Towarzystwo Obrony Przeciwgazowej 1922-1928

Zygmunt Kozak
TOWARZYSTWO OBRONY PRZECIWGAZOWEJ
1922—1928
I wojna światowa różniła się w sposób zasadniczy od dotychczas
prowadzonych wojen. Była to wojna nauki i techniki, w której uczestniczyły dwie
koalicje. Po każdej strome walczyły milionowe armie. Dysponowały one
nowoczesnym sprzętem i uzbrojeniem. Na wyposażeniu wojsk pojawiły się znacznie
doskonalsze od dotychczas stosowanych środki walki, m.in.: karabiny maszynowe,
czołgi i samoloty oraz po raz pierwszy gazy trujące1, których użycie było zabronione
umowami międzynarodowymi2.
Dla wyprodukowania środków chemicznych i przeprowadzenia odpowiednich
prób konieczny był dobrze rozwinięty przemysł chemiczny, a więc odpowiednie
zaplecze badawcze i inżynieryjne3. Zakłady i fabryki powinny więc być nastawione na
1
J. K o w a l i k, Narodziny broni chemicznej, „Przegląd Obrony Przeciwlotniczej i
Przeciwgazowej” nr 6 z 1936 roku, s. 151—154, nr 7 z 1936 roku, s. 185—188; J. K o w a l i k, Niemiecka
broń chemiczna w czasie wojny światowej, „Przegląd Obrony Przeciw Lotniczej i Przeciwgazowej” nr 8 z 1936
roku, s. 217—219, nr 9 z 1936 roku, s. 252—254, nr 10 z 1936 roku, s. 277—281, nr 11 z 1936 roku, s. 311—
315; A. M a ł y s z k o, Wojna chemiczna, „Lot Polski” nr 3 z 1927 roku, s. 61—63; Z. W i t k i e w i c z, B.
M a k l e s, K. S z a r s k i, Broń chemiczna na ziemiach polskich, „Wojskowy Przegląd Historyczny” nr 1—2
z 1995 roku, s. 163.
2
Centralne Archiwum Wojskowe [dalej CAW], I.300.35.127. Deklaracja petersburska z 11 grudnia
1868 roku była pierwszym aktem zakazującym używania w celach wojennych jakichkolwiek trucizn.
Konferencja Haska z 1899 roku zabraniała używania trucizn bojowych, a w 1907 roku zakaz ten został
potwierdzony w „Przepisach o prowadzeniu wojny lądowej”. Art. 25 tych przepisów brzmiał: „Jest
bezwzględnie zabronioną rzeczą posługiwanie się w walce wszelkimi gazami trującymi lub duszącymi”. Z.
W o j n i c z – S i a n o ż ę c k i, F. S a r n e k, Wojna chemiczna i obrona kraju, Warszawa 1923, s. 34.
3
Prace nad wykorzystaniem chemii dla potrzeb wojska przed 1914 roku najbardziej zaawansowane
były w Niemczech. Wielkość produkcji sztucznych barwników produkowanych przez niemiecki przemysł w
1913 roku wynosiła 75% produkcji światowej. E. K w i a t k o w s k i, Zagadnienia przemysłu chemicznego na
masową produkcję z wykorzystaniem łatwo dostępnych materiałów i sprzętu oraz
tanich, prostych i szybkich metod produkcji, a także musiałyby nawiązać współpracę z
instytucjami i zakładami wojskowymi, w których można przeprowadzać próby.
Dla odradzającej się Polski zagadnienie to było szczególnie trudne do
realizacji, gdyż cały przemysł należało budować od podstaw. W celu zapoznania
wojska ze skutkami stosowania broni chemicznej organizowano liczne spotkania,
szkolenia i odprawy. Poszukiwano przy tym odpowiednich osób do pracy nad tą
bronią4.
Prace w dziedzinie chemii, a tym samym nad bronią chemiczną prowadzono
na świecie najczęściej w cywilnych ośrodkach naukowych. Również polskie władze
wojskowe włączyły do nich osoby spoza wojska. Począwszy od 1920 roku, na
potrzeby Wojska Polskiego zaczęli pracować: prof. Szymon Dzierzgowski, prof.
Wojciech Świętosławski, prof. Smoleński, prof. Włodzimierz Lindeman5 oraz inż.
Eugeniusz Berger.
Lata 1921—1922 były przełomowe w badaniach nad wykorzystaniem chemii
dla potrzeb wojska. Uznając za dobrą sytuację międzynarodową6 oraz uwzględniając
niedogodne położenie geograficzne7, przyszłą obronę przed gazami bojowymi
rozpatrywano w Polsce w dwóch aspektach. Pierwszy to przeprowadzenie badań nad
gazami trującymi oraz sposobami ochrony przed ich działaniem. Drugi natomiast to
tle wielkiej wojny Lwów 1923, s. 111; Z. W o j n i c z – S i a n o ż ę c k i, Uzbrojenie chemiczne a przemysł
organiczny o charakterze pokojowym, „Bellona” 1922, R. 5 [październik 1922], z. 1, s. 94—95.
4
CAW, I.342.2.75. Mjr. Wojnicz-Sianożęckiemu udało się pozyskać zaledwie dwóch oficerów. Byli
to: kpt. Franciszek Sarner i por. Tadeusz Kalusiński — absolwent Politechniki Warszawskiej.
5
Istotny wpływ na rozwój polskiego przemysłu chemicznego miał napływ polskich chemików z
Rosji. Ludzie ci często zajmowali kierownicze stanowiska w rosyjskim przemyśle chemicznym. E.
K w i a t k o w s k i, op. cit., s. 164; CAW, I.342.2.35. Jednym z nich był prof. Włodzimierz Lindeman, który w
czasie „pobytu” Wojsk Polskich w Kijowie w 1920 roku zgłosił się do prof. Jankowskiego z propozycją podjęcia
pracy w Polsce. W maju 1922 roku został sprowadzony do Polski i zaliczony do współpracowników Oddziału II
Sztabu Generalnego. Pracował w Szkole Gazowej (ul. Ludna 11), a w grudniu 1922 roku objął stanowisko
kierownika III (Toksykologii) Laboratorium Instytutu Badawczego Broni Chemicznej.
