który w 1Mch 1,10 został określony frazą: rì,za
a`martwlo.j VAnti,ocoj VEpifanh,j – „korzeń grzeszny – Antioch Epifanes”. W tym kontekście Matatiasz podkreślił znikomość i krótkotrwałość chwały ziemskiej: stwierdził bowiem, że chwała króla zmieni się
„w gnój i robactwo” (1Mch 2,62b: h` do,xa auvtou/ eivj ko,pria kai. eivj
skw,lhkaj). W stwierdzeniu tym pobrzmiewa echo nauki Syracha, który
pouczając o jednakowym kresie życia wszystkich ludzi, w tym również
królów (zob. Syr 10,8-10), stwierdził, że „gdy człowiek życie zakończy,
odziedziczy zgniliznę, bestie i robaki” (Syr 10,11: evn ga.r tw/| avpoqanei/n
a;nqrwpon klhronomh,sei e`rpeta. kai. qhri,a kai. skw,lhkaj)68. Matatiasz
z emfazą podkreślił, że pełen pychy Antioch IV Epifanes „(…) dziś się
wywyższa, a jutro już go się nie znajdzie” (1Mch 2,63a). Egzegeci dostrzegają w tym miejscy nawiązania do różnych fragmentów ksiąg starotestamentalnych, które mówią o upokorzeniu pysznych i ostatecznym
strąceniu ich do Szeolu – krainy umarłych (por. Iz 14,4-22; 51,12-13;
Ps 37,35-37; Dn 11,19). Konkluzją zawartego w ww. 62-63 wywodu
jest dosłownie przytoczony cytat z Ps 146,4: „(…) bo powrócił do swego prochu i przepadły jego zamysły bo powrócił do swego prochu i przepadły jego zamysły” (1Mch 2,63b)69. Wszystko to niewątpliwie odnosi
się do samej śmierci Antiocha IV Epifanesa, którą zarówno autor 1Mch,
jak i 2Mch interpretuje jako karę Bożą za zbezczeszczenie świątyni jerozolimskiej i prześladowanie narodu żydowskiego (zob. 1Mch 6,1-16;
2Mch 1,13-17; 9,1-29)70. Znakiem tej kary dla autora 1Mch miała być
śmierć Antiocha IV Epifanesa „na obcej ziemi”, czyli w czasie wyprawy
do Persji (zob. 1Mch 6,11-13; por. 2Mch, 1,13.17), dla autora 2Mch natomiast cierpienia, których doświadczał Seleucyda przed śmiercią: „Do 68 Por. G.M. B a r a n , Man as a Mortal Being, dz. cyt., s. 129-130.
69 Zob. F.M. A b e l , Les livres des Maccabées, dz. cyt., s. 50; a także J.A. G o l d s t e i n , I Maccabees…, dz. cyt., s. 241.
70 Zob. tamże, s. 241-242; por. J.R. B a r t l e t t , The First and Second Books of the
Maccabees, dz. cyt., s. 43
270
KS. GRZEGORZ BARAN
[24]
szło do tego, że nawet z oczu bezbożnika wydobywały się robaki, a ciało jego za życia w boleściach i mękach odpadało kawałkami, na skutek
zaś przykrej woni, jak się od niego rozchodziła, całe wojsko cierpiało na
mdłości” (2Mch 9,9). Podobna interpretacja śmierci Antiocha IV Epifanesa znajduje się u Józefa Flawiusza, który podał: „(…) król (…) przygnieciony rozpaczą zapadł w chorobę. Długo chorował i coraz bardziej
cierpiał, więc zrozumiał, że zbliża się śmierć, i zawołał swoich przyjaciół. Powiedział im, jak ciężka jest jego choroba, i wyznał, że nieszczęścia osaczyły go z powodu krzywd, jakie wyrządził narodowi judejskiemu, ograbiając świątynię i okazując wzgardę Bogu”71.
Analizując wersety dotyczące śmierci Antiocha IV Epifanesa, można wysunąć tezę, że autor biblijny, wkładając w usta Matatiasza sława, które w obrazowy sposób zapowiadały haniebny koniec syryjskiego
władcy, prawdopodobnie zamierzył przedstawić i tym razem swojego
bohatera jako prorokującego, przepowiadającego konkretne okoliczności śmierci króla72. Ponadto zauważyć można, że jak w 1Mch 2,49bc
wzmiankowany gniew Boży był zwrócony w stronę narodu żydowskiego, tak w ww. 62b-63 mowa jest o gniewie Bożym, który dotknął Antiocha IV Epifanesa jako prześladowcę Żydów i świętokradcę świątyni
jerozolimskiej. Również i te słowa Matatiasza mogą być interpretowane
w kluczu proroctwa o rychłym odwróceniu się gniewu Bożego od swego narodu a zwróceniu go ku prześladowcom. Prawdę tę wymownie
wyraził autor 2Mch: „Antioch triumfował w swoim przekonaniu, nie
wiedział jednak tego, że wskutek grzechów mieszkańców miasta rozgniewał się na krótki czas Pan i że stąd pochodzi Jego obojętność dla
[świętego] miejsca. (…) Oto właśnie dlaczego ta świątynia uczestniczyła w nieszczęściach narodu, a potem w jego szczęściu. Opuszczona
wskutek gniewu Wszechmocnego, ponownie była przywrócona do pełnej swej chwały, gdy wielki Pan został przebłagany” (2Mch 5,17.20).
71 F l a v i u s, Antiquitates Iudaeorum 12,9,1 (tłum za Józef Flawiusz, Dawne dzieje
Izraela, red. E. D ą b r o w s k i , Poznań – Warszawa – Lublin 1979, s.593). Józef Flawiusz nadto poddał w wątpliwość tezę Polibiusza (zob. Historiae 31,11), który twierdził, że śmierć Antiocha IV Epifanesa była karą za próbę zbezczeszczenia świątyni Artemidy w Elymaidzie (zob. Antiquitates Iudaeorum 12,9,1).
72 Zob. J.A. G o l d s t e i n , I Maccabees…, dz. cyt., s. 242.
[25]
271
3.6. Obietnice dla zachowujących Prawo
W końcowych słowach poetyckiej części Matatiasz raz jeszcze wezwał swoich synów, aby byli mężni i mocni w przestrzeganiu i obronie
Prawa (zob. 1Mch 2,64a). Jak zauważa F.M. Abel, występujący w LXX
zwrot avndri,zesqe kai. ivscu,sate jest paralelny do hebrajskiej frazy Wcm.
aiw> Wqz>xi (zob. Joz 10,25; 2Krn 32,7; por. Pwt 31,6-7.23; Joz 1,18; 1Krn
22,13; Dn 10,19)73, w której czasownik #m;a/ oznacza „być mocnym/silnym”74, natomiast qz;x’ – „być mocnym, mieć odwagę”75. Przywołana hebrajska fraza zazwyczaj łączy się z dodatkowym wezwaniem: WTx;Te-la;w> War>yTi(-la; – „odrzućcie bojaźń i strach”; „nie bójcie się i nie dajcie się
zastraszyć”. Chociaż w w. 64 nie obecny jest jej grecki odpowiednik, to
jednak wezwanie Matatiasza do porzucenia wszelkich obaw i bojaźni
znajduje się w w. 62a.
Analizując w. 64, można zauważyć, że zawiera paralelne wezwanie,
jakie zawarte jest w w. 50. To wezwanie Matatiasz połączył tym razem
z pouczenie, że ci, którzy zachowują i bronią Prawa „dostąpią chwały”
(1Mch 2,64b). Występuje niewątpliwie nawiązanie do w. 51c, w którym była mowa o rozważaniu i naśladowaniu przykładów z minionych
pokoleń wiernych Prawu76. Zestawiając natomiast antytetycznie w. 64
z ww. 62-63, można zauważyć, że autor mowy przeciwstawia niejako
bezczeszczącego Prawo Antiocha IV Epifanesa wiernym nakazom Prawa i mającym je bronić Machabeuszom. W konsekwencji – na zasadzie
przeciwstawienia – zostały przedstawione skutki odmiennych diametralnie postaw wobec Prawa: skutkiem zbezczeszczenia przez Antiocha
IV Epifanesa Prawa był jego upadek (1Mch 2,62b: „(…) jego chwała to
gnój i robactwo”); zachowanie i strzeżenie Prawa ma ostatecznie skutkować dostąpieniem chwały przez Machabeuszy i wszystkich idących
tą drogą.
73 Zob. F.M. A b e l , Les livres des Maccabées, dz. cyt., s. 50.
74 L. K o e h l e r -W. B a u m g a r t n e r , The Hebrew and Aramaic Lexicon. Vol.1,
dz. cyt., s. 65.
75 Tamże, s. 302-303.
76 Por. F.M. A b e l , Les livres des Maccabées, dz. cyt., s. 50.
272
KS. GRZEGORZ BARAN
[26]
3.7. Końcowe wskazania Matatiasza
Ostatnie słowa Matatiasza wyrażone prozą zawierają konkretne
wskazania. Pierwszorzędnie wyznaczył drugiego ze swych synów77 –
Szymona na głowę rodziny a zarazem wiernego Prawu narodu78. Szymon miał zatem – zgodnie z ostatnią wolą ojca – zająć jego miejsce,
czyli zstąpić ojca braciom, których Matatiasz wezwał do posłuszeństwa
bratu (zob. 1Mch 2,65). Jako argument przemawiający za taką decyzją
Matatiasz podał fakt, że Szymon był „człowiekiem rozważnym”. W tekście greckim występuje określenie avnh.r boulh/j, które przywołuje identyczny zwrot z Syr 32,18a. i dosłownie – biorąc pod uwagę znaczenie
słowa h` boulh, – „rada”79 – może oznaczać „męża rady”80.
Następnie Matatiasz ustanowił Judę z przydomkiem Machabeusz dowódcą całego wojska, zgromadzonego wokół Machabeuszy, aby prowadził wojnę z ludami, które zagrażały społeczności żydowskiej oraz
jej prawom i świętościom. Jako uzasadnienie swej decyzję Matatiasz
podał fakt, że Juda Machabeusz od samej młodości odznaczał się siłą
(zob. 1Mch 2,6). W tym kontekście egzegeci dostrzegają podobieństwo
– przede wszystkim pod względem językowym – opisu Judy oraz Dawida, który również od młodości odznaczał się siłą i męstwem (zob. 1Sm
17,33-37; 18,13.17)81.
W kolejnym zdaniu Mataiasz polecił synom, aby zgromadzili wokół
siebie wszystkich, którzy przestrzegają Prawo i w imieniu całego ludu
dokonali pomsty (1Mch 2,67). Tę pomstę oczywiście mieli dokonać –
jak zostało podane w 1Mch 2,68 – na poganach, którzy zostali określeni
terminem ta. e;qnh82. Z pewnością Matatiasz, mówiąc o poganach, miał
na myśli Antiocha IV Epifanesa, jego urzędników oraz całe syryjskie
wojsko, którzy bezcześcili Prawo oraz zmuszali do łamania jego nakazów społeczność żydowską (por. 1Mch 2,47-48). Ostatnim akordem
77 Zob. 1Mch 2,2, gdzie wymienieni są w kolejności starszeństwa synowie Matatiasza.
78 Por. F. G r y g l e w i c z , Księgi Machabejskie…, dz. cyt., s. 74.
80 Zob. F.M. A b e l , Les livres des Maccabées, dz. cyt., s. 50.
81 Por. J.A. G o l d s t e i n , Maccabees, dz. cyt., s. 242.
82 Autor 1Mch – podobnie jak i inni autorzy greckich ksiąg biblijnych – terminem
tym na ogół określa narody pogańskie. Zob. G. B e r t r a m , Volk und Völker in der Septuaginta, w: ThWNT II, 362-366.
[27]
273
całej mowy Matatiasza jest jeszcze jedno jego wezwanie skierowane do
synów, aby trzymali się przepisów Prawa. W tym kontekście A.J. Goldstein dostrzega odniesienie do nakazów, znajdujących się w ostatnich
słowach Mojżesza: „Weźcie sobie do serca te wszystkie słowa, które ja
wam dzisiaj ogłaszam, nakażcie waszym dzieciom pilnie strzec wszystkich słów tego Prawa” (Pwt 32,46).
***
Mowa Mataiasza, która zawiera ostatnie jego słowa wypowiedziane przed śmiercią, posiada charakter testamentu, zawierającego w sobie zarówno duchowe przesłanie, jak i konkretne wskazówki, dotyczące
kontynuacji rozpoczętego przez Matatiasza dzieła. Mowa ta jest kompozycją literacką autora 1Mch, który redagując jej treść, bardzo mocno nawiązywał do starotestamentalnej tradycji Biblii hebrajskiej (słownictwo, frazeologia, postacie wybitnych przodków, wątki historyczne).
Na podstawie przeprowadzonych analiz można stwierdzić, że Matatiasz
został wykreowany na wzór patriarchów, czy też wielkich przywódców
narodu. Jak wynika z treści mowy, głównym jej przesłaniem było wezwanie Matatiasza skierowane do swoich synów, aby byli wierni Prawu
i aby bronili je przed łamaniem jego nakazów. W tym celu w mowie
zostały przywołane przykłady sławnych „mężów i ojców” Izraela, aby
rozważanie ich życia było inspiracją do działania braci Machabejskich.
Jak podkreślił autor 1Mch, główną nagrodą, jaka miała czekać Machabeuszy za wierne wypełnianie i strzeżenie nakazów Prawa, było osiągnięcie wielkiej chwały oraz imienia, które miało być wiecznie wspominane.
274
KS. GRZEGORZ BARAN
[28]
The message of the last words of Mattathias (1Mch 2,49b-68)
Summary
The speech of Mattathias – the one including his last words said before his death
– is his testament, combining both a spiritual message and concrete hints concerning
the work launched by Mattathias. This speech is a literary composition of the author of
1Mch, who – when editing it – very clearly referred to the Old Testament’s tradition of
the Hebrew Bible (the vocabulary, the phraseology, the figures of outstanding ancestors,
historical threads). Based on conducted analyses one can conclude, that Mattathias was
created an exemplar of patriarchs or of great leaders of the nation. It can be seen from
the content of the speech, that its key message was the call of Mattathias towards his
sons, urging them to be faithful to the Law and to defend its orders from being breached.
Examples of famous ‘men and fathers’ have been recalled, so that contemplation of their lives inspired the Maccabean brothers to act. As the author of 1Mch emphasised, the
main prize awaiting for Maccabees for faithful fulfilment of the orders of the Law and
guarding them was the achievement of great glory and of a name that was to be eternally remembered.
UKSW
1/2013
FRANCISZEK MICKIEWICZ SAC
MIŁOŚĆ DOSKONAŁYM WYPEŁNIENIEM PRAWA
(RZ 13, 8-10)
Już pobieżna lektura dwóch spokrewnionych ze sobą listów św. Pawła: Listu do Rzymian i Listu do Galatów prowadzi do wniosku, że Apostoł Narodów zdecydowanie przeciwstawia w nich wiarę Prawu i na
różne sposoby udowadnia, że człowiek osiąga usprawiedliwienie przez
wiarę w Jezusa Chrystusa, a nie przez wypełnianie nakazów Prawa (por.
Rz 3, 27-28; 4, 13-17; Ga 2, 16; 3, 2. 5. 11-12. 23-24). W soteriologicznej myśli Pawła prawda ta ma doniosłe oraz istotne znaczenie, gdy jednak ją się przenosi na płaszczyznę etyczną, która w obu wspomnianych
listach również zajmuje bardzo wiele miejsca, okazuje się, że to przeciwstawienie wiary (pistis) Prawu (nomos) traci swą moc, albowiem
w parenetycznych tekstach Rz 12-15 i Ga 5-6 wiara nie pojawia się
w motywacjach napomnień moralnych. Co więcej, gdy w Ga 5, 6 Paweł stwierdza, iż „w Chrystusie Jezusie ani obrzezanie, ani jego brak
nie mają żadnego znaczenia, tylko wiara”, zarazem dodaje, że ta wiara „działa przez miłość”, co oznacza, że na płaszczyźnie moralnej odnosi swój skutek tylko i wyłącznie dzięki miłości. Jeszcze bardziej radykalne ustawienie sprawy znajduje się w Rz 13, 8-10, gdzie Apostoł
aż trzykrotnie zestawia obok siebie terminy dotyczące miłości (agapē
i agapaō) oraz Prawa (nomos i entolē): w 13, 8 „miłować innego” oznacza „wypełnić Prawo”; w 13, 9 miłość bliźniego swego jak siebie samego streszcza przykazania Prawa, natomiast w 13, 10 miłość stanowi wypełnienie Prawa. W tych trzech wersetach św. Paweł wyraźnie ukazuje
rolę miłości w życiu chrześcijańskim, a zarazem zwięźle ujmuje całą
276
[2]
swą naukę na temat miłości, którą zawarł w listach napisanych przed
Listem do Rzymian (zwłaszcza w 1 i 2 Liście do Koryntian)1.
1. Miejsce perykopy w Liście do Rzymian
i jej struktura literacka
Najogólniej rzecz ujmując, można przyjąć, że List do Rzymian składa
się z dwóch głównych części: pierwsza z nich jest doktrynalna i przedstawia fundamentalne elementy tożsamości chrześcijańskiej (Rz 1, 1611, 36), druga zaś jest parenetyczna i ukazuje etyczny komponent tożsamości chrześcijańskiej (Rz 12, 1 – 15, 13)2. Termin agapē pojawia się
w obu częściach, ale jest wyraźna różnica w jego zastosowaniu: w części
pierwszej oznacza on zawsze miłość Boga (hē agapē tou theou – Rz 5,
5; 8, 39; por. 5, 8) albo miłość Chrystusa (hē agapē tou Christou – 8, 35;
zob. też 8, 39), w drugiej zaś części zawsze łączy się z życiem moralnym
chrześcijan (12, 9; 13, 10; 14, 15). Takie ujęcie daje do zrozumienia, że
miłość Boga do ludzi, którą człowiek poznaje dzięki zbawczemu dziełu
Jego Syna i która najpełniej objawiła się w Jego śmierci na krzyżu, jest
dla miłości chrześcijańskiej wzorem, pobudką i ostateczną motywacją.
Napomnienia moralne, zawarte w Rz 12, 1-15, 13, również można
podzielić na dwie części: 1) ogólne pouczenia dotyczące obowiązków
chrześcijan w odniesieniu do wspólnoty wierzących i całego społeczeństwa (12, 1 – 13, 14); 2) szczegółowe wskazania, dotyczące życia we
wspólnocie Kościoła (14, 1 – 15, 13). Wreszcie w ogólnych pouczeniach da się wyodrębnić 7 mniejszych fragmentów3:
1)wstęp programowy do napomnień (12, 1-2);
2)charyzmaty mające na celu służbę wspólnocie (12, 3-8);
3)konkretne przejawy wzajemnej miłości członków wspólnoty (12, 9-16);
1 Należy zauważyć, że termin agapē („miłość”), który w całym Nowym Testamencie pojawia się 116 razy, w Listach św. Pawła (bez rozróżniania na listy protopawłowe
i deuteropawłowe) występuje aż 74 razy, co wskazuje na to, że miłość jest jednym z motywów przewodnich jego pism. Odnośnie do tego zob. też V. Wa r n a c h , Agape. Die
Liebe als Grundmotiv der neutestamentlichen Theologie, Düsseldorf 1951, s. 106-144.
2 Por. tu np. R. P e n n a, Lettera ai Romani. Introduzione, versione, commento, Bologna 2010, s. LXXIII-LXIV.
3 Podobny podział proponuje też J. H e r i b a n , L’amore è la pienezza della legge
(Rm 13, 10), Parola, Spirito e Vita 11 (1985), s. 169-170.
[3]
277
4)przejawy miłości do wszystkich ludzi (12, 17-21);
5)posłuszeństwo i uczciwość w relacjach państwowych (13, 1-7);
6)miłość wypełnieniem całego Prawa (13, 8-10);
7)soteriologiczny i eschatologiczny wymiar moralności chrześcijańskiej (13, 11-14).
Schemat ten pokazuje, że perykopa Rz 13, 8-10 jest podsumowaniem
wszystkich napomnień Apostoła, zawartych w Rz 12, 1-13, 7. Po konkretnych pouczeniach, podyktowanych najpierw troską o budowanie
wspólnoty samych chrześcijan, potem dobrem wszystkich ludzi, a na
koniec właściwym funkcjonowaniem całego państwa (czyli Imperium
Rzymskiego), Paweł zwieńcza swe wypowiedzi ogólną zasadą, która je
podsumowuje i kończy.
Uważna analiza literacka perykopy pozwala odkryć w niej bardzo dobrze przemyślaną strukturę literacką, która świadczy o wysokim poziomie retoryki św. Pawła. W tym krótkim tekście jest mowa o miłowaniu
aż 5 razy: najpierw 3 razy z zastosowaniem w różnych formach czasownika agapaō (w. 8a: bezokolicznik agapan – „kochać”; w. 8b: imiesłów
agapōn – „kochający”; w. 9: czas przyszły pełniący funkcję trybu rozkazującego: agapēseis – „będziesz miłował”), a następnie 2 razy z rzeczownikiem agapē – „miłość” (w. 10a i 10b). W każdym przypadku
czasownik ten lub rzeczownik łączy się z terminem nomos („Prawo” –
w. 8b. 10b), bądź też z treścią i celem Prawa (w. 8a. 9. 10a). Tym samym
w perykopie 5 razy pojawia się ściśle związana ze sobą para pojęć (Prawo – miłość), tworząc następującą strukturę literacką4:
w. 8a: Nikomu nie bądźcie nic dłużni
wymóg Prawa
poza wzajemną miłością.
miłość
w. 8b: Kto bowiem miłuje bliźniego,
miłość
wypełnił Prawo.
wypełnienie Prawa
w. 9: Albowiem przykazania: Nie cudzołóż, nie
zabijaj, nie kradnij, nie pożądaj, i wszystkie nakazy Prawa
inne – streszczają się w tym nakazie:
Miłuj bliźniego swego jak siebie samego. miłość
4 Odnośnie do tego por. również tamże, s. 171-172. Struktura zaproponowana przez
J. Heribana została tu przejęta z kilkoma poprawkami i uzupełnieniami.
278
[4]
w. 10a: Miłość
nie wyrządza zła bliźniemu.
w. 10b: Wypełnieniem Prawa zatem jest miłość.
miłość
cel Prawa
wypełnienie Prawa
miłość
Taka prezentacja tekstu perykopy pozwala lepiej poznać kilka ciekawych elementów jej struktury. Widać w niej mianowicie, że Paweł układa parę pojęć „prawo” i „miłość” w taki sposób, że w każdej następnej
części bezpośrednio przejmuje i kontynuuje temat kończący część poprzednią. Wywód zaczyna od obowiązku wynikającego z przepisów Prawa, a kończy ukazaniem najbardziej wzniosłej funkcji miłości (agapē
jest ostatnim słowem perykopy i właśnie na nim spoczywa akcent logiczny zdania kończącego wywód). Dwa pierwsze (8a i 8b) oraz dwa
ostatnie zdania (10a i 10b) perykopy są krótkie i brane łącznie tworzą
swoistą inkluzję, zawierającą temat wypełnienia Prawa. Między nimi,
w centrum perykopy, znajduje się w. 9, w którym Paweł wylicza niektóre konkretne przepisy Prawa, a wśród nich miłość jako streszczenie
całego Prawa. Wszystkie te elementy struktury, w których są zestawione
obok siebie wypowiedzi na temat Prawa i miłości, mają za zadanie jeszcze bardziej uwypuklić prymat miłości w stosunku do wszystkich nakazów i zakazów, którymi kieruje się człowiek w swym życiu moralnym.
2. Analiza egzegetyczna perykopy Rz 13, 8-10
Apostoł Narodów zaczyna swój wywód na temat miłości zdaniem:
„Nikomu nie bądźcie nic dłużni” (Rz 13, 8a). Użyte tu słowo ofeilō
może oznaczać: „być dłużnikiem” w sensie ekonomicznym, jak np.
w Mt 18, 28; Łk 7, 41; 16, 5. 7, jednakże w listach nowotestamentalnych nigdy nie pojawia się w kontekście zaciągnięcia długu (może za
wyjątkiem Flm 18). W pismach św. Pawła oznacza ono często jakąś powinność w stosunku do drugiej osoby, obowiązek do spełnienia (zob.
