Ikony namiestne Rząd prazdników Kanon Pisanie ikon

18
19
Cerkwie murowane
ikonie mają nienaturalne kształty: wydłużone twa-
stałego układu ikon, tworzących ikonostas (nastąpi-
Na Łemkowszczyźnie można zobaczyć również
rze, nosy, dłonie i duże oczy. Taki sposób ujęcia
ło to w XIV–XV w. na Rusi).
kilka cerkwi murowanych. Wśród nich najmniejszą
świętych i zdarzeń odrealnia przedstawienie, co pod-
jest przedstawiona w albumie malownicza świątynia
kreśla, że przedstawione osoby należą już do świata
wzniesiona we wsi Bieliczna. Inne murowane cer-
bożego.
kwie znajdują się m.in. w Jaworkach, Łabowej, Izbach i Polanach.
Ikonostasy cerkwi na Łemkowszczyźnie składają
się z czterech rzędów: rzędu ikon namiestnych z wrotami, rzędu prazdników, rzędu Deesis (apostołów)
Na Łemkowszczyźnie często spotyka się przedsta-
i rzędu proroków.
wienia niekanoniczne, ponieważ sztuka łemkowska
Cerkwie niełemkowskie
pozostawała pod dużym wpływem sztuki zachod-
Ikony namiestne
Poza łemkowskimi cerkwiami w albumie umiesz-
niochrześcijańskiej, która nie zachowała tak rygory-
czono sześć świątyń z terenu Bieszczad i Pogórza
stycznych zasad tworzenia obrazów sakralnych. Nie-
W najniższym rzędzie (ikon namiestnych) znaj-
Przemyskiego. Dzięki temu czytelnik może porównać
mały wpływ na powstawanie niekanonicznych ikon
duje się troje wrót. Przez centralnie położone kró-
konstrukcję łemkowskich świątyń z cerkwiami budo-
miały także pewna nieudolność i brak odpowiedniego
lewskie (carskie) wrota przychodzi do wiernych
wanymi przez innych Rusinów, a jednocześnie zapo-
wykształcenia niektórych lokalnych twórców.
Chrystus – Król Chwały w swoim ciele i krwi. Po obu
stronach wrót królewskich znajdują się wrota diakoń-
znać się z bardzo ciekawymi obiektami w południowo-wschodniej Polsce.
Pisanie ikon
skie. Pierwotnie w cerkwiach występowały tylko jedne diakońskie wrota, po południowej stronie wrót
IKONY
Tworzenie ikon określa się mianem „pisania”. Wy-
carskich, dlatego zwano je południcowymi. W póź-
wodzi się to od rosyjskiego znaczenia słowa „pisać”,
niejszym okresie zaczęły powstawać diakońskie wro-
Ikona to sakralny obraz wykonany na desce, przed-
interpretowanego jako „pisanie i malowanie”. Okre-
ta po obu stronach, głównie z przyczyn estetycznych,
stawiający Chrystusa, Bogurodzicę, świętych lub wy-
ślenie „pisanie ikony” ma również interpretację teo-
aby wzmocnić symetrię konstrukcji. Przez te drzwi
Ikony namiestne są ustawione na cokołach, które
darzenia biblijne. Ikona jest znakiem niewidzialnej
logiczną: ikona tak samo jak Ewangelia, czyli słowo
przechodzili usługujący podczas świętej liturgii oraz
często pokrywa się malowidłami przedstawiającymi
obecności Boga, uobecnia rzeczywistość, którą przed-
pisane, przekazuje jedną boską prawdę.
inne osoby, np. dbające o porządek w świątyni poza
sceny biblijne. Zdarzają się również przedstawienia
nabożeństwami (były to również kobiety, więc nie
historyczne i związane z żywotami świętych. Praw-
jest prawdą, że do sanktuarium nie miały one prawa
dziwym ewenementem są płaskorzeźby w cokołach
wstępu).
ikonostasu w cerkwi w Uściu Gorlickim.
