Badania jakościowe - Qualitative Sociology Review

Od redaktorów: Badania jakościowe – pragmatyczne inspiracje.
Krzysztof T. Konecki
Uniwersytet Łódzki
cja modelu teoretycznego może być spowodowana
lą się na teoretyków i praktyków-badaczy
pojawieniem się nowych warunków pośredniczą-
empirycznych. Czy teoretyczna praca nie może
cych, a także wpływem samego modelu na podjęte
być pracą badawczą, a praca badawcza pracą teo-
działanie i jego rekonstrukcję w trakcie procesu,
retyczną zarazem? Z punktu widzenia pragmaty-
gdy różne definicje sytuacji mogą zostać skonstru-
zmu możemy ten dualizm pracy socjologów anu-
owane hic et nunc po zauważeniu działania modelu
lować i potraktować jako „roszczenie iluzoryczne”.
w danej sytuacji przez współuczestników procesu.
Praca teoretyczna nad działaniem społecznym jest
Dynamika zmian związana jest często z wzajemnym
ważnym elementem pracy badawczej socjologa –
warunkowaniem się zmiennych wprowadzonych
Abstrakt Wprowadzenie do zbioru artykułów, które łączy próba prześledzenia konsekwencji przyjmowania
analityka społecznego. Jednak nie wyczerpuje ca-
do sytuacji działania przez model. Nie są to jedno-
pragmatycznych założeń w praktyce badawczej lub ocena możliwości praktycznego zastosowania
łego wysiłku, który podejmuje on, by konstruować
kierunkowe wpływy, ale wpływy powstające z róż-
wyników badań jakościowych, zawiera syntetyczne omówienie związków pomiędzy poznaniem
działania. Ważne są także badania diagnostyczne,
nych interpretacji elementów działania, jak i całego
naukowym a działaniem z punktu widzenia pragmatyzmu oraz krótką charakterystykę prac zawar-
które stają się podstawą dla przewidywania przy-
działania przez uczestników zmiany. Proces analizy
tych w bieżącym tomie.
szłych przebiegów działań. Przewidywanie róż-
społecznej nie kończy się w momencie rozpoczęcia
nych wariantów przebiegu zjawiska przy uwzględ-
wdrażania modelu, toczy się ciągle od pierwszego
nieniu określonych warunków interweniujących
etapu aż do samego działania w trakcie wdrażania
może być jedną z podstaw stworzenia określonego
modelu, a nawet po jego „zakończeniu”. Choć z filo-
teoretycznego modelu działania / modeli działań.
zoficznego punktu widzenia trudno powiedzieć, że
Po stworzeniu modelu można już podjąć określo-
kiedykolwiek takie wpływy mogą się zakończyć, bio-
ne działania, które są ciągle monitorowane aż do
rąc pod uwagę cały łańcuch przyczynowo skutkowy
zakończenia planowanego działania.
trwający w czasie. Powiązania ze światem zewnętrz-
Marek Gorzko
Akademia Pomorska w Słupsku
Od redaktorów:
Badania jakościowe – pragmatyczne inspiracje
Słowa kluczowe
pragmatyzm, teoretyczny model działania, pragmatyczne zastosowanie wiedzy
Krzysztof T. Konecki,
6
W
naukach społecznych często uczeni dzie-
prof., kierownik Katedry
Marek Gorzko, (dr hab.) profesor nadzwyczajny w Za-
Socjologii Organizacji i Zarządzania Uniwersytetu Łódzkie-
kładzie Socjologii Akademii Pomorskiej w Słupsku. Przez
go, członek Executive Committee of European Sociological
wiele lat związany był z Uniwersytetem Szczecińskim. Czło-
Samo działanie, w które w sposób bezpośredni lub
tem bieżąca analiza powiązań w trakcie działania jest
Association, Prezydium Komitetu Socjologii PAN, Zarządu
nek Zespołu Redakcyjnego „Przeglądu Socjologii Jakościo-
pośredni jest zaangażowany analityk społeczny,
nieodzowna dla efektywnego wdrożenia modelu.