Rz 15, 1. 27; 2 Kor 12, 11; 12, 14), albo ogólnie konieczność wykonania
lub zaniechania jakiejś czynności (np. 1 Kor 5, 10; 7, 36; 11, 7.10; 2 Tes
1, 3; 2, 13). W Rz 13, 8 sytuacja jest bardziej złożona, ponieważ zdanie to następuje bezpośrednio po napomnieniu: „Oddajcie każdemu to,
co mu się należy: komu podatek – podatek, komu cło – cło, komu uległość – uległość, komu cześć – cześć” (w. 7). Tutaj występuje rzeczow-
[5]
279
nik ofeilē, który co prawda w Mt 18, 32 oznacza „dług” pieniężny, ale
w tym tekście wyraża ogólnie powinność w stosunku do społeczeństwa
lub do konkretnych osób (podobnie jak w 1 Kor 7, 3). W Rz 13, 8 Paweł
kontynuuje myśl zawartą w poprzedniej perykopie, ale zarazem przechodzi do nowego tematu, który dotyczy już nie spraw materialnych,
lecz czysto duchowych. Z tej przyczyny pierwszej części tego wersetu: mēdeni mēden ofeilete nie można przetłumaczyć w sensie finansowym: „nie miejcie u nikogo długu”, ale z drugiej strony także przekład:
„nie miejcie w stosunku do nikogo żadnej powinności” nie oddaje myśli
Apostoła. W 13, 7 wzywał on do udzielenia każdemu tego, co mu się
należy z tytułu prawa państwowego, umowy społecznej, posłuszeństwa
lub szacunku do innej osoby. Każda powinność ma zatem swoją podstawę, która domaga się wręcz wykonania określonego czynu. Oznacza
to zaś, że zarówno w Rz 13, 7, jak też w 13, 8, nie chodzi o dług w jakimkolwiek sensie tego słowa, lecz o metaforę, która ogólnie odnosi się
do codziennych relacji z innymi osobami5. Innymi słowy, w wersecie 8
Paweł negatywnym sformułowaniem wyraża tę samą myśl, którą wypowiedział w napomnieniu z w. 76.
Pouczenie: „Nikomu nie bądźcie nic dłużni” Paweł uzupełnia stwierdzeniem: „poza wzajemną miłością” (ei mē to allēlous agapan – Rz 13,
8a). Niektórzy egzegeci są zdania, że użyty tu spójnik ei mē jest spójnikiem przeciwstawnym (podobnie jak w 1 Kor 7, 17; Ga 1, 7) i w związku z tym całe zdanie z Rz 13, 8a należy przetłumaczyć: „Nie bądźcie
nikomu nic dłużni, lecz nawzajem się miłujcie”7. Większość uczonych
jednak tę drugą część zdania tłumaczy: „za wyjątkiem” lub „poza wzajemną miłością”, choć w takim przypadku w wypowiedzi Pawła dochodzi do głosu swoisty paradoks, albowiem miłość, która ze swej natury
powinna być całkowicie wolna, staje się w myśli Apostoła podstawo-
5 Por. R. P e n n a , Lettera ai Romani..., dz. cyt., s. 901.
6 Por. W. S a n d a y, A.C. H e a d l a m , A Critical and Exegetical Commentary on the
Epistle to the Romans, Edinburgh 1992, s. 373.
7 Tak uważają np. H. S c h l i e r , Der Römerbrief (HThKNT 6), Leipzig 1978, s. 394;
Th. S ö d i n g, Das Liebesgebot bei Paulus; die Mahnung zur Agape im Rahmen der paulinischen Ethik, Münster 1994, s. 256; J. Ł a c h , Dłużnicy miłości. Egzegeza wybranych
tekstów Pawłowych, Warszawa 1994, s. 38.
280
[6]
wym obowiązkiem chrześcijanina i długiem do spłacenia8. Dług ten jednak nie jest podobny do innych zadłużeń, które po ich spłaceniu raz na
zawsze przestają istnieć lub od których człowiek może całkowicie się
uwolnić9, jego podstawą i źródłem bowiem nie jest jakaś pożyczka, ale
Boże przykazanie miłości bliźniego, które zostanie dosłownie przytoczone w Rz 13, 9. W początkowym wersecie perykopy Paweł parafrazuje ten nakaz i zarazem dokonuje jego interpretacji, nadając mu charakter
uniwersalny10. Pisze tu mianowicie, że chrześcijanie winni miłować się
„nawzajem”, co też oznacza, że nie powinni nikogo wykluczać z okazywanej innym miłości. Kiedy zaś każdy okazuje miłość innym, zarazem
każdy jest obdarowany miłością i ten właśnie dar rodzi w człowieku zobowiązanie, powinność odwzajemnienia miłości miłością.
W drugiej części Rz 13, 8 Paweł uzupełnia pierwsze zdanie sentencją:
„Kto bowiem miłuje innego, wypełnił Prawo”. Sentencja ta przywołuje
na pamięć słowa z Ga 5, 14: „Bo całe Prawo wypełnia się w tym jednym
nakazie: Będziesz miłował bliźniego swego jak siebie samego”. W napisanym wcześniej Liście do Galatów Apostoł dawał do zrozumienia,
że Żydzi, którzy nadal głoszą konieczność obrzezania, są zobowiązani
do przestrzegania wszystkich przepisów Prawa (Ga 5, 3), a „kto nie wypełnia wytrwale wszystkiego, co nakazuje wykonać Księga Prawa”, jest
przeklęty (3, 10). Na tle tych tekstów stwierdzenie z Ga 5, 14 też miało
charakter polemiczny: przeciwko aspektowi ilościowemu Paweł wysunął w nim aspekt jakościowy i przytaczając przykazanie z Kpł 19, 18
(w brzmieniu Septuaginty), oświadczył, iż chrześcijanie, którzy wprowadzają je w życie, niemal automatycznie wypełniają wszystkie przepisy Prawa Mojżeszowego. W odróżnieniu od tej wypowiedzi, w Rz 13, 8
Apostoł już nie polemizuje z żydowskim postrzeganiem Prawa11, ale
przede wszystkim wyjaśnia sens poprzedniego zdania i pokazuje, na
8 Por. A. P i t t a , Lettera ai Romani. Nuova versione, introduzione e commento, Milano 20093, s. 449.
9 Por. J. H e r i b a n, L’amore è la pienezza..., dz. cyt., s. 174.
10 Por. C.E.B. C r a n f i e l d , A Critical and Exegetical Commentary on the Epistle to
the Romans, t. 2: Commentary on romans IX-XVI and Essays, London – New York 2002,
s. 675.
11 Zwracają na to uwagę: E. K ä s e m a n n , An die Römer (HNT 8a), Tübingen 1973,
s. 345; H. H ü b n e r , La legge in Paolo. Contributo allo sviluppo della teologia paolina,
Brescia 1995, s. 157-158.
[7]
281
czym polega niedościgniona wielkość miłości: a mianowicie na tym,
że właśnie dzięki niej chrześcijanin wypełnia Prawo12. Godne uwagi
jest to, że tutaj nie cytuje dokładnie starotestamentalnego przykazania.
Nie pisze o miłości „bliźniego” (ton plēsion), ale „innego” (ton heteron). Używając tego właśnie zaimka, Paweł znowu nadaje miłości sens
uniwersalny: wychodząc od miłowania najbliższych, powinna ona następnie ogarnąć każdego „innego”, czyli wszystkich bez wyjątku13, co
w nieco inny sposób zostało ukazane też w Rz 12, 17-21.
Dodatkowym komentarzem do Rz 13, 8 jest cały następny werset 9:
„Albowiem przykazania: Nie cudzołóż, nie zabijaj, nie kradnij, nie pożądaj, i wszystkie inne – streszczają się w tym nakazie: Miłuj bliźniego
swego jak siebie samego”. Paweł przytacza tutaj 4 przykazania z Pwt
5, 17-21, cytując tekst Septuaginty. Jak widać, podana w nim kolejność
poszczególnych zakazów jest inna niż w tekście hebrajskim, który stał
się kanoniczny: „Nie zabijaj, nie cudzołóż, nie kradnij…” (w Septuagincie w paralelnym tekście Wj 20, 13-17 kolejność jest jeszcze inna:
„Nie cudzołóż, nie kradnij, nie zabijaj”). Ponadto w swym wywodzie
opuszcza zdanie: „Nie będziesz mówił przeciw bliźniemu twemu kłamstwa jako świadek”, natomiast pożądanie żony, domu i innych rzeczy
należących do bliźniego streszcza w jednym krótkim i bardzo ogólnym
zakazie: „nie pożądaj”. Lektura tego fragmentu rodzi pytanie, dlaczego z długiej listy praw starotestamentalnych Apostoł przytacza tylko te
zakazy, które traktuje jako przykłady reprezentujące całe Prawo Mojżeszowe. Jedną z najprostszych przyczyn może być fakt, że są to sformułowane w sposób najbardziej zwięzły przykazania, które mają wartość
ponad kulturową, dotyczą podstawowych występków niszczących re-
12 Niektórzy egzegeci uważają, że grecki tekst: ho gar agapōn ton heteron nomon
peplērōken należy przetłumaczyć: „kto bowiem miłuje, inne prawo wypełnił”. Wśród
nich zob. np. W. M a r x s e n , Der „heteros nomos” in Röm 13,8, TZ 11 (1955), s. 230-237;
B. W i t h e r i n g t o n III, Paul’s Letter to the Romans. A socio-Rhetorical Commentary,
Grand Rapids – Cambridge 2004, s. 315-316. Takie tłumaczenie jednak jest nie do utrzymania. Słuszne argumenty przeciwko niemu wysuwa w swym komentarzu R. P e n n a ,
Lettera ai Romani..., dz. cyt., s. 903.
13 Por. A. S a c c h i , Lettera ai Romani, Roma 2000, s. 200.
282
[8]
lacje międzyludzkie i dlatego znajdują się w kodeksach prawnych różnych narodów, w tym również w prawie rzymskim14.
Po przytoczeniu czterech przykładowych przykazań Paweł stwierdza,
że wszystkie przepisy Prawa „streszczają się w tym nakazie: Miłuj bliźniego swego jak siebie samego”. W tym miejscu cytuje dosłownie tekst
Kpł 19, 18 w wersji Septuaginty, która w tym przypadku jest wiernym
przekładem tekstu hebrajskiego. W Biblii Hebrajskiej na określenie „bliźniego” został tu użyty termin rēa‘, który może oznaczać przyjaciela (Pwt
13, 7; Prz 17, 17), kogoś kochającego (Oz 3, 1), czy też sąsiada (Wj 11,
2). Termin ten nie ma zasięgu uniwersalnego, w związku z czym także
przykazanie miłości bliźniego z Kpł 19, 18 wciąż ogranicza się do tych,
którzy są bliskimi towarzyszami życia. Autorzy Septuaginty w przekładzie tego przykazania na język grecki użyli rzeczownika plēsion, który
ma o wiele szersze znaczenie niż hebrajski rēa‘ i może oznaczać nie tylko kogoś „bliskiego”, ale w ogóle kogoś „innego”, także należącego do
innego narodu15. Paweł przejmuje tekst Kpł 19, 18 w jego uniwersalnym
znaczeniu, które już było widoczne w poprzednim zdaniu z Rz 13,8b,
i oznajmia, że w tak pojętej miłości streszczają się wszystkie inne prawa.
Ściśle rzecz biorąc, używa tu czasownika anakefalaioō w stronie biernej.
Zgodnie ze swą etymologią: ana + kefalē („głowa”) w retoryce oznacza
on „podsumować przemówienie”, czyli zawrzeć dużą liczbę oddzielonych od siebie elementów w jednym słowie lub zdaniu, które stanowi
ich zwieńczenie16. W całej Biblii czasownik ten występuje jeszcze tylko
w Ef 1, 10, gdzie jest tłumaczony zwrotem: „zjednoczyć jako głowie”.
W tym kontekście również ostatni człon z Rz 13, 9 można przetłumaczyć
dosłownie: wszystkie przepisy Prawa „są zwieńczone w tym nakazie:
Miłuj bliźniego swego jak siebie samego”.
14 Zwraca na to uwagę także R. P e n n a , Lettera ai Romani..., dz. cyt., s. 905;
A.J. H u l t g r e n , Paul’s Letter to the Romans. A Commentary, Grand Rapids 2011, s. 482.
15 Szerzej na ten temat zob. np. w opracowaniach: E. B i s e r , „Wer ist meiner Nächster?“, Geist und Leben 48 (1975), s. 406-414; S. L é g a s s e , “Et qui est mon prochain?”. Étude sur l’agapè dans le NT (Lectio Divina 136), Paris 1989; U. F a l k e n r o t h , Ho plēsion, il prossimo, w: Dizionario dei concetti biblici del Nuovo Testamento,
red. L. Coenen i in., Bologna 19894, s. 735; K.J. P i l a r z , ‘Kto jest moim bliźnim’ (Łk 10,
29): refleksja semantyczna, AK 146 (2006), s. 269-279.
16 Por. W. S a n d a y, A.C. H e a d l a m , A Critical and Exegetical Commentary…,
dz. cyt., s. 374.
[9]
283
W ówczesnym judaizmie nie przypisywano żadnej większej roli przepisowi z Kpł 19, 18. Traktowano go tylko jako jeden z wielu różnych
nakazów Prawa17. Co prawda w niektórych pismach pojawia się aluzja
do przykazania miłości bliźniego lub wyraźny cytat z Kpł 19, 18 (w odniesieniu do swych bliskich lub rodaków: Jub 20, 2; 36, 4; TestIs 5, 2; 7,
6; 1QS 8, 2; w znaczeniu bardziej uniwersalnym: Syr 13, 1518), ale nie
ma w nich tekstów podobnych do Rz 13, 9. Spośród różnych wypowiedzi rabinistycznych na większą uwagę zasługują tylko słowa Rabbiego
Akiby, który w odniesieniu do Kpł 19, 18 powiedział: „To jest wielkie
przykazanie w Torze”19, ale także w tym zdaniu nie ma próby streszczenia lub zwieńczenia wszystkich przykazań w nakazie miłości20. Na tym
tle wypowiedź Pawła jako znawcy Prawa, dotycząca prymatu miłości
bliźniego, jawi się jako oryginalna, a nawet rewolucyjna.
Analiza Rz 13, 9 nasuwa pytanie, czy Paweł w tym tekście przywołuje na pamięć tradycję opartą na słowach samego Jezusa. W Ewangeliach
synoptycznych znajdują się dwie perykopy, które można tu brać pod
uwagę: rozmowę z bogatym młodzieńcem (Mt 19, 16-21 i par.) i dyskusję na temat największego przykazania w Prawie (Mt 22, 34-40 i par.).
W pierwszej z nich Jezus odpowiada na pytanie: „Co dobrego mam czynić, aby otrzymać życie wieczne” (Mt 19, 16). Stwierdza, że w tym celu
wystarczy zachować przykazania i tytułem przykładu przytacza 5 przykazań z Dekalogu: „Nie zabijaj, nie cudzołóż, nie kradnij, nie zeznawaj
fałszywie, czcij ojca i matkę”, a następnie dodaje do nich nakaz z Kpł
19, 18: „miłuj swego bliźniego, jak siebie samego” (Mt 19, 18-19).
W takim zestawieniu przykazanie miłości bliźniego jawi się jako stresz-
17 Por. O. W i s c h m e y e r, Das Gebot der Nächstenliebe bei Paulus: Eine traditionsgeschichtliche Untersuchung, Biblische Zeitschrift 30 (1986), s. 163-168; Gruntowne
badania tego zagadnienia zawiera dzieło: A. N i s s e n , Gott und der Nächste im antiken
Judentum: Untersuchungen zum Doppelgebot der Liebe, Tübingen 1974.
18 Obszerniejsze omówienie tych tekstów zob. w: O. W i s c h m e y e r, Das Gebot der
Nächstenliebe bei Paulus…, dz. cyt., s. 164-166.
19 Sifra Lev 19, 18. Cyt. za H.L. S t r a c k, P. B i l l e r b e c k , Kommentar zum Neuen
Testament aus Talmud und Midrasch, t. I., München 1922, s. 357.
20 Odnośnie do tego por. A. N i s s e n , Gott und der Nächste im antiken Judentum…,
dz. cyt., s. 288-290; O. W i s c h m e y e r , Das Gebot der Nächstenliebe bei Paulus…,
dz. cyt., s. 166.
284
[10]
czenie drugiej tablicy Dekalogu21. Trzeba jednak stwierdzić, że w paralelnych tekstach Mk 10, 19 i Łk 18, 20 przykazanie to się nie pojawia.
Jest więc rzeczą możliwą, jak wykazują niektórzy uczeni, że nie było go
w oryginalnej wypowiedzi Jezusa i że dopiero Mateusz w swoim opisie
go dodał, co z punktu widzenia historii tradycji może oznaczać, że tekst
Mt 19, 19b jest późniejszy i wtórny w stosunku do Rz 13, 922.
W drugiej perykopie uczony w Prawie zadaje Jezusowi pytanie: „które przykazanie w Prawie jest największe?” (Mt 22, 36). Tutaj Jezus
w swej odpowiedzi zestawia obok siebie dwa przykazania dotyczące
miłości: miłości Boga, z Pwt 6, 5, oraz miłości bliźniego, z Kpł 19, 18
(Mt 22, 37-39; podobnie też jest w paralelnym tekście Mk 12, 30-31;
w Łk 10, 27 przykazania te wymienia sam uczony w Prawie). Porównując tę perykopę z Rz 13, 9, można zauważyć, że Jezus nie wymienia
tu zakazów i nakazów Dekalogu, jak to czyni w swym liście Paweł,
a ponadto na szczycie całej piramidy praw stawia przykazanie miłości
Boga, nazywając je pierwszym, a dopiero potem wymienia przykazanie miłości bliźniego, które nazywa drugim. Dopiero w takim porządku
ujęte oba nakazy stanowią niejako dwa zawiasy, na których jest zawieszone (krematai) całe Prawo i Prorocy (Mt 22, 40). W odróżnieniu od
Jezusa, Paweł nigdzie nie cytuje przykazania miłości Boga z Pwt 6, 5,
a na szczycie piramidy praw stawia wyłącznie przykazanie miłości bliźniego z Kpł 19, 18 (podobnie też wypowiada się w Ga 5, 14). Te istotne
różnice między słowami Jezusa i Pawła nasuwają pytanie, czy na pewno Apostoł opiera się na tradycji ewangelicznej, przekazywanej wciąż
jeszcze tylko ustnie, a odpowiedź na nie nastręcza niemałą trudność23.
Jest oczywiście rzeczą możliwą, że Paweł znał z tradycji apostolskiej
wypowiedzi Jezusa na temat znaczenia przykazania miłości, jednakże
21 Por. J. G n i l k a , Das Matthäusevangelium. II. Teil. Kommentar zu Kap. 14 1 – 28,
20 und Einleitungsfragen, Freiburg-Basel-Wien 1988, s. 164; W.D. D a v i e s , D.C. A l l i s o n, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel according to Saint Matthew, t. 3: Commentary on Matthew XIX-XXVIII, Edinburgh 2000, s. 45; A. P a c i o r e k ,
Ewangelia według świętego Mateusza. Wstęp, przekład z oryginału, komentarz, t. 2:
Rozdziały 14 – 28, Częstochowa 2008, s. 266.
22 Por. K. B e r g e r , Die Gesetzesauslegung Jesu. Ihr historischer Hintergrund im Judentum und im Alten Testament, t. 1: Markus und Parallelen, Neukirchen – Vluyn 1972,
s. 453; O. Wischmeyer, Das Gebot der Nächstenliebe bei Paulus…, dz. cyt., s. 180.
23 Por. F. N e i r y n c k , Paul and the Saying of Jesus, w: A. Va n h o y e (BETL 73,
red.) L’apôtre Paul. Personnalité, style et conception du ministère, Leuven 1986, s. 293-294.
[11]
285
tak wyraźnie podkreślony przez niego prymat przykazania miłości bliźniego, w którym jest zwieńczone całe Prawo, jest czymś prawdziwie
oryginalnym w całym Nowym Testamencie24.
Swą myśl o znaczeniu miłości bliźniego Paweł podsumowuje
w Rz 13, 10, gdzie pisze: „Miłość nie wyrządza zła bliźniemu. Wypełnieniem Prawa zatem jest miłość”. Po raz pierwszy w całej perykopie
Rz 13, 8-10 pojawia się tu rzeczownik agapē, który nie występuje wcale w literaturze greckiej25, choć oczywiście używa się w niej czasownika agapaō. W świecie starożytnym uznawano jako zupełnie oczywistą
zasadę, że sprawiedliwość i prawość polega w swej istocie na nieczynieniu zła drugiej osobie. Tales z Miletu np. na pytanie: „w jaki sposób
żyć najlepiej i najsprawiedliwiej”, odpowiedział: „Nie czyniąc tego, co
u innych ganimy”26. Natomiast w środowisku judaistycznym, współczesnym Jezusowi, znane było powiedzenie rabbiego Hillela (zm. ok. 10 r.
po Chr.): „Nie czyń bliźniemu, co tobie niemiłe – oto jest cała Tora.
Wszystko inne jest komentarzem”27. Podobne napomnienia są zawarte
w pismach Herodota, Arystotelesa, Epikteta i Seneki, jak też w Tb 4, 15;
Ps 15 oraz w słynnej „Złotej regule postępowania” z Mt 7, 12, w której jest zawarta zasada sformułowana pozytywnie: „Wszystko więc, co
byście chcieli, żeby wam ludzie czynili, i wy im czyńcie. Albowiem na
tym polega Prawo i Prorocy”. W tym świetle można stwierdzić, iż św.
Paweł w swej refleksji nawiązuje do powszechnie znanej i obowiązującej zasady życia moralnego, ale stawia ważny krok naprzód, ponieważ
wyraźnie precyzuje, że motorem postępowania ludzkiego jest miłość.
W tym miejscu należy podkreślić, że Paweł nie znosi Prawa na rzecz
miłości. Nie pisze, że ten, kto miłuje bliźniego, może się czuć zwol 24 Por. R. P e n n a , Lettera ai Romani..., dz. cyt., s. 906. Nawet w Jk 2, 8, gdzie przykazanie miłości bliźniego jest nazwane „królewskim prawem”, nie ma akcentu na to, że
ono streszcza w sobie całe Prawo.
25 Jak zauważają E. S t a u f f e r , Agapaō, w: ThWNT, t. 1, s. 37; W. G ü n t h e r ,
H.-G. L i n k , Amore / agapaō, w: Dizionario dei concetti biblici, dz. cyt., s. 92.
26 Tak podaje D i o g e n e s L a e r t i o s , Żywoty i poglądy słynnych filozofów I, 36
(Warszawa 2011, s. 28).
27 Zob. b Shab 31a. Odnośnie do tego por. np. W.D. D a v i e s, D.C. A l l i s o n , A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel according to Saint Matthew, t. 1: Introduction and Commentary on Matthew I-VII, Edinburgh 2000, s. 687; A. P a c i o r e k,
Ewangelia według świętego Mateusza. Wstęp, przekład z oryginału, komentarz, t. 1:
Rozdziały 1 – 13, Częstochowa 2005, s. 313.
286
[12]
niony z przestrzegania poszczególnych norm Prawa Mojżeszowego lub
rzymskiego prawa cywilnego. Raczej wyjaśnia, że miłując bliźniego,
człowiek wypełnia Prawo, ponieważ w miłości jest zawarte zapewnienie, że nie będzie on czynił żadnej szkody nikomu28.
Z tej ogólnej i uniwersalnej reguły Apostoł wyciąga wniosek, którym kończy perykopę: „Wypełnieniem Prawa zatem jest miłość” (Rz
13, 10b). To krótkie zdanie tworzy inkluzję wraz z w. 8: „Kto bowiem
miłuje bliźniego, wypełnił Prawo”29. Tam są obecne dwa czasowniki:
agapaō („miłować”) i plēroō („wypełnić”), przy czym ten drugi występuje w perfectum i tym samym wyraża skutek wypełnienia Prawa
poprzez miłowanie drugiej osoby. W wersecie 10b natomiast Paweł posługuje się dwoma rzeczownikami: agapē i plērōma, których znaczenie
jest ściśle związane z owymi czasownikami. Jeśli chodzi o rzeczownik plērōma, jego forma z końcówką -ma wyraża skutek i rezultat wykonanej czynności. Termin ten zatem może oznaczać zarówno „wypełnienie”, „napełnienie”, jak też „zawartość”, „stan pełności”, „pełnię”
i „doskonałość”30. W konsekwencji zdanie z Rz 13, 10b można przetłumaczyć na różne sposoby, zarówno: „Wypełnieniem Prawa jest miłość”, jak też: „Treścią Prawa jest miłość” lub nawet: „Pełnią Prawa
jest miłość”. Chociaż sens każdego z tych przekładów jest nieco inny,
wszystkie one mają przynajmniej jeden ważny punkt styczny, wskazują
bowiem na to, że Prawo znajduje swe urzeczywistnienie i osiąga swą
doskonałość tylko i wyłącznie poprzez miłość, a praktykowanie miłości bliźniego „jest pełnią wszelkiej doskonałości, stanowiącej przedmiot
woli Bożej wyrażonej w Prawie”31.
