Znaczenie żywienia w demencji i chorobie Alzheimera

¯ywienie w chorobach
Znaczenie żywienia
w demencji i chorobie
Alzheimera
dr hab. lek. med.
Dariusz W³odarek
Kierownik Zak³adu Dietetyki, Wydzia³ Nauk
o ¯ywieniu Cz³owieka i Konsumpcji,
Szko³a G³ówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie
60
¯ywienie w chorobach
C
horoba Alzheimera jest jedną
z najczęstszych przyczyn otępienia, bo powoduje 75 proc. wszystkich otępień. Według WHO otępienie jest definiowane jako zespół kliniczny spowodowany chorobą mózgu, zwykle przewlekły
lub postępujący, cechujący się zaburzeniami
czynności poznawczych, takich jak pamięć, myślenie, orientacja, rozumienie, liczenie, zdolność uczenia się, funkcje językowe oraz zdolność do porównywania, oceniania i dokonywania wyborów. Ponadto, upośledzeniu czynności
poznawczych towarzyszy zwykle zmniejszenie
kontroli nad reakcjami emocjonalnymi, społecznymi, zachowaniem i motywacją. Na świecie na
otępienie choruje około 25 milionów osób,
a w Polsce choruje około pół miliona, z czego
połowa na chorobę Alzheimera.
Choroba Alzheimera ma postępujący
przebieg. W początkowym okresie choroby
loidu (białko odkładające się w ośrodkowym
układzie nerwowym, tworzące tak zwane
blaszki starcze), toksyczność pierwiastków
śladowych, zaburzenia mitochondrialne oraz
stres oksydacyjny. Ponadto uważa się,
że większe ryzyko zachorowania mają osoby
żyjące samotnie, unikające kontaktów towarzyskich, które przebyły urazy głowy oraz
mało aktywne fizycznie. Natomiast dłuższy
okres nauki prowadzi do późniejszego wystąpienia objawów klinicznych choroby.
Badania wykazują, że przestrzeganie
określonego sposobu żywienia może mieć
znaczenie w zmniejszaniu ryzyka wystąpienia zaburzeń poznawczych, jak również choroby Alzheimera. Okazuje się, że takie działanie może mieć dieta śródziemnomorska. Dieta ta charakteryzuje się znaczną podażą ryb,
warzyw (w tym strączkowych), owoców, płatków zbożowych, nienasyconych kwasów
Dieta śródziemnomorska
Dieta śródziemnomorska korzystnie wpływa
na ośrodkowy układ nerwowy i zmniejsza ryzyko
choroby Alzheimera.
pacjent skarży się na pogorszenie pamięci,
które pogłębia się wraz z postępem choroby.
Z czasem pojawia się również zmniejszona
zdolność do samodzielnego podróżowania i zarządzania własnymi finansami. Dalszy rozwój
choroby prowadzi do całkowitej utraty zdolności wykonywania podstawowych czynności życia codziennego przez chorego (mycia, ubierania się, jedzenia i korzystania z toalety), a tym
samym jest on całkowicie zależny od pomocy
innych osób. Na chwilę obecną nie ma leczenia
przyczynowego choroby Alzheimera. Stosowane jest jedynie leczenie objawowe.
Dieta jest ważna
Etiologia choroby Alzheimera jest słabo poznana. Obecnie uważa się, że na jej rozwój
wpływa wiele czynników. Starzenie się uważane jest za najważniejszy z nich. Innymi
czynnikami, które mogą przyczyniać się do
rozwoju choroby Alzheimera są uwarunkowania genetyczne, zaburzenia przemian amy-
61
tłuszczowych pochodzących w większości
z oliwy z oliwek, umiarkowaną podażą produktów mlecznych, mięsa, nasyconych kwasów
tłuszczowych oraz alkoholu. Istnieje bardzo
duża ilość dowodów naukowych wykazujących, że odżywianie się zgodnie z zasadami
diety śródziemnomorskiej wpływa na zmniejszenie ryzyka wystąpienia niektórych nowotworów, otyłości, nadciśnienia tętniczego,
choroby wieńcowej, dyslipidemii, zaburzeń
gospodarki węglowodanowej, zmniejsza koncentrację czynników zapalnych, krzepliwość
krwi i w rezultacie wpływa na zmniejszenie
śmiertelności.