PTS i przewodniczący Sekcji Socjologii Jakościowej i Sym-
wej”. Członek Sekcji Socjologii Jakościowej i Symbolicznego
jest weryfikacją jego modelu. Weryfikacja ta nie
bolicznego Interakcjonizmu PTS. Jego obszar zainteresowań
Interakcjonizmu Polskiego Towarzystwa Socjologicznego.
ma charakteru statycznego, gdy mamy ustalony
Z pragmatycznego punktu widzenia model teore-
naukowych to m.in.: socjologia jakościowa, teoria ugrun-
Główne obszary zainteresowań badawczych to: socjologia
model/hipotezę i ją weryfikujemy w sposób eks-
tyczny jest pewną hipotezą wynikającą z rozważe-
towana, interakcjonizm symboliczny, socjologia wizualna
jakościowa, problemy metodologiczne badań jakościowych,
perymentalny bez możliwości zmiany modelu/
nia różnych możliwych przebiegów działań i roz-
oraz socjologiczne badania nad medytacją i jogą.
teoria ugruntowana, metoda biograficzna, socjologia pracy.
hipotezy. Weryfikacja ma charakter dynamiczny.
woju zjawiska w czasie. Wdrażanie modelu stano-
Zmiana modelu teoretycznego w czasie działania
wi w istocie jego weryfikację. Jego struktura podle-
jest możliwa, choć niekonieczna, a czasami nawet
ga zmianie zgodnie z logiką abdukcji (Peirce 1955;
nym są naturalnym elementem sytuacji działań, za-
Adres kontaktowy:
Adres kontaktowy:
Katedra Socjologii Organizacji i Zarządzania
Akademia Pomorska w Słupsku
pożądana. Otoczenie jest dynamiczne, zmienia
Reichertz 2007). Nie zatrzymujemy się zatem na
Instytut Socjologii
Wydział Nauk Społecznych, Zakład Socjologii
się ciągle, w momencie rozpoczęcia działania wa-
dywagacjach i interpretacjach teoretycznych. One
Uniwersytet Łódzki
ul. Bohaterów Westerplatte 64, 76-200 Słupsk
runki otoczenia mogą już nie być takie same jak
same w sobie z trudem dokonują zmiany, choć są
ul. Rewolucji 1905 r. nr 41, 90-214 Łódź
e-mail: [email protected]
w momencie konstruowania modelu. Rekonstruk-
możliwe. Tylko w powiązaniu z realną weryfikacją
©2015 PSJ Tom XI Numer 1
Przegląd Socjologii Jakościowej • www.przegladsocjologiijakosciowej.org
7
Krzysztof Tomasz Konecki, Marek Gorzko
modelu zmiana społeczna jest możliwa. To właśnie
Od redaktorów: Badania jakościowe – pragmatyczne inspiracje.
***
jest inteligentnym i demokratycznym działaniem
Badacz posiłkujący się pragmatycznymi inspiracja-
zmu PTS podczas XV Ogólnopolskiego Zjazdu Pol-
mi odsłania słowniki i ich związek ze zmiennymi
skiego Towarzystwa Socjologicznego w Szczecinie.
(zob. Dewey 1938: 105–122; Pamental 2004: 210).
