Sine Wiry

Sine Wiry
101.
The Sine Wiry
Przełom Wetliny, progi skalne, kaniony i osuwiska
w otoczeniu przepastnych bieszczadzkich lasów
The Wetlina River gap – rock steps, canyons and landslides
within the Bieszczady old growth
Bukowiec
Zatwarnica
S oli
Dołżyca
n ka
Terka
Lokalizacja:
województwo podkarpackie
powiat leski
gminy Cisna, Solina, Czarna
miejscowość Zawój
Location:
District: Fore-Carpathian
County: Lesko
Villages: Cisna, Solina, Czarna
village Zawój
Region geograficzny:
Karpaty Zachodnie
Bieszczady Zachodnie
Geographical regionalization:
Western Carpathians
Western Bieszczady Mountains
Jednostka geologiczna:
zewnętrzne Karpaty fliszowe
jednostka śląska
Geological unit:
Outer Flysch Carpathians
Silesian Unit
2km
GPS: 49°15′38.43″N 22°25′35.31″E
1mile
Waloryzacja poznawcza | Cognitive valorization: 
Waloryzacja turystyczna | Tourism valorization: 
R
T
photo Danuta Ilcewicz-Stefaniuk
ezerwat przyrody Sine Wiry położony jest w dolhe Sine Wiry reserve is located in the lower
nej części przełomowej doliny rzeki Wetliny
course of the Wetlina River canyon in the
w Bieszczadach Wysokich. Jest to rezerwat krajobrazowy, High Bieszczady Mts. This is a landscape reserve, which
w którym ochronie podlega wyjątkowo urokliwy odcinek protects a fragment of river valley (about 450 ha) of
doliny rzecznej i towarzyszące jej formy
geologiczne. Rezerwat zajmuje obszar ok.
450,5 ha i rozciąga się od ujścia Wetliny do
rzeki Solinki, do miejsca zaznaczonego na
mapach jako Łuh, będącego pozostałością
po wsi o takiej nazwie. Południowo-zachodnia i wschodnia granica rezerwatu biegnie
zboczami doliny, natomiast północna przebiega grzbietem wzgórza Połoma, (776 m
n.p.m.). Na zachodnim krańcu rezerwat
obejmuje również piękny, przełomowy
odcinek doliny Solinki o długości ok. 600
m. Jego granica położona jest na zachodnim
zboczu tej doliny. Ochroną rezerwatową
objęty jest również stary, miejscami pierwotny las bukowo-jodłowy porastający głównie
wzgórze Połoma oraz roślinność samej
doliny i jej otoczenia. Na terenie rezerwatu udokumentowano obecność około 350
gatunków roślin naczyniowych, spośród
których 28 objętych jest ochroną, w tym 21ochroną ścisłą. Rezerwat jest także ostoją
dzikiej zwierzyny. Spotkać można tutaj rysie,
Fig. 1. Sine Wiry–kanion u stóp Skały Szutyskie
Fig. 1. The Sine Wiry canyon at the foot of the Szutyska Rock
niedźwiedzie, dziki, jelenie, wilki, borsuki
| 449
Fig. 2. Blok skalny w korycie rzeki
Fig. 2. Block of rock in the channel of the river
gdzie zbudowane jest ono z odpornych na erozję skał, lub
też powoduje intensywne procesy osuwiskowe na odcinkach, w których podłoże zbudowane jest głównie z łupków
ilasto-mułowcowych. Najpiękniejszy z kanionów położony
jest w zakolu rzeki opływającej piaskowcową ostrogę znaną
jako „Skała Szutyska”. Ściany kanionu budują tutaj gruboławicowe piaskowce zaliczane do tzw. litofacji otryckiej,
będącej częścią warstw krośnieńskich dolnych. Piaskowce
otryckie tworzą ławice o miąższościach sięgających 5
450 |
photo Danuta Ilcewicz-Stefaniuk
exceptional scenic valours and geological structures.
The reserve extends from the confluence of the Wetlina
and the Solinka rivers up to the site marked in the map
as ”Łuh”, which was location of the past village. Both
the southwestern and eastern boundaries run along the
slopes of the valley, whereas the northern boundary
follows the crest of the Połoma Hill (776 m a.s.l.). In
its western part the reserve includes equally beautiful
Solinka River canyon, about 600 m long. Under protection is also the beech-fir old growth covering the slopes
of the Połom Hill, as well as the forest at the bottom of
the valley. Totally, about 350 species of vascular plants
were identified in the reserve including 21 strictly protected, endangered species. The reserve is also a faunal
sanctuary, in which visitors can meet lynxes, bears, wolfs,
badgers, otters as well as black storks, golden eagles and
lesser spotted eagles.
photo Danuta Ilcewicz-Stefaniuk
i wydry, a spośród ptaków – orła przedniego, orlika krzykliwego i czarnego bociana.