6
W latach 1921—1922 odbyła się w Waszyngtonie konferencja poświęcona omówieniu stosunków
międzynarodowych na Dalekim Wschodzie, z udziałem przedstawicieli: Stanów Zjednoczonych, Wielkiej
Brytanii, Chin, Japonii, Francji, Włoch, Holandii, Portugalii i Belgii. W trakcie konferencji podpisano trzy
układy. Jednym z nich był układ o zakazie stosowania w wojnie gazów trujących i innych bojowych środków
chemicznych. Mała encyklopedia wojskowa, t. 3, Warszawa 1967, s. 421.
7
16 kwietnia 1922 roku w Rappalo Niemcy i Rosja podpisały układ o przywróceniu wzajemnych
stosunków politycznych oraz współpracy ekonomicznej. A. C z u b i ń s k i, Europa dwudziestego wieku,
Poznań 1997, s. 90.
rozbudowa własnego przemysłu chemicznego w celu uniezależnienia się od dostaw z
zagranicy.
O ile rozbudowę rodzimego przemysłu chemicznego można było powierzyć
instytucjom cywilnym8, o tyle domeną wojska był nadzór nad wykonywaniem badań
chemicznych dla potrzeb militarnych. Do realizacji tych przedsięwzięć nieodzowne
było jednak odpowiednie zaplecze9. W związku z tym planowano zorganizowanie
Instytutu Badań Broni Chemicznej. Budowa Instytutu wymagała dużych nakładów
finansowych. Bez pomocy władz państwowych było to więc na ówczesne czasy mało
realne. Fatalny stan ekonomiczny kraju skłaniał raczej do rozpatrzenia możliwości
utworzenia odpowiedniej organizacji10 w celu uzyskania społecznej aprobaty oraz
niezbędnych funduszy.
W lipcu 1922 roku
powstał w
Warszawie Komitet Założycielski
Obywatelskiego Komitetu Obrony Przeciwgazowej. W jego skład wchodzili: prof.
Ignacy Mościcki, dr Zenon Martynowicz, inż. Władysław Szajnok, inż. Jan
Zagleniczny, Bogusław Herse, dr Władysław Rabski, inż. Władysław Kiśliański, płk
8
Według stanu z dnia 1 sierpnia 1922 roku Polska miała 94 wytwórnie chemiczne. E.
K w i a t k o w s k i, op. cit., s. 171.
9
W Warszawie na ul. Ludnej 11 znajdowały się porosyjskie koszary. Powierzchnia gruntu wynosiła
2
4,5 tys. m , kubatura budowlana 38 tys. m3. Budynki te były stare i zniszczone, wymagały kapitalnego remontu.
Przy ich adaptacji na potrzeby Instytutu Badawczego Broni Chemicznej występowały dość istotne problemy. Po
pierwsze, w koszarach tych oprócz Szkoły Gazowej mieściły się: Pluton Telegraficzny, Oddział Polski przy
Misji Francuskiej, Pluton Żandarmerii, Oddział Sztabowy I Dyonu Samochodowego, Pierwsza Autokolumna,
Orkiestra Reprezentacyjna Komendy Miasta, Izba Chorych z Ambulatorium oraz internat dla kilkunastu
oficerów. Po drugie, kompleks ten stanowił własność prywatną wycenioną na 1,5 mln. zł. Prowadzono rozmowy
odnośnie kupna lub dzierżawy. CAW, I.342.2.75. Protokół z posiedzenia komisji w sprawie omówienia
przeróbek i remontów kapitalnych dla urządzenia Instytutu Badawczego Broni Chemicznej z 30 sierpnia 1922
roku oraz Protokół z posiedzenia komisji odnośnie Instytutu Badawczego Broni Chemicznej z 12 grudnia 1923
roku.
10
Pierwszą próbą utworzenia instytucji zajmującej się rozwojem chemii było powołanie na
Politechnice Lwowskiej w listopadzie 1916 roku spółki METAN. Inicjatorami tego przedsięwzięcia byli: prof.
Ignacy Mościcki, dr Kazimierz Kling i inż. Władysław Szajnok. Zadaniem METANU było: opracowywanie i
ulepszanie metod produkcji oraz odkrywanie twórczych talentów. Prace przebiegały w trzech kierunkach:
analitycznym, badawczym i wydawniczym. Organem METANU był miesięcznik o tej samej nazwie, a jego
redaktorem dr K. Kling. 22 marca 1922 roku na walnym zebraniu udziałowców spółka przekształciła się w
Chemiczny Instytut Badawczy. W marcu 1925 roku postanowiono wszelkie fundusze, jakie udało się zebrać na
budowę Instytutu Badawczego Broni Chemicznej, przekazać na cele budowy Chemicznego Instytutu
Badawczego. Budowę rozpoczęto 10 sierpnia 1925 roku, a zakończono 14 stycznia 1928 roku CAW,
I.302.4.1947. Sprawozdanie Zarządu Głównego LOPP za okres X-lecia 1923—1933, s. 27—28; Z.
M a r t y n o w i c z, Powstanie Chemicznego Instytutu Badawczego, „Lot Polski” nr 5 z 1927 roku, s. 124—
125; Poświęcenie Chemicznego Instytutu Badawczego, „Lot Polski” nr 2 z 1928 roku, s. 432—434; F.
B u r d e c k i, Chemiczny Instytut Badawczy, „Lot i Obrona Przeciwgazowa Polski” nr 25—26 z 1936 roku, s.
14—15; Z. M a r t y n o w i c z, Powstanie Chemicznego Instytutu Badawczego, „Lot Polski” nr 5 z 1927 roku,
s. 125; „Lot Polski” nr 3 z 1927 roku, s. 63; E. K w i a t k o w s k i, op. cit., s. 163—164.
Adolf Małyszko, inż. Eugeniusz Berger i dr Bogdan Deryng. 7 sierpnia 1922 roku
zawarto umowę ze Skarbem Państwa, na mocy której wydzierżawiono teren na
Żoliborzu pod budowę przyszłego gmachu Instytutu11.
