Ocena znajomości i przestrzegania zaleceń dietetycznych przez
Transkrypt
Ocena znajomości i przestrzegania zaleceń dietetycznych przez
258 Probl Hig Epidemiol 2013, 94(2): 258-261 Ocena znajomości i przestrzegania zaleceń dietetycznych przez pacjentów z nadciśnieniem tętniczym pierwotnym The assessment of knowledge and compliance with dietary recommendations in patients with essential hypertension Danuta Gajewska, Maria Ździeborska, Anna Harton, Joanna Myszkowska-Ryciak Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Wprowadzenie. W leczeniu nadciśnienia tętniczego, modyfikacja stylu życia zalecana jest jako jedyna metoda terapii lub też jako terapia wspomagająca leczenie farmakologiczne. Jest to nadal niedoceniania, mimo, że najtańsza i bezpieczna dla pacjentów metoda leczenia. Introduction. In the treatment of hypertension, lifestyle modification is recommended as the only method of treatment or together with pharmacological treatment. This method is underestimated, even though it is the cheapest and safest treatment for patients. Cel pracy. Ocena wiedzy pacjentów z nadciśnieniem tętniczym pierwotnym na temat niefarmakologicznych metod leczenia nadciśnienia tętniczego oraz zastosowania ich w praktyce. Aim. The assessment of knowledge and compliance with dietary recommendations in patients with essential hypertension. Materiał i metody. Badaniami objęto 86 osób, w tym 51 kobiet i 35 mężczyzn, z nadciśnieniem tętniczym pierwotnym, leczonych ambulatoryjnie w publicznych zakładach opieki zdrowotnej. Oceny stanu odżywienia dokonano w oparciu o wskaźnik BMI, wyliczony na podstawie deklarowanej masy ciała i wzrostu. Analizie poddano wartości ciśnienia tętniczego mierzone w samokontroli przez pacjentów. Stan wiedzy żywieniowej pacjentów dotyczącej znajomości zaleceń dietetycznych w nadciśnieniu tętniczym oraz źródeł pozyskiwania informacji żywieniowych oceniono metodą ankietową w drodze wywiadu bezpośredniego. Oceny częstotliwości spożycia wybranych produktów spożywczych (wskazanych oraz przeciwwskazanych w dietoterapii nadciśnienia tętniczego) dokonano metodą ankietową. Wyniki. Średnia wieku pacjentów wynosiła 59,8±12 lat, a 85% spośród nich przekroczyło 50 rok życia. Nadwagę i otyłość stwierdzono u 80% pacjentów, w tym BMI >30 kg/m2 u 15%. Znajomość zaleceń dotyczących leczenia dietetycznych nadciśnienia tętniczego deklarowało 75% ankietowanych. Źródło informacji na ten temat najczęściej stanowił lekarz prowadzący (40 pacjentów) i książki/poradniki (21 pacjentów). Stosowanie modyfikacji dietetycznych deklarowało jedynie 15% badanych. Wykazano istotne zależności pomiędzy deklarowaną znajomością zasad dietoterapii nadciśnienia tętniczego a płcią, wiekiem i znajomością własnego ciśnienia tętniczego. Stwierdzono zbyt częste spożywanie mięsa i przetworów oraz prawidłowo częste spożycie warzyw i owoców. Zdecydowanie zbyt rzadko spożywano ryby oraz produkty mleczne o obniżonej zawartości tłuszczu. Material & methods. The study was carried out on 86 hypertensive outpatients, including 51 women and 35 men. The assessment of nutritional status was based on BMI. The patients’ knowledge of dietary recommendations for hypertension and sources of nutritional information were assessed by a questionnaire through direct interview. The frequency of consumption of selected food items was also noted. Results. The average age of patients was 59.8±12 years, and 85% of them exceeded 50 years of age. Overweight and obesity were observed in 80% of the patients. The knowledge of the dietary recommendations for the treatment of hypertension was declared by 75% of the