Autoreferat rozprawy doktorskiej

Michał Matul
Warszawa, 15.05.2009
Financial Behaviours and Vulnerability to Poverty
in Low-Income Households in Transition Context
Autoreferat rozprawy doktorskiej, przygotowanej pod kierunkiem prof. dr hab. Jerzego Wilkina
w Katedrze Ekonomii Politycznej na Wydziale Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego.
1) Wstęp
Współcześnie uznaje się, Ŝe dalekowzroczne działania mające na celu zarówno zapobieganie ubóstwu,
jak i jego zwalczanie wymagają spojrzenia na problem ubóstwa w ujęciu dynamicznym: przez
pryzmat vulnerability to poverty – podatności na ubóstwo (raport Banku Światowego na temat
rozwoju z 2001 r.), ta bowiem miara odzwierciedla naraŜenie na kryzysy i szoki oraz umiejętność ich
przezwycięŜania. Niezdolność reagowania na ryzyko moŜe mieć powaŜne konsekwencje, z
wykluczeniem społecznym i biedą włącznie. Ponadto brak odpowiednich zabezpieczeń uniemoŜliwia
członkom gospodarstw domowych o niskich dochodach skorzystanie z nadarzających się moŜliwości
rozwoju, które pozwalałyby na wyjście z ubóstwa.
Podatność na ubóstwo jest wypadkową róŜnych czynników – poczynając od strukturalnych, a na
indywidualnych kończąc. Twierdzi się, Ŝe dostęp do zasobów i kontrola nad nimi stanowią klucz do
zrozumienia zjawiska podatności na ubóstwo, jako Ŝe determinują one dostęp do skutecznych
strategii zarządzania ryzykiem przed i po jego wystąpieniu. Intuicja podpowiada, Ŝe zarządzanie
posiadanymi środkami, świadomość finansowa i zachowania finansowe powinny wpływać na procesy
akumulacji zasobów, a zatem i na podatność na ubóstwo. Osoby o niskich dochodach pozyskują
większe sumy pieniędzy w celu budowania zasobów i radzenia sobie z ryzykiem za pośrednictwem
szerokiego wachlarza strategii oszczędnościowych, poŜyczkowych i ubezpieczeniowych. Zasadniczo
naleŜy oczekiwać róŜnic w skuteczności akumulowania zasobów pomiędzy osobami, które przezornie
gospodarują pieniędzmi – są pozytywnie nastawione do zarządzania finansami, planują wydatki w
dłuŜszym horyzoncie czasowym, systematycznie oszczędzają, korzystają z ubezpieczeń lub co
najmniej przygotowują się na ryzyko i biorą poŜyczki w sposób przemyślany – a osobami
przyjmującymi reaktywną postawę w tym zakresie, czyli tymi które nie widzą większego sensu w
gospodarowaniu finansami, Ŝyją z dnia na dzień i spontanicznie reagują na pojawiające się ryzyko.
Przedstawiana rozprawa doktorska jest próbą odpowiedzi na pytanie, czy zachowania finansowe
determinują podatność na ubóstwo gospodarstw domowych o niskich dochodach, a więc czy aktywne
zarządzanie finansami ma znaczenie dla poprawy ich bytu, czy teŜ ich zasoby są tak ograniczone, a
czynniki strukturalne tak znaczące, Ŝe przewidujące zachowania finansowe nie wnoszą istotnej
wartości dodanej w zakresie zmniejszania stopnia podatności na ubóstwo?
Podatność na ubóstwo stała się ostatnio szeroko omawianym tematem, podejmowanym w wielu
znaczących analizach w tej dziedzinie (Holzmann, Dercon). Poszerza się równieŜ nasza wiedza na
temat zachowań finansowych w oparciu o badania z zakresu mikrofinansów, działania na rzecz
edukacji finansowej oraz ekonomię behawioralną i instytucjonalną. Obecny stan badań wskazuje
jednak, Ŝe nie przeprowadzono dotychczas wielu analiz, które łączyłyby obie kwestie i prezentowały
zagadnienie podatności na ubóstwo przez pryzmat zachowań finansowych.