W projekcie badawczym ,,Washington
Heights-Inwood Columbia Aging’’ stwierdzono, że osoby zdrowe przestrzegające zaleceń
diety śródziemnomorskiej miały o 17-28 proc.
mniejsze ryzyko wystąpienia łagodnych zaburzeń poznawczych, niż osoby nieprzestrzegające zaleceń tej diety. Natomiast osoby, u których już występowały łagodne zaburzenia poznawcze i które przestrzegały zaleceń diety
śródziemnomorskiej, miały nawet o 48 proc.
Badania
¯ywienie w chorobach
Związki
fenolowe
Alkohol
mniejsze ryzyko rozwoju choroby Alzheimera w porównaniu z osobami z łagodnymi zaburzeniami poznawczymi, które nie stosowały się do zaleceń tej diety. W innych badaniach również zaobserwowano, że przestrzeganie zaleceń diety śródziemnomorskiej lub
zbliżonego do niej sposobu odżywiania,
wpływa na zmniejszenie ryzyka wystąpienia
choroby Alzheimera. Okazuje się, że osoby
po 65. roku życia mają mniejsze ryzyko demencji, jeżeli spożywają więcej sosów do sałatek,
orzechów, ryb, pomidorów, drobiu, warzyw
krzyżowych, owoców i ciemno-zielonych warzyw liściastych, a mniej produktów mlecznych
o dużej zawartości tłuszczu, czerwonego mięsa,
podrobów i masła. Korzystne działanie diety
śródziemnomorskiej na ośrodkowy układ nerwowy może wynikać między innymi z jej wpływu na wystąpienie schorzeń naczyniowych,
cukrzycy, nadciśnienia tętniczego, zaburzeń lipidowych, które mogą zwiększać ryzyko wystąpienia, zarówno łagodnych zaburzeń poznawczych, jak i choroby Alzheimera. Dieta ta, jako że jest bogata w związki fenolowe, witaminy
antyoksydacyjne oraz inne związki bioaktywne, może wpływać również na zmniejszenie
stresu oksydacyjnego i nasilenie stanu zapalnego w organizmie, które są wskazywane jako
czynniki mogące odgrywać istotną rolę w rozwoju zaburzeń poznawczych.
Znaczenie warzyw i owoców
Regularne spożywanie warzyw i owoców ma
bardzo duże znaczenie dla utrzymania dobrego stanu zdrowia. Badania naukowe wykazują, że istnieje związek między ilością zjadanych warzyw i owoców a ryzykiem wytępienia otępienia. Między innymi w ,,The tree-city cohort study” stwierdzono, że regularne
spożywanie owoców i warzyw może wpływać na zmniejszenie ryzyka wystąpienia demencji i choroby Alzheimera. Podobną zależność stwierdzono w badaniu HARMONY.
Stwierdzono w nim, że częstsze spożywanie
owoców i warzyw przez osoby w wieku średnim wpływało na zmniejszenie ryzyka wystąpienia demencji w późniejszych latach. Z kolei w badaniu ,,The doetinchem cohort study’’ zaobserwowano, że spożywanie niektó-
rych owoców i warzyw (np. orzechów, kapusty, surowych warzyw) miało związek z wolniejszym pogarszaniem się funkcji poznawczych u badanych.