Podsumowanie
Analiza tekstu Rz 13, 8-10 prowadzi do wniosku, że w tej perykopie
św. Paweł mocno podkreśla prymat miłości w stosunku do wszystkich
28 Por. C.G. K r u s e , Paul’s Letter to the Romans, Grand Rapids 2012, s. 502.
29 Odnośnie do tego por. R. P e n n a , Lettera ai Romani..., dz. cyt., s. 909; J. H e r i b a n , L’amore è la pienezza..., dz. cyt., s. 177.
30 Taki wachlarz znaczeń podaje np. Słownik grecko-polski (red. Z. A b r a m o w i c z ó w n a), Warszawa 1962, s. 557-558.
31 K. R o m a n i u k , List do Rzymian. Wstęp – przekład z oryginału – komentarz
(PŚNT VI, 1), Poznań-Warszawa 1978, s. 256.
[13]
287
norm, którymi człowiek się kieruje w swym życiu moralnym. Paweł nie
znosi przepisów Prawa na rzecz miłości, ale stwierdza, że miłość stanowi zwieńczenie wszystkich przykazań i powinna być motorem wszelkiego postępowania ludzkiego. Każdy uczeń Chrystusa właśnie poprzez
miłość, okazywaną wszystkim ludziom bez wyjątku, najdoskonalej wypełnia Prawo i wprowadza w życie wolę Bożą zawartą w tym Prawie.
Na tle etycznej myśli greckiej i rzymskiej, wypowiedzi rabinów żydowskich, a nawet pouczeń samego Jezusa, tak zaakcentowany prymat miłości bliźniego jest czymś zupełnie nowym i niepowtarzalnym.
Summary
In Romans 13, 8-10 Apostle Paul strongly emphasizes the primacy of love in relation
to all the standards by which a man guides himself/herself in his/her moral life. Paul
does not abolish the precepts of the Law in favor of love, but says that love is the culmination of all the commandments and should be a force of all human activities. Every
disciple of Christ just by love, shown to all people without exception, fulfills the Law
most perfectly and implements the will of God contained in this Law. In the light of
Greek and Roman ethical thoughts, utterings of Jewish rabbis, and even the teachings
of Jesus himself, such emphasized the primacy of neighbor’s love is something totally
new and one of a kind.
UKSW
1/2013
KS. GRZEGORZ BACHANEK
TOŻSAMOŚĆ KOŚCIOŁA
WEDŁUG J. RATZINGERA
Problem tożsamości (Identität)1 Kościoła ma zasadnicze znaczenie dla
życia Kościoła i tych, którzy do niego należą. Poniższy artykuł stanowi
próbę ukazania myśli J. Ratzingera, przez osiem lat pełniącego posługę
biskupa Rzymu, dotyczącej wspomnianej problematyki. Będąc ujęciem
synchronicznym, dąży do zarysowania najistotniejszych elementów tego
szerokiego zagadnienia. Nie pretenduje do jego wyczerpania.
1. Aktualność problematyki tożsamości
Kościoła
Problematyka współczesnych zagrożeń tożsamości chrześcijańskiej budzi
zainteresowanie wielu teologów. O kontekście kulturowym wpływającym
na sytuację człowieka wierzącego w dzisiejszym zeświecczonym świecie
pisze J. Policarpo. Wskazuje na istnienie laicyzmu kulturowego, głoszenie
1 F. Mussner podaje wybór bibliografii dotyczącej problematyki tożsamości, m.in:
F. M a l i s k e , w: LThK 2 V (1960), s. 604 n; A. S t r o l l , art. Identity, w: The Encyclopedia of Philosophy IV (1967), s. 121-124; S. Va n n i R o v i g h i , art. Identitá, w:
Enciclopedia Filosófica III (1967), s. 724-728; E. H . E r i k s o n , Identität und Lebenszyklus, Frankfurt 1966; D. J, de L e v i t a , Der Begriff der Identität, Frankfurt 1971;
W. K e r n , art. Identität, w: Sacramentum Mundi. Theol. Lexikon für Praxis, t. II, Freiburg – Basel - Wien 1968, , s. 788-795; Por. F. M u s s n e r , Chrześcijańska tożsamość
w świetle Nowego Testamentu, „Communio” (1985) nr 5, s. 9. W polskiej literaturze zob.
np. A. P e r z y ń s k i , Tożsamość i przynależność. Rozważania w oparciu o historię Abrahama, w: L. Balter (red.), Osoba we wspólnocie. Kościół Chrystusowy, Poznań 2004, s.
168-194; Z. S m o l k a , Tożsamość Kościoła na tle procesu budowy nowoczesnych społeczeństw europejskich, RT 48(2001) 2, s. 109-119; P. J a s k ó ł a (red.), Tożsamość i dialog, Opole 1997.
290
[2]
śmierci Boga. Zwraca uwagę na problem obojętności wobec Boga wynikającej często z braku odwagi wybrania określonego stanowiska2.
Joseph Ratzinger jako kardynał w dyskusji z 1999 roku wypowiada
się na temat kryzysu wielkich Kościołów protestanckich tracących tożsamość wiary i równocześnie tracących wiernych przechodzących do tak
zwanych grup fundamentalistycznych czy zielonoświątkowych. Ten proces wskazuje na znaczenie jasnej tożsamości wiary3. Poszukiwanie wiernych poprzez zacieranie tożsamości wiary wydaje się drogą donikąd.
Tożsamość Kościoła, w szczególności kwestia słusznych czy nieuzasadnionych zmian w Kościele nie jest jakimś czysto akademickim
problemem ale życiową sprawą dotykającą do żywego prostych chrześcijan4. Ratzinger relacjonuje swoją rozmowę z dwoma południowoamerykańskimi biskupami opowiadającymi o rozprzestrzenianiu się na
tym kontynencie wspólnot wywodzących się z reformacji. Opowiadali
mi oni, że do biskupa katolickiego przyszli wysłannicy kilku wsi, oznajmiając mu, iż przystąpili do wspólnoty ewangelickiej. Skorzystali przy
tym z okazji, by podziękować biskupowi za inicjatywy i działania społeczne, dzięki którym uczynił on przez te wszystkie lata tak wiele dobra
dla nich, za co są mu szczerze wdzięczni. <Ale poza tym wszystkim potrzebujemy też religii – powiedzieli – i dlatego staliśmy się protestantami>5. Autor wydaje dostrzegać problem powierzchownego spojrzenia
na rzeczywistość, na człowieka i jego pragnienia, na tajemnicę Kościoła. Ta powierzchowność może nas prowadzić ku takiej trosce o Kościół,
w której gubi się to, co najważniejsze.
Benedykt XVI zauważa problem zagrożenia katolickiej tożsamości
krajów Ameryki Łacińskiej. W niektórych z nich udział katolików zmniejszył się pod wpływem sekt ewangelikalnych i postępującej sekularyzacji
z przeszło dziewięćdziesięciu do sześćdziesięciu procent. Ta sytuacja kryzysu jest wezwaniem do przedstawiania wiary katolickiej jako rzeczywistości nowej i żywej, jako siły jedności, solidarności i otwartości6.
2 Por. J. P o l i c a r p o , Tożsamość chrześcijańska, „Communio” (1985) nr 5, s. 80n.
3 Por. B e n e d i k t X V I / J. R a t z i n g e r , Kirchliche Bewegungen und neue Gemeinschaften. Unterscheidungen und Kriterien, München-Zürich-Wien 2007, s. 81n.
4 Por. J. R a t z i n g e r , Kościół – ekumenizm – polityka, Poznań-Warszawa 1990, 111.
5 J. R a t z i n g e r , Kościół – ekumenizm – polityka, dz. cyt., s. 114.
6 Por. B e n e d y k t X V I w rozmowie z P e t e r e m S e e w a l d e m , Światłość świata. Papież, Kościół i znaki czasu, Kraków 2011, s. 124n.
[3]
TOŻSAMOŚĆ KOŚCIOŁA WG J. RATZINGERA
291
Kościół, który przestaje być naprawdę sobą, pozwala się redukować
do środka umoralniania społeczeństwa albo instytucji pomocy społecznej ponosi klęskę także w tych dziedzinach. Kościół powinien najpierw
szerzyć poznanie Boga i głosić królestwo Boże i w ten sposób realizować zadanie będące podstawą jego tożsamości. Powołania do służby potrzebującym pojawiają się, gdy spojrzenie zwraca się ku Bogu7.
2. Pierwszeństwo Boga
Bóg zajmuje w Kościele pierwsze miejsce, Bóg konkretnie obecny
w Chrystusie. Kwestia ta ma ogromne znaczenie, ponieważ chodzi tutaj
o tożsamość Kościoła. Bez takiej jasnej tożsamości, która wypływa z radosnego doświadczenia prawdy Bożej niemożliwa jest odnowa Kościoła8.
Zbawienie człowieka zależy od możliwości utożsamienia się człowieka z Bogiem. Dzięki wydarzeniu Chrystusa taka niewyobrażalna sytuacja
stała się możliwa. Utożsamienie się człowieka z Bogiem poprzez utożsamienie się z Chrystusem jest możliwe, bo w Chrystusie sam Bóg utożsamił się z człowiekiem. O tej tożsamości mówi św. Paweł w Liście do
Galatów (Ga 3,27n). Człowiek potrzebuje takiego sposobu utożsamienia,
aby stawać się sobą9. Drogę do Ojca wskazuje człowiekowi Chrystus.
Jego tożsamość urzeczywistnia się w pełnym oddaniu się Ojcu10.
Niebezpieczeństwo zapominania o Bogu dostrzega autor w Kościele
współczesnym, a szczególnie w Niemczech. Krytykuje zjawisko dzielenia się Kościoła na grupy, szukanie własnych upodobań, dążenie do
realizacji własnych interesów. Chrześcijaństwo nie jest interesującą teorią religijną odpowiadającą ludzkim oczekiwaniom. To, co w Kościele
ma charakter wyjątkowy nie jest ludzkim wytworem ale pochodzi od
Chrystusa11.
7 Por. J. R a t z i n g e r , Czas przemian w Europie. Miejsce Kościoła i świata, Kraków
2001, s. 159n.
8 Por. B e n e d i k t X V I /J . R a t z i n g e r , Kirchliche Bewegungen und neue Gemeinschaften. Unterscheidungen und Kriterien, München-Zürich-Wien 2007, s. 82n.
9 Por. J. R a t z i n g e r , Utożsamianie się z Kościołem, w: Tenże, Kościół – znak
wśród narodów. Pisma eklezjologiczne i ekumeniczne(Opera omnia t. VIII/1), Lublin
2013, s. 171-173.
10 Por. J. R a t z i n g e r , Droga paschalna, Kraków 2001, s. 99.
11 Por. J. R a t z i n g e r , Kościół wspólnotą, Lublin 1993, s. 127-131.
292
[4]
3. Chrystus obecny w sakramentach
Tożsamość Kościoła opiera się na tożsamości Pana, który w sakramentach wciąż na nowo stwarza Kościół. Bez Chrystusa Kościół staje
się organizacją pozbawioną wewnętrznej jedności. Ratzinger porównuje
Kościół do narodu. Tak jak tożsamość narodu opiera się na wspólnym
języku i historii, tak tożsamość Kościoła opiera się na sakramentach,
w których Pan daje się ludziom. Dzięki Kościołowi chrześcijanin nie
jest samotny w poszukiwaniu Boga, ale niesiony przez ,,Ja” Kościoła
może spotkać się z Chrystusem. Chrystus przestaje być sprawą przeszłości, staje się kimś współczesnym człowiekowi. Ratzinger odwołuje się tutaj do Pawłowego spojrzenia na Kościół jako Ciało Chrystusa
(1 Kor 10,17) 12.
Kościół jest tożsamy z Chrystusem do tego stopnia, że może być nazwany Jego Ciałem. Tożsamość ta realizuje się przez jednoczącą siłę
miłości. Nie niszczy ona relacji Ja i Ty ale przemienia ją w głęboką jedność13. Człowiek staje się osobowym wcieleniem Kościoła, odnajduje
samego siebie i zostaje oddany przez Boga innym14.
Kościół można określić jako przestrzeń zapośredniczonego przez Ducha utożsamienia się z Chrystusem, które oznacza równocześnie utożsamienie się ludzi ze sobą nawzajem w Chrystusie15. W tym kontekście
Kościół można by nawet zdefiniować jako przestrzeń, w której człowiek
odnajduje swoją tożsamość przez utożsamienie się z Chrystusem, który
obdarza go własną tożsamością16.
Ratzinger stawia zasadnicze pytanie, czy Kościół jest pragmatycznym narzędziem, stworzonym przez uczniów pragnących kontynuować
sprawę Jezusa, czy też pochodzi od Pana, jest Ciałem Chrystusa i nie
wolno manipulować jego podstawową rzeczywistością17. Pojawia się
tutaj pytanie czy Kościół jest nasz czy Jego.
12 Por. J. R a t z i n g e r , Dogma und Verkündigung, München-Freiburg 1973, s. 47n.
13 Por. J. R a t z i n g e r /B e n e d y k t X V I , Święto wiary. O teologii mszy świętej,
Kraków 2006, s. 28.
14 Por. tamże, s. 28n.
15 Por. tamże, s. 25.
16 Tamże, s. 25.
17 Por. B e n e d y k t X V I /J. R a t z i n g e r , Formalne zasady chrześcijaństwa. Szkice
do teologii fundamentalnej, Poznań 2009, s. 340.
[5]
293
Kościoła nie można zrozumieć bez Eucharystii. Autor podkreśla, że
właściwym miejscem istnienia Kościoła jest zgromadzenie eucharystyczne. Każde zgromadzenie eucharystyczne jest w pełni Kościołem,
bo jest w nim obecne Ciało Pana. Oczywiście to zgromadzenie musi
pozostawać w jedności z innymi. Biskup stojący na czele wspólnoty
partykularnej musi pozostawać w łączności z innymi biskupami. Kościół stanowi communio. Jeden Kościół istnieje w wielu Kościołach lokalnych18. Znana jest szczególnie w późniejszym okresie jego twórczości ogromna troska Ratzingera o liturgię, o liturgię, która powinna być
prawdziwym spotkaniem z żywym Bogiem19. Reformy liturgii powinny
unikać wrażenia, że wiara powstaje w wyniku rozporządzeń i uczonych
badań ale podkreślać, że jest rzeczywistością otrzymaną za pośrednictwem Kościoła, który zachowuje swoją tożsamość20.
W kontekście deformacji rozumienia Kościoła jako Ludu Bożego Ratzinger przypomina, że sakrament sukcesji apostolskiej gwarantuje tożsamość Kościoła i jego misji przez wieki21. Z przenikliwością ostrzega
przed zbliżającym się rozłamem zwolenników bp Lefebvre’a: Podobne
tendencje mogą powstać teraz na Zachodzie, o ile „tradycjonalizm” zechce zerwać więź z Rzymem i hierarchią całego Kościoła lub na odwrót,
o ile hierarchii nie uda się ukazać przekonywająco również zwykłym
wiernym wewnętrznej zgodności reformy i tradycji22. W tym tekście autor podkreślając znaczenie sukcesji apostolskiej wskazuje także na obowiązek biskupów, którzy nie powinni ograniczać się do żądania posłuszeństwa ale próbować uzasadniać, że są stróżami tożsamości Kościoła.
Od apostolskich początków utrzymuje się treściowa tożsamość wiary. Chociaż wiara rozwija się i precyzuje w ciągu wieków pozostaje rzeczywistością określoną i dającą się opisać23. Tożsamość katolicka jest
realnym przeżyciem w świecie kulturowo i historycznie zróżnicowanym. Doświadczenie jedności związane jest z czytaniem Pisma Świętego w duchu katolickiej Tradycji, związaniem z tym samym Credo
18 Por. tamże, s. 340-343.
19 Por. J. R a t z i n g e r , Duch liturgii, Poznań 2002, s. 23.
20 Por. J. R a t z i n g e r /B e n e d y k t X V I , Święto wiary. O teologii mszy świętej,
Kraków 2006, s. 85.
21 Por. J. R a t z i n g e r, Kościół - ekumenizm - polityka, dz. cyt., s. 30n.
22 Tamże, 30n.
23 Por. J. R a t z i n g e r , Bóg i świat. Wiara i życie w dzisiejszych czasach, Kraków
2001, s. 240n.
294
[6]
i Urzędem Nauczycielskim24. Niestety wielu kaznodziejów gubi swoją tożsamość, przepowiadanie Ewangelii zastępując głoszeniem swoich poglądów. Tymczasem miejscem zamieszkania Słowa i ostatecznym
podmiotem przepowiadającym Słowo Boże jest Kościół, Kościół zarówno w swojej synchroniczności jak i diachroniczności25.
Tożsamość Kościoła jest tożsamością żywego organizmu. Na pytanie
dziennikarza, co Kościół musi ocalić ze swojej tradycji a z czego może
zrezygnować, Ratzinger odpowiada, że nie wszystko w tradycji ma jednakową wagę. Istnieją wielkie decyzje soborowe wypowiadane w wyznaniu wiary należące do wewnętrznej tożsamości Kościoła i elementy
mniejszej wagi. Zastanawia się, czy nie należałoby powrócić w teologii
do mówienia o stopniach pewności. Kościół rozwijając się zachowuje
swoją tożsamość. Tożsamość Kościoła przejawia się wyraźnymi znakami
rozpoznawczymi, zatem nie jest skostniałym tworem, lecz tożsamością żywego organizmu, który rozwijając się pozostaje sobie wierny26. Spojrzenie na Kościół jako na Ciało Chrystusa przypomina nam o jego rozwoju.
Ciało zachowuje tożsamość przez stałe odnawianie się w procesie życia27.
4. Maryja i święci
Ze względu na pełne utożsamienie się z Chrystusem, Kościół w pełnym znaczeniu jest u tych, którzy razem z Chrystusem zostali wskrzeszeni, którzy odnieśli już ostateczne zwycięstwo nad śmiercią. Przede
wszystkim Maryja wzięta z ciałem i duszą do niebieskiej chwały powinna być uważana za typus Ecclesiae, niejako uosobienie Kościoła28. Rozważając doczesną przyszłość Kościoła podkreśla autor, że zostanie ona
ukształtowana przez ludzi żyjących pełnią wiary i jej wymagań a więc
przez świętych29. Kościół chwalebny to Kościół, który osiąga swoją pełnię, doskonałość będąc całkowicie z Chrystusem.
24 Por. J. R a t z i n g e r, Sól ziemi. Chrześcijaństwo i Kościół katolicki na przełomie
tysiącleci, Kraków 2005, s. 112n.
25 Por. A. N i c h o l s , Myśl Benedykta XVI. Wprowadzenie do myśli teologicznej Josepha Ratzingera, Kraków 2006, s. 251n.
26 J. R a t z i n g e r , Sól ziemi, dz. cyt., s. 179.
27 Por. J. R a t z i n g e r , Kościół – ekumenizm – polityka, dz. cyt., s. 16.
28 Por. J. R a t z i n g e r , Utożsamianie się z Kościołem, dz. cyt., s. 173n.
29 Por. J. R a t z i n g e r , Wiara i przyszłość, Warszawa 1975, s. 76-78.
[7]
295
5. Kościół a jego konkretne przejawianie się
w historii
Ratzinger zadaje pytanie, czy człowiek może być w relacji tożsamości z Kościołem. Kontekstem tego pytania jest koncepcja holenderskiego socjologa Schreudera, który rozróżnia utożsamienie całościowe
człowieka z Kościołem od tożsamości częściowej. Utożsamienie całkowite jest właściwe chrześcijaninowi oddanemu Kościołowi bez reszty
i przyjmującemu wszystkie dogmaty. Od tego utożsamienia traktowanego jako sytuację wzorcową Schreuder odróżnia tożsamość częściową
człowieka przyjmującego ofertę Kościoła jedynie w pewnym stopniu30.
Niemiecki teolog podkreśla, że Kościoła nie można odłączać od jego
konkretnego historycznego organizmu ale też nie można go z nim całkowicie utożsamiać. Kościół jest czymś większym niż jego konkretne
przejawianie się w historii. Do Kościoła należy cała wspólnota świętych,
także ci, którzy będą żyli w przyszłości. A z drugiej strony są w Kościele
empirycznie ci, którzy duchowo znajdują się poza nim, a wśród tych pozornych członków są także papieże i biskupi. Stąd człowiek całkowicie
wierny eklezjalnie może tylko częściowo utożsamiać się z Kościołem
danym empirycznie31.
Myśl o Kościele pielgrzymującym jako rzeczywistości niedoskonałej
zmierzającej dopiero ku pełni jest oczywiście obecna u Ojców Kościoła.
Św. Grzegorz Wielki posługuje się obrazem jutrzenki: Otóż i my wszyscy, którzy podążamy za prawdą, czymże jesteśmy na tym świecie, jeśli
nie brzaskiem jutrzenki? Niektóre bowiem spośród naszych czynów należą do światła, w innych znowu okazujemy się nie pozbawieni resztek
ciemności. ...Święty Kościół wybranych stanie się pełnym dniem wówczas, kiedy nie będzie w nim już cienia grzechu. Będzie dniem w pełni,
kiedy rozbłyśnie całą mocą wewnętrznego światła32.
30 Por. J. R a t z i n g e r , Utożsamianie się z Kościołem, dz. cyt., s. 163-165.
31 Tamże, s. 168-170.
32 Św. G r z e g o r z W i e l k i , Komentarz do Księgi Hioba, 29, 2-4, w: LG tom III,
s. 248-250.
296
[8]
6. życie chrześcijańskie
jako czas dojrzewania
Ponieważ Chrystus utworzył i tworzy swoje Ciało, tożsamość z Nim
jest zawsze tożsamością z tymi, którzy do Niego należą, czyli z Kościołem. Konkretną formą aktu utożsamienia się jest chrzest jako uczestniczenie w podstawowej decyzji Jezusa Chrystusa poprzez uczestniczenie
w podstawowej decyzji Kościoła. Życie tą podstawową decyzją łączy
się ze stopniowym oczyszczeniem spojrzenia33.
Sytuacja, w której chrześcijanin nie rozumie wszystkiego w wierze
i nie potrafi wszystkiego zasymilować, ale nie odrzuca wiary jest czymś
najzupełniej normalnym i właściwym. Kościół nie musi dyskredytować
opinii innych ani gorączkowo przekonywać do przyjęcia jak największej liczby prawd. Nie jest zazdrosnym kramarzem próbującym umacniać swoją pozycję na rynku. Pragnie służyć człowiekowi w drodze do
pełni istnienia. Pomaga podjąć zasadniczą decyzję opowiedzenia się za
Chrystusem34. Ratzinger ukazuje życie chrześcijańskie na ziemi jako
czas zmagania się i dojrzewania. Broni chrześcijańskiej wolności. Broni
wielkości Kościoła.
Tożsamość człowieka Kościoła może ulec osłabieniu a nawet utracie.
Ratzinger ostrzega księży i zakonników ulegających modnym współczesnym prądom teologicznym, że mogą prawie całkowicie utracić swoją tożsamość35. Zachęca biskupów, by byli wierni swojej tożsamości36.
7. troska o tożsamość Kościoła
W przedmowie do szóstego wydania swojego podręcznika eschatologii autor widzi swoje wysiłki jako próbę odnalezienia tożsamości Kościoła, zrozumienia wiary w jej żywej dynamice rozwoju, ukazania związku
między Biblią, Ojcami Kościoła, scholastyką i teologią nowożytną37.
33 Por. J. R a t z i n g e r , Utożsamianie się z Kościołem, dz. cyt., s. 174-176.
35 Por. J. R a t z i n g e r , Raport o stanie wiary, dz. cyt., s. 49.
37 Por. J. R a t z i n g e r /B e n e d i k t X V I , Eschatologie. Tod und ewiges Leben, Regensburg 2007, s. 199.
[9]
297
Istotnym elementem troski Ratzingera o tożsamość Kościoła były
jego wysiłki związane z powstawaniem Katechizmu Kościoła Katolickiego. Zachęcając do powrotu do schematu katechezy klasycznej przywoływał nawet przykład Marcina Lutra odwołującego się do dziesięciu przykazań, Ojcze nasz, sakramentów i wyznania wiary38. Wydaje
się, że zachęcając autorów katechizmów do rezygnacji z wyszukanych
konstrukcji systemowych wskazywał na potrzebę realizmu, skromności,
zrozumienia sytuacji prostych chrześcijan.