Pragmatyczne zastosowanie wiedzy uzyskanej
kształtującymi go w danym momencie; dokonując
Nie ma on charakteru pełnego sprawozdania z wy-
Model jest w Deweyowskim rozumieniu „pla-
w drodze empirycznego badania nie dotyczy tyl-
tej „odsłony”, egzystuje także w określonym punk-
głoszonych tam referatów (jeden z tekstów numeru
nem działania”, skonkretyzowanym celem (end-
ko i wyłącznie samych praktycznych konsekwencji
cie przestrzeni i w określonym czasie. Zatem po-
powstał nawet nieco później, choć w ścisłym nawią-
-in-view). Istotne jest tutaj wzięcie pod uwagę tych
aplikacji określonych wniosków z badań. Pragma-
winien także swoje miejsce w tych przestrzeniach
zaniu do szczecińskich dyskusji), ale można powie-
aktorów społecznych, na których dane działanie
tyczne zastosowanie ma miejsce tylko w i po inteli-
uwzględnić w objaśnianiu świata. To objaśnianie
dzieć, że każde z kluczowych słów określających
wpływa, ale również innych interesariuszy, któ-
gentnym badaniu. „Pragmatyczna inteligencja jest
uczestniczy w działaniu danego słownika jako na-
tematykę obrad znalazło swoje odzwierciedlenie
rych dane działanie może w społeczności intere-
inteligencją kreatywną, nie rutynową mechaniką”
rzędzia. Badacz uczestniczy zatem w ewentualnej
w zawartości numeru. Wszyscy autorzy zawartych
sować. Wzięcie tych interesów pod uwagę oznacza
(Dewey 1917: 64 [tłum. własne]). W takim badaniu
zmianie lub petryfikacji danego stanu rzeczy. To, co
w nim tekstów starają się sięgać do pragmatycznych
także kolektywną partycypację danej społeczności
i zastosowaniu wniosków uwalniamy jednocze-
jest budowane, to nowa jakość, która dotyczy war-
odniesień, inspiracji i konsekwencji.
w rozwiązywaniu problematycznych sytuacji, co
śnie doświadczenie od rutyny. Używamy inteli-
tości „solidarności” z innymi, również tymi, którzy
jest zgodne z Deweyowską koncepcją demokracji
gencji, by „liberalizować” działanie, które może
stają się partnerami badacza (kiedyś określanymi
W artykule Anselm L. Strauss – pragmatyczne korze-
„wspólnego
doświadczenia”
być instrumentalnie efektywne, ale nie wybiega
jako badani). Analiza słowników, których używa-
nie, pragmatyczne konsekwencje Krzysztof T. Konecki
(Pamental 2004: 216–217). Idealny cel (skutek) jest
i nie tworzy nowych możliwości wyznaczania ce-
my w naszych uzasadnieniach dla istnienia okre-
przedstawia koncepcję socjologii Anselma L. Straus-
ostateczną konsekwencją działania, najlepiej, gdy
lów i ich osiągania (Dewey 1917). To, czego nam
ślonych tożsamości bądź norm społecznych, poka-
sa w kontekście jej związków z ideami pragmatyzmu.
jest osiągany wspólnie przez całą społeczność.
potrzeba, to „nie mechaniczne działania”, a dzia-
zuje ich „przypadkowość”, tymczasowość i ciągłą
Autor pokazuje, jak wypływające z nich procesualne
łania inteligentne, czyli uwolnione, dające nowe
zmienność. Uczestnictwo w projektach badawczych
i interakcyjno-konstruktywistyczne ujęcie rzeczywi-
Rola doświadczenia (experience) w formułowaniu
wizje i możliwości. Inteligencja, z pragmatycznego
analizujących język jest uczestnictwem w działaniu
stości społecznej przenika i warunkuje najważniejsze
modelu działania jest niezwykle istotna. Procesual-
punktu widzenia, jest tutaj działaniem, nie speku-
na rzecz zmiany społecznej lub petryfikacji języka,
dokonania teoretyczne i metodologiczne Anselma L.
ny charakter analizy społecznej może być związany
lacją oderwaną od realnego świata.