Przed przedstawieniem informacji dotyczących możliwego korzystnego wpływu alkoholu na ośrodkowy układ nerwowy należy
zaznaczyć, że alkohol może mieć działanie
neurotoksyczne i spożywany nawet w umiarkowanych ilościach może powodować uszkodzenie mózgu. Badania wskazują, że spożywanie
umiarkowanych ilości alkoholu może wpływać na zmniejszenie ryzyka wystąpienia zarówno demencji, jak i choroby Alzheimera.
Potwierdziła to również metaanaliza badań
dotyczących tego zagadnienia wykonana
przez Peters i współpracowników w 2008 roku. Niektórzy badacze uważają jednak,
że działanie ochronne alkoholu na układ nerwowy może wynikać ze spożywania umiarkowanych ilości wina, a nie innych rodzajów napojów
alkoholowych. Wynikać to ma z obecności
w winie antyoksydantów, takich jak flawonoidy i resweratrol.
Należy jednak pamiętać, że zależność
między spożywaniem alkoholu a ryzykiem
wystąpienia demencji ma kształt przypominający literę U. Tylko umiarkowane jego spożycie może mieć działanie ochronne, natomiast nadmierne może być czynnikiem
sprzyjającym pogorszeniu funkcji poznawczych w wieku podeszłym. Ponadto regularne spożywanie napojów zawierających alkohol może prowadzić do uzależnienia i rozwoju schorzeń związanych z toksycznym działaniem alkoholu na organizm, jak również
zwiększa ryzyko wystąpienia udaru. Dlatego
też, opierając się na dostępnych badaniach,
można stwierdzić, że nie należy zachęcać do
picia alkoholu osób, które go nie spożywają,
a osoby które piją napoje alkoholowe powinny zachować umiar. W zaleceniach prawidłowego żywienia opracowanych przez ekspertów Instytutu Żywności i Żywienia w Warszawie zaznacza się, aby nie pić alkoholu, gdyż
jest on produktem bardzo kalorycznym, nie
zawiera żadnych niezbędnych składników
pokarmowych, a u osób z podwyższonym
stężeniem triglicerydów sprzyja jego wzrostowi.
Alkohol spożywany w nadmiarze podnosi ciśnienie tętnicze krwi. Nie powinno się prze-
62
¯ywienie w chorobach
kraczać ilości dwóch drinków dziennie. Za
jednego drinka uważa się kieliszek wódki,
lampkę wina (75-100ml) lub szklankę piwa.
Znaczenie kawy i tłuszczów
Produktem mogącym wpływać na zmniejszenie ryzyka wystąpienia choroby Alzheimera
jest również kawa. W badaniach „Canadian
study of health and aging fine study” stwierdzono, że codzienne picie kawy zmniejsza ryzyko zachorowania na tę chorobę, zarówno
u kobiet jak i u mężczyzn. Badania osób
w podeszłym wieku wskazują na wyższe ryzyko zachorowania na chorobę Alzheimera
u osób spożywających duże ilości tłuszczów,
a zwłaszcza nasyconych kwasów tłuszczowych i izomerów trans kwasów tłuszczowych.
Natomiast spożywanie wielonienasyconych
kwasów tłuszczowych oraz jednonienasyconych kwasów tłuszczowych może wpływać na
zmniejszenie ryzyka wystąpienia demencji
63
i choroby Alzheimera. W badaniu „Italian longitudinal study on aging” stwierdzono, że dostarczanie z dietą większych ilości jednonienasyconych i wielonienasyconych kwasów
tłuszczowych (badani stosowali dietę śródziemnomorską) chroniło przed zachorowaniem na zaburzenia poznawcze związane
z wiekiem.
W badaniu „Zutphen elderly
study” obserwowano, że osoby spożywające
ryby, a wraz z nimi dostarczające kwasów
EPA (eikozapentaenowego) i DHA (dokozaheksaenowego), miały w mniejszym stopniu
pogorszone funkcje poznawcze niż osoby nie
spożywające ryb, a w badaniu ,,Personnes
ages QUID” stwierdzono, że regularne spożywanie ryb ma istotny związek ze zmniejszeniem ryzyka wystąpienia demencji.