Niniejsza praca wypełnia tę lukę w wiedzy poprzez stworzenie ramy koncepcyjnej oraz zbadanie
powiązań pomiędzy zachowaniami finansowymi i podatnością na ubóstwo w oparciu o dwa zbiory
danych ilościowych i jakościowych pochodzących z badań, przeprowadzonych na terenie Polski.
Główną hipotezą rozprawy doktorskiej jest, Ŝe reaktywne zachowania finansowe gospodarstw
domowych o niskich dochodach znacząco zwiększają ich podatność na ubóstwo w warunkach
transformacji w Europie Wschodniej. Badane są następujące związki przyczynowe: niska świadomość
finansowa prowadzi do reaktywnych zachowań finansowych, które hamują proces akumulacji
zasobów w gospodarstwach o niskich dochodach, tym samym zwiększając ich podatność na
ubóstwo.1 Sformułowane zostały równieŜ następujące dodatkowe hipotezy na poparcie toku
rozumowania zawartego w pracy:
•
Podatność na ubóstwo zaleŜy od posiadanych przez gospodarstwo domowe zasobów i jest
wysoka w warunkach transformacji.
•
Reaktywne zachowania finansowe są szeroko rozpowszechnione wśród gospodarstw o niskich
dochodach w warunkach transformacji i w duŜej mierze wynikają z niskiej świadomości
finansowej.
•
Reaktywne zachowania finansowe hamują proces akumulacji zasobów w gospodarstwach o
niskich dochodach, tym samym zwiększając ich podatność na ubóstwo.
Jeśli główna hipoteza jest prawdziwa, zrozumienie czynników warunkujących reaktywne zachowania
finansowe stanowi klucz do opracowania skutecznej polityki zmniejszającej podatność na ubóstwo.
ChociaŜ dotychczas podejmowano próby wyeliminowania strukturalnych przyczyn podatności na
ubóstwo w okresie transformacji, niewiele działań było ukierunkowanych na propagowanie
przewidujących zachowań finansowych.
Przedstawiana rozprawa doktorska składa się ze wstępu, wniosków oraz pięciu następujących
rozdziałów: 1) rozdziału teoretycznego, na podstawie, którego stworzona jest rama koncepcyjna, 2)
rozdziału poświęconego metodologii badawczej i opisowi danych, 3) rozdziału zawierającego krótkie
omówienie procesu transformacji, ubóstwa i podatności na ubóstwo, 4) rozdziału będącego próbą
2
zrozumienia finansowych zachowań gospodarstw o niskich dochodach oraz 5) rozdziału analizującego
zaleŜności pomiędzy zachowaniami finansowymi a akumulacją zasobów oraz podatnością na ubóstwo.
2) Rama koncepcyjna
Biorąc pod uwagę złoŜony charakter zarówno kwestii podejmowania decyzji finansowych, jak i
podatności na ubóstwo, w przeprowadzanym badaniu naleŜało odwołać się do teorii z róŜnych
dyscyplin. PosłuŜono się jako naczelną koncepcją zrównowaŜonego Ŝycia (sustainable livelihood)
sformułowaną po raz pierwszy przez Chambersa i Conwaya. Jak twierdzą Lont i Hospes, głównym
uzasadnieniem dla zastosowania tej koncepcji we współczesnych badaniach nad rozwojem jest
konieczność spojrzenia na problem ubóstwa i podatności na nie w szerszej perspektywie niŜ tylko
przez pryzmat pracy i dochodu. W niniejszej pracy koncepcja zrównowaŜonego Ŝycia wzbogacona jest
o teorie ekonomii behawioralnej i instytucjonalnej, które zapewniają najlepsze ramy dla badania
zachowań finansowych (oszczędnościowych) osób o niskich dochodach (Katona, Shefrin, Thaler,
Laibson, Sherraden, Ashraf, Karlan, Morduch). Przyjętą ramę koncepcyjną uzupełnia wreszcie model
świadomości finansowej (financial capability) (Cohen, Lusardi oraz Ośrodek Badań nad Finansami
Osobistymi Uniwersytetu w Bristolu) oraz opracowana przez Rutherforda koncepcja osobistego
pośrednictwa finansowego (personal financial intermediation).