22 września na pierwszym posiedzeniu Obywatelskiego Komitetu Obrony
Przeciwgazowej
przyjęto
statut12
oraz
regulamin
powoływania
komitetów
miejscowych. W pierwszym paragrafie statutu określono cel powołanego Komitetu —
wybudowanie gmachu dla Instytutu Badawczego Broni Chemicznej z zebranych
funduszy społecznych. Komitet składał się z założycieli, którzy mieli prawo
przyjmowania nowych członków. Organami Komitetu były Rada Komitetu i Wydział
Wykonawczy. Z chwilą wybudowania Instytutu i objęcia go przez władze Komitet
miał się rozwiązać. Zgodnie ze statutem funkcję prezesa powierzono inż. J.
Zaglenicznemu, a wiceprezesa — płk. A. Małyszce13. W celu spopularyzowania
zagadnień obrony przeciwgazowej Komitet wydał odezwę do społeczeństwa, w której
apelował do składania darów na cele budowy. Zawiązano nawet specjalny komitet,
który rozpoczął działalność wśród Polonii Amerykańskiej. Jego członkowie
prowadzili zajęcia na temat skutków zastosowania broni chemicznej. Oprócz tego
wydano broszury autorstwa: płk. A. Małyszyński pt: „Wojna Współczesna” oraz inż.
Franciszka Sarneka i inż. Zygmunta Wojnicz-Sianorzęckiego pt.: „Wojna chemiczna i
obrona kraju”. Wszystkie te przedsięwzięcia miały przyczynić się do pozyskania
chętnych do współpracy. Komitet rozpoczął ożywioną działalność w całym kraju,
zbierając fundusze i powołując komitety. Pierwsze powstały w Będzinie, Radomiu i
Poznaniu. Do końca 1923 roku zorganizowano 56 komitetów miejscowych (załącznik
nr 1). Najwięcej powstało na ziemiach byłych zaborów: rosyjskiego i niemieckiego, a
tylko jeden w byłym zaborze austriackim — w Jarosławcu14. Na czele każdego
komitetu stała najczęściej osoba ciesząca się autorytetem i mająca duży wpływ na
miejscowe środowisko.
11
Piętnastolecie LOPP, Warszawa 1938, s. 71.
CAW, I.300.1.351. Statut Komitetu Obrony Przeciwgazowej, s. 1.
13
A. M a ł y s z k o, Wojna chemiczna, Warszawa 1923, s. 164.
14
Sprawozdanie z działalności Komitetu Obrony Przeciwgazowej od chwili powstania do 1
października 1924 roku, Warszawa 1925, s. 4.
12
Mimo tych działań nie doszło do rozpoczęcia budowy nowego gmachu dla
działającego od 1922 roku Instytutu Badawczego Broni Chemicznej. Brak
wystarczających funduszy15 oraz nierozstrzygnięte kwestie techniczne16 dotyczące
obiektu nie pozwoliły na podjęcie budowy.
Na początku 1924 roku Ministerstwo Spraw Wojskowych samo przystąpiło
więc do realizacji planu, nie czekając na wyniki akcji zainicjowanej przez Komitet.
Postanowiono rozbudować i zmodernizować pomieszczenia, w których dotychczas
mieścił się Instytut Badawczy Broni Chemicznej17.
Obywatelski Komitet Obrony Przeciwgazowej, dążąc do rozszerzenia
działalności na sferę pracy społecznej oraz do praktycznej organizacji obrony
przeciwgazowej, na VI posiedzeniu 15 grudnia 1924 roku podjął uchwałę w sprawie
reorganizacji oraz zmiany nazwy na Towarzystwo Obrony Przeciwgazowej18.
Wykonanie tej uchwały powierzono — według projekty nowego statutu —
Komitetowi Wykonawczemu w osobach: inż. Jan Zagleniczny, płk A. Małyszko i dr
Z. Martynowicz. Dzięki reorganizacji nadano stowarzyszeniu nowocześniejszą formę,
a treścią jego działania miało stać się przede wszystkim uświadamianie społeczeństwu
istniejących zagrożeń oraz zapobieganie ich ewentualnym skutkom19.
W myśli zatwierdzonego 21 stycznia 1925 roku statutu do podstawowych
zadań Towarzystwa należało wszechstronne badanie środków walki oraz rozwijanie
wśród społeczeństwa zainteresowania obroną przeciwgazową. Sposobem ich realizacji
było m.in.: popieranie polskiego piśmiennictwa naukowego traktującego o środkach
walki chemicznej, wydawanie periodyków i podręczników podejmujących te
15
dolarów.
16
CAW, I.342.2.75. Komitet Obrony Przeciwgazowej zebrał kwotę 100 tys. złotych i 50 tysięcy
Tamże, Pismo z dnia 16 kwietnia 1924 roku kierownika Instytutu Badawczego Broni Chemicznej
mjr. inż. Z. Wojnicz-Sianożęckiego do Komisji Budowlanej Instytutu Badawczego Broni Chemicznej.
17
Tamże, Protokół z konferencji w sprawie ustalenia programu rozbudowy Instytutu Badawczego
Broni Chemicznej na lata 1924/1925; CAW, I.342.2.2. Reorganizacja Instytutu Badawczego Broni Chemicznej z
1924 roku. W dotychczasowych pomieszczeniach miano pozostawić: Szkołę Broni Chemicznej, Komitet Obrony
Przeciwgazowej, Pluton Żandarmerii, Oddział Sztabu Wojskowej Misji Francuskiej i Referat Techniczny
Oddziału II Sztabu Generalnego. W październiku planowano przyjąć Chemiczny Instytut Badawczy prof. I.
Mościckiego.
18
CAW, I.300.1.351. Pismo prezesa Obywatelskiego Komitetu Obrony Przeciwgazowej inż. J.
Zaglenicznego nr L 1009/24k z dnia 23 grudnia 1924 roku do Ministra Spraw Wojskowych, informujące o
utworzeniu TOP.
19
Tamże, Opinia kierownika Instytutu Badawczego Broni Chemicznej — ppłk. inż. Z. WojniczSianożęckiego z dnia 10 stycznia 1925 roku, przesłana do Gabinetu Ministra Spaw Wojskowych o statucie TOP.
zagadnienia, organizowanie zjazdów, zakładanie bibliotek i muzeów, prowadzenie
specjalnych kursów poświęconych popularyzowaniu wiedzy o środkach walki
chemicznej, a także zakładanie oddziałów TOP.