W badaniu ,,Rancho bernardo study” zaobserwowano, że spośród osób badanych,
te, które dostarczały w diecie największych
ilości kwasu DHA miały o 73 proc. mniejsze
ryzyko wystąpienia dowolnej postaci demencji i o 72 proc. mniejsze ryzyko wystąpienia
Spożywanie
ryb
¯ywienie w chorobach
Witamina
EiC
choroby Alzheimera – w porównaniu do osób
mających bardzo mało tych kwasów w diecie.
Wpływ wielonienasyconych kwasów
tłuszczowych na stan komórek nerwowych
może być związany z kilkoma mechanizmami
ich działania. Mogą one wpływać na skład
i płynność błon neuronów, budowę i funkcję
łożyska naczyniowego. Wielonienasycone
kwasy tłuszczowe n-3 mają właściwości przeciwzapalne, prawdopodobnie mogą wpływać
na ekspresję wielu genów w obrębie mózgu
i działać neuroprotekcyjnie, przeciwdziałając
starzeniu się mózgu.
Witaminy antyoksydacyjne
Ze względu na małą zawartość endogennych
antyoksydantów, mózg jest narządem bardzo
wrażliwym na działanie wolnych rodników.
Jednym z możliwych wyjaśnień śmierci neuronów w chorobie Alzheimera jest teoria stresu
oksydacyjnego. Antyoksydanty obecne w żywności, czyli witaminy E, witamina C, ß-karoten
i flawonoidy uczestniczą w zmiataniu wolnych
rodników, tym samym chroniąc organizm
przed skutkami ich działania. Okazuje się, że
osoby spożywające większe ilości żywności
obfitującej w witaminy E i C rzadziej zapadają na chorobę Alzheimera i inne typy demencji.
W ,,Rotterdam study’’, obejmującym
osoby w wieku powyżej 54 lat, zaobserwowano, że dostarczanie z żywnością witamin E
i C wpływało na zmniejszenie ryzyka wystąpienia choroby Alzheimera. W innym badaniu stwierdzono potencjalny pozytywny
wpływ spożywania wraz z dietą flawonoidów
na zachowanie zdolności poznawczych. Do
bardzo ciekawych wniosków doszli Nurk
i współpracowanicy (2009) badający osoby
w wieku 70-74 lat. Stwierdzili lepsze wyniki testów oceniających funkcje poznawcze u tych
osób starszych, które regularnie spożywały
w niewielkich ilościach czekoladę, piły wino
i herbatę, w porównaniu do osób unikających tych produktów. Ponadto osoby spożywające wszystkie wymienione produkty miały najlepsze wyniki w tego typu testach. Autorzy badania stwierdzili zatem, że u osób starszych dieta obfitująca w niektóre produkty bogate we flawonoidy może mieć korzystny
wpływ na funkcje poznawcze. Podsumowując,
można stwierdzić, że z jednej strony znaczenie
witamin antyoksydacyjnych w hamowaniu rozwoju demencji może wynikać ze zmniejszenia
stresu oksydacyjnego, a z drugiej strony, ich
Spożywanie umiarkowanych ilości alkoholu
może wpływać na zmniejszenie ryzyka
wystąpienia demencji i choroby Alzheimera.
64
¯ywienie w chorobach
działanie może być skutkiem zmniejszenia ryzyka wystąpienia schorzeń układu krążenia
i pośredniego wpływu na zmniejszenie ryzyka
zachorowania na chorobę Alzheimera.