Przedstawiona na rysunku 1 rama koncepcyjna obrazuje zaleŜność pomiędzy podatnością na ubóstwo
a zachowaniami finansowymi. Te ostatnie obejmują szeroki wachlarz strategii i narzędzi oszczędzania,
poŜyczania i ubezpieczania, jakie są stosowane w celu zaspokojenia potrzeb finansowych. Strategie te
mogą mieć postać pienięŜną lub pozapienięŜną oraz być realizowane za pośrednictwem formalnych
lub nieformalnych usług finansowych. Zachowania finansowe gospodarstwa domowego zaleŜą od
poziomu jego świadomości finansowej rozumianej jako wiedza, umiejętności i postawy pozwalające
na rozsądne zarządzanie pieniędzmi, przygotowanie się na ryzyko, planowanie przyszłości i
inteligentne korzystanie z właściwych usług finansowych. Zmienne z zakresu „drogi Ŝyciowej”
determinują potrzeby finansowe i świadomość finansową, a jednocześnie wpływają bezpośrednio na
zachowania finansowe (na przykład: profil psychograficzny aktora, dostępna oferta finansowa) oraz
akumulację zasobów i poziom podatności na ubóstwo (na przykład: czynniki strukturalne, podejście
do ryzyka, profil działalności gospodarstwa).
1
MoŜliwy jest równieŜ odwrotny związek przyczynowy: reaktywne zachowania finansowe mogą wynikać z wysokiej podatności
na ubóstwo. Zastosowane podejście badawcze uwzględnia równieŜ taką moŜliwość.
3
Rys. 1: Rama koncepcyjna do analizy zachowań finansowych i podatności na ubóstwo
Nagłe wydatki
Zdarzenia cyklu
Ŝycia
ZACHOWANIA
FINANSOWE
Reaktywne /
przewidujące
ŚWIADOMOŚĆ
FINANSOWA
Strategie
oszczędzania,
poŜyczania,
ubezpieczania
Wiedza, umiejętności
i postawy wobec:
-zarządzania
pieniądzem
Formalne i
nieformalne usługi
finansowe
ZASOBY
MoŜliwości i szanse
PODATNOŚĆ NA UBÓSTWO
Podstawowy byt
DROGA śYCIOWA
Kontekst, aktor, zasoby, strategie Ŝyciowe i działania
POTRZEBY
FINANSOWE
-przygotowania na
ryzyko
-planowania
-korzystania z usług
finansowych
3) Metodologia i dane
ZaleŜności pomiędzy zachowaniami finansowymi i podatnością na ubóstwo w szczególnym kontekście
transformacji w Europie Wschodniej zostały zbadane poprzez zastosowanie przedstawionych wyŜej
koncepcji do analizy danych pochodzących z badań przeprowadzonych na terenie Polski. Podejście
badawcze uwzględnia metody zarówno ilościowe, jak i jakościowe. Wykorzystano dwa zbiory danych
jakościowych i dwa zbiory danych ilościowych:
1) Dane MFC – przekrojowe dane zebrane w Polsce w 2006 roku na reprezentatywnej próbie 1020
gospodarstw domowych o niskich dochodach w ramach jednego z projektów Centrum
Mikrofinansowego (MFC) na Europę Wschodnią i Azję Centralną. Badanie to, opracowane przez
autora i przeprowadzone przez instytut badawczy Ipsos, miało na celu zebranie informacji na
temat świadomości finansowej, zachowań finansowych, stanu posiadania zasobów, naraŜenia na
ryzyko i podatności na ubóstwo.
2) Dane DS – dane panelowe na temat gospodarstw domowych i osób indywidualnych zebrane w
Polsce w latach 2000, 2003 i 2005 w ramach projektu Diagnoza Społeczna pod kierownictwem
prof. Czapińskiego i prof. Panka.