respondents. The most common source of information was physician (for 40 patients). Only 15% of the patients followed a special diet. A significant correlation between the declared knowledge of dietary recommendations and gender, age and knowledge of their own blood pressure was found. Improper nutritional habits, including inadequate consumption of fish and low-fat dairy products and too high of meat products, were also found. Conclusions. There is a need for the education of hypertensive patients about non-pharmacological methods of treatment. Key words: essential hypertension, nutritional knowledge, compliance Wnioski. Istnieje potrzeba edukacji chorych na nadciśnienie w zakresie niefarmakologicznych metod leczenia nadciśnienia tętniczego. Słowa kluczowe: nadciśnienie tętnicze, wiedza żywieniowa, przestrzeganie diety © Probl Hig Epidemiol 2013, 94(2): 258-261 www.phie.pl Nadesłano: 20.05.2013 Zakwalifikowano do druku: 15.06.2013 Adres do korespondencji / Address for correspondence dr inż. Danuta Gajewska Katedra Dietetyki Wydziału Nauk o Żywieniu Człowieka i Konsumpcji, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego ul. Nowoursynowska 159C, 02-776 Warszawa tel. 22 5937021, fax 22 5937018, e-mail: [email protected] Gajewska D i wsp. Ocena znajomości i przestrzegania zaleceń dietetycznych przez pacjentów z nadciśnieniem tętniczym ... Wprowadzenie Nadciśnienie tętnicze stanowi poważy problem zdrowotny i ekonomiczny. Z Raportu WHO wynika, że w 2008 roku częstość występowania podwyższonego ciśnienia tętniczego u dorosłych powyżej 25 roku życia na świecie wynosiła 40% [1]. W Polsce na nadciśnienie tętnicze choruje około 8,6 miliona, co stanowi 29% dorosłych Polaków [2]. Szacuje się, że w niektórych grupach wiekowych wraz ze wzrostem ciśnienia o 20/10 mm Hg powyżej wartości 115/75 mm Hg ryzyko chorób sercowo-naczyniowych podwaja się. W nowej definicji nadciśnienia tętniczego, opracowanej przez The Writing Group of the American Society of Hypertension (WG-ASH) eksperci proponują, aby nadciśnienie tętnicze definiować jako zespół objawów sercowo-naczyniowych, które wynikają ze ściśle powiązanych ze sobą czynników. Obejmuje to całościową ocenę układu krążenia i ocenę innych czynników ryzyka wystąpienia nadciśnienia tętniczego [3]. W leczeniu nadciśnienia tętniczego, modyfikacja stylu życia zalecana jest jako jedyna metoda terapii lub też jako terapia wspomagająca farmakoterapię. Jest to nadal niedoceniania, mimo, że najtańsza i bezpieczna dla pacjentów metoda leczenia. Ostatnio dużą popularnością cieszy się dieta DASH (Dietary Approaches to Stop Hypertension), w której zakłada się wysoką podaż warzyw i owoców, produktów mlecznych o obniżonej zawartości tłuszczu oraz pełnoziarnistych przetworów zbożowych. Ogranicza natomiast produkty bogate w sól, nasycone kwasy tłuszczowe i cukier [4]. Cel pracy Ocena wiedzy pacjentów z nadciśnieniem tętniczym pierwotnym na temat niefarmakologicznych metod leczenia nadciśnienia tętniczego oraz zastosowania ich w praktyce. Materiał i metody Badaną populację stanowiło 86 osób w wieku od 24 do 91 lat, leczonych ambulatoryjnie z powodu nadciśnienia tętniczego w publicznych zakładach opieki zdrowotnej na terenie Warszawy i jej okolic. Stan odżywienia badanej grupy scharakteryzowano w oparciu o wskaźnik BMI, wyliczony na podstawie deklarowanej masy ciała i wzrostu. Analizie poddano także wartości ciśnienia tętniczego mierzone w samokontroli przez pacjentów. Stan wiedzy żywieniowej pacjentów dotyczącej: znajomości zaleceń dietetycznych w nadciśnieniu tętniczym, źródeł pozyskiwania informacji żywieniowych, stosowania