Zalecenia ¿ywieniowe
Aby zmniejszyæ ryzyko wyst¹pienia demencji i choroby
Alzheimera nale¿y:
● stosowaæ siê do zaleceñ diety œródziemnomorskiej,
● codziennie spo¿ywaæ kilka porcji warzyw i owoców,
● regularnie spo¿ywaæ ryby, zw³aszcza obfituj¹ce
w kwasy t³uszczowe n-3 (t³uste ryby morskie),
● zadbaæ o prawid³ow¹ poda¿ z diet¹ witamin antyoksydacyjnych
i witamin z grupy B,
● unikaæ produktów zawieraj¹cych kwasy t³uszczowe
nasycone i izomery trans kwasów t³uszczowych,
● zapewniæ odpowiednie stê¿enie witaminy D we krwi.
Kwas foliowy, witaminy B6 i B12
Homocysteina jest produktem przemian metioniny. Jej wysoki poziom we krwi jest związany ze zwiększeniem ryzyka rozwoju chorób układu krążenia, jak również demencji,
w tym choroby Alzheimera. W badaniach
stwierdzono, że osoby chorujące na chorobę
Alzheimera mają wyższy poziom homocysteiny we krwi, niż osoby w grupach kontrolnych. Przypuszcza się, że homocysteina może wpływać na rozwój choroby Alzheimera
pośrednio poprzez wpływ na stan łożyska naczyniowego lub bezpośrednio jako substancja neurotoksyczna, bądź poprzez zwiększanie podatności neuronów na nasilający się
z wiekiem stres oksydacyjny. Witamina B12,
kwas foliowy i witamina B6 uczestniczą
w przemianie homocysteiny w organizmie.
Tym samym niedobór tych witamin w spożywanej żywności może wpływać na zwiększenie poziomu homocysteiny we krwi. W kilku
badaniach weryfikowano istnienie związku
pomiędzy niskim stężeniem we krwi tych witamin a zwiększonym ryzykiem rozwoju choroby Alzheimera. Na podstawie jednak obecnie dostępnych badań nie można jednoznacznie określić roli witamin z grupy
B w diecie i podawanych w postaci suplementów, w rozwoju demencji i choroby Alzheimera.
Niezależnie od tego, racjonalnymi wydają się
takie działania, które w pierwszej kolejności pozwolą na zapewnienie odpowiedniej podaży
tych witamin dzięki odpowiednim zmianom
w codziennym sposobie żywienia.
u osób starszych. Otóż osoby starsze, które
mają prawidłowe stężenie witaminy D we
krwi, mają lepsze wyniki w testach oceniających ich funkcje poznawcze i mniejsze ryzyko zachorowania na chorobę Alzheimera, niż
osoby które mają małe stężenie tej witaminy
we krwi. Związek witaminy D z występowaniem demencji u osób starszych może wynikać z faktu, że jej niedobory w organizmie
mogą zwiększać ryzyko wystąpienia udaru
mózgu, nadciśnienia tętniczego, cukrzycy,
a schorzenia te z kolei mogą prowadzić do
pogorszenia funkcji poznawczych. Witamina
D prawdopodobnie wpływa również na mechanizmy antyoksydacyjne, funkcjonowanie
komórek nerwowych, jak również może
zmniejszać nasilenie stanu zapalnego w organizmie. Ponadto może ona chronić komórki
nerwowe przed apoptozą (zaprogramowaną
śmiercią komórki). ■
Podsumowanie:
Do zmniejszania ryzyka wystąpienia zaburzeń poznawczych i choroby Alzheimera przyczynia się dieta śródziemnomorska. Charakteryzuje się znaczną podażą
ryb, warzyw, owoców, płatków zbożowych,
nienasyconych kwasów tłuszczowych oraz
umiarkowaną podażą produktów mlecznych, mięsa, nasyconych kwasów tłuszczowych oraz alkoholu.
■ Aby zmniejszyć ryzyko wystąpienia wielu
■
Witamina D
W ostatnich latach zwraca się uwagę na różnorodne działanie witaminy D na organizm
człowieka. Okazuje się, że jej niedobory w organizmie mogą wpływać nie tylko na rozwój
osteoporozy, ale między innymi zwiększać
ryzyko wystąpienia zaburzeń poznawczych
65
¯ywienie w chorobach
schorzeń przewlekłych, w tym demencji,
należy zadbać przede wszystkim o to,
aby dieta była zgodna z zasadami prawidłowego żywienia.