4
3) Badanie na temat edukacji finansowej – badanie jakościowe opracowane i przeprowadzone przez
autora oraz innych ekspertów MFC w 2004 r. Jego celem było określenie i zrozumienie przyczyn
luk w zakresie edukacji finansowej gospodarstw o niskich dochodach w Polsce.
4) Badanie na temat przedsiębiorczości i praktyk finansowych – badanie jakościowe opracowane
przez autora i przeprowadzone wspólnie z instytutem badawczym Ipsos w 2006 r. w celu
zebrania informacji na potrzeby opracowania wyŜej wspomnianego badania ilościowego MFC.
Analiza ilościowa obejmuje statystykę opisową, segmentację w oparciu o analizę skupień oraz model
regresji wielorakiej. Zebrane dane jakościowe zostały poddane ponownej analizie pod kątem
niniejszej pracy. Oba zbiory danych róŜnią się nieco strukturą próby oraz wyborem zmiennych. Z tego
względu zastosowano w ramach tej samej ramy koncepcyjnej róŜne podejścia do pomiaru stanu
posiadania zasobów i podatności na ubóstwo. Pozwala to na weryfikację wyników uzyskanych z
róŜnych źródeł (triangulacja), co prowadzi do zwiększenia wiarygodności ostatecznych wniosków. Do
pomiaru podatności na ubóstwo wykorzystano dwa podejścia: 1) w przypadku danych DS
przeprowadzona została analiza zmienności konsumpcji, przy czym wydatki zostały zastąpione
subiektywną oceną siły nabywczej; 2) w przypadku danych MFC zastosowano kryterium „umiejętności
radzenia sobie” w oparciu o dwa wskaźniki: a) wskaźnik odzwierciedlający potencjalne skutki chorób
na budŜet gospodarstwa domowego oraz b) wskaźnik odzwierciedlający rzeczywiste skutki sześciu
zdarzeń losowych wskazanych jako najwaŜniejsze w grupach fokusowych. Wskaźniki dla zasobów
gospodarstwa domowego opracowano w oparciu o równą wagę czterech grup zasobów: finansowych,
rzeczowych, kapitału ludzkiego i społecznego. Segmentacja ze względu na zachowania finansowe
została przeprowadzona przy uŜyciu analizy skupień z wykorzystaniem wszystkich dostępnych
wskaźników zachowań finansowych oraz świadomości finansowej. Związek pomiędzy zachowaniami
finansowymi i podatnością na ubóstwo przedstawiony jest za pomocą równania regresji wielorakiej
szacowanego przy uŜyciu modelu liniowego (metody najmniejszych kwadratów). Model ten zapewnia
satysfakcjonujący stopień dopasowania (R-kwadrat wynosi 0,5 dla modelu określającego zasoby i
0,25 dla podatności na ubóstwo).
4) Wyniki
Transformacja a podatność na ubóstwo
Przegląd dostępnych badań na temat ubóstwa i podatności na ubóstwo pozwala uzyskać obraz
głównych cech okresu transformacji, skali i determinantów wzrostu ubóstwa w latach 90-tych.
Informacje te stanowią podstawę analizy podatności na ubóstwo w Polsce w kolejnej dekadzie w
oparciu o kryterium „umiejętności radzenia sobie”. Jej wyniki wskazują, Ŝe ponad połowa
gospodarstw o niskich dochodach w Polsce (ok. 1/4 ogółu ludności) podatna jest na ubóstwo. W
przypadku aŜ 61% z nich znaczący spadek poziomu Ŝycia w danym miesiącu moŜe zostać
spowodowany zaledwie trzema pomniejszymi chorobami członków gospodarstwa domowego. Z kolei
94% gospodarstw o niskich dochodach doświadczyło spadku siły nabywczej dóbr podstawowych i
luksusowych w latach 2000-05. Analiza wskazuje równieŜ na znaczenie edukacji, nowoczesnych
5
umiejętności Ŝyciowych, zatrudnienia i odpowiedniego poziomu dochodów w obniŜaniu podatności na
ubóstwo.