Członkiem Towarzystwa Obrony Przeciwgazowej mógł zostać każdy
obywatel Rzeczypospolitej Polskiej. Członkowie stowarzyszenia dzielili się na:
rzeczywistych, założycieli, dożywotnich i honorowych20. Do członków założycieli
należało pierwsze sto osób przyjętych do TOP. Członkiem rzeczywistym zostawał
każdy przyjęty przez zarząd oddziału miejscowego lub wojewódzkiego, który wpłacił
wpisowe wynoszące 1 zł oraz składkę roczną w wysokości 6 zł jednorazowo lub w
ratach kwartalnych. Członkowie dożywotni natomiast wpłacili jednorazowo 500 zł21.
Godność członka honorowego mogła być nadana członkowi, który przyczynił się w
istotny sposób do rozwoju Towarzystwa, na wniosek Zarządu Głównego lub co
najmniej 50 członków22. Wszyscy mieli jednakowe prawa. Członkowie zarządów
pełnili swe funkcje społecznie, nie mogli więc zajmować płatnych stanowisk w
organizacji ani zawierać transakcji handlowych i wydawniczych.
Struktura Towarzystwa Obrony Przeciwgazowej obejmowała oddziały
miejscowe, wojewódzkie oraz władze centralne. Najmniejszą komórką organizacyjną
był oddział miejscowy, który liczył 20 członków. Oddziały mogły powstawać w
każdej miejscowości i przy poszczególnych instytucjach. Najwyższą władzą oddziału
było walne zgromadzenie członków, które wybierało zarząd z kadencją na rok. Zarząd
składał się z sześciu członków, spośród których wybierano prezesa, sekretarza i
skarbnika. Podlegał bezpośrednio zarządowi wojewódzkiemu, a jeżeli takiego nie
było, to Zarządowi Głównemu. Władzami wojewódzkimi Towarzystwa były: walne
zgromadzenie oraz zarząd oddziału wojewódzkiego. Osoby funkcyjne były takie same
jak na niższym szczeblu. Władzami naczelnymi TOP były natomiast: Walne
Zgromadzenia, Rada Główna i Zarząd Główny. Rada Główna składała się z 18
członków. Miała zmieniony skład, tworzyli ją bowiem wszyscy prezesi oddziałów
wojewódzkich. Rada wybierała na rok prezesa, sekretarza oraz dwóch zastępców. W
20
Statut Towarzystwa Obrony Przeciwgazowej, Warszawa 1925, s. 4.
Tamże, s. 5.
22
Tamże, s. 6.
21
skład Zarządu Głównego wchodziło 8 osób, spośród których wybierano: prezesa,
sekretarza, skarbnika oraz pięciu członków. W porozumieniu z Radą Główną Zarząd
Główny mógł tworzyć wydział naukowy i propagandy, a także zatrudniać płatnych
urzędników. Na siedzibę Zarządu Głównego wynajęto pomieszczenia w Instytucie
Badania
Broni
Chemicznej
w
Warszawie.
Przy
oddziałach
miejscowych,
wojewódzkich i Zarządzie Głównym funkcjonowały komisje rewizyjne składające się
z trzech członków i dwóch zastępców. Niezbędnym warunkiem działalności
stowarzyszenia było gromadzenie odpowiednich funduszy. Ich źródłem były:
składniki członkowskie, ofiary, darowizny, subwencje, dochody z imprez, wpływy z
wydawnictw, a także odsetki od posiadanego kapitału23.
Zarząd Główny TOP z powodu braku w kraju fachowców z dziedziny obrony
przeciwgazowej,
niezbędnych
do
realizacji
statutowych
celów,
rozpoczął
organizowanie odpowiednich kursów instruktorskich. Prowadzono je na wyższych
uczelniach, dla Policji Państwowej, Straży Pożarnej, PCK i ZHP.
W 1926 roku przy Zarządzie Głównym powstał Wydział Wydawniczy,
którego zadaniem było wydawanie oraz kolportowanie wydawnictw stowarzyszenia
wśród najszerszych warstw społeczeństwa24. W tym też roku ukazała się publikacja Z.
Marynowskiego pt.: „Obrona przeciwchemiczna ludności cywilnej”. Zawierała ona
apel o zorganizowanie systemu ochrony ludności na wypadek wojny. Autor opisał w
niej obszerne rodzaje zagrożeń wojennych, postulując konieczność podjęcia przez
władze cywilne już w czasie pokoju odpowiednich działań. Do obrony ludności przed
gazami bojowymi należało — jego zdaniem — stosować określone metody i środki
ochrony zbiorowej i indywidualnej. Eksponował znacznie wczesnego ostrzegania
ludności o niebezpieczeństwie oraz konieczności jej ukrycia w schronach
23
Zgodnie ze statutem oddziały miejscowe przekazywały co kwartał 80% swoich wpływów do
dyspozycji Zarządu Głównego, a 10% do zarządu oddziału wojewódzkiego. Oddziały te 90% przekazywały do
Zarządu Głównego TOP. Zarząd Główny mógł zwiększyć lub zmniejszyć przekazywane kwoty. Tamże, s. 7.
24
Wydział Wydawniczy kolportował następujące broszury: A. M a ł y s z k o —„Wojna
Współczesna”, S. P a r a d i s t a l — „Klinika gazów bojowych”, W. L i n d e m a n — „Wojna chemiczna w
przyrodzie”, „Podstawy ratownictwa zatrutych gazami bojowymi”, Z. M o k r z y c k i — „Próba tępienia
szkodników leśnych za pomocą proszków i gazów trujących”, Z. W o j n i c z – S i a n o ż ę c k i i F. S a r n e k
— „Wojna chemiczna i obrona kraju”. Broszury te były kompletowane w tzw. biblioteczki małe, średnie i duże,
a następnie wysyłane za pobraniem 10, 15 i 20 zł. Sprawozdanie z działalności Towarzystwa Obrony
Przeciwgazowej za 1926, Warszawa 1927, s. 28.
wyposażonych w urządzenia filtrowentylacyjne. Proponował także stworzenie
krajowej sieci obrony przeciwgazowej.