określonej diety oraz wiedzy na temat wpływu składników mineralnych na wartości ciśnienia tętniczego oceniono metodą ankietową w drodze wywiadu bezpośredniego. Oceny częstotliwości spożycia wybranych produktów spożywczych (wskazanych oraz przeciwwskazanych 259 w dietoterapii nadciśnienia tętniczego) dokonano metodą ankietową. Analizy statystycznej wyników dokonano wykorzystując nieparametryczny test istotności c2. Wyniki Badaniami objęto 86 osób (średnia wieku 59,8±12 lat) ze zdiagnozowanym nadciśnieniem tętniczym pierwotnym, w tym 51 kobiet i 35 mężczyzn. Najliczniejszą grupę wiekową stanowili pacjenci w przedziale 61-71 lat (34% respondentów) oraz 51-60 lat (32% respondentów). Większość badanych charakteryzowała się nadwagą i otyłością (80% pacjentów), a BMI >30 kg/m2 wykazano u 15% spośród nich. Niespełna połowa badanych deklarowała, oprócz nadciśnienia, współistnienie takich schorzeń jak: cukrzyca (10 osób), choroby układu kostno-stawowego (7 osób), choroby tarczycy (5 osób), choroby układu pokarmowego (5 osób), choroby układu krążenia (5 osób), choroby układu oddechowego (3 osoby) oraz dyslipidemie (3 osoby). Znajomość niefarmakologicznych metod leczenia nadciśnienia tętniczego deklarowało 75% ankietowanych, jednak jedynie 63% pacjentów twierdziło, że otrzymali takie zalecenia. Źródło informacji na temat zaleceń najczęściej stanowił lekarz prowadzący (40 pacjentów), książki/poradniki (21 pacjentów) oraz media (17 pacjentów). Jedynie 6 osób informacje takie uzyskało od dietetyka. Stosowanie modyfikacji dietetycznych deklarowało jedynie 15% badanych, a najczęściej stosowana była dieta niskokaloryczna. Najczęściej jako składniki o działaniu hipertensyjnym wymieniano sól (51 wskazań) i tłuszcze zwierzęce (65 wskazań), a o działaniu hipotensyjnym potas (31 wskazań). Wykazano istotne zależności pomiędzy deklarowaną znajomością zasad dietoterapii nadciśnienia tętniczego a płcią, wiekiem i znajomością własnego ciśnienia tętniczego (tab. I). Tabela I. Zależność między deklarowaną znajomością zaleceń żywieniowych w nadcisnieniu tętniczym a wybranymi parametrami Table I. Relationship between stated knowledge of dietary guidelines for hypertension and selected markers Deklarowana znajomość zasad diety w nadciśnieniu tętniczym /Knowledge of dietary guidelines for hypertension Parametr /Parameter Płeć /Gender* Wiek /Age* Znajomość własnego ciśnienia tętniczego /Knowledge of own blood pressure* Tak/Yes Nie/No kobiety 40 11 mężczyźni ≤ 60 roku życia > 60 roku życia ≤ 140/90 mmHg > 140/90 mmHg brak wiedzy 24 28 36 50 11 3 11 15 7 13 7 2 * test χ2 w postaci funkcji G, p≤0,05 260 Dodatek soli w trakcie przyrządzania potraw, najczęściej do ziemniaków i makaronu, pomimo wiedzy o związkach sodu z nadciśnieniem, deklarowało odpowiednio 85% i 70% pacjentów. Oceniając przestrzeganie zaleceń dietetycznych na podstawie analizy częstości spożycia produktów zalecanych w terapii nadciśnienia wykazano częste spożycie produktów zbożowych razowych, olejów roślinnych, warzyw i owoców (tab. II). Stwierdzono także częste spożywanie mięsa i przetworów zbożowych oraz drobiu. Zdecydowanie zbyt rzadko spożywano ryby oraz produkty mleczne o obniżonej zawartości tłuszczu. Dyskusja Wśród osób objętych badaniem najliczniejszą grupę wiekową stanowili pacjenci powyżej 50 roku życia (66% pacjentów). Badania dowodzą, że częstość występowania nadciśnienia tętniczego rośnie wraz z wiekiem, chociaż choroba ta coraz częściej dotyka osób młodych [5]. Większość pacjentów w badaniach własnych charakteryzowała się nadmierną masą ciała (64% chorych). Podobne obserwacje wynikają też z innych