Uzyskane wyniki potwierdzają ponadto, Ŝe podatność gospodarstw domowych na ubóstwo jest silnie
związana z niskim stanem posiadania zasobów finansowych, rzeczowych, kapitału ludzkiego i
społecznego. Analiza obu zbiorów danych – DS i MFC – daje podobne wyniki:
Zasoby finansowe, rzeczowe, kapitał ludzki i społeczny są wzajemnie zaleŜne, a zatem
akumulacja jest najskuteczniejsza, gdy obejmuje gromadzenie wszystkich tych zasobów
jednocześnie.
Podatność gospodarstw na ubóstwo jest ściśle związana z posiadaniem zasobów. Kryterium
zasobów lepiej opisuje podatność na ubóstwo niŜ inne wskaźniki społeczno-demograficzne,
psychograficzne, dochód czy zatrudnienie.
Poza spadkiem posiadanych zasobów zaobserwowany ogólny wzrost podatności na ubóstwo w
okresie transformacji moŜna przypisać występowaniu znaczących luk w zakresie skutecznych
mechanizmów zarządzania ryzykiem. Z jednej strony w większości krajów transformacji nastąpił
upadek systemu zabezpieczenia społecznych i bezpłatnych usług publicznych. Z drugiej strony „nowi
biedni” nie wykształcili jeszcze mechanizmów radzenia sobie z zaistniałą sytuacja i ich obecne praktyki
z zakresu zarządzania ryzykiem są wciąŜ dalekie od optymalnych.
Zachowania finansowe
Reaktywne zachowania finansowe są szeroko rozpowszechnionym zjawiskiem w kontekście
transformacji w Polsce: większość osób o niskich dochodach bardzo rzadko oszczędza, korzysta z
ubezpieczeń w ograniczonym zakresie i w znacznym stopniu zapoŜycza się. Odzwierciedla to
zakorzenione przyzwyczajenia z czasów komunizmu, gdy ludzie mieli ograniczoną motywację, by
gospodarować finansami domowymi.
Zachowania oszczędnościowe są kluczem do zrozumienia zachowań finansowych. W oparciu o
przeprowadzone badania moŜna wnioskować, Ŝe dla zrozumienia ograniczonych zachowań
oszczędnościowych w gospodarstwach domowych o niskich dochodach w warunkach transformacji
większe znaczenie ma chęć oszczędzania niŜ cykl Ŝycia (Modigliani, Friedman) lub zdolność
oszczędzania. Innymi słowy, negatywne postawy wobec oszczędzania, a w szerszym ujęciu
ograniczona świadomość finansowa, pozwalają lepiej wyjaśnić niskie wskaźniki oszczędności wśród
gospodarstw domowych o niskich dochodach niŜ wiek czy poziom dochodów.
W oparciu o segmentację gospodarstw domowych o niskich dochodach przez wskaźniki świadomości i
zachowań finansowych moŜna wyodrębnić następujące grupy:
„Planiści” (28%) przejawiają aktywność we wszystkich aspektach zachowania finansowego,
oszczędzają, planują i skutecznie korzystają z usług finansowych w celu gromadzenia zasobów.
6
„Tradycjonaliści” (24%) oszczędzają i planują, ale głównie w nieformalny sposób. Są sceptycznie
nastawieni do usług finansowych i rzadko z nich korzystają. W kwestii zarządzania ryzykiem
uwaŜają, Ŝe są samowystarczalni i nie korzystają z formalnych ubezpieczeń. Do poŜyczania mają
stosunek obojętny: nie uwaŜają tej praktyki za wstydliwą, ale i nie twierdzą, by było to
rozwiązanie słuszne. Rzadko korzystają z poŜyczek, a jeŜeli juŜ, to w sposób nieostroŜny.
„Reaktywni” (25%) doświadczają kłopotów finansowych, nie oszczędzają i nie planują.
Jednocześnie mają pozytywne nastawienie do poŜyczania i usług finansowych, co spycha ich w
kierunku pułapki zadłuŜenia.