Rozważając historię muzyki kościelnej patrzy Ratzinger na patrystyczną redukcję muzyki do Psałterza wyrażoną w formie prawnej na
Synodzie Laodycejskim (364) jako na pewne ograniczenie i stratę ale
z drugiej strony jako na niezbędny krok dla umocnienia kulturowej tożsamości Kościoła a wraz z nią tożsamości wiary. Ten trudny krok przynosi w następnych wiekach obfite owoce39.
8. Tożsamość, która umożliwia otwartość
Ratzinger podkreśla, że dialog ze światem jest możliwy tylko przy
pełnym zachowaniu tożsamości. Jeżeli można, należy się «otworzyć
na świat», ale pod warunkiem, że osiągnęło się własną tożsamość i że
ma się coś do powiedzenia. Trwała tożsamość jest warunkiem owego
«otwarcia»40. We wspomnianym tekście autor zachęca chrześcijan, by
odnaleźli w sobie odwagę krytycznej oceny współczesnej kultury i zdolność stawiania oporu. Tożsamość i otwartość nie są ze sobą sprzeczne.
Przeciwnie wyrazista tożsamość umożliwia otwartość.
W kontekście inkulturacji zaznacza, że dopiero po powstaniu silnej
tożsamości chrześcijańskiej w krajach misyjnych można podjąć ostrożne próby przejmowania w liturgii istniejących form41.
Przypomina, że Kościół nie może stawać się zamkniętą grupą ale musi
pozostać zawsze otwarty tzn. odpowiedzialny za ogół niosąc Ewangelię,
wskazując społeczeństwu wartości moralne, oceniając prawo, kształtu 38 Por. J. R a t z i n g e r , Kościół - ekumenizm - polityka, dz. cyt., s. 111.
39 Por. J. R a t z i n g e r , Nowa pieśń dla Pana. Wiara w Chrystusa a liturgia dzisiaj,
Kraków 1999, 166n.
40 J. R a t z i n g e r , Raport o stanie wiary, dz. cyt., s. 32.
41 Por. J. R a t z i n g e r /B e n e d y k t X V I , Święto wiary, dz. cyt., s. 79n.
298
[10]
jąc sumienia42. Pozytywnie ocenia otwarte drzwi kościołów w noc Bożego Narodzenia czy świąt Wielkanocnych, gdy ludzie zagubieni przychodzą może tylko ten jeden raz w roku. Widzi tutaj wewnętrzną otwartość
Kościoła wobec osób niezdolnych do pełnej identyfikacji43. Podkreśla
obowiązek wobec całości urzeczywistniający się przez misje, przez naśladowanie Pana w miłości i pomocy potrzebującym oraz przez świadectwo cierpienia za błądzących braci44. Kościół oparty na Eucharystii
ma charakter publiczny. Chrześcijanin na całym świecie czuje się u siebie. Kult eucharystyczny nie jest i nie może być zamknięty w sobie45.
Oczywiście wskazywanie wartości moralnych często spotyka się z krytyką. Kościół bywa oskarżany o niezrozumienie współczesnego świata,
zamknięcie, dogmatyzm.
Autor cieszy się nowymi formami życia kościelnego46. Ruchy odnowy w Kościele zapewniają radosne doświadczenie Bożej prawdy, wyrazistą tożsamość związaną z uznawaniem pierwszeństwa Boga a ponadto tchną duchem rodzinności, pozwalają wierzącym poczuć się braćmi
w Chrystusie. Z tego względu stanowią odpowiedź na zjawisko przechodzenia do grup protestanckich47. Teolog dostrzega w ruchach kościelnych wyrazistą tożsamość, cieszy się ich dynamizmem, duchową
witalnością, zdolnością do świadectwa.
Wskazuje na aktualność i potrzebę sięgania po przyniesiony przez
Sobór Watykański II impuls ekumeniczny48. Za ostateczny cel ruchu
ekumenicznego uważa jedność Kościołów w jednym Kościele, jedność
w różnorodności. Ta rzeczywista jedność Kościoła zakłada różnorodność w formach, których w tej chwili nie możemy dokładnie określić49.
Zachęca do wiary przemyślanej i oświeconej, która jednak nie stawia
warunków i którą potrafimy się cieszyć. Kościół powinien zachować
42 Por. J. R a t z i n g e r , Bóg i świat, dz. cyt., s. 408.
44 Por. G. B a c h a n e k , Josepha Ratzingera nauka o Kościele, Warszawa 2005,
s. 191n.
45 Por. B e n e d y k t X V I /J. R a t z i n g e r , Formalne zasady chrześcijaństwa. Szkice
do teologii fundamentalnej, Poznań 2009, s. 342n.
46 Por. J. R a t z i n g e r /B e n e d y k t X V I , Nowe porywy ducha. Ruchy odnowy
w Kościele, Kielce 2006, s. 92.
48 Por. J. R a t z i n g e r , Kościoła nie trzeba budować, trzeba nim żyć, „W drodze”
(1989) nr 2, s. 89.
49 Por. J. R a t z i n g e r , O powrót do tego, co istotne, „W drodze” (1993) nr 8, s. 26.
[11]
299
otwarcie na współczesność a równocześnie posiadać jasno określoną
tożsamość50. Nie jest to więc tożsamość rozumiana fundamentalistycznie, radykalnie odrzucająca współczesną kulturę.
Warto ukazywać, że Kościół sprzeciwia się wielu współczesnym tendencjom nie ze względu na zbytnie tkwienie w przeszłości ale dlatego,
że katolicyzm rzeczywiście niesie w sobie dziedzictwo wszystkich czasów i niesie w sobie także przyszłość, mimo że w obecnym momencie wydaje się płynąć raczej pod prąd51. Widzimy tutaj zachętę do ukazywania
zdolności Kościoła do sprzeciwu jako wartości pozytywnej wynikającej
z diachroniczności Kościoła.
Patrząc na Ratzingera widzimy człowieka poszukującego prawdy.
W swojej argumentacji niejednokrotnie odwołuje się on do poglądów
osób znajdujących się poza widzialnymi granicami Kościoła. Rozważając problemy etyczne związane z reprodukcją człowieka powołuje
się na sformułowaną w żydowskiej kabale ideę Golema(księga Jezira),
Fausta Goethego czy Nowy wspaniały świat Aldousa Huxleya52. Odwołuje się tutaj do literatury jako praeparatio evangelica53. Nie unika
publicznych dyskusji z ludźmi niewierzącymi jak np. z Habermasem54.
Znany jest z podejmowania trudnych tematów i znoszenia z tego tytułu
często bolesnej krytyki. Troszczy się o jasność i zrozumiałość tego, co
głosi. Głośna decyzja o rezygnacji Benedykta XVI wskazuje na wielką
osobistą odwagę właściwą dla człowieka o ugruntowanej tożsamości.
Chrześcijanie wezwani są do obrony wiary, do zmagania się z sekularyzacją, do oddziaływania na świat polityki. Ale nie wyklucza to zadawania pytania o to, w czym sekularyzacja może mieć rację, gdzie wiara
powinna dostosować się do kształtów współczesności55. Wyrazista tożsamość nie oznacza braku pytań, stawiania problemów, pozostawiania
50 Por. J. R a t z i n g e r /B e n e d y k t X V I , Nowe porywy ducha, dz. cyt., s. 77n.
51 Tamże, s. 78.
52 Por. J. R a t z i n g e r , Człowiek – reprodukcja czy stworzenie?, w: J. R a t z i n g e r ,
Dwa ważne wykłady i dwie polskie laudacje, Kraków 2005, s. 12-16.
53 Por. J. S z y m i k , W poszukiwaniu teologicznej głębi literatury. Literatura piękna
jako locus theologicus, Katowice 2007, s. 88.
54 Por. J. H a b e r m a s , J. R a t z i n g e r , Dialektik der Säkularisierung. Über Vernunft
und Religion, Freiburg im Breisgau 2005.
55 Por. B e n e d y k t X V I w rozmowie z P e t e r e m S e e w a l d e m , Światłość
świata, dz. cyt., s. 68. Szerzej na ten temat: Por. T. S i u d y, Chrześcijańska tożsamość
Europy według J. Ratzingera, StKK 13(2008), s. 71-100.
300
[12]
otwartych kwestii. Troska o tożsamość chrześcijaństwa nie wyklucza
prób porozumienia z islamem, tak by żyjąc wielkością wiary i w żywy
sposób przestawiając ją, równocześnie rozumieć dziedzictwo innych56.
Ratzinger podkreśla znaczenie tożsamości Europy wyrażającej się
w szacunku do tego, co święte, w odkrywaniu oblicza Boga pełnego
miłosierdzia dla słabych, w szacunku dla godności człowieka mającym
swoje źródło w Stwórcy. Gdy zdradzamy tę tożsamość stajemy się niezdolni do pełnienia służby innym, do prawdziwego szacunku dla innych
kultur57. Dla światowych kultur absolutny laicyzm, jaki rozpanoszył się
na Zachodzie, jest czymś głęboko obcym. Kultury te opierają się na
przeświadczeniu, że świat bez Boga nie ma przyszłości. Dlatego właśnie
pluralizm kulturowy stanowi dla nas wezwanie, byśmy na nowo zagłębili się w swoim wnętrzu58. Autor dostrzega związek między tożsamością
chrześcijańską a zdolnością do dialogu religijnego i kulturowego.
Podsumowanie
Tożsamość Kościoła to zagadnienie niezwykle ważne, posiadające
istotne, praktyczne implikacje. Osłabienie tej tożsamości wiąże się często z utratą wiernych. Kościół przede wszystkim jest Kościołem Boga
i prowadzi człowieka do tożsamości z Nim. Kościół nie jest narzędziem,
którym uczniowie mogą dysponować w sposób dowolny, ale pochodzi
od Pana i w swojej zasadniczej strukturze nie podlega ludzkiej władzy.
Chrystus w sakramentach wciąż na nowo tworzy Kościół, jednoczy go,
daje się ludziom. Sakrament sukcesji apostolskiej gwarantuje tożsamość Kościoła i jego misji przez wieki. Jesteśmy wezwani do jedności
z Maryją i świętymi, w których Kościół osiąga swoją doskonałość. Ze
względu na nieidentyczność Kościoła i jego konkretnego przejawiania
się w historii nie jest możliwe całkowite utożsamienie się człowieka
z Kościołem danym empirycznie. Także ze względu na samego człowieka czymś naturalnym jest proces jego stopniowego dojrzewania ku
56 Por. B e n e d y k t X V I w rozmowie z P e t e r e m S e e w a l d e m , Światłość świata, dz. cyt., s. 110n.
57 Por. J. R a t z i n g e r , Europa. Jej podwaliny dzisiaj i jutro, Kielce 2005, s. 31n.
58 Tamże, 32.
[13]
301
głębszej tożsamości z Kościołem. Wyrazista tożsamość Kościoła umożliwia jego otwartość.
Die Identität der Kirche nach J. Ratzinger
Zusammenfassung
Die Identität der Kirche ist eine enorm wichtige Frage, die viele relevante, praktische
Implikationen beinhaltet. Die Schwächung dieser Identität wird oft mit dem Verlust der
Gläubigen verbunden. Die Kirche ist vor allem als Kirche Gottes zu verstehen und sie
führt den Menschen eben zur Identifizierung mit Ihm. Die Kirche ist kein Instrument,
über das ihre Jünger beliebig verfügen können, sondern stammt vom Herrn und untersteht daher in ihrer eigentlichen Struktur keiner menschlichen Macht. Durch die Sakramente schafft Christus die Kirche immer wieder aufs Neue, Er macht sie einig und
schenkt sich den Menschen selbst. Das Sakrament der apostolischen Sukzession garantiert die Identität der Kirche und ihrer Mission über Jahrhunderte hinweg. Wir werden
zur Einheit mit Maria und allen Heiligen, in denen die Kirche ihre Vollkommenheit
erreicht, aufgerufen. In keinem Zeitalter war die Kirche identisch, sie zeigte sich eher
verschieden im Laufe der Geschichte, so kann sich keiner ihrer Anhänger völlig mit der
Kirche, die immer noch pilgert und sich verwandelt, identifizieren. Selbst aus der Natur
des Menschen ergibt sich, dass er allmählich zu einer tieferen Identifizierung mit der
Kirche reift. Eine transparente Identität der Kirche ermöglicht ihre Offenheit.
UKSW
1/2013
KS. KRZYSZTOF FILIPOWICZ
Hymn dawniej i dziś,
czyli o możliwościach ekspresji
poetyckiego słowa w starożytnym
kulcie i chrześcijańskiej liturgii
Początki hymnów
Źródłem europejskiej tradycji hymnów jako gatunku literackiego
była twórczość tzw. hymnodów w starożytnej Grecji1. Etymologia słowa „hymnos” nie jest jednoznacznie wyjaśniona. Termin ten daleki jest
w swoich zastosowaniach od jednoznaczności i wymyka się sztywnym
określeniom genologicznym, tak że nawet znawcy przedmiotu przyznają, iż jest to niemal termin rodzajowy i jako taki wymaga czasem
dodatkowego uściślenia np.: hymn prozodyjny, hymn peaniczny czy
dytyramb. W znaczeniu węższym filolodzy klasyczni zgadzają się na
definicję hymnu jako religijnej pieśni śpiewanej przy akompaniamencie
kitary przez nieruchomo stojący chór2. Przyjmuje się za jeden z możliwych termin „hymen”, oznaczający okrzyk lub pieśń wykonywaną
podczas wesela. Dopuszcza się także „hypaino” rozumiane jako tkanie
płótna, a w dalszym sensie – utworu, co oznaczałoby sztuczną, tj. wierszowaną mowę. Panuje zgoda co do terminu „hymnein”, znaczącego tyle
1 Por. J. S z n a y d e r, Hymn, Zagadnienia Rodzajów Literackich, 3(1960) z.1, s. 140--142.
2 Por. J. D a n i e l e w i c z , Morfologia hymnu antycznego. Na materiale greckich
zbiorów hymnicznych, Poznań 1976, s. 3-5. Należy jednocześnie zastrzec, że powyższa
sugestia ma raczej zastosowanie do hymnu antycznego a sam gatunek ulegał przemianom przybierając nawet formę hymnu – bluźnierstwa. Por. M. G ł o w i ń s k i, A. O k o p i e ń - S ł a w i ń s k a , J. Sł o w i ń s k i , Zarys teorii literatury, Warszawa 1991, s. 309-310.
304
[2]
co śpiewać, opiewać, sławić, czcić. Hymn u starożytnych Greków oznaczał podniosłą pieśń na cześć bóstw i herosów. Określano nim także pieśni żałobne lub pełne grozy. Niezależnie od etymologii słowa „hymnos”
oznaczało ono od najdawniejszych czasów poezję o niezacieśnionym
jej kręgu znaczeniowym. W swej genezie i historii hymny związane są
silnie z rozmaitymi przejawami aktywności zbiorowej obrzędowo-kultowej. Ważnym odnotowania wydaje się fakt, że poza nielicznymi wyjątkami nie było stałych tekstów rytualnych. Poeta, będąc jednocześnie
kompozytorem muzyki i autorem tanecznych układów, tworzył na zamówienie pieśń związaną z obchodzoną aktualnie uroczystością i niejednokrotnie wyraźnie nawiązywał do osób i wydarzeń, czasem wprost,
a czasem wyszukaną, kunsztowną aluzją3. Jako najstarsze zachowane
formy, będące podstawowym gatunkiem liryki chóralnej, uważa się pisane heksametrem hymny homeryckie z VII-V w. przed Chr.4 W zależności od bogów, którym hymny były poświęcane, rozróżniano pean
– na cześć Apollina – i dytyramb – ku czci Dionizosa; poświęcano także hymny Afrodycie, muzom. Nazwa pochodzi od greckiego paian, co
znaczy uzdrowiciel, jednego z przydomków Apollina. Termin ten oznaczał chóralną pieśń dziękczynną, a w późniejszym, nowożytnym sensie
wszelką pieśń pochwalno-dziękczynną, patetyczną i uroczystą. Gr. dithyrambos oznacza pieśń kultową, sławiącą Dionizosa, opiewającą jego
cierpienia i radości. Początkowo dytyramby były prymitywne i surowe. Z biegiem czasu stały się jednak entuzjastyczne, patetyczne i pełne wzburzenia. Śpiewane były zwłaszcza podczas świąt dionizyjskich
przez chór w przebraniu kozłów w połączeniu z ekstatycznym tańcem
niejednokrotnie wokół ołtarza. Przypuszcza się, że w ewolucji dytyrambu mają swe pierwotne podłoże formy dramatyczne: tragedia i komedia.
W następnych stuleciach forma dytyrambu uległa schematyzacji, w wy 3 Por. J. Ł a n o w s k i , M. S t a r o w i e y s k i , Literatura Grecji starożytnej w zarysie.
Od Homera do Justyniana, Warszawa 1996, s. 33-46. Zob. także: A. Ś w i d e r k ó w n a ,
Bogowie zeszli z Olimpu. Bóstwo i mit w greckiej literaturze świata hellenistycznego,
Warszawa 1999, s. 215-226.
4 O strukturze i metryce hymnu antycznego pisze obszernie J. D a n i e l e w i c z,
Morfologia hymnu antycznego, dz. cyt.; Te n ż e, Miary wierszowe greckiej liryki. Problemy opisu i interpretacji, Poznań 1994. Na szczególną uwagę z liturgicznego punktu
widzenia obok homeryckich zasługują także hymny orfickie. Zob. Te n ż e, Morfologia
hymnu antycznego…, dz. cyt., s. 65-82.
[3]
HYMN DAWNIEJ I DZIŚ
305
niku której pierwiastek muzyczny zdominował poezję, w treści zapanowała wybujała fantazja, a w formie puste frazesy i napuszone obrazy,
zaniechano budowy antystroficznej. Przeznaczeniem tak zmodyfikowanych dytyrambów było wykonanie przez jednego wirtuoza5.
Niezależnie od rodzaju hymnu i jego tematu wyraźnie zaznacza
się wiara w magiczną moc słowa w obydwu jego stałych częściach.
Uwzględniając tę funkcję hymnu, dopatrywano się jego pregenezy
w rozmaitych formach zaklęć i czarów, którymi przywoływano bóstwa,
aby ujawniły swą potęgę. Dopiero później z tej pierwotnej formy miały
rozwinąć się liryczne uwielbienia bóstw za manifestację ich mocy. Zdaniem religioznawców hymn powstał z modlitwy. Można spotkać także
pogląd, że jego najstarszą formą było zaklęcie, które przeobraziło się
w modlitwę. Jako kompromisowe stanowisko podaje się, że źródłem
twórczości hymnicznej były praktyki religijne niezależnie od tego czy
miałyby to być zaklęcia czy modlitwy towarzyszące składaniu ofiar6.
Doszukano się w strukturze hymnów sześciu elementów: Pierwszy
z nich, zwany ekspozycją, to swoisty metatekst będący zapowiedzią
mającego nastąpić tematu. Drugi hymniczny element to laudacja, czyli seria epitetów o charakterze pochwalnym, odnoszących się do bóstwa. Cechą laudacji było to, epitety były bardzo kunsztownie dobrane.
Oprócz tego laudacja pełniła jeszcze inną funkcję, gdyż dawała możliwość dokładniejszego precyzowania tematu i sprowadzania go do określonego aspektu. Dalej następowała ilustracja, będąca częścią narracyjno-opisową hymnu i wykorzystywała zazwyczaj jako materiał literacki
i narzędzie aretologii mit. Czwartym elementem była salutacja. Najbardziej charakterystyczną cechą tego fragmentu hymnicznego było występowanie formuły haire lub hairete, czyli witaj – witajcie. Było to uroczyste pozdrowienie, które następnie przechodziło w prośbę o życzliwe
przyjęcie hymnu przez bóstwo, któremu w przekonaniu autora może
on sprawić przyjemność. Mimo swej krótkości, występowanie salutacji
okazało się na tyle istotne dlatego gatunku literackiego, że przyczyniło
się do wyodrębnienia hymnu od modlitwy. Kolejnym elementem była
5 Por. J. Ł a n o w s k i , M. S t a r o w i e y s k i , Literatura Grecji…, dz. cyt., s. 125-129.
W rozumieniu nowożytnym dytyramb to wszelki hymn pochwalny, podniosły i patetyczny.
6 Por. H. P o d b i e l s k i , Wstępne rozważania na temat najstarszej greckiej poezji
hymnicznej, „Roczniki Humanistyczne” (1964) t. 12 z.3, s. 41-44.
306
[4]
prekacja. Element ten nie zawsze występował we wszystkich hymnach.
Prekacja była modlitewną prośbą i jako taka bywała dość schematyczna
i nie wykazywała nawet wyraźnych związków z treścią środkowej części hymnów. Ostatni element to proemia – końcowy metatekst, będący
sformalizowaną zapowiedzią przejścia do następnego utworu7.
Najwcześniejszymi znanymi autorami hymnów byli obok Homera,
także Hezjod, Pindar, Bakchylides, Simonides z Keos, Safona8. Funkcjonujące w literaturze określenie „hymny homeryckie” odnosi się do
trzydziestu trzech, a właściwie trzydziestu czterech utworów. Rozmiar
waha się od kilkuset heksametrowych opowieści do krótkich inwokacji. Rozbieżności co do treści jak i budowy języka skłaniają znawców
przedmiotu do określania tychże hymnów homeryckimi jedynie w znaczeniu konwencjonalnym. W wyjątkowy sposób traktuje się jedynie
hymn Do Apollina Delijskiego przypisanego Homerowi przez samego Tukidydesa9. Określenie „hymny homeryckie” funkcjonowało już
w starożytności i posłużył się nim nieznany nam scholista od Pindara.10
Zastanawiające, że owe „hymny” były też przez starożytnych nazywane
„prooimiami” – proemia, czyli wstępami lub preludiami i taką funkcję
pełni chociażby hymn rozpoczynający Teogonię Hezjoda11.
Hymn antyczny – zastosowanie kultyczne
Ilustracją kultycznych możliwości antycznego hymnu niech XXVII.
Hymn Do Artemidy. Z całego zbioru hymnów homeryckich dedykowanych Artemidzie, ten jest najbardziej kunsztowny i – można rzec – stosunkowo późny, gdyż z III wieku przed Chrystusem. Autorstwo przypisywane jest Kallimachowi12: Sławię Artemis o złotym wrzecionie, łowczynię
7 Por. M. S w o b o d a , J. D a n i e l e w i c z , Modlitwa i hymn w poezji rzymskiej, Poznań 1981, s. 19-20
8 Por. T. S i n k o, Zarys historii literatury greckiej. Literatura archaiczna i klasyczna
wiek VIII–IV pne włącznie, t. I, Warszawa 1959, s. 146-158; J. D a n i e l e w i c z , Liryka
starożytnej Grecji, Warszawa 1996, s. 18-109; K. K u m a n i e c k i , Historia kultury starożytnej Grecji i Rzymu, Warszawa 1965, s. 94-112.
9 Por. Z. K u b i a k , Literatura Greków i Rzymian, Warszawa 1999, s. 57-58.
10 Por. W. A p p e l , Ymnoi omphikoi, czyli hymny homeryckie, Toruń 2001, s. 312.
11 Por. B. B r a v o , E. W i p s z y c k a , Historia starożytnych Greków, Warszawa 1988,
s. 347-350.
12 W. A p p e l , Ymnoi omphikoi…, dz. cyt., s. 281-282.
[5]
307
jeleni,/Zgiełk polowań lubiącą, rażącą strzałami, dziewicę,/ Siostrę Apolla, o złotym mieczu, czcigodną,/ Która na wzgórzach lesistych i szczytach
smaganych wiatrami/ Ciesząc się polowaniem, napina swój łuk szczerozłoty,(5)/ Siejąc strzałami jęk rodzącymi. Drżą z lęku wierzchołki Gór
strzelistych, a w lesie cienistym echo odbija/ Trwożny ryk drapieżników
i ziemia dygoce, a także/Morze w ryby zasobne, a ona waleczne mająca/ Serce, szlaki przemierza, drapieżców tępiąc plemiona.(10)/ Skoro zaś
zwierza tropiąca, rażąca strzałami nasyci/ Serce łowów radością, rozluźnia pięknie wygięty/ Łuk, zdążając ku Delfom, bogatej Feba krainie,/ Tam,
gdzie Apollon, miły jej sercu brat, ma siedzibę,/Muz i charyt naonczas
splatając przepiękny korowód.(15)/ Tutaj, gdy łuk swój sprężysty zawiesi,
a razem z nim strzały,/ Kroczy, ciało ukrywszy pod szatą wielce powabną,/ Tańcom dając początek. Wnet tamte głosem cudownym/ Smukłonogą
Latonę hymnami sławią, że dzieci/ Radą i czynem najlepsze wśród wszystkich bogów zrodziła. (20)/ Cześć wam, dzieci Latony o pięknych włosach
i Dzeusa,/ Ja zaś i o was, i innej pamiętać pieśni przyrzekam.