stawia. Jest oknem, przez które chrześcijanin może
wejrzeć w świat Boży. Ikona to swoisty traktat teolo-
Ikonopisarz, czyli twórca ikon, powinien być czło-
giczny, mający na celu ukazanie wiernemu określonej
wiekiem głębokiej modlitwy i postu, gdyż samo pisa-
prawdy duchowej. Nieodłącznym elementem ikony
nie ikony jest modlitwą. Tak jak ewangeliści spisywa-
jest podpis przedstawianej postaci.
li Słowo Boże, będąc jedynie narzędziem Boga, tak
W rzędzie ikon namiestnych najczęściej spotyka
ikonopisarz tworzy ikonę, będąc przenikniętym dzia-
się cztery ikony: po prawej stronie wrót królewskich
łaniem bożym.
umieszczano ikonę Pantokratora w typie Chrystusa
W roku liturgicznym Kościołów wschodnich
Nauczającego, po lewej stronie – ikonę Bogurodzicy.
ukształtowała się lista 12 tzw. głównych lub wielkich
Z prawej strony ikonostasu spotyka się do dziś tzw.
świąt, zwanych prazdnikami. Wszystkie te święta są
ikonę chramową, czyli przedstawiającą świętego pa-
również obchodzone w Kościele rzymskokatolickim,
Kanon
Ikony tworzy się według kanonu, czyli wzorca
Twórcy ikon na Łemkowszczyźnie
określającego zasady powstawania natchnionego
Rząd prazdników
obrazu. Kanony dotyczą przygotowania materiału
Najstarsze ikony trafiały do łemkowskich cerkwi
trona konkretnej świątyni (chram to inaczej świąty-
ale ranga poszczególnych świąt może być różna na
potrzebnego do namalowania ikony, a także odnoszą
z klasztorów w okolicach Przemyśla, Lwowa i z tere-
nia). Po drugiej stronie ikonostasu wisiała ikona
Wschodzie i Zachodzie. Różnice pojawiają się rów-
się do schematu kompozycji (sposoby przedstawie-
nów dzisiejszej Słowacji. W XVII w. na Łemkow-
świętego szczególnie czczonego w regionie. Na Łem-
nież w nazewnictwie poszczególnych obchodów, ale
nia postaci, symbolika barw). Postaci ukazane na
szczyźnie działało kilka warsztatów lokalnych, m.in.
kowszczyźnie najczęściej był to święty Mikołaj.
zasadnicza treść teologiczna świąt jest ta sama: od-
Typowy łemkowski ikonostas:
I – rząd proroków, II – rząd
Deesis, III – rząd prazdników,
IV – rząd ikon namiestnych,
V – cokoły ikon – sceny biblijne,
hagiograficzne i historyczne,
1 – grupa Ukrzyżowania,
2 – Chrystus Pantokrator,
3 – Apostołowie, 4 – Ostatnia
Wieczerza, 5 – carskie
wrota, 6 – diakońskie wrota,
7 – święty szczególnie czczony
w regionie, zwykle św. Mikołaj,
8 – Matka Boża z Dzieciątkiem,
9 – Chrystus Nauczający,
10 – patron cerkwi (ikona
chramowa).
w Muszynie. Od XVIII w. twórcy ikon często tworzyli obrazy zarówno do cerkwi, jak i do kościołów i na
ikonach z tego okresu można dostrzec bardzo wiele
wpływów łacińskich (niekanoniczne przedstawienia).
W XIX w. i na początku XX w. istniało kilka rodów
zajmujących się tworzeniem ikon. Szczególnie zasłużony był ród Bogdańskich.
Św. Marek Ewangelista,
medalion z carskich wrót cerkwi
w Bartnem. Na medalionach
carskich wrót zazwyczaj
znajdują się przedstawienia
ewangelistów, a powyżej nich
bardzo często umieszczana jest
scena Zwiastowania.
EWANGELISTÓW MOŻNA ODRÓŻNIĆ
PO TOWARZYSZĄCYCH IM SYMBOLACH.
ZNAKIEM MATEUSZA JEST
USKRZYDLONA POSTAĆ LUDZKA
(ANIOŁ), ŁUKASZA – WÓŁ, A JANA
– ORZEŁ. SYMBOL ŚW. MARKA
TO LEW (GŁOWA WIDOCZNA POD
KSIĘGĄ EWANGELII) – OBRAZ POTĘGI
I KRÓLEWSKIEJ GODNOŚCI CHRYSTUSA.