„Nieświadomi” (23%) nie radzą sobie w Ŝadnym aspekcie zachowań finansowych. Nie planują,
nie oszczędzają i mają bardzo negatywne nastawienie do oszczędzania. Boją się zadłuŜyć i za
wszelką cenę unikają poŜyczania. Ponadto są zdecydowanymi przeciwnikami instytucji
finansowych i świadczonych przez nie usług.
Wpływ zachowań finansowych na akumulację zasobów i podatność na ubóstwo
W celu ustalenia zaleŜności pomiędzy zachowaniami finansowymi a akumulacją zasobów została
przeprowadzona analiza regresji jednorakiej i wielorakiej na obu zbiorach danych MFC i SD. Następnie
przeprowadzono końcowe modelowanie w celu zbadania wpływu zachowań finansowych na
podatność na ubóstwo (w modelu tym zasoby były uwzględnione jako zmienna niezaleŜna).
Świadomość finansowa i zachowania finansowe wydają się mieć zasadnicze znaczenie dla wyjaśnienia
podatności na ubóstwo, jako Ŝe są najmocniejszymi predyktorami z szerokiego zbioru zmiennych
określających zakres warunków bytowych i zasobów, jakie są wykorzystywane w analizach na dwóch
róŜnych zbiorach danych. Wyniki te są jeszcze bardziej wiarygodne w świetle silnej zaleŜności
pomiędzy przewidującymi zachowaniami finansowymi i gromadzeniem zasobów. RównieŜ i tu
zachowania finansowe stanowią najmocniejszy predyktor akumulacji zasobów. Potwierdza to
słuszność wyboru koncepcji teoretycznej oraz związku przyczynowego przyjętego w niniejszej pracy:
świadomość finansowa->zachowania finansowe->zasoby->podatność na ubóstwo.
W odniesieniu do akumulacji zasobów i podatności na ubóstwo przewidujący „planiści” znacząco
róŜnią się od pozostałych grup. Co ciekawe, „reaktywni” odnoszą nieco większe sukcesy pod
względem gromadzenia zasobów niŜ „tradycjonaliści”. Wskazuje to na znaczenie poŜyczania i
korzystania z usług finansowych dla powiększania zasobów. Sytuacja przedstawia się nieco inaczej w
przypadku podatności na ubóstwo. Bycie „planistą” lub „tradycjonalistą” znacząco zmniejsza to
zagroŜenie wśród gospodarstw domowych o niskich dochodach. Z kolei „reaktywni” i „nieświadomi” są
bardziej naraŜeni na ubóstwo. Oznacza to, Ŝe przejawami świadomości finansowej mającymi
największe znaczenie dla zmniejszenia podatności na ubóstwo są: dobre gospodarowanie środkami
finansowymi, planowanie, oszczędzanie i antycypowanie ryzyka. Z kolei poŜyczanie i zadłuŜenie nie
mają znaczącego wpływu na podatność na ubóstwo. Efekt korzystania z usług finansowych z punktu
widzenia ograniczenia podatności na ubóstwo jest niŜszy niŜ w odniesieniu do akumulacji zasobów.
7
Jak wspomniano wcześniej, moŜliwa jest równieŜ odwrotna zaleŜność, gdzie poziom podatności na
ubóstwo determinuje zachowania finansowe, czyli osoby o niskich zasobach lub podatne na ubóstwo
mają kłopoty z wprowadzeniem w Ŝycie przewidujących zachowań finansowych i nie czerpią z nich
korzyści. Z tego względu przeprowadzono osobną analizę wyłącznie na grupach o niskich zasobach
lub najbardziej podatnych na ubóstwo. Jej wyniki dowodzą, Ŝe zaleŜność pomiędzy zachowaniami
finansowymi, gromadzeniem zasobów i ograniczeniem podatności jest istotna równieŜ wśród
najuboŜszych grup (o niskich zasobach lub bardzo podatnych na ubóstwo). Z uwagi na to, Ŝe
zaspokojenie podstawowych potrzeb Ŝyciowych odgrywa waŜną rolę w przypadku tych gospodarstw,
zaleŜność ta jest mniej istotna i słabsza niŜ w przypadku zamoŜniejszych grup.