Ten 22-wersowy hymn, powstały w epoce hellenistycznej, zachowuje wszystkie cechy homeryckiego piękna, a zwłaszcza wdzięk i prostotę
pieśni nie skażonej manierą czasów Kallimacha, kiedy tworzono utwory obliczone na bardziej wymagającego słuchacza. Przejawiało się to
w tworzeniu wielu wyrafinowanych, a z naszego punktu widzenia sztucznych i przesadnych epitetów, mających świadczyć o literackim kunszcie
autorów a jednocześnie mogących kokietować czytelników – erudytów.
Ekspozycja krótko i schematycznie zapowiada adresatkę hymnu – olimpijskie bóstwo, Artemidę. Na laudację składa się seria wysoce kunsztownych epitetów: „łowczyni jeleni”, „lubiąca zgiełk polowań”, „rażąca
strzałami”, „czcigodna”, „ciesząca się polowaniem”. Laudacja poprzez
odwołanie się do pokrewieństwa Artemidy z Apollinem przechodzi
w ilustrację. Mamy tutaj trzy nakreślone z prawdziwą literacką swobodą obrazy: Artemidę łowczyni, Artemidę udającą się w drogę i Artemidę
tańczącą. Każdy wizerunek służy ekspozycji charakteru bogini. Najwięcej miejsca zajmuje najbardziej typowy dla Artemidy opis jej możliwości łowczyni, który jednocześnie przedstawia szersze religijne tło jako
boginię potężną o prerogatywach wychodzących znacznie poza myśliwski charakter łuczniczki achajskich lasów: „drżą z lęku wierzchołki gór”,
„ziemia dygoce a także morze w ryby zasobne”. Bogini pozostaje nieustannie w ruchu, gdyż po polowaniu natychmiast zmierza ku Delfom,
308
[6]
wielkiemu ośrodkowi religijnemu starożytnej Grecji, poświęconemu
bliźniaczemu bratu Artemidy – Apollinowi i Muzom. Ów dynamiczny
charakter bogini każe jej naturalnie, niemal bez wytchnienia przemienić
się z groźnej łowczyni w przewodniczkę tanecznego korowodu: „splatając przepiękny korowód”, „tańcom dając początek”. Dzikie leśne ostępy, pełne groźnych drapieżników, zamieniają się w orszak Muz i Charyt
a moment owej przemiany wyznacza droga do Delf. Chociaż Artemida
była jedynie gościem w świątyni Apollina, to jednak na tyle ważnym
i częstym, by Grecy, jak zauważa W. Appel, obdarzyli ją kultowym epitetem Pythie. W ten sposób imię bliźniaczej siostry boga sztuki i wróżb
wzywane było podczas religijnych przysięg i w jej imieniu wyzwalano niewolników13. W 21. wersie występuje salutacja, w liczbie mnogiej,
gdyż odnosi się nie tylko do Artemidy ale także do jej brata. Przy tej okazji wspomniani są rodzice bliźniaczej pary: Latona i Dzeus. Hymn nie
posiada prekacji, co – jak wcześniej zostało nadmienione – było zjawiskiem spotykanym a dla czasów hellenistycznym wręcz typowym. Znajdujemy natomiast charakterystyczne zakończenie, które, w myśl założeń proemii, było zapowiedzią kolejnego utworu. Hymn XXVII mógł
być wykorzystywany podczas uroczystości organizowanych w Delfach.
Znajdujemy w nim odniesienia do mitów i typową delficka scenerię, którą można by określić za Tadeuszem Zielińskim „trójjedyną choreią”14.
Chodzi tutaj o połączenie muzyki, śpiewu i tańca, przy czym śpiewane
były utwory liryczne, do których zaliczany był hymn i który jako taki
nadawał się do kultycznych uroczystości.15
W pewnym sensie jeden z hymnów homeryckich należy wyróżnić.
Jest to II. Hymn do Demeter. Znawcy przedmiotu uważają, że należy
on do najciekawszych, choć ze względu na swą długość – 495 wersów
– nie zostanie on tutaj przytoczony w całej rozciągłości. Niniejszym
posługuję się, jak i w poprzednich przykładach, tłumaczeniem Włodzimierza Appela16. Trudno określić datę powstania utworu. Bierze się najczęściej pod uwagę przedział pomiędzy VIII i VI wiekiem przed Chrystusem. N. L. Richardson, uchodzący za najlepszego znawcę tematu,
13 Zob. Tamże, s. 280-282.
14 Zob. T. Z i e l i ń s k i , Religia starożytnej Grecji, Warszawa – Kraków 1921, s. 54
15 O związkach pomiędzy grecka liryką a meliką zob. szerzej.: J. D a n i e l e w i c z ,
Liryka starożytnej Grecji, dz. cyt., s. 24-34.
16 Tamże, s. 38-73.
[7]
309
skłonny jest datować Hymn do Demeter na VII w. przed Chrystusem.
Żaden z hymnów nie odnosi się tak wprost do sfery religijno – kultycznej jak ów właśnie i oprócz walorów literackich stanowi istotne źródło
poznania misteriów ku czci Demeter w Eleuzis. Wyjaśnia on bowiem
powody ustanowienia tego kultu i być może w jakim sensie stanowił
część jego obrzędów, a na pewno poddawany był hermeneutycznej interpretacji wtajemniczanych w misteria. Kulty misteryjne były opieczętowane tajemnicą. Ponadto niedotrzymanie jej niewiele wyjaśniało
sens sprawowanych obrzędów, gdyż opowiadanie o nich miało jedynie
sens przy jednoczesnym uczestniczeniu. Tematem ilustracji jest historia
porwania przez Hadesa córki bogini Demeter – Persefony. Następnie
hymn opowiada o poszukiwaniach zaginionej bogini przez matkę i ustanowienie przez nią samą misteriów eleuzyjskich. Dalej mamy relację
o częściowym odzyskaniu Persefony przez Demeter na warunkach po
części określonych przez Dzeusa a po części określonych przez fatum,
jakiego dopuściła się Persefona poprzez zjedzenie podstępnie podanego
jej przez Hadesa owocu granatu. Centralna część hymnu dotyczy pobytu Demeter jako piastunki w Eleusis. W tej części utworu możemy
dostrzec charakterystyczne dla nastroju całego hymnu elementy literackiego wdzięku i zbożnej powagi. Mamy te z tutaj to, co było chyba najbardziej pociągające w kultach misteryjnych, a mianowicie związek religijnych przeżyć z osobistym życiem wtajemniczanych. Oficjalny kult
grecki, trzeba to przyznać, był dość formalny. Los śmiertelników wydawał się być igraszką dla obojętnych w sumie olimpijskich bogów wobec
ludzkiej doli albo był naznaczony jakąś ignorancją w najważniejszych
życiowych sprawach. Przyznaje to zresztą sama bogini rozsierdzona
nieopatrznym, choć zrozumiałym z czysto ludzkiego punktu widzenia
zachowaniem Metanejry, która nie mogła zrozumieć tajemnych praktyk
Demeter, mających na celu przeznaczenie niemowlęcego Keleosa do
życia właściwego nieśmiertelnym: Ach, nieświadomi wy, ludzie, rozeznać nie umiejący/ Ani gdy dobre, ani gdy złe przeznaczenie nadchodzi;/
Również i ty swym nieuleczalnym szaleństwem zbłądziłaś. (256-258)
Misteria angażowały całą osobowość i dawały to, co było największą
słabością oficjalnych kultów starożytnych – nadzieję na lepszy los pośmiertny: Jak wypełniać ofiary i pięknie odprawiać misteria/ Święte, których nie wolno naruszyć ani ich badać,/ Ani rozgłaszać, gdyż bojaźń przed
bóstwem usta zamyka./ Szczęsnym jest z ludzi żyjących na ziemi ten, co je
310
[8]
widział;/ Kto zaś nieświadom obrzędów i w nich udziału nie bierze, /Tego
po śmierci odmienny los czeka w zatęchłych podziemiach. (476-483)
Hymn, podobnie jak same misteria, oddaje całą paletę ludzkich
uczuć. Mamy w nim bezbrzeżny smutek i rozpacz, ale i żywiołową radość, niepokój, lęk, grozę, ale także życzliwość, serdeczność i tkliwą
miłość. Najprawdopodobniej poeta, uczestnik misteriów i wtajemniczony w nie, znał to wszystko z autopsji. Musiał jednak tak przekazać ten
znany całej Grecji mit, aby nie naruszyć świętego sekretu misteriów,
które, choć najlepiej udokumentowane, pozostały tajemnicą17.
Losy hymnów chrześcijańskich
Hymny homeryckie dały potężny impuls, który utrwalił ten gatunek
literacki w lirycznej twórczości Europy. Jednak bardzo szybko literackie ambicje późniejszych twórców doprowadziły do rozluźnienia ich
związków z kultem. Wpływ twórczości późniejszych autorów zaznaczył się wyraźnie u Rzymian: Katullusa i Horacego do tego stopnia, ze
ciągłość kultury grecko – rzymskiej nie pozwala rozpatrywać tego gatunku poezji łacińskiej w oderwaniu od jej helleńskich źródeł18. Grecki
„hymnos” wszedł do słownictwa Rzymian w formie nieznacznie zmienionej: „hymenaeus” i „hymnus” 19. W dużej mierze słowo to w łacińskiej terminologii upowszechniła starożytna literatura chrześcijańska.
W perspektywie historii, u początku hymnicznej twórczości pisarzy kościelnych, zwraca się uwagę na wpływ ksiąg natchnionych, zwłaszcza
psalmów, będących podstawą modlitwy liturgicznej i prywatnej20. Przy
17 Na temat domniemanego przebiegu misteriów zob. szerzej: M. E l i a d e , Historia
wierzeń i idei religijnych. Tom I. Od epoki kamiennej do misteriów eleuzyńskich, Warszawa 1997, s. 189-196; W. B u r k e r t, Starożytne kulty misteryjne, Bydgoszcz 2001, s. 35-53.
18 Horacjańska Carmen saeculare, napisana na zamówienie cesarza Augusta na uroczystości jubileuszowe założenia Rzymu, obchodzone w 17 r. przed Chr., uważana jest
za szczyt twórczości hymnicznej Rzymian. Kilka hymnów występuje także w tragediach
Seneki. Zob. M. S w o b o d a, J. D a n i e l e w i c z , Modlitwa i hymn…, dz. cyt., s. 24-76.
19 Hymenaeus oznaczał pieśń weselną choćby u Plauta w Casina, w Metamorfozach
Owidiusza i Metamorfozach Apulejusza. Dalsze znaczenie to: okrzyk weselny, zaślubiny, związek małżeński czy gody (Lukrecjusz, Wergiliusz, Katullus). Jako hymnus użyte
jest przez Apulejusza w Florida w znaczeniu pieśni uwielbienia. Zob. Słownik Łacińsko-Polski (red. M. P l e z i a ), t. II D – H, Warszawa 1998, s. 742.
20 Psalmy jako gatunek literacki mają znaczenie o wiele szersze niż hymny. Mimo
to można wśród nich wyróżnić wiele takich, które będą spełniać taką rolę jak hymny
[9]
311
zachowaniu świadomości znaczenia odrębności i rangi ksiąg świętych,
bardzo szybko sięgnięto po poetycką formę hymnu, by wyrazić to, co
jest specyficznie chrześcijańskie21. Aluzję do tego zdaje się czynić św.
Paweł: „(…) z wszelką mądrością nauczajcie i napominajcie samych
siebie przez psalmy, hymny, pieśni pełne ducha, pod wpływem łaski
śpiewając Bogu w waszych sercach” (Kol 3, 16; por. Ef 5, 18 – 20).
Hymn jako gatunek literacki występuje pismach Pawłowych. Uważa
się, że niektóre z nich mogły pochodzić właśnie z pierwotnej liturgii
chrześcijańskiej. Świadectwem tego są chociażby hymny: o uniżeniu
i wywyższeniu Chrystusa (Flp 2, 6 – 11), o wdzięczności (Rz 8, 31 –
39); o miłości (1Kor 13, 1 – 13), o mądrości Bożej (Rz 11, 33 – 36),
prologi (Ef 1, 3 – 14; Kol 1, 15 – 20) czy starochrześcijański hymn o intronizacji Chrystusa (1 Tm 3, 16). Innymi pozostałościami starożytnych
hymnów są liczne inwokacje, błogosławieństwa, dziękczynienia i doksologie obecne w listach Pawłowych i Apokalipsie22. Tworzone i wprowadzane podczas liturgii hymny noszą znamiona improwizacji charyzmatycznych bez specjalnych ambicji artystycznych.
Pierwsze arcydzieła – Ody Salomona – powstają w II w. w uważanej za ojczyznę chrześcijańskiego śpiewu i poezji Syrii23, a następne
wieki przynoszą ich bujny rozkwit za sprawą św. Efrema24, pod którego wpływem będą pozostawać poeci późniejsi: Cyryllonas, Balaj i Jakub z Sarug. Szczególne miejsce zajmuje działalność Romanosa zwanego Melodosem, któremu przypisywane jest autorstwo wyjątkowego
w obrzędowości Greków i Rzymian i przez biblistów nazywane są wprost hymnami
właściwymi. Niejednokrotnie też grecki termin psalmos traktowany był synonimicznie
z hymnos czy – jak to jest u Symmacha – z ode. Por. S. Ł a c h , Hymny i dziękczynienia
w Psałterzu, RBL 30(1977) nr 4, s. 163-172.
21 Poetycka forma nie oznaczała od razu jakiejś określonej budowy stroficznej czy metrycznej. Chodzi raczej o hymn rozumiany jako pieśń chwały. Por. A. F i l a b e r , Powstanie i rozwój twórczości hymnicznej w kościele od I do VI wieku, LS 7(2001) nr 1, s. 60.
22 Por. A. S u s k i , Najstarsze świadectwa o hymnach chrześcijańskich, STV 14(1976)
nr 1, s. 29-41; J. F r a n k o w s k i , Pierwotne hymny chrześcijańskie cytowane w NT,
STV 20(1982) nr 2, s. 83-96; H. L a n g k a m m e r , Hymny chrystologiczne Nowego Testamentu. Najstarszy obraz Chrystusa, Katowice 1976.
23 Por. W. W i t a k o w s k i , Geneza chrześcijańskiej kultury syryjskiej, STV 16(1978)
nr 1, s. 125-153; W. M y s z o r , Poezja teologów, w: Muza chrześcijańska. Poezja ormiańska, syryjska i etiopska (red. M. S t a r o w i e y s k i ), t. I, Kraków 1985, s. 163-172.
24 Zob. W. M y s z o r , Wstęp, w: Św. Efrem – Cyryllonas – Balaj, Wybrane pieśni
i poematy syryjskie (tłum. W. Kania), PSP t. XI, Warszawa 1973, s. 6-26; W. K a n i a ,
Echo lutni syryjskich Ojców – święty Efrem, AK 71(1979) t.92, s. 125-153.
312
[10]
w hymnicznej poezji Wschodu Akathistosu25. Rozwój hymnów powstających w nurcie dynamicznie rozwijającej się liryki religijnej chrześcijaństwa greckiego epoki patrystycznej jest zjawiskiem bardzo skomplikowanym. Jej wpływ nie ograniczał się tylko do liturgii. Spełniała
także rolę propagandową jak i dydaktyczną. Należy zaznaczyć jednak,
że twórczość ta bardzo mocno wpłynęła na rozwój liturgii bizantyjskiej
w ogóle, a dalej silnie oddziaływała na inne liturgie chrześcijańskie26.
Inaczej rozwijała się poezja chrześcijańska na Zachodzie. Najstarsze
łacińskie hymny są nieznane. Pierwsze utwory są mierne pod względem
formalnym jak i treściowym. Wyczuwalny jest w nich kompleks niższości wobec poematów pogańskich. Bardzo mocno zaznacza się akcent
apologetyczny27. Pierwszą i raczej nieudaną próbą wprowadzenia hymnu była działalność św. Hilarego z Poitiers28. Wielka twórczość hymniczna przypada dopiero na przełom IV i V w. i związana jest z imionami poetów: św. Ambrożego, Prudencjusza29 i św. Paulina z Noli30.
25 Hymn Akathistos jest zjawiskiem niezwykłym w całej poezji chrześcijaństwa greckiego co do niezwykle kunsztownej budowy, teologicznej głębi i literackiego piękna. Te zalety i częsta gra słów poematu sprawiają spore trudności w przekładzie. Mimo to, od kiedy
dokonano tłumaczenia na łacinę w Wenecji ok. 800 r., można mówić o jego przemożnym
wpływie na łacińską poezję maryjną średniowiecza. Autorstwo Romanosa nie jest jednoznaczne. Zob. A. B o b e r , Antologia patrystyczna, Kraków 1966, s. 511-530; B. A l t a n e r , A. S t u i b e r , Patrologia (tłum. P. Pachciarek), Warszawa 1990, s. 680-683.
26 Rozwój hymnicznej tylko poezji greckiego chrześcijaństwa jest zagadnieniem bardzo szerokim. Nie sposób przybliżyć tutaj chociażby tak bardzo zasłużonych autorów
jak Klemens Aleksandryjski czy przede wszystkim wielkiego poetę chrześcijańskiego
Wschodu – św. Grzegorza z Nazjanzu. O tej twórczości i licznie cytowanej bibliografii
zob. Muza chrześcijańska. Poezja grecka od II do XV wieku (red. M. S t a r o w i e y s k i),
t. III, Kraków 1995, s. 5-26; O. Jurewicz, Historia literatury bizantyńskiej, Wrocław
1984, s. 83-92, 121-126, 157-163.
27 Por. M. S t a r o w i e y s k i , Wstęp, w: Muza chrześcijańska. Poezja starożytna i średniowieczna (red. M. S t a r o w i e y s k i), t. II, Kraków 1992, s. 7-9.
28 W twórczości hymnicznej św. Hilarego wyraźny jest wpływ tradycji greckich, także antycznych. Trudności z ich zastosowaniem przypisuje się głownie ich skomplikowanej strukturze poetycko – teologicznej. Zob. M. C y t o w s k a , H. S z e l e s t, Literatura
rzymska okresu cesarstwa. Autorzy chrześcijańscy, Warszawa 1994, s. 238-240
29 Por. M B r o ż e k , Wstęp, w: Aureliusz Prudencjusz Klemens, Poezje (tłum. i oprac.
M. Brożek), PSP t. XLIII, Warszawa 1987, s. 7 – 36; M. C y t o w s k a , H. S z e l e s t , Literatura rzymska…, dz. cyt., s. 195-226
30 Mimo że św. Paulin z Noili nie wywarł tak dużego wpływu na twórczość hymniczną jak św. Ambroży, to jego wpływ na poezję chrześcijańską jako taką można porównywać jedynie ze znaczeniem Prudencjusza. Por. M. C y t o w s k a , H. S z e l e s t , Literatura rzymska…, dz. cyt., s. 230-237
[11]
313
Znaczenia wpływu św. Ambrożego nie można wręcz przecenić, gdyż
według pozostawionych przez niego wzorów rozwijała się hymnologia
zachodnia. Nazwane od jego imienia metrum ambrozjańskie – dymetr
jambiczny – było kontynuowane przez wielu poetów, którzy swe utwory
przypisywali biskupowi Mediolanu. W świetle dzisiejszych badań św.
Ambrożemu przypisuje się od 12 do 19 hymnów. Zostały one napisane w dymetrze jambicznym akatalektycznym ujętym w strofy czterowierszowe. Każdy z hymnów liczy 8 strof. Styl Ambrożego nawiązuje do stosowanego przez Horacego dymetru jambicznego w Epodach.
Ambroży pierwszy nadał hymnom postać ośmiu strofek czterowierszowych. Czasem jamb zostaje zastąpiony przez spondej lub anapest. Budowa hymnów ambrozjańskich spełnia wymogi metryki starożytnej.
Poeta rzadko stosuje ówczesne rymy. Ze względu na niewykształconego odbiorcę poeta zwraca się w języku niewyszukanym. Prostota i jasność zapewne przyczyniły się do ich upowszechnienia w liturgii. Filolodzy podkreślają, że liryzm i rzewność hymnów zbliżają ich twórcę do
Wergiliusza, a elegancją podobne są do utworów Horacego31. Kolejny
wzorzec – tetrametr trocheiczny – jest zasługą późniejszego reformatora
hymniki chrześcijańskiej – Wenancjusza Fortunata32.
Należy też wspomnieć o innym sposobie rozumienia poezji opartym
nie na iloczasie, ale na rytmie i rymie. Pierwsze próby wyszły spod pióra
Kommodiana33. Za jego kontynuatora można uznać św. Augustyna, który
nadaje hymnom miano chwały Bożej i zaznacza, że muszą być one śpiewane.34 Nie czyni natomiast aluzji do formy poetyckiej. Podobnie wypo 31 Tamże, s. 240 – 241. Trzeba jednak odnotować, że św. Ambroży nie podaje ostrej
definicji hymnu, a jedynie zadowala się powiedzeniem, że „hymnus specialiter Deo dicitur” w: De officiis 1, 45, 220; PL 16, 89.
32 W Wenancjuszu Fortunacie upatrują niektórzy ostatniego liryka chrześcijańskiego, który treści wiary zawarł w klasycznie czystych formach. Zob. A. B o b e r , dz. cyt.,
s. 580-588; M. C y t o w s k a, Ostatni poeta starożytny Wenancjusz Fortunatus, „Meander” 28(1973), s. 307-320
33 Zob. P. G r u s z k a, Kommodian i jego czasy, w: K o m m o d i a n , Poezje. Przekład,
wstęp, opracowanie, PSP t. LIII, Warszawa 1990, s. 10-19.
34 „Hymnus (…) tria ista habet et canticum, et laudem, et Dei. Laus ergo Dei in
cantico hymnus dicitur” – Enarratio in Ps 148, PL 37, 1948. Zdaniem św. Augustyna
w pochwalnym śpiewie okazuje się miłosną przychylność. Brak muzyki, melodii, zaangażowania emocjonalnego w utworze, przekreśla – zdaniem biskupa Hippony – istotę
tego, co sprawia, że hymn jest hymnem. Enarratio in Ps 72, PL 36, 914. Por. B. G ł a d y s z , Św. Augustyn u kolebki hymnografii łacińskiej, „Przegląd Teologiczny” 11(1930)
z. 4, s. 371-398. Takie rozumienie hymnu nie jest obce i współczesnym. Zob. A. R e g i -
314
[12]
wie się św. Izydor z Sewilli35. Opinie te ugruntowały przekonanie, w myśl
którego zaczęto nazywać hymnem każdy śpiew chwały, powstały z inwencji autora, nawet bardzo zróżnicowany pod względem budowy formalnej. Chrześcijaństwo na Zachodzie, jeśli chodzi o poezje hymniczną,
przyjęło system metryczny. Próby Kommodiana i św. Augustyna, którzy próbowali wprowadzić język ludowy nie powiodły się. Tym samym
hymn ugruntował swą pozycję jako gatunku lirycznego par excellence36.
Dalszy, dynamiczny rozwój hymnów związany jest z rozwojem życia monastycznego opartego o regułę św. Benedykta. Nie przeszkodziły
temu nawet synody w Laodycei i Braga z 563 r., które zabraniały na ich
użycie w liturgii, ponieważ nie pochodziły one z ksiąg natchnionych37.
Stała obecność hymnów w oficjum brewiarzowym przypadła na czasy
odrodzenia karolińskiego. Zaznaczył się przede wszystkim wpływ m.in. św.
Bedy Czcigodnego, Pawła Diakona, Paulina z Akwilei, Rabanusa Maura.
Wieki X – XIII pozwalają mówić wręcz o ich tryumfie, kiedy to były tworzone w wielkiej ilości w klasztorach Niemiec, Francji i północnej Italii.
W tym czasie zostały one wprowadzone na stałe do oficjum rzymskiego38.