który nie odzwierciedla rzeczywistości, ale jest na-
Straussa. Z tego punktu widzenia można artykuł od-
rzędziem do radzenia sobie z nią. Zatem projekty
czytać jako studium „translacji” ogólnofilozoficznej
komunikacyjnego
z interakcyjnym charakterem doświadczenia. Doświadczenie to nie tylko skumulowana wiedza na
W zmianie społecznej, której możemy dokonać,
badawcze posiłkujące się inspiracjami pragma-
postawy na owocną praktykę socjologicznego ba-
temat określonych działań, ale także aktualna inte-
ważną rolę odgrywa język. Jest on między innymi
tycznymi możemy umiejscowić także w badaniach
dania świata społecznego. Warto dodać, że artykuł
rakcja żyjących istot z fizycznym i społecznym oto-
jedną z form przystosowania się człowieka (grup
i analizach języka/słowników, które opisują, ale
K. Koneckiego może być także czytany jako synte-
czeniem. „Zewnętrzny świat” wkracza do działań
ludzkich) do otoczenia. Jest narzędziem umożliwia-
także kształtują rzeczywistość, a nawet w projekto-
tyczny opis całości twórczości Anselma L. Straussa,
człowieka i podlega w ten sposób zmianom. Dia-
jącym borykanie się człowieka z otoczeniem spo-
waniu słowników, które mogą dokonać pożądanej,
akcentujący zawarte w niej prekursorskie idee, któ-
gnoza tego, co było jest istotna (analiza przeszłych
łecznym i przyrodniczym. Po to ludzie wytwarzają
z punktu widzenia wartości budowania solidarno-
re dopiero w czasach nam współczesnych znalazły
doświadczeń), ale to, co jest bardziej istotne to przy-
słowniki, czyli zbiory metafor, przy pomocy których
ści i wolności indywidualnej, zmiany społecznej.
szerszy rozgłos.
szłość: „[j]ednak doświadczenie w jego zasadniczej
opisujemy świat i przewidujemy przyszłe zdarzenia
formie jest eksperymentalne, jest pewnym wysił-
(Rorty 1996). Język służy rozwiązywaniu wielu pro-
***
W podobnym duchu utrzymany jest artykuł Łukasza
kiem, by zmienić zastaną sytuację, charakteryzuje
blemów. Jest zatem narzędziem używanym przez
Oddawany w Państwa ręce numer wyrasta z dys-
Marciniaka Teorie pracujące. Pragmatyzm w ujęciu bada-
się pewną projekcją, by sięgać do tego, co nieznane;
ludzi, tak jak inne narzędzia o charakterze mate-
kusji toczonych podczas obrad grupy tematycznej
czy z grupy Chicago School Irregulars. Autor dokonuje
związek z przyszłością jest jego istotną cechą” (De-
rialnym i technicznym. Pewne tezy i prawdy spo-
„Pragmatyzm – socjologia jakościowa – problemy
rekonstrukcji kluczowych założeń leżących u pod-
wey 1917: 7 [tłum. własne]). Bazowanie na przeszło-
łeczne są skonstruowane w słownikach, a te z kolei
współczesności”, zorganizowanej przez Sekcję So-
łoża przedsięwzięć badawczych nieformalnej grupy
ści ogranicza kreatywność. powstały w określonych sytuacjach historycznych.
cjologii Jakościowej i Symbolicznego Interakcjoni-
amerykańskich socjologów z lat sześćdziesiątych
8
©2015 PSJ Tom XI Numer 1
Przegląd Socjologii Jakościowej • www.przegladsocjologiijakosciowej.org
9
Krzysztof Tomasz Konecki, Marek Gorzko
Od redaktorów: Badania jakościowe – pragmatyczne inspiracje.
i siedemdziesiątych XX wieku, interpretując je jako
– wykorzystanie metod jakościowych w badaniu rynków
przeformułowanie ogólnych idei pragmatyzmu na
finansowych. Jego celem jest pokazanie możliwości
konkretne zalecenia prowadzenia pracy badawczej.
zastosowania metod jakościowych w badaniu zja-
Na tym tle Ł. Marciniak rozwija koncepcję szczegól-
wisk, które na pozór takiemu podejściu się opie-
nego typu teorii, które nazywa „teoriami pracujący-
rają. Omawia na podstawie literatury przedmiotu
mi”, upatrując w nich ucieleśnienia założeń nauki
przykłady badań jakościowych w obszarze rynków
pragmatycznej.
finansowych i instytucji działających na tym polu.