Inną formą aktywności TOP były odczyty i prelekcje. Pod koniec 1926 roku
przygotowano wystawę objazdową, na której zgromadzono eksponaty z dziedziny
walki chemicznej i obrony przeciwgazowej. W celu wzmożenia akcji propagandowouświadamiającej Towarzystwo Obrony Przeciwgazowej zainicjowało organizowanie
pokazów walki gazowej i obrony przeciwgazowej. Pierwszy taki pokaz na wielką
skalę odbył się w Warszawie 21 marca 1926 roku Wówczas to Praga i most
Kierbedzia zostały spowite dymami wytworzonymi na oczach wielotysięcznych
tłumów zgromadzonych na Wybrzeżu Kościuszkowskim. Drugi taki pokaz miał
miejsce podczas Tygodnia Obrony Przeciwgazowej (2—9 października) w Warszawie
na placu Saskim. Pokazy te najlepiej uświadamiały społeczeństwu Warszawy i innych
miast25 grozę przyszłej wojny chemicznej26. Innym kierunkiem działalności
Towarzystwa było inicjowanie i wspieranie badań w dziedzinie zastosowania środków
chemicznych do zwalczania szkodników roślin. Dzięki wsparciu finansowemu w 1925
roku skonstruowano i wmontowano — po raz pierwszy w Polsce — do samolotu
aparat do rozsiewania środków owadobójczych. W marcu tegoż roku zorganizowano
pierwszą ekspedycję doświadczalną do Pomorskich Lasów Państwowych w okolicy
Brodnicy27.
W celu zapoznania personelu kolei z problemami obrony przeciwgazowej
Zarząd Główny TOP, w porozumieniu z Ministerstwem Komunikacji oraz
Ministerstwem Spraw Wewnętrznych, uruchomił na początku sierpnia 1927 roku
kolejowy „Wagon OPG”28. Był on zaopatrzony we współczesne środki służące do
walki gazowej oraz obrony przeciwgazowej. W wagonie tym zespół inżynierów
chemików podróżował po kraju, odwiedzając poszczególne dyrekcje kolei i
zatrzymując się w ważniejszych węzłach kolejowych oraz ośrodkach przemysłowych.
25
Archiwum Państwowe w Katowicach (dalej AP Katowice), 27/I, 84. Urząd Wojewódzki Śląski w
Katowicach 1922—1939, Pismo Ministra Spraw Wewnętrznych o organizacji „Tygodnia Obrony
Przeciwgazowej”, s. 29.
26
Tamże, s. 30. Szerzej na temat „Tygodnia Obrony Przeciwgazowej” w „Lot Polski” nr 10 z 1927
roku, s. 281—300.
27
CAW, I.302.4.1947. Sprawozdanie Zarządu Głównego LOPP za okres X-lecia 1923—1932, s. 29.
28
Propaganda obrony przeciwgazowej na polskich kolejach, „Lot Polski” nr 9 z 1927 roku, s. 240.
Podczas siedmiotygodniowego objazdu wygłoszono 47 odczytów. Ministerstwo
Komunikacji widząc odzew, z jakim spotkała się przeprowadzona akcja, postanowiło
wybudować własne wagony obrony przeciwgazowej dla każdej dyrekcji kolei. W ten
sposób na terenie Polskich Kolei Państwowych powstało 9 wagonów obrony
przeciwgazowej pracujących na terenie poszczególnych dyrekcji.
Równocześnie akcją tą TOP zainicjował oraz pomógł organizacyjnie i
finansowo w powołaniu służby obrony przeciwgazowej na terenie kolei. W maju 1927
roku zorganizowano kurs obrony przeciwgazowej dla przyszłych referentów
gazowych w dyrekcjach PKP. Pod koniec roku natomiast przeprowadzono na terenie
dyrekcji okręgowych 14 kursów instruktorskich, na które zostali delegowani
pracownicy ze wszystkich ważniejszych węzłów kolejowych29. Kursy poświęcone
były tematyce dotyczącej obrony przeciwgazowej. Wykładowcami byli najczęściej
referenci gazowi z DOK względnie pułków. Dzięki tej akcji Ministerstwo
Komunikacji pozyskało personel instruktorski, który szkolił pracowników PKP.
Jednocześnie
zostały przygotowane
podstawy do
zorganizowania
na
kolei
odkażających drużyn przeciwgazowych.
Tak przeprowadzona akcja szkolenia przeciwgazowego w Polskich Kolejach
Państwowych, posłużyła innym instytucją państwowym za wzór do zorganizowania
własnych służb.
Wzrastające zapotrzebowanie na instruktorów nie tylko dla potrzeb
stowarzyszenia, lecz również instytucji państwowych i samorządowych oraz
społecznych skłoniło Zarząd Główny TOP do stworzenia stałego ośrodka
szkoleniowego w Warszawie, który — niezależnie od realizacji swego podstawowego
zadania — dostarczałby danych niezbędnych do rozwiązywania zagadnień natury
organizacyjno—technicznej.
Wyłonił
się
równocześnie
projekt
wybudowania
Cywilnej Szkoły Obrony Przeciwgazowej. Natomiast w celu zaopatrzenia własnych
placówek i innych instytucji w sprzęt przeciwgazowy Zarząd Główny TOP zaczął
rozważać możliwość utworzenia składnicy tego sprzętu.
29
CAW, I.302.4.1947, Sprawozdanie Zarządu Głównego LOPP za okres X-lecia 1923—1932, s. 30.
Wszelkimi działaniami Towarzystwa sprawnie kierowały władze centralne30,
natomiast koordynowały je funkcjonujące przy Zarządzie Głównym komisje31.
W 1927 roku stowarzyszenie posiadało 10 oddziałów wojewódzkich i 59
miejskich oraz kilka tysięcy członków32 (załącznik nr 2). Towarzystwo Obrony
Przeciwgazowej, biorąc pod uwagę sytuację w Rosji33, zainicjowało popierany przez
władze projekt połączenia z Ligą Obrony Powietrznej Państwa.
W tym też roku nawiązano ściślejszą współpracę z Ligą34. Podczas Walnego
Zgromadzenia 3 lipca 1927 roku została podjęta uchwała w sprawie połączenia TOP i
LOPP. Powołano komisję w składzie: dr Zenon Martynowicz, gen. Eugeniusz
Henning de Michaelis i Karol Schmid. Jej zdaniem było rozpoczęcie rozmów w celu
połączenia obu organizacji.