Rozwój średniowiecznej hymnologii zostaje zatrzymany przez odrodzenie. Następuje powrót do form klasycznych. Leon X zleca nawet
ułożenie nowego hymnarza Zachariaszowi Ferreriemu39. Gruntowna ren e k , Hymnodia – teologia dźwięku, RBL 55(2002)1, s. 31-40. Obszerniej na ten temat:
J. Wa l o s z e k, Teologia muzyki. Współczesna myśl teologiczna o muzyce, Opole 1997.
35 „Hymnus est canticum laudantium, quo de Graeco in Latinum laus interpretatur,
pro eo quod sit carmen laetitiae et laudis. Proprie autem hymni sunt continentes laidem
Dei. Si ergo sit laus et non sit Dei non est hymnus: si sit et laus et Dei laus, et non cantetur, non est hymnus. Si ergo et in laudem Dei dicitur et cantatur, tunc est hymnus” –
I z y d o r z S e w i l l i , Etymologiae, VI, 19, 17.
36 Zob. M. S t a r o w i e y s k i , Hymn liturgiczny na tle rozwoju poezji starochrześcijańskiej, w: A. S z a s t y ń s k a – S i e m i o n (red.), Liryka starozytna Wrocław 1990,
s. 145-161. Na temat metrum hymnów brewiarzowych zob. L K o t y ń s k i, Metryka
hymnów brewiarzowych, RBL 11(1958), s. 292-317.
37 Por. J. J a n i c k i, Sens i rola hymnów AK 75(1983) z. 446, s. 37.
38 Na szczególną uwagę zasługuje twórczość świętych Piotra Damianiego i Tomasza z Akwinu. Por. Tamże, s. 38. Za podstawowe źródło hymnów uważa się kolekcję
57 tomów zawierających ok. 30.000 utworów, sporządzoną przez G. M. D r e v e s ’ a
i C. B l u m e ’ a , Analecta Hymnica Medii Aevii, Leipzig 1886-1922.
39 Hymnarza Ferreriego nikt, jak podaje bp A. J. Nowowiejski, nie używał. Nowe
hymny wprowadzały nawet pogańskie bóstwa, nie były wolne od błędów historycznych,
a to, co specyficznie chrześcijańskie, wyrażały w języku antycznej mitologii: np. Trójca
Święta zostaje przez niego nazwana „triforme numen Olimpi”. A. J. N o w o w i e j s k i ,
Wykład Liturgii Kościoła Katolickiego, t. IV cz. 2, Płock 1916, s. 661-662.
[13]
315
forma dokonana została za Urbana VIII. Powołana przez niego komisja
filologów i humanistów zakończyła prace wydaniem w 1629 r. zbioru
hymnów. W świetle dzisiejszej krytyki reformę tę uważa się za mało
udaną. O ile jeszcze brewiarz Piusa V z 1568 r. zachował hymny w wersji tradycyjnej, to bulla Urbana VIII Divinam psalmodiam z 1631 r.
wprowadza jako obowiązujące nowe poprawki dokonane ze stratą dla
ducha poezji religijnej, co oddaje aforyzm accesit latinitas, recessit pietas. Nowego hymnarza nie przyjęły bazyliki laterańska i watykańska,
a także zakony: benedyktyni, karmelici, kartuzi, cystersi, premonstratensi i dominikanie40.
Kolejna, gruntowna reforma została dokonana przez Sobór Watykański II. Za redakcję hymnów odpowiedzialna była siódma komisja (coetus) z dziewięciu, które zostały powołane do prac nad brewiarzem. Jej
przewodniczącym był A. Lentini wespół z I. Tassim. Uwzględniając postulat KL 93, dotyczący poprawności formy i treści hymnów, pierwszy
projekt był gotowy już w 1965 r.41 Wszystkie dotychczasowe hymny zestawiono z hymnami tradycji ambrozjańskiej oraz tradycji Bazyliki Watykańskiej, aby zachować to, co wartościowe z przekazu po uwzględnieniu różnych tradycji tekstowych. Postulat ten dotyczył zwłaszcza
hymnów antycznych. Przy wprowadzaniu hymnów nowych należało
kierować się kanonem piękna. Najbardziej widoczną i nie bez pewnych
kontrowersji zmianą, jakiej dokonał Coetus VII, było przesunięcie hymnu Jutrzni i Nieszporów na początek godziny kanonicznej po wersecie
wprowadzającym. W Jutrzni i Nieszporach brewiarza przedsoborowego hymn znajdował się po psalmodii i czytaniu – „kapitulum”, tworząc
z Benedictus i Magnificat moment kulminacyjny tych dwu głównych
godzin dnia. Dopatrywano się w tym tzw. jego funkcji „pogłębienia”,
aby w ten sposób bardziej oddziaływać na modlącego się, a co nie byłoby możliwe, gdyby hymn znajdował się na początku godziny. Argumentowano także, że skoro officium divinum stanowi dynamiczny dia 40 Owa reforma dotyczyła poprawy blisko 1000 „błędów”. Dotyczyły one głównie
rytmiki. A. J. Nowowiejski zauważa, że większość poprawek nie była uzasadniona. Korektorom zarzuca brak wiadomości o poezji akcentowanej i akcencie tonicznym. Tamże,
662-666; J. Janicki, Sens i rola hymnów, art. cyt., s. 38.
41 O pracach nad hymnami zob. A. B u g n i n i , La riforma liturgica (1984 – 1975),
Roma 1983, s. 536-539; J. S t e f a ń s k i, Reforma Liturgii Godzin według Vaticanum II.
Prace redakcyjne, AK 75(1983) z.446, 19-21.
316
[14]
log z Bogiem, zatem pierwszy powinien „mówić” Bóg, a człowiek może
odpowiadać spełniającym doskonale owe zadanie hymnem. Zatem uzasadniony byłyby porządek: psalmodia i czytanie jako słowo skierowane
przez Boga do człowieka i hymn będący odpowiedzią na Boże wezwanie. Równie dobrze jednak argumentowano, że na przyjęcie słowa Bożego należy być przygotowanym i usytuowanie hymnu przed psalmodią
tę rolę właśnie spełnia. Hymn zatem spełnia doskonale i jedną i drugą
rolę. Funkcję „otwarcia” hymn spełniał zwłaszcza w matutinum, czyli
dzisiejszej godzinie czytań. A. Lentini postulował, aby stanowił on paralelę do hymnów nieszpornych poprzez zawarte w nim treści związane z ideą odkupienia, historii zbawienia i cnót chrześcijańskich. W tzw.
godzinach „mniejszych”, mimo że hymn był umieszczony po wersecie Deus in adiutorium, jego funkcja wprowadzająca była raczej niewyraźna i drugoplanowa. Traktowano także hymn jako swoistego rodzaju
konkluzję np. Te Deum po godzinie porannej matutinum42. Soborowa
reforma, aby nadać swoisty charakter radosnej modlitwy, zwłaszcza gdy
biorą w niej udział wierni, zdecydowała się właśnie na takie przesunięcie43. Dodatkowo doceniono rolę hymnu jako elementu scalającego modlących się wspólnie. Zachowanie wówczas postawy stojącej wskazuje
nie tylko na szacunek względem Boga, ale jest również wyrazem paschalnej radości i zwycięstwa postawy modlącego się Kościoła44. Ostatecznie w zreformowanej Liturgia Horarum znalazło się 291 hymnów.
Przedsoborowy brewiarz zawierał ich 164. Wykorzystano 101 hymnów
z przedsoborowego oficjum. Dodano 109 nowych, przy czym, skorzystano zarówno z dorobku Kościoła starożytnego, średniowiecznego, jak
też z twórczości zupełnie nowej. Poszczególnym Konferencjom Episkopatów zarezerwowano możliwość tworzenia i włączania hymnów wziętych z tradycji lokalnych. Przyjęto zasadę anonimowości hymnów nowo
ułożonych45. Projekt hymnów do przyszłego brewiarza dzięki staraniom
A. Lentiniego był gotowy w 196746r.
42 Por. J. J a n i c k i, Sens i rola hymnów, art. cyt., 39-41.
43 Por. WOLG, 42 i 173-178.
44 Por. J. J a n i c k i, Sens i rola hymnów, art. cyt., s. 40-41.
45 Por. J. S t e f a ń s k i, Reforma Liturgii Godzin, art. cyt., s. 18-20; S. C i c h y, Treści
teologiczne hymnów w odnowionej Liturgii Godzin, „Anamnesis” 21, s. 105.
46 Pełen zestaw serii hymnów LH z podaniem ich autora i miejsca występowania
w LH zob. w Hymni instaurandi Breviarii Romani. Consilium ad exsequendam constitu-
[15]
317
Polskojęzyczna Liturgia Godzin zawiera 421 hymnów. W większości zostały one przetłumaczone przez Placyda Galińskiego OSB. Mimo
dość bogatej tradycji translatorskiej tego typu poezji, większość utworów została przełożona na nowo47. P. Galiński jest także autorem niektórych oryginalnych hymnów, utworzonych najpierw na potrzeby Monastycznej Liturgii Godzin48, a następnie wykorzystanych w polskim
przekładzie rzymskiej Liturgia Horarum. Tłumaczenie hymnów okazało się zadaniem trudnym, ponieważ w wyniku reformy większość z nich
została zmieniona i niewiele można było znaleźć w istniejących zasobach przekładów. Trudności te przewidywała Instrukcja o tłumaczeniu
tekstów, stwierdzając w nr. 37, że wymagania stawiane hymnom, nie
pozwalają na dokładne ich tłumaczenie i z tego powodu powinny być
opracowane na nowo z uwzględnieniem wymagań muzycznych i chórowych poezji ludowej, właściwej każdemu językowi. Stolica Apostolska
nie domagała się przełożenia na języki krajowe wszystkich hymnów zawartych w Liturgia Horarum. Wystarczyło przełożyć około 60 hymnów
i wolno było czerpać ze skarbca literatury narodowej49.
tionem de Sacra Liturgia, Città del Vaticano 1968. Por. A. L e n t i n i , Hymnorum series
in „Liturgia Horarum”, Notitiae, 9(1973), s.179-192.
47 Zanim jeszcze zostały dokonane pierwsze tłumaczenia hymnów brewiarzowych,
niezwykłą poczytnością cieszyło się dzieło Michała z Wrocławia, Expositio hymnorumque interpretatio ex doctoribus in Gymnasio Cracoviensi pro iuniorum eruditione
ac forum in sacris litteris institutione conflata, Cracoviae 1516. Do jednych z najstarszych tłumaczeń między innymi hymnów brewiarzowych należą prace ks. Stanisława
Grochowskiego, Hymny, prozy i cantica kościelne, Kraków 1599, a także przekład ks.
Jana Białobockiego, Hymny i prozy w zwyczajnym używaniu i nabożeństwie Kościoła
Świętego Katolickiego z Brewiarza Rzymskiego w jedną książkę zebrane, Kraków 1648.
Należy także wymienić: Ks. Wacław Hr. Sierakowski, Hymny Kościelne, Kraków 1799;
Ks. A. Kitkiewicz, Hymny Ojców świętych i wielkich w Kościele mężów z brewiarza
i mszału, Kraków 1856; I. Hołowiński, Hymny kościelne z brewiarzy, mszału i ksiąg liturgicznych wyjęte i wedle porządku pacierzy kapłańskich na sześć części podzielone,
Kraków 1856. Z tłumaczeń dwudziestowiecznych: Ks. Franciszek A. Symon, Hymny
Kościelne, Warszawa 1901; Ks. Witali Grzeliński, Wybór hymnów kościelnych, Warszawa 1913; Ks. Tadeusz Karyłowski, Hymny kościelne w nowym przekładzie, Kraków
1932; Ks. Bernard Gładysz, Hymny Brewiarza Rzymskiego oraz Patronału Polskiego.
Przekład i objaśnienia, Poznań 1933; Ks. Jan Piwowarczyk, Hymny Brewiarza Rzymskiego proprium Poloniae, Poznań 1958; Leopold Staff, Hymny Brewiarza i sekwencje
Mszału, Warszawa 1962. Używany obecnie w Liturgii Godzin przekład P. Galińskiego
nie obejmuje: Veni Creator, Ave stella maris, Stabat Mater, Dies irae.
48 Monastyczna Liturgia Godzin, I – IV, Watykan 1981 – 1985.
49 WOLG 177 – 178; Por. F. M a ł a c z y ń s k i, Wydawanie ksiąg liturgicznych w języku polskim, RBL 38(1985) nr 4-5, s. 328.
318
[16]
Możliwości ekspresyjne hymnu w liturgii
Ideałem wydaje się połączenie możliwości kultycznych z hymnu
z jego wyrafinowaną formą poetycką. Przykładem najlepiej ilustrującym taki zamiar jest hymn chrześcijańskiego pisarza z pierwszej połowy
V w. – Coeliusza Seduliusza. A solis ortus cardine jest hymnem Jutrzni
Bożego Narodzenia50. Hymn ten jest jednak częścią znacznie większego
utworu, a mianowicie wchodzi w skład czterowersowych strof abecedariusza zatytułowanego Carmen de vita Christii. Inna cześć tego utworu,
zaczynająca się od strofy Hostis Herodes impie, jest hymnem Nieszporów Uroczystości Objawienia Pańskiego51. Bożonarodzeniowy hymn
Seduliusza przechodził swoje liturgiczne koleje. Tekst najstarszy został
poddany humanistycznej przeróbce papieża Urbana VIII i takowy był
obowiązujący w officium brewiarzowym do ostatniej reformy. Główną
tematyką hymnu jest Wcielenie i narodziny Syna Bożego. Autor z taką
samą umiejętnością posługuje się zarówno i prostotą, i pewnego rodzaju
tkliwością. Wymogom kultycznej powagi i czystości dogmatu zadość
czynią takie poetyckie zwroty: „nietknięte łono świętej Panny”, „doczesna postać sługi”, „by w ludzkim ciele zbawić ludzi”. Mamy także
charakterystyczną dla zachodniego chrześcijaństwa tkliwość w opisaniu
Tego, „co rzesze żywi ptaków, Drobiną mleka był karmiony”. Hymn
jest jednocześnie i podniosły, i prosty, i radosny.
Nadmienić należy, że hymn ten był wielokrotnie tłumaczony przez
różnych autorów. Jednocześnie przyznać trzeba, że dzięki prostocie Seduliuszowego hymnu, tłumaczom udało się zachować naturalne piękno znamienne dla oryginału. Łatwo można zauważyć, że T. Karyłowski
przetłumaczył hymn dziewięciozgłoskowcem. Pozostali tłumacze uszanowali oryginalny charakter ośmiozgłoskowca. Tłumaczenie I. Hołowińskiego wydaje się być najbardziej swobodne52.
Rzecz jasna w Liturgii Godzin obowiązuje przekład o. P. Galińskiego. Zestawiony on zostanie z przekładem chyba najpiękniejszym, jeśli
chodzi o walory poetyckie, a mianowicie przekładem Leopolda Staffa:
50 LG I, s. 368.
51 LG I s. 481.
52 J. P i w o w a r c z y k, Hymny Brewiarza Rzymskiego Proprium Poloniae, Poznań
1958, s. 67-68; T. K a r y ł o w s k i, Hymny kościelne, Warszawa 1978, s. 44-45.
[17]
Od bram dalekich wschodu słońca
Aż po granice kręgu ziemi,
Sławimy dziś Chrystusa Króla
Z Maryi dla nas zrodzonego.
Od wschodzącego dnia progu
Do samej ziemi granicy
Bądź Chrystus Pan pochwalony,
Zrodzony z Maryi Dziewicy.
Potężny Stwórca wszystkich rzeczy
Doczesną przyjął postać sługi,
By w ludzkim ciele zbawić ludzi
I nie zatracić swoich stworzeń.
Niebiański świata Stworzyciel
Na siebie sługi kształt włożył,
By ciałem ciało wyzwolić ,
Nie gubić tych, których stworzył.
W nietknięte łono świętej Panny
Zstąpiła z nieba pełnia łaski,
A Ona odtąd dźwiga w sobie
Nie znaną jeszcze tajemnicę.
We wnętrze Matki najczystszej
Wchodzi niebiańska łask chwała:
Łono Dziewicy zna tajnie,
Których dotychczas nie znała.
Dziewicze serce już się stało
Świątynią Boga Najwyższego,
I Ta, co męża nie poznała,
Poczęła słowem przyzwolenia.
Dom skromnej piersi się staje
Świątynią Boga w istocie:
Nietknięte, męża nie znając,
Poczęła Syna w żywocie.
Narodził się zapowiedziany
Przez archanioła zwiastowanie
I Jego poznał Jan zamknięty
W żywocie matki swej, Elżbiety.
I urodziła Synaczka,
Co wieszczon przez Gabryjela,
Radośnie w łonie swej Matki
Przeczuty był przez Chrzciciela.
Na sianie Bóg się dał położyć
Nie gardząc nędznym stajni żłobem,
I Ten, co żywi rzesze ptaków,
Drobiną mleka był karmiony.
Cierpliwie leżał na sianie,
Na lichą szopę się godzi,
Kropelką mleka żywiony
Ten, co i ptaka nie głodzi.
Weselą się anielskie chóry
Śpiewając Bogu hymn radości;
Pasterzom się ukazał Pasterz,
Którego mocą świat istnieje.
Radośnie śpiewa chór niebian
I chwalą Boga Anioły,
Głosząc pasterzom Pasterza,
Co stworzył wszystkie żywioły.
Wielbimy Ciebie, Panie Jezu,
Zrodzony przez Dziewicę czystą,
Niech będzie Tobie razem z Ojcem
I Duchem Świętym wieczna chwała. Amen.
P. Galiński
Cześć Tobie, Jezu, i chwała,
Z czystej Dziewicy zrodzony,
Z Ojcem i Duchem Świętym
Po wieków wiek nieskończony.
L. Staff
319
Zauważamy, że nawet tak wytrawny tłumacz liturgicznych hymnów, jak
P. Galiński, posłużył się dziewięciozgłoskowcem. Te odstępstwa, jak wspomniano wyżej, nie zakłócają ani treści, ani poetyckiego piękna utworu.
Najbardziej chyba znamienne jest to, że żaden z tłumaczy nie zachował
charakteru akrostychicznego, w sensie abecedariusza, jakim jest utwór
oryginalny. Jedyną – i należy dodać, że udaną – jest próba tłumaczenia
320
[18]
o. Andrzeja Bobera53. Interesującym jest fakt, jak tłumacz poradził sobie
ze strofą, która w myśl zasad abecedariusza powinna zaczynać się od litery „Y”. Niezależnie od trudności przetłumaczenia strofy Ymnis, venite,
dulicibus, gdzie sam Seduliusz dokonał pewnej manipulacji na potrzeby
abecedariusza, zauważamy, że polskojęzyczny tłumacz musiał zmierzyć
się także ze strofami: Quarta die iam fetides, a także pozostałymi. Niemniej należy wyrazić uznanie dla takiego przedsięwzięcia, które przy zachowaniu wszelkich formalnych wymogów poezji akrostychicznej i ilości sylab, pozostaje cenne, jeśli chodzi o przekaz treści.
Jak mogliśmy się przekonać, hymn, zarówno ten starożytny jak i tworzony współcześnie, nadal może pozostawać znakomitym narzędziem
kultu. Najbardziej charakterystyczną cechą poezji hymnicznej wydaje
się być jej zdolność synkretyczna; poezja swobodnie łączy w sobie różne wątki, treści, które wydają się być niesprowadzalne do siebie w innym przypadku. Jej wielka siła oddziaływania polega także na pięknie
słowa, które w innych okolicznościach mogłoby wydawać się nienaturalne. Ekspresja poetyckiego słowa w liturgii wydaje się zyskiwać walor dodatkowy. W jakimś sensie utwory takie stają się słowem Bożym,
rzecz jasna wtórnym do tego natchnionego, ale zawsze pozostającym
w służbie Objawienia, które także na biblijnych stronicach oddają zamysł Bożego zbawienia właśnie poprzez poezję. Hymn należy do jej
najbardziej charakterystycznego i wzniosłego kręgu.
Hymn of the Past and Today, that the Possibilities of poetic Expression in the ancient Worship and Christian Liturgy
Summary
Hymn is a typical species of lyric. Since ancient times, was used in ancient worship. Not surprisingly, the hymn found its rightful place in Christian liturgy. The major
reforms of the liturgy gave them a different rank and place in the ecclesiastic worship.
However, from the earliest times to the present days hymns are eloquent testimony of
the possibilities of poetic words and, as such, have their permanent place in the Christian liturgy.
53
A. B o b e r , Antologia patrystyczna, dz. cyt., s. 573-575.
R
E
C
E
N
Z
J
E
UKSW
1/2013
Ks. Jerzy G r z e ś k o w i a k, Chwalcie Boga w waszym ciele! Część I. Wierzyć wszystkimi zmysłami, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu
Lubelskiego Jana Pawła II, Lublin 2012, ss. 274.
Konstytucja dogmatyczna o Kościele Lumen Gentium w rozdziale II poświęconym zagadnieniu Ludu Bożego, naucza, że nowotestamentalny Lud Boży
uczestniczy w prorockiej funkcji Chrystusa poprzez dawanie żywego świadectwa życia wiary i miłości, a także poprzez „owoc warg, które wyznają Jego imię”
(por. Hbr 13, 15). Lud Boży, kierowany nauczaniem Urzędu Nauczycielskiego
Kościoła, „niezachwianie trwa przy wierze” (KK 12). Podobne treści zawiera
soborowa Konstytucja o liturgii świętej, podkreślając, że obecna troska o rozwój
i odnowienie liturgii stanowi znak działania Bożej opatrzności i jakby przejście
Ducha Świętego przez Kościół, co uwydatnia jego szczególny rys, a zarazem
jest znakiem „całej współczesnej myśli i działalności religijnej” (KL 43).
Dobrze się więc stało, że problematykę znaków, ich znaczenia i wymowy
podejmuje w swojej – kolejnej już z tej dziedziny – publikacji, znany, szczególnie dla starszego pokolenia liturgistów, ks. dr hab. Jerzy Grześkowiak, dawny
pracownik naukowy KUL, a obecnie duszpasterz w Niemczech.
Książka została wydana przez Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II, co oznacza, że Autor powraca do naukowych
korzeni swojej Alma Mater. O wartości tej publikacji, jej wysokiej merytorycznej ocenie oraz rzetelności i kompetencji naukowej Autora świadczy recenzja
ks. prof. Czesława Krakowiaka, kwalifikująca edycję do druku. Książka ks.
Grześkowiaka – Wierzyć wszystkimi zmysłami jest częścią I tej trylogii, dla której wspólny tytuł zaczerpnął Autor z listu św. Pawła (1 Kor 6, 20) – Chwalcie
Boga w waszym ciele! We wstępie do części I – zapowiadanej przez Autora
trylogii – podejmuje on zagadnienie wiary człowieka w jej egzystencjalnym
wymiarze. Sformułowanie „wierzyć wszystkimi zmysłami” wskazuje na ten
aspekt zaangażowania w wierze, który obejmuje to, co nadprzyrodzone, co dotyczy całego człowieka, zarówno jego strony wewnętrznej, jak i zewnętrznej,
a więc wszystkiego bez wyjątku, bez żadnych ograniczeń. Autor już samym,
wspólnym dla całej trylogii tytułem sugeruje, że cały człowiek jest dla Boga.
Struktura książki ma charakter naukowy. Na początku publikacji znajduje
się spis treści w językach polskim i niemieckim, następnie – również w obu językach – słowo wstępne. Na końcu książki umieszczona została cenna biblio-
322
KS. JAN DECYK
[2]
grafia z właściwym podziałem na Dokumenty Magisterium Kościoła, w tym:
dokumenty soborowe, papieskie i Stolicy Apostolskiej oraz opracowania (120
pozycji). Bibliografia zawiera też (część III) spis publikacji, z których pochodzą teksty poetyckie cytowane w pracy. Bardzo cenny jest też alfabetyczny
indeks osobowy, który ułatwia korzystanie z tekstów, szybkie kojarzenie ich
z autorami.
Treść książki ks. Grześkowiaka zawiera wiele pogłębionych analiz i refleksji
teologiczno-liturgicznych dotyczących zagadnienia udziału człowieka w zbawczym dziele Boga, udziału wyrażającego się poprzez liturgiczną celebrację.
Te interesujące analizy zostały przez Autora wzbogacone cytatami tekstów poetyckich i podbudowane modlitewną zadumą, co stanowi składowy element
celebracji liturgicznych.