prac [6, 7]. Ocenia się, że nadmierna masa ciała jest ściśle skorelowana z podwyższonymi wartościami ciśnienia krwi, a nadciśnienie występuje nawet 4 razy częściej u osób z otyłością niż z prawidłową masą ciała. Redukcja masy ciała może nie tylko przyczynić się do obniżenia ciśnienia, ale także zmniejszyć dawki przyjmowanych leków hipotensyjnych. Szacuje się, że przynajmniej u połowy pacjentów każdy utracony kilogram masy ciała skutkuje obniżeniem skurczowego ciśnienia tętniczego o 1 do 4 mm Hg oraz ciśnienia rozkurczowego o 1 do 2 mm Hg [8]. Ciśnienie tętnicze w granicach wartości prawidłowych deklarowało aż 73% badanych. Jedynie 5,8% badanych nie znało swojego ciśnienia tętniczego. Niepokojące są wyniki badań, które dowodzą, że znajomość własnego ciśnienia tętniczego w Polsce spadła Probl Hig Epidemiol 2013, 94(2): 258-261 z 71% w 1994 r. do 59% w 2002 r. [2]. Prawidłowo leczone i kontrolowane ciśnienie, zwłaszcza u osób ze współistniejącymi schorzeniami, zwiększa szansę pacjenta na zmniejszenie powikłań oraz zmniejsza ryzyko zgonu. Większość pacjentów w badaniach własnych deklarowała znajomość zasad leczenia dietetycznego nadciśnienia tętniczego (75%). Jednak jedynie 63% osób potwierdziło, iż otrzymało takie zalecenia z określonego źródła. W pracach innych autorów także wykazano niezadowalający odsetek pacjentów otrzymujących informacje na temat niefarmakologicznego leczenia nadciśnienia tętniczego, głównie od lekarza [9]. Znaczącą rolę w edukacji chorych, powinny odgrywać media, jako że znaczna część pacjentów, zarówno w badaniach własnych, jak też badaniach innych autorów deklarowała właśnie takie źródło informacji o zaleceniach dietetycznych. Osobą najlepiej przygotowaną do prowadzenia poradnictwa dietetycznego i udzielania porad na temat niefarmakologicznego leczenia różnych schorzeń, jest dietetyk. W Polsce nie ma zorganizowanego systemu poradnictwa dietetycznego, skierowanego do chorych z nadciśnieniem. Należałoby zatem promować ogólnopolskie programy edukacji żywieniowej pacjentów prowadzące do trwałych zmian zachowań żywieniowych pacjentów. W badaniach własnych aż 85% osób chorych na nadciśnienie nie stosowało leczenia dietetycznego, mimo, że u 40 osób wykazano współistnienie schorzeń wymagających modyfikacji dietetycznych. Jedynie 3 osoby wprowadziły modyfikacje dietetyczne stosując dietę niskotłuszczową z ograniczeniem soli, śródziemnomorską oraz dietę o niskim indeksie glikemicznym. Podobne obserwacje wynikają z prac Sójki [9] i Saliburskiej i wsp. [10], w których większość pacjentów nie przestrzegała diety. Żadna z badanych osób nie stosowała diety DASH, pomimo, że należy ona do diet skutecznych i nie skomplikowanych dla pacjenta. Analizując jakość żywienia chorych z nadciśnieniem Tabela II. Częstość spożycia wybranych produktów przez pacjentów z nadciśnieniem tętniczym [n] Table II. Frequency of consumption of selected food by hypertensive patients [n] Produkty /Products przynajmniej 3-4 razy/tyraz dziennie /at dzień /3-4 least once a day times/week 1-2 razy/ty1-2 razy/ rzadziej lub dzień /1-2 miesiąc /1-2 wcale /rarely times/week times/month or never Pieczywo razowe, żytnie /Whole bread/rye bread 60 4 10 3 9 Mleko i produkty mleczne 1,5-2% tłuszczu /Milk and products 1,5-2% of fat 28 7 10 6 35 Oleje roślinne/Plant oils 51 10 11 6 8 Wędliny, przetwory mięsne /Meat and products 60 13 9 1 3 Drób /Poultry 18 23 36 5 4 Ryby morskie /Fish 1 8 42 24 11 Warzywa /Vegetables 57 20 5 1 3 Owoce /Fruits 55 20 9 1 1 Żywność typu fast food /Fast food 0 0 0 9 77 Alkohol (wino białe i czerwone) /Alcohol (white and red wine) 4 4 12 23 43 