Po kilkumiesięcznej pracy komisji — w myśl uchwał obu zgromadzeń — 10
lutego 1928 roku nastąpiło w Warszawie połączenie Zarządu Głównego Towarzystwa
Obrony Przeciwgazowej oraz Zarządu Głównego Ligi Obrony Powietrznej Państwa.
30
Rada Główna: prezes — rektor Leon Marchlewski, wiceprezes — gen. Eugeniusz Henning de
Michaelis, sekretarz — inż. Eugeniusz Berger, członkowie: płk Janusz Gąsiorowski, gen. Erazm Grotowski, gen.
Jan Jacyna, płk Adolf Małyszko, dr Zenon Martynowicz, inż. Jan Kloczkowski, prof. Antoni Ponikowski, marsz.
Maciej Rataj, prof. Ignacy Radziszewski, ppłk inż. Zygmunt Wojnicz-Sianożęcki, prof. Wojciech Świętosławski,
marszałek senatu Wojciech Trąpczyński, inż. Jan Zagleniczny i ppłk dr Bogdan Zakliński.
Zarząd Główny: prezes — inż. Jan Zagleniczny, wiceprezes — dr Zenon Martynowicz, sekretarz —
płk Janusz Gąsiorowski, zastępca sekretarza — ppłk dr Bogdan Zakliński, skarbnik — inż. Eugeniusz Berger,
zastępca skarbnika — ppłk inż. Zygmunt Wojnicz-Sianożęcki, członkowie: prof. Wojciech Świętosławski,
wojewoda Władysław Sołtan, inż. Jan Kloczkowski.
Komisja Rewizyjna: Bogusław Herse, Czesław Lisowski i inż. Jan Pękosławski. Sprawozdanie z
działalności Towarzystwa Obrony Przeciwgazowej w roku 1927, Warszawa 1928, s. 26.
31
Przy Zarządzie Głównym TOP działały następujące Komisje: Nukowo-Wydawnicza — prof. W.
Świętosławski; Finansowa — dr Z. Martynowicz, inż. E. Berger; Budowlana — inż. J. Zagleniczny, dr Z.
Martynowicz, płk J. Gąsiorowski, inż. E. Berger; Sanitarno-Techniczna — ppłk dr B. Zakliński, ppłk inż. Z.
Wojnicz-Sianożęcki; Wyszkolenia — inż. E. Berger, ppłk dr B. Zakliński; Handlowa ppłk inż. Z. WojniczSianożęcki z działalności Towarzystwa Obrony Przeciwgazowej w roku 1927, Warszawa 1928, s. 3.
32
M. F u l a r s k i, Przysposobienie wojskowe w Polsce, Warszawa 1929, s. 177. Autorowi nie udało
się ustalić konkretnej liczby członków Towarzystwa Obrony Przeciwgazowej.
33
W Rosji pierwszą organizacją związaną z przemysłem chemicznym było Stowarzyszenie Przyjaciół
Przemysłu Chemicznego (DOBROCHIM). W maju 1925 roku utworzono AWIACHIM z połączenia
DOBROCHIMU oraz Stowarzyszenia Przyjaciół Floty Powietrznej. Nowo powstała organizacja liczyła 2 mln.
członków. Potrzeby wojskowe przesądziły o połączeniu w styczniu 1927 roku Awiachimu ze Stowarzyszeniem
Obrony Państwa (Obszczestwijem Sodiejstwija Obronie OSO), w wyniku czego powstał Osoawiachim
(Obszczestwo Druziej Obrony i Awiacjonno-Chimiczeskowo Stritelstwa SSSR). Z. K o z a k, Lotnicze
organizacje paramilitarne Niemiec i Rosji w latach 1919—1939, „Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej” nr
20 z 1997 roku.
34
Artykułem, który zapoczątkował publicystyczną działalność TOP na łamach „Lotu Polskiego”, był
materiał pt. „Wojna chemiczna” autorstwa A. M a ł y s z k i, „Lot Polski” nr 2 z 1927 roku, s. 37.
Nowo
powstała
organizacja
przyjęła
nazwę
Ligi
Obrony
Powietrznej
i
Przeciwgazowej35.
Liga stała się organizacją o zasięgu ogólnokrajowym, oddziaływała na
społeczeństwo nie tylko w zakresie biernych form obrony przeciwlotniczej i
przeciwgazowej, lecz popularyzowała także polskie lotnictwo, modelarstwo,
szybownictwo
i
spadochroniarstwo.
Uczestniczyła
w
rozbudowie
lotnictwa
sportowego, lotnisk, prowadziła własne szkoły lotnicze, partycypowała w rozwoju
nauki i techniki lotniczej.
Liga Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej była w okresie międzywojennym
jedną z największych organizacji społecznych w Polsce (w 1939 roku liczyła blisko 2
miliony członków) oraz jedną z najżywotniejszych tego rodzaju instytucji w Europie.
35
Przedstawiciele Towarzystwa Obrony Przeciwgazowej proponowali, aby nowo utworzone
stowarzyszenie nazywało się „Liga Obrony Państwa”, natomiast delegaci Ligi Obrony Powietrznej Państwa —
„Liga Obrony Przeciwlotniczo-Gazowej”. Proponowana nazwa budziła kontrowersje natury językowej, ponadto
wyrażenie „przeciwlotniczy” nie zgadzałoby się z celami Ligi, która w przeciwieństwie do idei obrony
przeciwgazowej nie mogła zwalczać lotnictwo w sposób bierny, lecz w sposób czynny. Z Towarzystwa Obrony
Przeciwgazowej, „Lot Polski” nr 1 z 1928 roku, s. 403.
Załącznik nr 1
WYKAZ MIEJSCOWYCH ODDZIAŁÓW KOMITETU
OBRONY PRZECIWGAZOWEJ W 1923 ROKU
Lp.