Dla zobrazowania poruszanych przez Autora szczegółowych zagadnień
warto przywołać tytuły poszczególnych rozdziałów, z których każdy został poświęcony odrębnemu tematowi, razem zaś stanowią niezwykle harmonijny witraż, ukazujący całokształt zaangażowania człowieka w liturgię. Na treść części
I trylogii składa się dziewięć rozdziałów, których tytuły zaczerpnięte są z Pisma
Świętego, a z nich, jak ze źródła, wypływają trafnie dobrane śródtytuły stanowiące zwieńczenie treści poszczególnych rozważań.
Oto one:
– „Dziękuję Ci, że mnie stworzyłeś tak cudownie” (Ps 139, 14): Nasze zmysły; Modlitwa o uświęcenie pięciu zmysłów (Jo Croissant).
– „Podnieś oczy wokoło i popatrz” (Iz 49, 18): Zmysł widzenia; Symbolika
oka; „Oko wewnętrzne” – religia, wiara, mistyka.
– „Kto ma uszy do słuchania, niech słucha” (Mk 4, 9): Zmysł słuchu; Symbolika ucha; Słuchanie w relacji do Boga; Słuchanie w liturgii.
– „Jesteśmy miłą Bogu wonnością” (2 Kor 2, 15): Zmysł węchu; Teologia zapachu; Zmysł powonienia a liturgia; Kadzidło.
– „Skosztujcie, jak dobry jest Pan” (Ps 34, 9): Zmysł smaku; Jedzenie i picie
– aspekt biblijny; Eucharystia – uczta ofiarna chrześcijan; Post; Błogosławienie pokarmów wielkanocnych (Symbolika baranka; Dlaczego jajko na
Wielkanoc?).
– „Żebym choć dotknęła Jego płaszcza” (Mk 5, 28): Zmysł dotyku; Boski dotyk; Dotyk w liturgii.
– „Wyciągam ręce do Ciebie” (Ps 143, 6): Mowa rąk; Symbolika dłoni i gestów rąk; Religijna symbolika dłoni; Ręce Jezusa i Jego uczniów; Ręce modlące się; Palce i pięść; Medytacja: Moje ręce.
– „Postawiłeś me stopy na miejscu przestronnym” (Ps 31, 9): Nogi i stopy;
Aspekt biblijny; Procesja (Procesja w celebracji eucharystycznej; Inne procesje; Procesja Bożego Ciała); Pielgrzymka.
[3]
RECENZJE
323
– „Za Tobą tęskni moje ciało” (Ps 63, 2): Postawa stojąca; Postawa siedząca;
Klęczenie; Leżenie twarzą ku ziemi.
Uzasadniając wybór tytułu dla części I trylogii – Wierzyć wszystkimi zmysłami, Autor dzieli się we wprowadzeniu refleksją zrodzoną podczas medytacji
przed Ukrzyżowanym: „Czy to umęczone na krzyżu ludzkie ciało Chrystusa,
przez jego Ojca wskrzeszone do życia, nie <odkupiło>, nie wyzwoliło od grzechu i śmierci także mojego ciała (…)?” (s. 10). Refleksja Autora nawiązuje
do, odmawianego w każdej niedzielnej liturgii eucharystycznej, Apostolskiego
Credo (patrz s. 10).
W interpretacji symboliki znaków związanych z ludzkim ciałem ks. Grześkowiak odwołuje się do wydarzeń biblijnych, które uważa za fundamentalne,
źródłowe i w oparciu o nie wskazuje na biblijne podstawy i inspiracje swojej
książki. I na potwierdzenie, po poetyckim cytacie z twórczości ks. J. Pasierba,
zamieszcza swoje głębokie wyznanie: „Ufam zatem i o to proszę nieśmiało
Pana, by nie umykał z tych kart, lecz pozostał w tych słowach, zdaniach, cytatach i wypowiedziach (…). Proszę Go też, by poprzez te stronice <wnikał>
w ciała, w zmysły, w serca i w ducha Czytelników, ucząc ich, jak mają postępować i żyć, by rzeczywistością stało się życzenie i wezwanie św. Pawła <Chwalcie Boga w waszym ciele> (1 Kor 6, 20)” (s. 12).
W swoich refleksjach Autor wyraził też – na przykładzie przyjmowania Komunii świętej na rękę – pewne ubolewanie z powodu niedoceniania w niektórych środowiskach duszpasterskich znaczenia „otwartości liturgicznej” na symbolikę liturgiczną i niewystarczającej troski o jej rozumienie (zob. s. 25). Ks.
Grześkowiak podkreśla, że człowiek modli się całym swoim ciałem, także wzrokiem. Pisze: „Oczy, wspaniały dar, są naszym wiernym przewodnikiem na drogach życia (…). Znane w chrześcijaństwie wyrażenie <pożądanie oczu> mówi
o tym, jak <żarłoczne> są nasze oczy, pożądliwe, stale otwarte na wszystko, co
<nowe>, co intryguje, zaciekawia, a przede wszystkim na to, co piękne” (s. 35).
Zaskakujące niekiedy zestawienia myśli wymagają od czytelnika uważniej
lektury tekstu i wczucia się w intencje Autora. Tekst bowiem w wielu miejscach
ma niejako formę poetycką, ale nie tylko dlatego, że Autor cytuje dobrze dobrane fragmenty ulubionych poetów, ale i sam posługuje się alegoriami, by dzięki
nim lepiej ukazać symboliczną wymowę ludzkiego ciała, jego wartość zarówno
w aspekcie życia ziemskiego, jak i życia wiecznego.
Ks. J. Grześkowiak pisze swobodnym, własnym językiem, używając niekiedy dosadnych określeń dla podkreślenia ważnych treści. Mówi na przykład
o „zarażaniu” i „żarliwej tęsknocie” Jana Pawła II: „(…) Jan Paweł II zarażał później swoją żarliwą tęsknotą za Chrystusem miliony ludzi, czynił namacalnym Jego czar, którego sam doświadczył w swoim obcowaniu z Bogiem”
324
KS. JAN DECYK
[4]
(s. 51). W trakcie lektury książki wyraźnie odczuwa się głęboką wiarę Autora
w wartość i skuteczność słowa Bożego: „Przy słuchaniu słowa Bożego – czytamy – ogromnie istotna jest świadomość, że Bóg mówi <teraz> i <specjalnie do
mnie>. Owszem, On przemawia do całego Kościoła, do całego zgromadzenia
liturgicznego, ale zwraca się też osobiście, bezpośrednio do mnie (…)” (s. 80).
Z podobnym przekonaniem Autor opiniowanej książki dowodzi wielkiego
znaczenia symboli i gestów liturgicznych odwołujących się do ludzkich zmysłów. Na przykładzie zmysłu powonienia tłumaczy sens używania kadzidła
w czasie liturgii: „Szkoda, że w wielu kościołach znikło ono [kadzidło] zupełnie, nieraz z uzasadnieniem, że liturgię należy uprościć i zrezygnować ze
zwyczaju przyjętego z pogaństwa. Tak to dobry zamiar przeradza się w oschłą
surowość, a przecież człowiek winien czcić Boga nie tylko rozumem i słowem,
lecz całym sobą, także przez zaangażowanie zmysłu powonienia” (s. 104).
Przykłady można by mnożyć i na potwierdzenie cytować każdą niemal stronicę. W książce ks. Grześkowiaka znajdują się bowiem liczne odwołania biblijne – na przykład symbolika paschalnego baranka, czy liturgiczne procesje
– które stanowią pomoc w zrozumieniu symboliki liturgicznej i jej źródeł.
Książka warta jest przeczytania, zwłaszcza, że napisana jest zrozumiałym,
a zarazem pięknym polskim językiem. Może być pouczającą lekturą i z punktu
widzenia problematyki liturgicznej, i pastoralnej. Omawiana edycja ma niewątpliwą wartość naukową, ale jej treść i struktura może zainteresować wszystkich,
niezależnie od ich aspiracji naukowych. To wielka sztuka i cenna umiejętność,
by mądre choć niekiedy trudne treści przekazać zrozumiałym językiem. Dlatego można podziwiać erudycję Autora i za to, że – jak sam napisał we wprowadzeniu – odwołał się do słów Jezusa o ojcu rodziny, „który ze swego <skarbca>
wydobywa <rzeczy nowe i stare> (Mt 13, 52)” (s. 11). Bo rzeczywiście, z dużą
erudycją potrafi on łączyć rzeczy wielkie z małymi i na całą rzeczywistość człowieka patrzeć w świetle historii zbawczej uobecniającej się w liturgii.
Ks. Jan Decyk
Ks. Józef G r z y w a c z e w s k i, Appointing Bishops in the First Centuries,
Wyd. Polihymnia, Lublin 2013, ss. 152
Ukazała się bieżącym roku (2013) w Wydawnictwie Polihymnia w Lublinie
książka ks. dr hab. Józefa Grzywaczewskiego pod tytułem Appointing Bishops
in the First Centuries (152 strony). Książka jest w serii „Religie Świata i Świat
Religii”, której założycielem i redaktorem jest prof. dr hab. Eugeniusz Sakowicz (UKSW), specjalista w zakresie religioznawstwa i ekumenizmu. Autor
[5]
RECENZJE
325
książki jest absolwentem KUL, wiele lat pracował we Francji, a obecnie jest
profesorem teologii patrystycznej na UKSW. Poprzednie monografie ks. Grzywaczewskiego to La relation du Fils au Père dans les conceptions théologiques
des origines au Concile de Nicée (Paryż, wyd. I 2010, wyd. II Paryż (Téqui)
2012) oraz Prayer of God’s Friend according to Clement of Alexandria (Wyd.
Polihymnia, Lublin 2012).
Autor omawia sposoby ustanawiania biskupów w okresie patrystycznym.
Praca nie dotyczy wprost funkcji biskupa, lecz samego wyboru. A sposoby były
różne. Na początku wspólnota wybierała kandydata. Początkowo ten sposób się
sprawdzał, potem pojawiały się trudności, bowiem kampania przedwyborcza
rodziła konflikty. Była to metoda niebezpieczna w czasie kontrowersji ariańskich; chodziło nie o osobę kandydata, ale o jego przynależność do poszczególnych frakcji. Wielka walka rozgorzała na tym tle przy wyborze św. Bazylego.
Niekiedy stosowano nominację lub desygnację. Św. Augustyn pod koniec
życia wyznaczył Herakliusza na swego następcę. Ta metoda nie była zalecana
przez Kościół, ale ją dopuszczano w niektórych sytuacjach. Miała ona słabe
strony; autor książki pisze, że starszy wiekiem biskup mógł ulegać wpływom
najbliższych osób i wyznaczyć kogoś, kto nie był odpowiednio przygotowany
do pełnienia urzędu biskupa. Wspomniany Herakliusz nie przeszedł do historii
jako zbyt gorliwy pasterz, z czego wynika, że świątobliwy Augustyn nie dokonał najlepszego wyboru.
Czasem stosowano przymus. Taką metodą posługiwali się cesarze, w ten
sposób Jan Chryzostom został biskupem Konstantynopola. Przymus stosowały też wspólnoty kościelne, gdy ludzie sobie upatrzyli kandydata. Grzegorz
z Nazjanzu został zmuszony moralnie do biskupstwa przez swego ojca, który
też był biskupem. Ambrożego okrzyknięto biskupem wbrew jego woli. W tym
przypadku wybór okazał się trafny. Autor opisuje w barwny sposób, w oparciu
o list św. Augustyna, jak wspólnota w Hipponie usiłowała zmusić niejakiego
Pinianusa do przyjęcia święceń kapłańskich. Cześć biskupów wywodziła się ze
środowisk monastycznych, autor omawia postać Bazylego z Cezarei, Marcina
z Tours, Hilarego oraz Cezarego z Arles. Stopniowo wybór kandydata na biskupa stawał się formalnością, bowiem faktycznie decydowali duchowni, czasem
metropolita, a po upadku Cesarstwa zwiększył się wpływ panów lokalnych.
W pierwszych wiekach Rzym w zasadzie nie miał wpływu na wybór biskupa;
potem zaczął on stopniowo wzrastać na Zachodzie.
Niniejsza praca dotyka zagadnienia małżeństwa duchownych, w tym biskupów. Początkowo wybierano w zasadzie tylko żonatych, ponieważ innych nie
było. Potem rozwija się przekonanie, że życie seksualne nie jest do pogodzenia
z funkcją biskupa. Autor sięga do tradycji żydowskiej oraz helleńskiej, gdzie
przed składaniem ofiar domagano się wstrzemięźliwości seksualnej. W chrze-
326
KS. JERZY LEWANDOWSKI
[6]
ścijaństwie odniesiono tego rodzaju postulaty do Eucharystii. Autor przypomina, że główne zasady w tym względzie zostały podjęte na Soborze w Nicei.
Uznano tam, że ci, którzy zwarli małżeństwo przed wstąpieniem do stanu duchownego, mogą je kontynuować, ci zaś, którzy weszli do stanu duchownego
jako bezżenni, „nie powinni szukać żon”. Ta tradycja, jak wiadomo, utrzymała
się w Kościołach wschodnich, wszakże z modyfikacjami.
Autor książki ukazuje ewolucję. Tolerowano małżeństwa kapłanów i diakonów – według ustaleń z Nicei, ale nie akceptowano życia małżeńskiego biskupów; od żonatych biskupów domagano się nie rozwodu, lecz abstynencji seksualnej. Ale były i wyjątki; niektórzy biskupi jak Synezjusz z Cyreny uzyskali
aprobatę kościelną do kontynuowania życia małżeńskiego w biskupstwie (s. 6974). Podobnie było w rodzinie św. Grzegorza z Nazjanzu. Sytuacja żon biskupich (episcopae) była trudna, nawet jeśli mieszkały w innym domu, czy w innym
mieście. Ks. Grzywaczewski przytacza pogląd angielskiego historyka Brennana,
że w większości przypadków żona stanowiła przeszkodę dla biskupa i jego otoczenia (s. 39). Z tego względu Kościół ograniczał stopniowo liczbę biskupów żonatych, a w końcu wycofał się zupełnie z tego rodzaju praktyki, rezerwując urząd
biskupa wyłącznie dla nieżonatych. Ten fragment książki (s. 38-44) zasługuje na
szczególna uwagę, gdyż jak się wydaje, kwestia żon biskupów nie jest dokładnie
opracowana w literaturze patrystycznej, przynajmniej w języku polskim.
Książka kończy się konkluzją, że każda forma wyboru miała pozytywne
i negatywne strony. Nie wszyscy kandydaci sprostali należycie zdaniom. Autor
twierdzi w oparciu opinie historyków, że kraje Cesarstwa, a szczególnie Galia,
na ogół miały dobrych biskupów, czy to pochodzenia arystokratycznego czy
monastycznego; zapewniali oni stabilność życia społecznego w okresie przełomowym. Dzięki ich postawie kraj przeszedł w miarę spokojnie od epoki rzymskiej do frankońskiej.
Skromna objętościowo książka (152 stron) wzbogacona jest ważnymi tekstami źródłowymi. Autor przytacza ponad 80 wypowiedzi Ojców Kościoła,
a przy ich komentowaniu odwołuje się do współczesnych opracowań. W aneksie (s. 125-140) podaje najważniejsze dokumenty kościelne dotyczące ustanawiania biskupów. Trudno jest Polakowi ocenić walor językowy książki pisanej
po angielsku; wiadomo, że dla autora nie jest to język ojczysty, ani taki, którym
by się posługiwał w codziennej pracy. Wydaje się wszakże, że język, jeśli nie
jest bogaty pod względem literackim, to jest poprawy. Tekst książki był konsultowany z księdzem pochodzenia angielskiego, którego nazwisko jest podane. Książka, o której mowa, może okazać się przydatna tym wszystkim, którzy
zajmują się zagadnieniem biskupstwa w pierwszych wiekach chrześcijaństwa.
Ks. Jerzy Lewandowski
[7]
RECENZJE
327
Sławomir Z a t w a r d n i c k i, Ateizm urojony. Chrześcijańska odpowiedź na
negację Boga, wyd. „M”, Kraków 2013, ss. 228.
W ostatnich latach pojawia się coraz więcej publikacji książkowych dotyczących problematyki nowego ateizmu. Nie chodzi wyłącznie o tłumaczenia
dzieł autorów zwanych „czterema jeźdźcami” nowego ateizmu – w nawiązaniu
do Apokalipsy – nieżyjący już Ch. Hitchens oraz S. Harris, R. Dawkins i D.C.
Dennett. Doczekaliśmy się na polskim rynku również wielu wartościowych
odpowiedzi czy to w formie pozycji książkowych, czy też dzieł zbiorowych,
będących pokłosiem konferencji naukowych poświęconych wspomnianej tematyce. Pojawia się także coraz więcej pozycji popularnych, niestety często
w sposób dość nieuporządkowany podejmujących to zagadnienie.
Recenzowana pozycja wpisuje się w nurt dobrze pojętej literatury popularnonaukowej. Autor nie ukrywa, że – pomimo aparatu krytycznego – książka ma
taki właśnie charakter, sam zaś określa siebie jako teologa i apologetę w wersji pop. Wydaje się jednak, że wspomniana pozycja zasługuje na odnotowanie, gdyż w sposób syntetyczny prezentuje zasadnicze zarzuty nowych ateistów
i próbuje w sposób w miarę rzetelny na te zarzuty odpowiedzieć.
Autor recenzowanej książki za przewodnika obiera amerykańskiego intelektualistę Michaela Novaka (Boga nikt nie widzi. Noc ciemna ateistów i wierzących), co jednak nie pozbawia omawianej pozycji elementów oryginalnej
twórczości, której dodatkowym atutem jest jasny i komunikatywny język oraz
swoisty żart, przybierający – niestety – w niektórych momentach nieco karykaturalny charakter. Książka składa się z pięciu części oraz szóstej stanowiącej
podsumowanie w formie przestrogi dla samych wierzących.
W pierwszej części (Wyzwania ze strony niewierzących, s. 9-29) ukazano
problematykę powracającą jak refren w pozycjach poświęconych ateizmowi,
a mianowicie zagadnienie niezawinionego cierpienia i zła w świecie (ateizm
antropologiczny). Prowadzi to naszego Autora do wniosku, że odrzucenie Boga
nie zmniejsza cierpienia w świecie, konsekwentnie więc, należałoby spodziewać się od ludzi niewierzących bardziej konkretnej odpowiedzi. Idąc śladami
wyznaczonymi przez M. Novaka, Zatwarnicki przywołuje dwa istotne błędy
w odniesieniu do tej tematyki: umieszczanie Boga w czasie i tworzenie utopijnych projektów, z których jedynym przewidzianym przez Boga jest krzyż. Odwołując się do F. Dostojewskiego („jeśli Boga nie ma wszystko jest możliwe”)
oraz „śmierci Boga” F. Nietzschego ukazuje, że nie tylko Bóg umarł, ale bez
Boga zamiera wszelka moralność, pozostaje więc albo amoralność, albo nowa
moralność na miarę człowieka zdegenerowanego. Konsekwencją takiej postawy jest „dyktatura relatywizmu” (pojęcie wprowadzone przez J. Ratzingera).
Następnie ukazany jest ateizm scjentystyczny, polegający na badaniu Boga nie-
328
JAROSŁAW SOBKOWIAK MIC
[8]
właściwymi metodami. Idąc za Novakiem wykazuje, że Boga nie można badać
wyłącznie metodą sprawdzalnej empirycznie hipotezy i weryfikacji. Właściwą metodą jest wiara i poznanie „po owocach”. Kolejnym wskazanym przez
Zatwardnickiego problemem jest błąd materialistyczny, polegający na tym, że
przez ów materialistyczny pryzmat pragnie się wyjaśnić całą rzeczywistość,
a nawet zastąpić metafizykę i etykę. Nie można też Boga wyjaśniać przez wyłącznie ewolucyjnie, umieszczając Go na początku lub u kresu procesu (immanentyzm). Trzeci typ ateizmu zostaje ukazany jako ateizm dogmatyczny
(„nowy ateizm”), w którym próbuje się dyskutować z obrazem Boga wyrażonego bądź to poprzez antropomorfizm, bądź sprowadzając Go do restrykcji
seksualnych obsesyjnie przywoływanych przez nowych ateistów. Ten typ ateizmu jest zamknięty na wszelką racjonalną argumentację, jest po prostu ateizmem wojującym. Jego dogmatyzm wyraża się chociażby w utrzymywanym,
aczkolwiek przebrzmiałym już sporze nauka – religia. Niech mi będzie wolno
podnieść jedno zastrzeżenie natury formalnej. S. Zatwarnicki skupia się zasadniczo na poglądach dwóch spośród przedstawicieli nowego ateizmu (R. Dawkinsa oraz Ch. Hitchensa). Nawiązując do zbitki nazwisk utworzonej przez
T. Eagletona (Ditchkins), proponuje polski odpowiednik, którym ma być zlepek imion - Rycho/Krzycho, natomiast w odniesieniu do bardziej absurdalnych
poglądów - Rysio/Krzysio. Przyznam, że ten typ polemiki przestaje być elementem nacechowanym humorem, przeciwnie, pokazujące jak bardzo Autor
wikła się w swoistą metodę wykpiwania adwersarza, którą wcześniej sam kwestionuje. To właśnie ten moment osłabia w czytelniku chęć do dalszej lektury,
niezależnie bowiem od zwalczanych poglądów przywołuje się osobę nieżyjącą
(Hitchens), a samą polemikę sprowadza do mało wyszukanej formy.
Druga część książki (Bóg urojony? Karykatura Dawkinsa, s. 33-67) odnosi
się do książki dobrze znanej polskiemu czytelnikowi zaznajomionemu z problematyką nowego ateizmu. Podstawowy zarzut postawiony Dawkinsowi wyraża się w tym, że przyjmuje on koncepcję, iż ewoluuje wszystko poza obrazem
Boga. Jest to rzeczywiście atak na Boga, ale – zdaniem Zatwardnickiego – trochę na oślep. Jak bowiem ujmuje to Dawkins, jest to atak, który odnosi się do
Boga, wszystkich bogów oraz tego co nadnaturalne, kiedykolwiek i gdziekolwiek. Jest to daleko posunięta asymetria, która czyni z ataku na Boga (w zamierzeniu), atak na bliżej nieokreślonego bożka (w wykonaniu). Również lektura
Biblii proponowana przez przedstawicieli nowego ateizmu jest fundamentalistyczna i wybiórcza. Jest też w niektórych punktach naiwna (doszukiwanie się
braku opisu dinozaurów w dziele stworzenia, czy też braku wzmianki w Dekalogu o ochronie dzieci przed przemocą). Czyniąc z siebie wytrawnych znawców przesłania biblijnego, nowi ateiści pokazują tylko, że są im obce osiągnięcia współczesnej egzegezy biblijnej, wyrażone chociażby w adhortacji Verbum
[9]
RECENZJE
329
Domini. Są to zatem postawy będące przykładem monizmu materialistyczno-naukowego, według którego można by tworzyć nawet sądy metafizyczne.
Dawkins stawia następującą tezę „niemal na pewno nie ma Boga”. Opiera ją
na dwóch przesłankach: gdyby Bóg istniał ingerując w ten świat, musiałby być
istotą złożoną, zatem Bóg niczego nie wyjaśnia, lecz sam potrzebuje wyjaśnienia. Nie trzeba dodawać, że podobne zarzuty teologia katolicka potrafiła odpierać już w odniesieniu poglądów deistów minionych wieków. Ostatni element
krytyki czynionej przez Zatwardnickiego dotyczy nieustannie podnoszonego
przeciwstawienia nauki i religii. Jego zdaniem, to właśnie dzięki chrześcijaństwu przynoszącemu wiarę w jednego Boga, wszelkie inne mitologie muszą zostać odrzucone jako nienaukowe. Dobrze wyraża to stwierdzenie kard. Schönborna, przywołane przez Zatwardnickiego, że to właśnie Biblia jest pierwszą
oświecicielką.