Interesują go także możliwości wykorzystania re-
Marek Gorzko w eseju Czy teoria ugruntowana wyma-
zultatów tego typu badań w praktyce.
ga ponownego odkrycia? omawia jedną z najnowszych
publikacji z zakresu metodologii teorii ugrunto-
Wątek tożsamości badacza i problem obiektywności
wanej i jednocześnie stawia pytanie o związek tej
w badaniach jakościowych w kontekście idei prag-
pragmatycznej z ducha strategii metodologicznej
matyzmu podejmuje Waldemar Rapior w artykule
z wyobraźnią socjologiczną i socjologiczną meta-
Intensyfikacja wyobraźni: o tożsamości osoby badacza
perspektywą oraz o konsekwencje tej relacji dla
i zawieszeniu bezwarunkowej obiektywności. Formułuje
praktyki badawczej.
on tezę o konieczności budowania w badaniu „warunkowej obiektywności” i wprowadzenia w obręb
Ku zjawiskom charakterystycznym dla współcze-
dociekań naukowych kwestii tożsamości badacza.
sności zwraca się Łukasz Pyfel w artykule zatytuło-
Swoje tezy ilustruje odwołaniem do własnych do-
wanym Badacz jakościowy w świątyni liczb i pieniądza
świadczeń z pracy badawczej.
Cytowanie
Konecki Krzysztof Tomasz, Gorzko Marek (2015) Od redaktorów: Badania jakościowe – pragmatyczne inspiracje. „Przegląd Socjologii
Bibliografia
Jakościowej”, t. 11, nr 1, s. 6–11 [dostęp dzień, miesiąc, rok]. Dostępny w Internecie: ‹www.przegladsocjologiijakosciowej.org›.
Dewey John (1917) The Need for A Recovery of Philosophy [w:] tenże, ed., Cre-
Peirce Charles S. (1955) Abduction and Induction [w:] Justus
ative Intelligence: Essays in the Pragmatic Attitude. New York: Holt, s. 3–69.
Buchler, ed., Philosophical Writings of Peirce. New York: Dover,
s. 150–156.
------ (1938) Logic: The Theory of Inquiry. „John Dewey: The Later Works
Qualitative Research—Pragmatic Inspiration. Introduction
1925–1953”, vol. 12, ed. J. A. Boydston. Carbondale: Southern Illinois
Reichertz Jo (2007) Abduction. The Logic of Discovery in Groun-
University Press.
ded Theory [w:] Antony Bryant, Kathy Charmaz, eds., The Sage
Abstract: The Introduction to a collection of papers tracing the consequences of receiving pragmatic assumptions in research
Handbook of Grounded Theory. London, New Delhi, Singapore,
practice or assessing the possibility of practical application of qualitative research results, contains synthetic discussion how are
Thousand Oaks: Sage, s. 214–228.
related scientific knowledge and action from the point of view of pragmatism and a brief description of the papers presented in
Pamental Matthew (2004) Pragmatism and Pets: Best Friends Animal Sanc-
this volume.
tuary, Maddie’s Fund, and No More Homeless Pets in Utah [w:] E. McKenna, A. Light, eds., Animal Pragmatism. Rethinking Human-Nonhuman
Rorty Richard (1996) Przygodność, ironia i solidarność. Przełożył
Relationship. Bloomington: Indiana University Press, s. 210–227.
Wacław Jan Popowski. Warszawa: Spacja.
10
©2015 PSJ Tom XI Numer 1
Keywords: pragmatism, theoretical model of action, pragmatic application of knowledge
Przegląd Socjologii Jakościowej • www.przegladsocjologiijakosciowej.org
11