Miejscowość —
siedziba oddziału
Prezes
Członkowie
1 Będzin
Jan MISIORSKI
inż. Blay, Kamiński Jakub, Gutman, Goldfeld
2 Białystok
Wojewoda, Stefan
POPIELAWSKI
Karol Góra, Greffenerowa, Z. Siemaszko
3 Biłgoraj
Franciszek Wolski, J. Wyrzykowski, Stanisław
płk Wiktor Aleksander Warchałowski, Bielawska, Felicja Kłamborowska,
Antoni Brandt, Władysław Michałowski, Katarzyna
POGORZELSKI
Michalska-Brzozowska, M. Kalisiewicz, J. Rytko
ks. Remigiusz Jankowski, Tadeusz Wróblewski,
Robert Geisler, por. Władysław Czach, J. Zarnowski,
Robert Iwicki, A. Smoliński, Radzymiński, E. Stamm,
Janusz Nowosielski, K. Saługa
4 Ciechanów
5 Częstochowa
ks. dziekan
WRÓBLEWSKI
W. Babiński, W. Płodowski, M. Sider, dr Wasilewski,
dr Nowak, dr Wrześniewski, inż. Hłasko, L.
Nieprzecki, M. Kuropatwiński, A. Konczewski, gen.
dyw. Eugeniusz Władysław Pogorzelski, Więcławski
6 Dobrzejowice
Wacław
KONCZALSKI
Bronisław Kopcewicz, Szymon Frydrych
7 Gołcza
ks. KRUSZYŃSKI
Karnkowski, Antoni Michalski, Janusz Wicherkiewicz,
Wojciech Grzywnowicz, Szurnowski, dr M. Kwiecień
8 Grodno
J. BIEGAŃSKI
Stanisława Zieziulówna, Aleksandra Galska, GlebKoszańska, Maria Lewicka, Maria Siebrańska
9 Grudziądz
dr Jan SUJKOWSKI
Modrzejewski, dr Józef Ulatowski, inż. Stanisław
Szepetys, ppłk Gabriel Kociuba
Henryk Wójcicki, Władysław Piątkiewicz, Jan Gałka,
Władysław Głowa, A. Kostulski
10 Igołomia
11 Iwanowice
ks. Władysław
DURMASIEWICZ
Władysław Brożyna, Stanisław Góralczyk, Ignacy
Masiewicz, Jan Natkaniec
12 Jabłonna
płk Marian
KOZŁOWSKI
por. Henryk Dąbrowski
13 Jarosław
Starosta Edmund
PREZENTKIEWICZ
Wiktor Ostrowski, por. Jakub Kazimierz Prośba, dr Jan
Balski, Stanisław Filinowski, Wiktor Nowak, Piotr
Łętocha
14 Juchnowiec
Feliks RYPIŃSKI
Aleksander Kacperuk, Józef Bondar, Józef Malczuk,
Antoni Mierzycki
Lp.
Miejscowość —
siedziba oddziału
Prezes
Marian Świebodziński, Józef Kut, Jan Kwieciński,
Wincenty Odrzywałek, Stanisław Duda, Piotr Lech,
Jan Lech, Jan Chrząstek, Błażej Kramarz
15 Kacice
16 Konin
Kopalnia
„Saturn”
Kopalnia
18
„Niwka”
17
19 Końskie
Starosta
J. AUGUSTOWSKI
B. Żmigrodzki, Z. Skorupski, Wodziński, M. Joel, M.
Śliwiński, ks. M. Kwilecki
B. JANKOWSKI
W. Górkiewicz, M. Ferydynandzki
Emil WINTER
Piotr Fusiarski, Józef Witemberski
Inżynier
S. MALANOWICZ
Józef Kleszczyński, Władysław Szyc, Józef
Sklenarski, Zygmunt Kowalski, Józef Barański
20 Kowal
21 Kozienice
A. DUKALSKI
22 Knurów
Inżynier Czesław
JAKUBOWICZ
23
Leszno
Wielkopolskie
Członkowie
Antoni Słonina, Jan Czerwiński, Jan Kwitlek,
Franciszek Hałas
Dr BERKAN
24 Lipno
Zygmunt
UZAROWICZ
25 Lublin
Wojewoda
MOSKALEWSKI
Wacław Krusiewicz, Maksymilian Majewski,
Władysław Turant, Antoni Kafarski, W. Winnicki, J.
Raniszewski, B. Żołądowski, G. Kaman, Marian
Ciszewski, P. Janowski, E. Krzywański, A.
Twardowski, M. Dudziński, T. Szulc, L. Zieliński, K.
Jankierski
dr Z. Jankowski, inż. T. Stapf, B. Estkowski, W.
Somowski, W. Czerwiński, Czesław Olszewski, B.
Korn, E. Mieszkowski, K. Zejden
26 Łask
27 Łomża
Gen. Stanisław
SURYN
A. Bagiński, inż. Adam Oświęcimski, Z. Dąbrowska,
dr W. Osiecki
28 Łódź
Inżynier STAWISKI
dr Garliński, J. Nowosielski, inż. Folkierski, gen. bryg.
Leon Pachucki, prof. Koczanowski, inż. K. Bajer
29 Łuków
Starosta
M. SŁOMIŃSKI
ks. Kazimierz Kwiatkowski, Janina Winklerowa,
Antoni Stilker, inż. Z. Michalski
30 Michałowice
w organizacji
31 Miechów
Tadeusz Lech, Antoni Zaporski, Abram Sercarz
Lp.
Miejscowość —
siedziba oddziału
Prezes
Członkowie
ks. Stanisław Pujdo, P. Puchała, dr Berlin, A. Wąs, A.
Filler, Stanisław Machnikowski, E. Piuno, M.
Berezowski, F. Bostkowski, W. Czachoroski,
Dziurlikowski, J. Syski, Franciszek Błocher, J.
Kowalik, F. Pyziński, B. Grochowski, H. Tomasiński,
Kossak, Stanisław Kobielewski, K. Staniszewski, A.
Zalewski
32 Nsielsk
33 Opatów
Zygmunt
LESZCZYŃSKI
Roman Perzyński
34 Ostrowiec
Inżynier Zygmunt
WIDERA
inż. Tadeusz Krajewski, inż. Stanisław Kawiński,
Władysław Weinberger, prof. Wilhelm Remiszewski,
Zofia Mrozowska
Ostrów
35
Mazowiecka
Starosta Władysław
DĄBROWSKI
mjr Marian Oletkiewicz, Edward Wyrzykowski, kpt.