Na obszarze rezerwatu rzeki Wetlina po przełamaniu
się przez Pasmo Połonin zmienia raptownie bieg z kierunku
północnego na generalnie północno-zachodni, zgodny
z rozciągłością występujących tutaj struktur geologicznych.
Przy okazji rzeka tworzy kilka pięknych zakoli i bystrzy
w miejscach szybkiego spadku na progach skalnych. Poniżej
progów, w cieniu otaczających skał, utworzyły się głębie
wypełnione spokojną, niebiesko – granatową wodą. Te
głębie miejscowa ludność nazywała z ukraińska „synie
wyry”, ze względu na barwę wody. Stąd spolszczona wersja
nazwy „sine wiry” dla obiektów raczej nie mających nic
wspólnego z rzeczywistymi wirami. Na blisko dziewięciokilometrowym odcinku w obrębie rezerwatu spadek koryta
Wetliny wynosi około 100 m. Rzeka szybko wcina się tutaj
w podłoże tworząc stromościenne kaniony w miejscach,
Fig. 3. Erozja boczna rzeki
Fig. 3. Side erosion of the river
Within the reserve the Wetlina River breaks through
the Połoniny Range and abruptly changes the course from
northern to northwestern, concordant with the strikes of
geological structures. Moreover, the river forms scenic
bends and rapids. Beneath the rock steps there exist quite
deep plunge pools, where quiet water is dark-blue in the
shadow of surrounding rocks. Such pools were named
”synie wyry” in Ruthenian dialect of local Lemkos people. Improper translation into Polish gave the name ”sine
photo Danuta Ilcewicz-Stefaniuk
Fig. 4. Ławice piaskowców w dnie Wetliny
Fig. 4. Sandstone bars in the Wetlina streambed
photo Danuta Ilcewicz-Stefaniuk
photo Danuta Ilcewicz-Stefaniuk
m. Są one twarde i odporne na wietrzenie, często gruboziarniste lub zlepieńcowate. W składzie mineralnym
okruchów dominuje kwarc (ponad 90%), z podrzędnym
udziałem skał metamorficznych. Wewnątrz ławic występuje
tzw. uziarnienie frakcjonalne oznaczające wzrost rozmiarów okruchów w miarę przybliżania się do spągu (dolnej
granicy) warstwy. Na powierzchniach spągowych ławic
dostrzega się różnorodne hieroglify, czyli odlewy śladów
powstałych w trakcie osadzania się warstwy leżącej poniżej.
Bystry prąd rzeki podcina ściany piaskowcowe powodując
powstawanie obrywów skalnych.
Kaniony powstają na skutek procesu, w którym prędkość wcinania rzek w podłoże zdecydowanie przewyższa
prędkość niszczenia skał tworzących zbocza. Powstanie
kanionu w rezerwacie Sine Wiry związane jest również
z ruchami neotektonicznymi, które powodują wypiętrzenie
tego obszaru. Tempo wypiętrzania jest na tyle wolne, że
erozja rzeczna nadąża z przegłębianiem koryta. Powstają
dzięki temu wysokie, strome zbocza doliny rzeki.
Poniżej kanionu (w odległości ok. 1,0 km), przy
niskim stanie wody, z dna rzeki wyłaniają się piaskowce,
przewarstawione wkładkami piaszczystych łupków ilasto-mułowcowych. Ławice piaskowców o miąższościach
10-20 cm sterczą tutaj niemal pionowo i tworzą rodzaj
katarakty (progu skalnego), chociaż ich rozciągłości są
zgodne z biegiem nurtu. Budują je pakiety zwięzłych średnioziarnistych piaskowców odpornych na erozję rzeczną.
Utwory te wchodzą w skład dolnej części warstw przejściowych w profilu oligocenu serii menilitowo - krośnieńskiej
w Bieszczadach. W piaskowcach budujących progi skalne
w korycie rzeki można zaobserwować tzw. proces eksfoliacji
polegający na charakterystycznym „łuszczeniu” się skały.