5) Wnioski
Podsumowując, reaktywne zachowania finansowe hamują proces akumulacji zasobów i znacząco
zwiększają podatność na ubóstwo w gospodarstwach domowych o niskich dochodach. Jest to waŜny
wniosek z punktu widzenia kształtowania polityki rozwoju w Europie Wschodniej, jako Ŝe dotychczas
nie podjęto Ŝadnych działań w celu poprawy świadomości finansowej gospodarstw domowych oraz
propagowania przewidujących zachowań finansowych w procesie transformacji. Ze 156 programów
edukacji finansowej prowadzonych w 27 krajach UE w 2007 roku zaledwie 14% realizowanych było w
10 krajach Europy Wschodniej.
Wyniki przeprowadzonej analizy mają równieŜ znaczenie dla mikrofinansów (inkluzji finansowej),
które zakładają, Ŝe dostęp do usług finansowych osób o niskich dochodach przyczynia się do wzrostu
dobrobytu. Niniejsza analiza dowodzi, Ŝe dostęp ten jest istotny z punktu widzenia akumulacji
zasobów. Segmenty korzystających z usług finansowych („planiści” i „reaktywni”) mają większą
szansę na zwiększanie zasobów niŜ pozostałe dwa segmenty, które z usług tych nie korzystają. Z kolei
korzystanie z usług finansowych nie przekłada się na zmniejszenie stopnia podatności na ubóstwo. Tu
większe znaczenie ma aktywne zarządzanie ryzykiem i planowanie przyszłości bez względu na to, czy
towarzyszy temu korzystanie z usług finansowych („planiści”) czy teŜ nie („tradycjonaliści”).
Mikrofinanse dąŜą do osiągnięcia obu celów: ułatwienia akumulacji i ochrony zasobów oraz
zmniejszenia podatności na ubóstwo. Wydaje się, Ŝe redukcja podatności na ubóstwo wyłącznie
poprzez zapewnienie dostępu do usług finansowych jest utrudniona w warunkach niskiej świadomości
finansowej grupy docelowej.
Prezentowana analiza dostarcza równieŜ interesujących wniosków w odniesieniu do najuboŜszych
grup społecznych. Rzadko wykazują się one aktywnym zarządzaniem środkami finansowymi, a
zadłuŜenie jest integralną częścią ich Ŝycia. Fakt, Ŝe zaleŜność pomiędzy zachowaniami finansowymi i
podatnością na ubóstwo jest istotna, choć słabsza, w przypadku tych grup, stanowi potwierdzenie, iŜ
przewidujące zachowania finansowe są korzystne dla wszystkich, w tym równieŜ dla osób ubogich,
przynajmniej w kontekście transformacji w Europie Wschodniej. Zarządzanie ryzykiem jest waŜnym
punktem wyjścia dla tej grupy, jako Ŝe brak kontroli nad kosztami nagłych wydarzeń uniemoŜliwia
8
realizowanie bardziej zaawansowanych celów finansowych i korzystanie z nadarzających się
moŜliwości.
Głównym wyzwaniem dla twórców polityki rozwoju jak i w szczególności dla branŜy mikrofinansowej
jest wybór najlepszego sposobu propagowania przewidujących zachowań finansowych. KaŜde z
rozwiązań – edukacja finansowa, poprawa usług finansowych czy wprowadzenie rozwiązań
instytucjonalnych – ma wady i zalety. Kluczowymi czynnikami sukcesu w zakresie zmiany nastawienia
z reaktywnego na przewidujące są: informacja, dostęp do dobrych usług finansowych, bodźce
motywacyjne i stała opieka. Jedynie długofalowe rozwiązania łączące wszystkie kluczowe elementy
mają szanse doprowadzić do trwałych zmian.
Na koniec naleŜy stwierdzić, Ŝe przedstawione wyniki uwypuklają potrzebę włączenia w większym
stopniu tematyki zachowań finansowych oraz świadomości finansowej w dalszych badaniach na temat
ryzyka, ubóstwa, mikrofinansów i rozwoju.
9