Gajewska D i wsp. Ocena znajomości i przestrzegania zaleceń dietetycznych przez pacjentów z nadciśnieniem tętniczym ... w odniesieniu do zaleceń diety DASH korzystnie należy ocenić częstsze spożycie pieczywa razowego lub żytniego niż pszennego (30% osób versus 42%) oraz produktów pełnoziarnistych [4]. Jako korzystne należy ocenić także ograniczenie spożycia produktów mlecznych pełnotłustych, chociaż jedynie 36% badanych nie spożywało takich produktów. Zgodnie z zaleceniami diety DASH produkty mleczne powinny być źródłem wapnia a nie tłuszczów zwierzęcych [4]. W badaniach własnych, odbiegające od zaleceń diety DASH, było spożycie wędlin i przetworów mięsnych. Aż 43% badanych spożywało je raz dziennie, a 27% osób 2-3 razy dziennie. Niekorzystnie należy ocenić także dość rzadkie spożycie ryb (1-2 razy w tygodniu 48% osób, 1-2 razy w miesiącu 27% osób). Podobne tendencje zaobserwowano w badaniach Krejpcio i wsp., w których 55% pacjentów ze schorzeniami kardiologicznymi wybierało mięso i jego przetwory 261 kilka razy dziennie, a 77% badanych spożywało ryby i przetwory raz w tygodniu lub okazjonalnie [11]. Jako korzystne, w badaniach własnych, należy ocenić codzienne spożycie warzyw i owoców. Badani najczęściej wybierali produkty sezonowe, czyli pomidory, ogórki, sałatę, marchew, wśród owoców zaś jabłka, a w sezonie zimowym pomarańcze i mandarynki. Większość pacjentów deklarowała, że unika produktów niewskazanych w diecie osoby chorej na nadciśnienie tętnicze np. żywności typu fast food (80%). Wnioski 1. Istnieje potrzeba edukacji chorych na nadciśnienie w zakresie niefarmakologicznych metod leczenia oraz uświadomienia pacjentom skutków nie leczonego nadciśnienia tętniczego. 2. W zespole terapeutycznym, obok lekarza prowadzącego, powinien znaleźć się dietetyk. Piśmiennictwo / References 1. Global status report on noncommunicable diseases 2010. WHO 2010. http://www.who.int/nmh/publications/ncd_ report_full_en.pdf (08.05. 2013). 2. Z d ro j e w s k i T, B a n d o s z P, S z p a kow s k i P i w s p. Rozpowszechnienie głównych czynników ryzyka chorób układu sercowo-naczyniowego w Polsce. Wyniki badania NATPOL PLUS. Kardiol Pol 2004, 61 (suppl. 4): 1-26. 3. Brookes L. New definition of hypertension proposed. 2005. http://www.medscape.org/viewarticle/505745 (08.05.2013). 4. The DASH Diet Eating Plan (2009). www.dashdiet.org (07.05.2013). 5. Sajór I, Jarosz M. Częstość występowania nadciśnienia tętniczego i czynników jego ryzyka na świecie i w Polsce. [w:] Nadciśnienie tętnicze. Porady lekarzy i dietetyków. Jarosz M, Respondek W (red). PZWL, Warszawa 2006. 6. Gajewska D, Niegowska J. Analiza sposobu żywienia pacjentów z nadciśnieniem tętniczym pierwotnym i zaburzeniami tolerancji glukozy. Bromat Chem Toksykol 2008, 41(3): 405-409. 7. Chudek J. Wpływ indywidualnej edukacji chorych z nadciśnieniem tętniczym na poprawę kontroli ciśnienia tętniczego, redukcję masy ciała i zaprzestanie palenia papierosów. Probl Med Rodz 2009, XI(1): 63-69. 8. Poirier P, Giles TD, Bray GA. AHA Summary Statement Obesity and cardiovascular disease, pathophysiology, evaluation, and effect of weight loss. Circulation 2006, 113: 898-918. 9. Sójka M. Wpływ edukacji żywieniowej na zmiany stylu życia pacjentów z nadciśnieniem tętniczym pierwotnym. Praca magisterska. SGGW, Warszawa 2008. 10. Saliburska J, Krejpcio Z, Bogdański P. Czy osoby dorosłe z nadciśnieniem tętniczym stosują dietę niskosodową? Bromatol Chem Toksykol 2008, 41(3): 695-698. 11. Krejpcio Z, Olejnik, Przybylska A. Sposób żywienia wybranej grupy pacjentów z chorobami układu krążenia. Żyw Człow Metab 2007, 34, 1/2: 226-231.