Warstwy przejściowe, podobnie jak wspomniane powyżej
piaskowce otryckie, to osady późnego oligocenu, powstały
więc w okresie 28 – 24 mln lat temu.
Nad progiem skalnym znajduje się miejsce, gdzie we
wrześniu 1980 r. osunęło się zbocze Połomy, przegradzając
Fig. 5. Resztki kotła eworsyjnego w kanionie
Fig. 5. Remains of plunge pool in the canyon
wiry” (“blue whirlpools”), which does not correspond to
the quiet character of pools. Along the 9-km-long river
course within the reserve the elevation drop is about 100
m. The river deeply cuts into the bedrock forming canyons of steep walls, where surrounding rocks are hard or
generates intensive slope mass movements, where clayeysilty shales prevail. The most scenic part of the canyon is
located in the river bend around the sandstone spur named
the “Szutyska Rock”. The canyon walls were incised in
thick-bedded Otryt Sandstones (a member of the Lower
Krosno Beds). These sandstones form layers up to 5 m
thick. The rock is hard, resistant to weathering, commonly
coarse-grained or conglomeratic. Clastic fraction is dominated by quartz (over 90% vol.) with minor metamorphic
rocks grains. Within the layers graded bedding is visible
whereas at the interbedding surfaces hieroglyphs can be
observed. Rapidly flowing river readily undercuts the
sandstone walls causing common rockfalls. Canyons form
when downward erosion exceeds the bank erosion. The
formation of Wetlina River canyon is related to neotectonic movements, which caused uplift of the area. The
uplift rate is low, which enables the compensation of the
raise of the terrain by river downcutting and to form high,
steep walls of the canyon.
About 1 km downstream from the canyon, at low
water level sandstones interbedded with sandy-clayeysilty shales expose in the riverbed. The sandstone beds,
10-20-cm-thick, are almost vertical and parallel to the river
| 451
photo Danuta Ilcewicz-Stefaniuk
Fig. 6. Próg skalny u stóp urwiska
Fig. 6. Treschold rock at the bottom of he cliff
Dolina Wetliny w obszarze rezerwatu ma charakter
przełomowy. Dolina przełomowa to taki odcinek rzeki,
na którym przedziera się ona przez napotkane wypukłości terenu np. lokalne wypiętrzenia tektoniczne. Rzeka
omija skały bardziej odporne intensywnie erodując strefy
o mniejszej mechanicznej odporności i tworzy głęboko wcięte, często stromościenne doliny. Rozpoznawczą
cechą przełomu rzecznego jest fakt „przebijania się” rzeki
z obszaru relatywnie obniżonego do następnego takiego
obszaru poprzez strefę wyniesioną. Wetlina, która w górnym odcinku płynie w kierunku północno-zachodnim
obniżeniem morfologicznym pomiędzy Pasmem Granicznym a Pasmem Połonin, skręca raptownie ku północy w rejonie Kalnicy i po sforsowaniu Pasma Połonin
ponownie skręca ku północnemu zachodowi w rejonie
nieistniejącej już wsi Zawój. Przełomowy odcinek doliny
452 |
photo Danuta Ilcewicz-Stefaniuk
course. The rocks are hard, medium-grained, resistant to
river erosion. These sandstones belong to the Transitional
Beds of the Menilit-Krosno Unit, deposited in the Late
Oligocene (28-24 Ma). In the riverbed exfoliation of sandstone layers can be observed together with hieroglyphs on
bottom surfaces of the layers.
Over one of the rock steps there is a site, where
landslide occurred in 1980 and dammed the Wetlina River
valley. Recently, the terrain is covered with vegetation and
landforms resulting from the slide cannot be observed,
except for young forest and large, dead tree trunks. The
valley damming formed small reservoir. In 1987 the lake
was 280 m long and 20-40 m wide. Due to unusual color,
the name ”Emerald Lake” was commonly used. Unfortunately, in next dozen of years the lake has disappeared
as flood waters of the Wetlina River eroded the dam and
the lake itself was filled with debris carried by mountain
koryto Wetliny. W tej chwili miejsce, skąd osunął się materiał
skalny zarosło i nie widać form jakie wytworzyły się w rzeźbie stoku Połomy, jednak wyróżnia je z otoczenia młody las
porastający zbocze, a przy brzegu można dostrzec stare pnie
drzew, które zostały wyrwane z podłoża podczas osuwania
się mas skalnych. Skutkiem osuwiska było jeziorko zaporowe,
jakie powstało powyżej rumowiska. Jeszcze w 1987 roku jego
wymiary wynosiły 280 m długości, 20-40 m szerokości. Ze
względu na niezwykłą barwę zostało nazwane Jeziorkiem
Szmaragdowym. Niestety, jeziorko to zanikło w ciągu kilkunastu lat z powodu usunięcia przez wezbrane wody Wetliny
jęzora osuwiskowego przegradzającego koryto oraz wskutek
sukcesywnego jego zasypywania przez materiał okruchowy
niesiony przez rzekę. Pozostałością po jeziorku jest rozległy, kamienisty wał odsypowy (łacha), przedzielający koryto
Wetliny powyżej progu skalnego oraz nanosy otoczaków na
terasie zalewowej.