Zasadnicza część książki – ostatecznie wyjaśniająca tytuł – zawiera się
w trzeciej części (Ateizm urojony. Portret barbarzyńcy, s. 71-126). Na czym polega zatem ateizm urojony? Polega on na tym, że w dawnej formie był to przynajmniej ateizm osadzony w argumentacji naukowej, zaś nowy ateizm staje się
orędziem ku pokrzepieniu serc niewierzących, ale jego błąd polega na tym, że
chce być skierowany do wszystkich, a przecież nauką nigdy nie zajmowali się
wszyscy. To właśnie czyni z niego pewną formę urojeniową, popkulturową i popnaukową. Zatwardnicki proponuje swoisty „zabieg homeopatyczny” dla nowych ateistów (to jest mój odbiór intencji Autora – J.S), polegający na przyjęciu najpierw dawki prawdziwego ateizmu poprzez relekturę Nietzschego, która
wyrobiłaby w nich większą odporność na wikłanie się w zarzuty słabo poparte
rozumowo. Jest też drugi motyw nazwania tego typu ateizmu urojeniem. Jeśli
bowiem przyjąć, że „niemal na pewno nie ma Boga” oznaczałoby to, że należałoby dopuścić również hipotezę, że „być może jednak jest”. Tej zaś hipotezy
nowi ateiści nie podejmują. Sprawia to, że proponowany ateizm jest wyłącznie
aktem woli, wyrażonym dość obrazowo jako skurcz woli prowokujący rozkurcz
rozumu, co w konsekwencji staje się wyłącznie wiarą w niewiarę pozbawioną
naukowych podstaw. Na szczególną uwagę zasługuje poddanie krytyce metody
nauk przyrodniczych próbującej wyjaśnić całą rzeczywistość. Nie zauważając
potrzeby kategorii wieczności nowi ateiści rysują ciąg wyjaśniania w oparciu
o kategorie czasowe: przeszłość – teraźniejszość – przyszłość, gdzie przeszłość
stanowi historyzm, teraźniejszość metoda nauk przyrodniczych, zaś przyszłość
wyraża się w myśleniu technicznym. Pozbawienie rzeczywistości wymiaru tajemnicy prowadzi w konsekwencji do zatracenia rozumnego charakteru samej
nauki. S. Zatwarnicki zauważa jednak uczciwie, że zarówno odejście od narzędzia jakim jest rozum, jak też odejście od wiary są dwoma biegunami tego
samego urojenia. Powoduje to bowiem dwa skrajne podejścia do interpretacji
330
[10]
rzeczywistości: albo wszystko jest łaską, albo wszystko jest ewolucją. W książce pojawia się też drugie pojęcie określające nowy ateizm – jest nim barbarzyństwo. Odnosi się ono do kategorii tajemnicy (tu nawiązuje do Hitchensa,
Bóg nie jest wielki. Jak religia wszystko zatruwa). Otóż ze wspomnianej lektury można wyprowadzić następujący wniosek: tajemnicę można wyjaśnić tylko
w jeden możliwy sposób, przez jej zanegowanie. A ponieważ nie można życia
człowieka pozbawić wymiaru tajemnicy, pozostaje zatem ukazanie tajemnicy
jako tego, co jeszcze nie zostało naukowo poznane. Na tym właśnie polega
barbarzyństwo polegające na okrojeniu tajemnicy jako jedynie słusznej metody wyjaśniania rzeczywistości. Można tylko ubolewać, że Hitchens nie zdążył
zapoznać się z lekturą książki ks. M. Hellera, Filozofia przypadku. Pozostaje
jednak pewna naiwność i to po obu stronach barykady. Przedstawicieli ateizmu
nie charakteryzuje dzisiaj brak wiary, lecz arogancja wyrażana zaciekłą wiarą
w niewiarę. Natomiast po stronie wierzących występuje często wiara słodka
jak syrop, która ma chronić przed kaszlem wątpliwości. Wreszcie należy zauważyć pewną asymetrię doświadczenia i poznania. Zdaniem Zatwardnickiego
(w tym punkcie podąża za M. Novakiem), wierzący jest w stanie wyobrazić
sobie doświadczenie niewierzącego, w drugą zaś stronę jest to niemożliwe. Podobnie jest w płaszczyźnie poznania. Nowy ateizm jest decyzją woli, zaś decyzja intelektu jest możliwa wyłącznie w odniesieniu do podmiotów wolnych,
a wolność nie jest właściwa bytom wyłącznie materialnym. Pozostaje jeszcze
pytanie, dlaczego w starożytności, a właściwie do czasu Chalcedonu nie było w
ścisłym sensie ateistów. Zatwarnicki daje następującą odpowiedź: dopiero Bóg
obdarowując człowieka wolną wolą sprawia, by człowiek mógł Go odrzucić.
Zatem ocaleniem prawdziwej wiary przed urojonym ateizmem pozostaje wiara
w Boga-człowieka jako remedium na religię człowieka-boga.
W czwartej części (Bóg rzeczywisty. Ikona Niewidzialnego, s. 129-167)
S. Zatwardnicki stawia pytanie, czy powinniśmy wchodzić w dyskusję z tymi,
którzy twierdzą, że nie ma Boga, wypowiadając się o Nim, jakby istniał? Wraca
tu refleks dotyczący wspomnianego już w książce barbarzyństwa polegającego
na tym, że skoro odrzucenie Boga jest decyzją woli, to rozum służy już wyłącznie wcześniejszym aktom woli. Jeśli bowiem w sposób irracjonalny wymyśla
się przeciwnika, wtedy rozum ma jedynie za zadanie wspieranie niewiary, którą próbuje się nazywać ateizmem. Jeśli jednak podejmuje się wezwanie obrony
Boga przed ateizmem współczesnym, to pierwszą płaszczyzną jest obrona osoby Jezusa przed niewłaściwie rozumianym człowieczeństwem. Otóż nie można
zgodzić się na to, że Jezus był wyłącznie wielkim człowiekiem i nauczycielem. On jest jednocześnie Bogiem. Jeśli bowiem mówimy o zbawieniu, to ma
ono sens jedynie w kontekście Wcielenia. Ma to swoje konsekwencje również
w odniesieniu do Kościoła. Z jednej bowiem strony nowi ateiści przyznają się
[11]
RECENZJE
331
do Chrystusa, którego istnienie jako Boga jednocześnie kwestionują, nie przeszkadza im to jednak, by stał się On pośrednikiem w odrzuceniu Kościoła. Ukazuje to, że wszelkie, nawet nieracjonalne argumenty wykorzystywane w debacie mają rację bytu, o ile skutecznie potrafią przeciwstawiać się poszczególnym
elementom wiary chrześcijańskiej. W konsekwencji dokonuje się wyboru Chrystusa modnego i martwego zamiast niewygodnego i żywego. Można jednak postawić zarzut również w odniesieniu do linii obrony przed barbarzyństwem,
zaproponowanej przez Zatwardnickiego. Zarzuca on bowiem nowym ateistom,
że ich wybór jest przede wszystkim aktem woli, sam zaś stwierdza, że wiara to
jednak najpierw sprawa woli. Dodaje co prawda, że nie jest to następstwo chronologiczne (najpierw wola, potem rozum), lecz jest to równoległe towarzyszenie rozumu, który chce poznać akt woli, w którym człowiek już trwa. Nie jest
to moim zdaniem przekonująca argumentacja. Natomiast to, co ma szczególne
znaczenie, to ukazanie we właściwym świetle tzw. dowodów na istnienie Boga.
Autor cytując M.J. Buckleya stwierdza, że zbyt długo wierzono w osobowego
Boga, z którym nie było osobowej łączności. Przyjmując zaś Boga (tu Autor
cytuje papieża Benedykta XVI), [wierzący – J.S.] będą jeszcze musieli zmierzyć się z Jego milczeniem, które było udziałem mistyków i świętych.
W ten sposób S. Zatwarnicki otwiera piątą część swojej apologii wiary (Apologia. Wezwanie dla wierzących, s. 171-201). Przypomina w niej starą zasadę
agere sequitur esse, odnosząc ją do poznania Boga, i stwierdza, że Bóg może
być poznany wyłącznie przez Boga. Człowiek zaś może mieć udział w takim
poznaniu, o ile otworzy się na łaskę, która sprawia usynowienie człowieka. Kolejne wezwanie przypomina o konieczności łączenia wiary i rozumu. Otóż jeśli
w wierze chodzi o prawdę, i to prawdę naszego istnienia, to taki akt musi też angażować nasz intelekt. Poza tym, rozumowe podstawy decyzji wiary, posiadają
także obiektywną wartość dla niewierzącego (J. Ratzinger). W tym momencie rodzi się jednak pewna wątpliwość dotycząca niekonsekwencji w przywoływaniu argumentacji różnych autorów przez Zatwardnickiego. Jeśli bowiem
zarzuca on ateistom, że ich akt odrzucenia Boga jest przede wszystkim aktem
woli nie opartym na rozumie (co nazywa barbarzyństwem), to w imię czego
twierdzi, że rozumowe podstawy będą miały jakąkolwiek wartość dla niewierzących? Oczywiście każde ze zdań rozpatrywanych rozłącznie można obronić,
niemniej odnosi się wrażenie, że w niektórych częściach książka jest bardziej
antologią tekstów i argumentów przeciw ateizmowi niż głęboko przemyślaną
apologią. Daje się to zauważyć w przywołaniu pojęcia użytego przez M. Webera dotyczącego braku słuchu muzycznego, w którym pierwotna intencja Webera była nieco inna, zaś przytoczenie jej w konkretnej partii książki wskazuje
na dość przypadkową jej interpretację i wykorzystanie (dodajmy – cytując za
J. Ratzingerem). W twórczym kontekście zostało zaś użyte pojęcie czeskiego
332
[12]
teologia T. Halíka dotyczące „apateistów”, a więc osób, które nie przyjęłyby
faktu wcielenia Boga. Wtedy konsekwentnie, jeśli Bóg jest apatyczny w odniesieniu do historii człowieka, to również człowiek może przyjąć podobną postawę w odniesieniu do Boga. Skoro jednak bronimy Boga wcielonego, a zatem
wyrazistego, to również postawa wierzących powinna być wyrazista. Również
w odniesieniu do tej partii książki jestem zmuszony podnieść jedno zastrzeżenie. Zatwardnicki twierdzi, że im mniej sprzyjająca wierze atmosfera publiczna, tym większa rola kościelnych wspólnot. Jest to moim zdaniem stwierdzenie
tylko w części prawdziwe, pod warunkiem, że wspólnoty te nie uciekają od sfery publicznej. W przeciwnym razie atmosfera niesprzyjająca wierze nie zmieni
się, co najwyżej członkowie kościelnych wspólnot znajdą w nich schronienie
przed nowym ateizmem. Ostatnią podniesioną kategorią teologiczną jest potrzeba przebóstwienia (wraca tu przywołana już teza o usynowieniu niezbędnym do poznania Boga), która dla Autora jest tak oczywista, że nie ma sensu
pytać czy, ale w jaki sposób? Odpowiedzią mogą być postaci przywołane przez
Autora (Maryja, św. Maksymialian).
Ostatnia część książki jest szczególna co do stylu i raczej należałoby zatrzymać się na zaproszeniu czytelnika do lektury i pozostawić wolność w jej skomentowaniu (Ku przestrodze. Wiara urojona, s. 211n).
Na podsumowanie chciałbym podnieść dwie kwestie. Pierwsza już przywołana dotyczy użytej zbitki imion Rycho/Krzycho, Rysio/Krzysio. Jest to po
prostu mało eleganckie, nawet jeśli użyte w słusznej sprawie. Druga kwestia
dotyczy pewnej manipulacji przywołanymi tekstami. Nie są to wielkie przeinaczenia, ale niektóre zdania wyrwane z kontekstu mają jednak zupełnie inny
wydźwięk. Dla przykładu Zatwarnicki przywołuje zdanie Hitchensa postawy
pełne pokory i uległości powinny stanowić część prehistorii rodzaju ludzkiego
(s. 67). Zdanie użyte w tekście Zatwarnickiego ma bardzo mocny wydźwięk,
zaś Hitchens umieszcza je na samym końcu książki w kontekście pewnego refleksu z okresu szkolnego, pokazującym w jaki sposób próbowano uczyć modłów a nie modlitwy. W tym kontekście Hitchens przywołuje postać przyjaciela, który w momencie, gdy inni z hipokryzją klękali, on stał wyprostowany
(por. Ch. Hitchens, Bóg nie jest wielki. Jak religia wszystko zatruwa, s. 286,
a cała książka liczy 287 stron). I to w tym kontekście padają przywołane przez
Zatwardnickiego słowa. Trzeba więc zauważyć, że jeśli nawet jest to mało znaczące zniekształcenie pierwotnego wydźwięku słów Hitchensa, i to w słusznej
sprawie, nie zmienia to jednak faktu, że w tym punkcie Zatwardnicki decyduje
się bardziej na akt woli (zbić argumenty adwersarza za wszelką cenę), niż z intelektualną uczciwością podważyć sens wypowiedzi Hitchensa.
Na koniec przywołam stare powiedzenie, mówiące o tym, że człowiek przyjmuje najwięcej cech wroga, z którym najdłużej walczył. Kilka drobnych przy-
[13]
RECENZJE
333
kładów tej maksymy można by wskazać w omawianej książce. Niemniej sama
idea jej napisania, jak również ogrom pracy włożony w przygotowanie tak potrzebnej apologii wiary, zasługuje na uznanie. I w tym miejscu za podjęty przez
Autora trud wyrażam swoją wdzięczność, licząc na przychylne przyjęcie nielicznych uwag krytycznych.
Jarosław A. Sobkowiak MIC
Maciej Z i ę b a, Nieznane, niepewne, niebezpieczne? Szkic o Europie, PIW,
Warszawa 2011 ss. 148.
O kształcie przyszłej Europy w dobie trwającego kryzysu wiele się obecnie
mówi i pisze. Książka Macieja Zięby, dominikanina, to ważny i ciekawy głos,
który wpisuje się w toczącą debatę. Ten zgrabnie napisany tekst jest poświęcony projektom organizacji życia społecznego, które pojawiły się w kulturze europejskiej. Autor w trzech kolejnych etapach omawia modele: średniowieczny
– christianitas, oświeceniowy – „religia postępu” i współczesny – społeczeństwo otwarte. Łączy je symbolicznie z następującymi postaciami: Lord Alkuin,
Isaac Newton, Karl Popper. Sposób przedstawienia tych projektów przebiega
według bardzo przejrzystego i przystępnego schematu. Najpierw zostaje przytoczony kontekst historyczny (powstanie), następnie przewodnie idee systemu
(rozwój), po czym opis jego deformacji (ideologizacja). Synteza poszczególnych epok historycznych jest zwarta, nie nużąca i nie rozdrabniająca się w sprawach drugo- czy trzeciorzędnych. To pozwala czytelnikowi, bez specjalnego
wysiłku, poznać subtelne mankamenty danej epoki i z dużym zainteresowaniem śledzić bieg wydarzeń.
Jak trafnie zauważa o. Zięba, wszystkie trzy projekty powstały w społeczności „weritalnej”. Posiadają swoistą specyfikę. Po pierwsze, porządkują życie
według powszechnej przyjętej prawdy transcendentalnej. I tak, w społeczności średniowiecznej rolę naczelnej idei pełniła Ewangelia, w oświeceniu nauka (wiara w postęp, scjentystyczny rezonans, determinizm, krytycyzm wobec
chrześcijaństwa), a w społeczeństwie otwartym racjonalizm krytyczny. Jednak,
jak zauważa autor, to monistyczne podejście do prawdy powoduje, że każde jej
odrzucenie lub podważenie prowadzi do wykluczenia. Stąd społeczność weritalna ma swoich kapłanów i swoich heretyków. Od tych ostatnich wymaga bezwzględnego podporządkowania, co wielu wypadkach prowadziło do przemocy. Christianitas wymagało od ludów pogańskich przyjęcia wiary w jedynego
Boga. Religia oświecenia – wiary w postęp i naukę, a społeczeństwo postmo-
334
ANDRZEJ MORKA OP
[14]
dernistyczne, bezwzględnego wykluczenia tezy o możliwości poznania obiektywnej prawdy. Pozostaje jedynie subiektywizm, kontekstualizm, historycyzm.
Jednak te szkice o Europie są dalekie od demonizowania czy idealizowania średniowiecza, oświecenia czy współczesności. Dramat społeczności weritalnych, zdaniem Macieja Zięby, sprowadza się do połowicznego odczytania
i realizowania ideowych założeń każdego z tych modeli. W średniowieczu ideologizacji uległa Ewangelia, w oświeceniu doktryna Kartezjusza, a w drugiej
połowie XX wieku główne założenia koncepcji Poppera. Wszystko to dokonało się przy milczeniu lub aprobacie elit społeczeństwa. Autor obficie przytacza przykłady konkretnych nazwisk (pisarzy, wynalazców, społeczników, dyplomatów, naukowców), ustawodawstwa państwowego (USA, Szwecji) i dzieł
odnajdowanych w bibliotekach europejskich (w Strasburgu w 1906 roku znajdowało się 600 woluminów poświęconych „naukowemu” rasizmowi). Okrojenie Ewangelii doprowadziło do inkwizycji i wojen krzyżowych. Połowiczne
odczytanie Kartezjusza do komór gazowych i ludobójstwa w XX wieku. Z kolei ideologizacja popperowskich założeń społeczeństwa otwartego do postmodernizmu, który buduje model społeczności w oparciu o daltonizm transcendentalny (zanegowanie wszelkich kryteriów oceny). Stąd mamy pluralizm bez
prawdy absolutnej, krytycyzm bez wspólnych wartości. Tak przyjęte założenia
zupełnie zdeformowały idee społeczeństwa otwartego i generują kolejne negatywne zjawiska, którym autor poświęca wiele miejsca, np. postpolityce, postekonomii, konsupcjonizmowi. Jak deformacja projektów christianitas i oświecenia doprowadziła do dramatu, tak ideologizacja koncepcji społeczeństwa
otwartego przy biernej postawie elit może doprowadzić do kolejnej europejskiej tragedii.
Co proponuje autor? Dość sceptyczny jest wobec próby budowania nowego
projektu. Esej Nieznane, niepewne, niebezpieczne nie daje gotowej odpowiedzi. Autor przyszłość widzi raczej w łączeniu tego, co dobre z każdej tradycji
i unikaniu tego, co doprowadziło do tragicznych błędów. Jako przykład podaje
Karla Poppera. Ten dwudziestowieczny myśliciel od christianitas przejął wizję
człowieka i czasoprzestrzeni, a od oświecenia zaufanie do nauki i racjonalny
krytycyzm.
W toczącej się debacie o przyszłości Europy, Maciej Zięba widzi potrzebę
odideologizowania zarówno średniowiecza jak i oświecenia, ponieważ ogromna liczba stereotypów związana z obiema tradycjami kulturowymi, wyklucza
obecnie rzeczowy namysł nad tożsamością Europy.
Następnie zwraca uwagę na potrzebę przemyślenia roli religii w społeczeństwie otwartym, ponieważ w zsekularyzowanej Europie fenomen ten nie odszedł do lamusa. Nadal istnieje w swej różnorodności. Stąd sposób jej obecności nie jest obojętny. Jak pokazuje historia, zideologizowana tradycja religijna
[15]
RECENZJE
335
przybierała różne formy, które przyczyniały się do podważenia fundamentów
społeczeństwa. W celu uniknięcia ich, autor eseju o Europie uważa, że danej
tradycji religijnej trzeba się przyjrzeć pod kątem poszanowania wolności sumienia, rozdziału Kościoła od państwa, kulturze przebaczenia, zawartości tzw.
potencjału ideologicznego (konkretny projekt polityczno-społeczny). Przedstawione kryteria są interesujące i ważne. Na pewno w znacznym stopniu mogą
pomóc rozeznać, na ile dana doktryna religijna staje się zarzewiem pokoju lub
niepokoju w życiu społecznym. Jednak powstaje pytanie, co robić, kiedy dana
tradycja ich nie spełnia. Jak w takiej sytuacji społeczeństwo może się bronić?
Odpowiedzi w eseju nie odnajdziemy. To zagadnienia wymaga rozwinięcia.
Oczywiście, żadne narzędzie nie jest doskonałe, wymaga korekt, przemyślenia
i może być tematem inspirującym do dalszej dyskusji. Dlatego bez głębszego racjonalnego namysłu i rozróżnienia w tej materii, jak zauważa autor, zbyt
szybko i bezmyślnie popadamy w postoświeceniowe stereotypy, które wykluczają jakąkolwiek rolę i miejsce religii w przestrzeni publicznej. Wówczas wierząca część społeczeństwa (mniejsza lub większa) czuje się marginalizowana
i dyskryminowana.
W miejsce prawdy transcendentalnej, wokół której można budować społeczeństwo otwarte, i która będzie go jednocześnie chroniła przed deformacją,
autor proponuje trzy rzeczy. Po pierwsze, konsens antropologiczny. Byłaby to
koncepcja człowieka uwzględniająca całe dziedzictwo kultury europejskiej.
Jako przykład podaje idee indywidualnej godności, wolnego podmiotu, natury
rozumnej i społecznej. Tak pojmowane człowieczeństwo odnajdujemy nie tylko
w chrześcijaństwie, ale także i w tradycji judaistycznej, greckiej czy cywilizacji
starożytnego Rzymu. Nie jest ona także obca racjonalizmowi i humanizmowi
oświeceniowemu. Zdaniem Macieja Zięby, może ona także stać się płaszczyzną
do spotkania z innymi pozaeuropejskimi religiami i światopoglądami.
Po drugie, zważając na różnorodność poglądów w kwestiach szczegółowych, takich jak np. początek życia, autor tej książki widzi miejsce na publiczną debatę. W społeczeństwie pluralistycznym jest to sposób dochodzenia do
cząstkowej i racjonalnej odpowiedzi.
Po trzecie, w społeczeństwie otwartym potrzebna jest permanentna refleksja
krytyczna na różnych poziomach, bez której egzystencja ludzka, jak tego dowodzi historia Europy, zamienia się w dramat.
Zaprezentowane poglądy o. Zięby można odczytać jako upominanie się
o właściwe miejsce w debacie o kryzysie Europy dla pewnej personalistycznej
optyki w rozumieniu współczesnych problemów. Tej perspektywy nie może
zabraknąć, ponieważ gdzieś tutaj rozstrzygają się najważniejsze kwestie, które
wpływają na ekonomię, politykę i inne obszary życia społecznego. Można powiedzieć, że Europa ma przyszłość na tyle, na ile ludzka egzystencja (godność
336
ANDRZEJ MORKA OP
[16]
człowieka) będzie w jej centrum. Pominięcie tej personalistycznej wrażliwości
w konsekwencji prowadzi do deformacji wszelkich uzdrawiających recept na
współczesny kryzys. W tym miejscu szczególnie widać wyraźną zbieżność poglądów autora z myślą Jana Pawła II.
Książka ta to także przypomnienie o potrzebie rzeczowego dialogu. Dotyczy to zwłaszcza tych środowisk, które w relacji Kościoła do współczesnego
świata przyjmują postawę wycofania, narzekania i demaskowania kolejnych
zagrożeń. Ale dotyczy to także i tych, którzy w obawie przed zamknięciem się,
bezkrytycznie przyjmują standardy współczesności. I w jednym, i drugim przypadku mamy do czynienia z ideologizacją przeszkadzającą w rzeczowym dialogu. Oczywiście zagadnienie to odnosi się nie tyko Kościoła, ale także i tych
środowisk, które religię traktują jako relikt przeszłości i nie widzą miejsca dla
niej w przestrzeni publicznej.
Obecny spór toczy się wokół idei możliwości poznania prawdy, granic tolerancji, pluralizmu, interpretacji wolności, obecności innego. W niektórych
kwestiach stanowiska są dość mocno spolaryzowanie i zradykalizowane. Tam,
gdzie jedni widzą szanse i nadzieję, inni zagrożenia i niebezpieczeństwa. Pomimo tego, nie sposób nie zgodzić się z autorem, że myślenie antropocentryczne
jest charakterystyczne dla obu tradycji. To dobry przykład szukania tego, co
łączy i zbliża, a nie dzieli i generuje napięcia. Oczywiście, w kwestiach szczegółowych sporu się nie uniknie. Istotny jest jednak sposób prowadzenia go. Jak
pokazuje nasza polska rzeczywistość, z tym jednak bywa różnie. Wzajemne
uprzedzenia nie pozwalają wyjść poza własny horyzont. Zięba przedstawia inspirującą próbę przekroczenia ich i zaproszenia do dalszej rzeczowej dyskusji.
Leszek Kołakowski w jednym z esejów pisał, że zbudowanie społeczeństwa
bezkonfliktowego jest utopią. Znaczy to, że konflikty były, są i będą. Sama
jednak idea otwarcia, pozbawiona autorytetów, tradycji, religii, etyki, dialogu
i wspólnej wizji człowieka staje się zabójcza. Społeczeństwo otwarte wciąż jest
zagrożone, toteż esej Macieja Zięby, jako kolejny cenny głos wołający o krytyczny namysł nad Europą, jest bardzo na czasie.
Andrzej Morka OP

STV 2013, 1 - Studia Theologica Varsaviensia

Transkrypt

Podobne dokumenty