Ikonostas
W cerkwi ikony znajdują się głównie w ikonostasie – tam jest ich najwięcej. Ikonostas to konstrukcja
oddzielająca nawę od prezbiterium, na której ikony
zawieszone są według określonego porządku. Ikonostas wywodzi się z innych elementów, które pierwotnie oddzielały najświętsze miejsce świątyni od
pozostałej części. Były to najpierw balustrady, kotary lub krata zwana templonem. Później pojawiły się
przyścienne listwy, na których opierano obrazy, a następnie przegroda z luźno rozmieszczonymi ikonami, co w końcu doprowadziło do ukształtowania się
Ikonostas w cerkwi w Bartnem.
Najniższy rząd zawiera ikony
namiestne, które stoją na
cokołach okrytych białymi
płótnami. Ponad ikonami
namiestnymi można zobaczyć
prazdniki z centralną ikoną
Ostatniej Wieczerzy. Nad
ikonami świąt umieszczony
jest rząd Deesis – modlitwa
wstawiennicza apostołów,
ewangelistów, Maryi i Jana
Chrzciela do Chrystusa
zasiadającego na tronie.
Powyżej rzędu Deesis
znajduje się rząd medalionów
z postaciami ze Starego
Testamentu. Ikonostas wieńczy
przedstawienie Ukrzyżowania
Chrystusa oraz postacie
Maryi i Jana Ewangelisty.
52
53
W Leluchowie kwitnie przygraniczny handel. Przyjeżdżają tu
głównie Słowacy, więc nazwy sklepów i produktów wyrażone są
po słowacku. Mieszkańcy wsi zawsze mieli żyłkę do handlu.
W latach 1708–1709 Leluchów prawdopodobnie sprzedał pierwszą
cerkiew pobliskiej wsi z Szarysza.
Cerkiew na sprzedaż
CERKIEW ŚW. DYMITRA Z SALONIK W LELUCHOWIE
Kalendarium
XIV w.
pierwsza wzmianka
o Leluchowie
1583 r.
lokacja wsi na prawie wołoskim
lata 1708–1709
sprzedaż (przekazanie)
pierwszej cerkwi szaryskiej
wiosce Venecia
Zanim wybudowano obecną cerkiew, w Lelucho-
kazu – szaryska wieś wzięła swoją nazwę. Cerkiew
wie istniały prawdopodobnie wcześniej dwie świąty-
ta, przebudowana wprawdzie w 1740 r., do dziś stoi
nie. Pierwszą wzniesiono w XVII w. W latach 1708–
w miejscowości Lukov-Venecia.
Krzyż procesyjny z cerkwi
w Leluchowie. Na jego czterech
krańcach znajdują się wizerunki
ewangelistów. Krzyż ma osiem
ramion utworzonych przez dwie
krzyżujące się belki oraz dwie
poprzeczki: górną – umocowaną
prosto, nawiązującą do napisu
umieszczonego przez Piłata
w trzech językach (Jezus
Nazarejczyk Król Żydowski)
oraz dolną – stylizowaną na
podpórkę, do której zostały
przybite stopy Chrystusa.
Pochylona belka dolna
przybiera kształt litery X,
nawiązując tym samym do
krzyża św. Andrzeja Apostoła.
Święty jest szczególnym
patronem patriarchatu
w Konstantynopolu. Według
tradycji miał on tam założyć
biskupstwo, a nawet głosić
Chrystusa na ziemiach
późniejszej Rusi. Być może
dlatego taka forma krzyża
jest popularna na terenach
wschodniej Słowiańszczyzny.
–1709 została ona przeniesiona do oddalonej o 16 km
wsi Venecia w Szaryszu na Słowacji (kiedyś Górnych
O drugiej świątyni niewiele wiadomo. Wzniesiono
Węgrzech). Najprawdopodobniej mieszkańcy Lelu-
ją w XVIII w., najpewniej po sprzedaży poprzedniej
chowa sprzedali świątynię zamożnemu szklarzowi
i dotrwała do 2. połowy XIX w. Pozostało po niej kilka
rodem z włoskiej Wenecji, od której – według prze-
ikon, znajdujących się teraz w leluchowskiej cerkwi.