Wojciech Polach, Leopold Gałczyński, Ludwik
Mieczkowski, Gracjan Kaminski
36 Pińsk
Stanisław
TOMASZEWICZ
Franciszek Usajewicz, mjr Aleksander Schmidt
37 Pleszew
Franciszek KLASA
mjr Leon Braźnilewicz, kpt. Feliks Malak, prof. Stefan
Chcinek, Stanisław Bielski
38 Płock
S. BĘDOWSKI
39 Poznań
Prezydent Poznania dr prof. Korczyński, dr Sobecki, dyr. Zozielewski, mjr
RATAJSKI
Leonard Lubański
40 Racławice
Włodzimierz ŁĄCKI
Andrzej Lewartowski
41 Radom
Inżynier Władysław
KRZYŻANOWSKI
W. Paszkowski, Zygmunt Strzeszewski, F. Jarzyński,
Kulej, A. Chędzyński, K. Ettinger, S. Lesiewicz,
Stanisław Egiejman, B. Egiejman, J. Karsch, mjr
Stanisław Trzebunia
42 Rokitno
mjr Stanisław
BABEŃSKOWSKI
kpt. Djonizy Bilotoram, por. Marian Gąsowski, kpt.
Stanisław Suchocki, por. F. Daniszewski, por. P.
Żuławski, por. Adam Krzywicki, ppor. Stanisław
Iwicki, por. Antoni Galewski, ppor. Ignacy Kempiński
43 Rypin
Antonina
GNIAZDOWSKA
Józef Budzanowski, Teofil Budzanowski, Stanisław
Koziński, Roman Gumiński
44 Sieradz
ppłk Wiktor
ROSTOCKI
inż. Ślusarski, Anastazy Bielenin, inż. Godecki
45 Skierniewice
Wacław GÓRSKI
M. Brałowojski, Stanisław Krzysztofowicz
46 Słomniki
w trakcie organizacji
Lp.
Miejscowość —
siedziba oddziału
Prezes
Członkowie
47 Sochocin
ks. Franciszek
WOJEWÓDZKI
Władysław Hermanowicz, Maria Hermanowicz, Julian
Włoczewski, Czesław Lipinski, Jan Wysocki, Walenty
Stawicki, Franciszek Dłużniewski, Stefan Domińczak,
Franciszek Bielski, Feliks Jurkowski
48 Starachowice
Inżynier
B. RAFALSKI
M. Kościesza, F. Smurzyński, P. Polniak, R. Margula,
F. Duszkowski, B. Kruk, Koch
Dominik Bogacz, Czesław Nagórski, dr Gaszkowski,
Zaczek, Jadwiga Kurkowska, ppłk Franciszek Korewo,
Tadeusz Radomski, Silach
49 Starogard
50 Szydłowiec
ks. M. STANKOWSKI Franciszek Tomaszewski
51 Tczew
K. ANTONOWICZ
inż. Wądołowski, Binner, Kozakiewicz, M. Psuja
52 Tczyca
Wojciech KULA
Ludwik Żebrak, Stanisław Bujak
Michał HERTZ
ppłk Mikołaj Pełczyński, W. Duchowski, A. Pałuszny,
Karol Lechowicz, dr Władysław Landsberg, E.
Bornstein, dr C. Teliga, dr S. Narowski, Bolesław
Snopek
53
Tomaszów
Lubelski
54 Włocławek
Inżynier
A. OLSZAKOWSKI
55 Włodzimierz
HORODYSKI
56 Zduńska Wola
H. Przybylski, A. Łakowski, Aclikowski, Franciszek
Ejel, J. Szaniawski, A. Mistkiewicz, J. Kornatowski, F.
Makowski, H. Kalinowski, J. Góralczyk, F. Godecki,
Stanisław Godecki, T. Tosik
Źródło: Sprawozdanie z działalności z Komitetu Obrony Przeciwgazowej od
chwili powstania do 1 października 1923 roku, Warszawa 1924, s. 11—18.
W trakcie prowadzonej kwerendy nie udało się ustalić wszystkich imion.
Załącznik Nr 2
Wykaz Oddziałów Wojewódzkich i Miejskich Towarzystwa Obrony
Przeciwgazowej w 1927 roku
Województwo
Lp.
Oddział miejski
Oddział
wojewódzki
Białostockie
Białystok
Białystok
Łomża
Ostrów Łomżyński
Brzostowica Wielka
2
Kieleckie
Radom
Sosnowiec
Niwka
Będzin
Ostrowiec
Miechów
Saturn
Końskie
Niemce
Kalisz
3
Krakowskie
Kraków
Dąbrowa
Tarnów
Rzeszów
4
Lubelskie
Lublin
5
Lwowskie
6
Łódzkie
7
Nowogródzkie
8
Poleskie
Brześć nad Bugiem
Brześć
Pińsk
Kamieniec Litewski
9
Pomorskie
Toruń
Grudziądz
Tczew
Puck
Starogard
1
Jarosław
Przemyśl
Albigowa
Koła, sekcje
Sekcja T.O.P. przy
Wojewódzkim Komitecie
L.O.P.P.
Sekcja T.O.P. przy
Wojewódzkim Komitecie
L.O.P.P.
Województwo
Lp.
Oddział miejski
Oddział
wojewódzki
Poznańskie
Poznań
Bydgoszcz
Grodzisk
Jarocin
Kępno
Pleszew
Wolsztyn
Leszno
Ostrów
Inowrocław
11 Stanisławowskie
Kałuszyn
Stryj
Horodenka
Rohatyn
Tłumacz
12 Śląskie
Cieszyn
Szopienice
Knurów
Oddział
Kolejowy przy Dyrekcji PKP
10
Koła, sekcje
13 Tarnopolskie
Tarnopol
Sekcja T.O.P. przy
Wojewódzkim Komitecie
L.O.P.P.
Warszawskie
Warszawa
14
Warszawa Stołeczne
Łowicz
Skierniewice
Rypin
Kutno
Gostynin
Płock
Koło Akademików
Wieleńskie
15 Wilno
Święciany
Wołyńskie
16 Łuck
Włodzimierz Wołyński
Horohów
Równe
Dubno
Kostopol
Zdołbunów
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Sprawozdanie z działalności Towarzystwa
Obrony Przeciwgazowej za rok 1927.