Fig. 7. Hieroglify prądowe
Fig. 7. Current hieroglyphs
stream. Now, the remnant of the lake is a vast pebble bar,
which traverses the Wetlina riverbed and accumulations
of pebbles on the floodplain.
In the reserve the Wetlina River valley forms a typical gap. In its upper course the river flows towards the
northwest, across a morphological depression between
the Border Range and the Połoniny Range. Then, the
river turns abruptly to the north in the vicinity of Kalnica
and forms a gap in the Połoniny Range. When leaving the
gap, the river turns again to the northwest in the vicinity
of the past Zawój village. Hence, the gap crosscuts the
main structural trends in the area and then the river follows the strikes of these structures. This is the antecedent
gap, which means that the landform dissected by the river
is of tectonic origin. The ancient Wetlina River flowed
over a flatland, as documented by meanders typical of the
mature erosional stage of river history.
From geological point of view, the lower course of
the Wetliny River flows over the Silesian Unit sediments,
początkowo przecina poprzecznie główne kierunki strukturalne, natomiast od Zawoju ponownie dostosowuje się
do rozciągłości struktur geologicznych. Przełom ten ma
tzw. antecedencyjny (antecedentny) charakter, co oznacza,
że przeszkoda terenowa sforsowana przez rzekę wyrosła
wskutek wypiętrzenia tektonicznego. Pierwotnie rzeka
płynęła po bardziej wyrównanym terenie, o czym świadczą meandry (zakola) typowe dla dojrzałego jej stadium
erozyjnego.
Z geologicznego punktu widzenia dolny odcinek
Wetliny biegnie w obrębie jednostki śląskiej będącej jedną
z wielkich jednostek tektoniczno-stratygraficznych Karpat
zewnętrznych. Rezerwat położony jest w obrębie tzw. synklinalnego fałdu środkowego, nasuniętego wstecznie ku
południowemu-zachodowi na fałd połonin o charakterze
antyklinalnym (antyklina Suchych Rzek). Od północnego
wschodu fałd środkowy graniczy z fałdem Czerwonego
Wierchu – Otrytu.
Rezerwat Sine Wiry jest bardzo dobrym przykładem
dydaktycznym, gdyż w przejrzysty sposób ukazuje związek
pomiędzy geologią terenu, a jego krajobrazem.
Centrum rezerwatu leży wśród przepastnych lasów.
Pomiędzy Kalnicą i miejscem zwanym Pohulanką, położonym przy szosie z Dołżycy do Terki (parking, bar) prowadzi
droga leśna, zamknięta pomiędzy Pohulanką i Jaworcem
dla ruchu samochodowego. Do centrum rezerwatu można
dotrzeć pieszo lub rowerem korzystając z biegnącego tędy
szlaku rowerowego.
precisely, over the structure named the Synclinal Central
Fold, which is thrusted back, to the southwest, over the
Suche Rzeki Anticline. From the northeast the Central
Fold borders the Czerwony Wierch-Otryt Fold.
The Sine Wiry reserve is of great educational value
as the visitor can easily recognize here the relationships
between the geological structure and the landscape. At
the foot of the Połomy landslide there is a well-designed
information panel, in which tourists can see the photograph
of early slide with characteristic landforms: foot composed
of rock rubble mixed with tree trunks and main scarp.
The center of the reserve is covered by deep forests.
Between Kalnica village and the site named Pohulanka,
at the road from Dołżyca to Terka (parking lot and bar)
there is a forest road closed for traffic, along which the
bike trail runs. This is the best access to the reserve.
Autorzy | Authors: Michał Stefaniuk, Danuta Ilcewicz-Stefaniuk
Wybrane pozycje literatury | Random bibliography: 113, 167, 220, 237, 259
| 453