■ Osoby po 65. roku życia mają mniejsze
ryzyko demencji, jeżeli spożywają więcej sosów do sałatek, orzechów, ryb, pomidorów, drobiu, warzyw krzyżowych,
owoców i ciemnozielonych warzyw liściastych, a mniej produktów mlecznych
o dużej zawartości tłuszczu, czerwonego
mięsa, podrobów i masła.
Wybrana literatura:
1. Barberger-Gateau P., Raffaitin C., Letenneur
L., Berr C., Tzourio C., Dartigues J.F., Alperovitch A., Dietary patterns and risk of dementia. The Tree-City cohort study, Neurology
2007, 69, 1921-30.
2. Barcikowska M., Otępienie. W: Szczeklik A
(red.): Choroby wewnętrzne. Stan wiedzy na
rok 2010. Wydawnictwo Medycyna Praktyczna, Kraków 2010, 1950-8.
3. Hughes T.F., Andel R., Small B.J., Borenstein
A.R., Mortimer J.A., Wolk A., Johansson B.,
Fratiglioni L., Pedersen N.L., Gatz M., Midlife
fruit and vegetable consumption and risk of
66
dementia in later life in Swedish twins, The
American Journal of Geriatric Psychiatry
2010, 18, 413-20.
4. Jama J.W., Launer L.J., Witteman J.C., den
Breeijen J.H., Breteler M.M., Grobbee D.E.,
Hofman A., Dietary antioxidants and cognitive function in a population-based sample of
older persons, The Rotterdam Study, The
American Journal of Epidemiology 1996,
144, 275-80.
5. Launer L.J., Feskens E.J., Kalmijn S., Kromhout
D., Smoking, drinking, and thinking. The Zutphen Elderly Study, The Journal of Epidemiology and Community Health 1996, 143, 219-27.
6. Lindsay J., Laurin D., Verreault R., Hebert R.,
Helliwell B., Hill G.B., McDowell I., Risk factors for Alzheimer's disease: A prospective
analysis from the Canadian Study of Health
and Aging, American Journal of Epidemiology 2002, 156, 445-53.
7. Lopez L.B., Kritz-Silverstein D., Barrett Connor E., High dietary and plasma levels of the
omega-3 fatty acid docosahexaenoic acid are
associated with decreased dementia risk: the
Rancho Bernardo study, The Journal of Nutrition Health and Aging 2011, 15, 25-31.
8. Nooyens A.C., Bueno-de-Mesquita H.B., van
Boxtel M.P., van Gelder B.M., Verhagen H.,
Verschuren W.M., Fruit and vegetable intake and cognitive decline in middle-aged
men and women: the Doetinchem Cohort
Study, British Journal of Nutrition 2011, 106,
752-61.
9. Peters R., Peters J., Warner J., Beckett N., Bulpitt C., Alcohol, dementia and cognitive decline
in the elderly: a systematic review, Age Ageing
2008a, 37, 505-12.
10. Scarmeas N., Stern Y., Mayeux R., Manly J.,
Schupf N., Luchsinger J.A., Mediterranean
diet and mild cognitive impairment, Archives of neurology 2009b, 66, 216-25.
11. Solfrizzi V., Colacicco A.M., D'Introno A., Capurso C., Torres F., Rizzo C., Capurso A., Panza F.,
Dietary intake of unsaturated fatty acids and age-related cognitive decline: A 8,5-year follow-up of
the Italian Longitudinal Study on Aging, Neurobiology of Aging 2006, 27, 1694-704.
12. Włodarek D., Oszacowanie wydatków energetycznych oraz realizacji potrzeb żywieniowych
osób z chorobą Alzheimera, Wydawnictwo
SGGW, Warszawa 2012.