1736 r.
uposażenie parafii unickiej
XVIII w.
budowa drugiej cerkwi
1861 r.
wzniesienie obecnej cerkwi
(być może tylko znaczna
przebudowa poprzedniej)
1873 r.
namalowanie ikonostasu przez
Victorina Zompha z Bardejowa
lata 1945–1947
wysiedlenia Łemków
Dawna cerkiew greckokatolicka
św. Dymitra z Salonik
w Leluchowie, obecnie kościół
rzymskokatolicki Macierzyństwa
Najświętszej Maryi Panny.
Jest to budowla trójdzielna,
z dobrze widocznym babińcem,
do którego od zachodu
dostawiono słupową wieżę
z pozorną izbicą. W odróżnieniu
od większości cerkwi,
zwieńczenia dachów i wieży
pozbawione są bań, a ozdobione
jedynie pozornymi latarniami
z makowiczkami. Ściany
cerkwi pobito gontem, a dachy
pokryto miedzianą blachą.
W 1861 r. wzniesiono obecną świątynię, być może
W czasach PRL-u w prezbiterium cerkwi urządzo-
przy wykorzystaniu budulca z poprzedniej. W nowej
no salkę katechetyczną. Za ikonostasem postawiono
cerkwi w 1873 r. urządzono ikonostas, do którego
ścianę, a w środku sanktuarium umieszczono ławki
ikony namalował Victorin Zomph z Bardejowa. Arty-
i krzesła.
sta ten tworzył także dla cerkwi w Boguszy i Andrzejówce. Ikonostasy w Andrzejówce i Leluchowie po-
Dawni rusińscy mieszkańcy wsi mieli znacznie
wstały w zbliżonym czasie i wykazują bardzo duże
częstsze kontakty z południową stroną Karpat niż
podobieństwo (charakterystyczne plamy barwne,
Łemkowie z północy, dlatego też znacznie się od nich
sposób konturowania, fizjonomika postaci). Niektóre
różnili. Różnice te widoczne były zarówno w stroju,
ikony są niemal identyczne. Podpis autora odkrył
jak i w obyczajach czy gwarze. To wszystko powodo-
ksiądz Mieczysław Czekaj, ówczesny rektor kościoła
wało, że Rusini z północy uważali ich w XIX w. za
w Leluchowie, w czasie oczyszczania ikony namiest-
obcych i nazywali Wengrinami lub Uhryńcami.
nej Bogurodzicy. Autorstwa Zompha jest prawdopodobnie również Pieta znajdująca się na ścianie babińca. W nawie na uwagę zasługuje ikona św. Mikołaja,
pochodząca z ikonostasu starszej cerkwi, oraz mandylion. Wiele zabytkowych ikon z Leluchowa znajduje się w Muzeum Okręgowym w Nowym Sączu.
DO DZIŚ STAŁYMI MIESZKAŃCAMI CERKWI SĄ NIETOPERZE
W 2006 R. PRZEPROWADZONO
WYMIANĘ POKRYCIA DACHOWEGO I INNE PRACE ADAPTACYJNE,
KONIECZNE DLA FUNKCJONOWANIA KOLONII.
Z GATUNKU PODKOWCA MAŁEGO.
102
103
[s. 100—101] Dawna cerkiew
greckokatolicka św. Łukasza
Ewangelisty z 1868 r.
w Kunkowej, obecnie świątynia
prawosławna pod tym samym
wezwaniem. Nawa cerkwi jest
stosunkowo duża, co wraz
z niezbyt wysoką wieżą tworzy
ciekawą, przysadzistą bryłę
świątyni. Być może cerkiew
datowana na 2. połowę
XIX w. jest 100 lat starsza.
Zastanawiające są pozostałości
zrębowej kopuły znajdujące się
nad nawą, którą obecnie kryje
strop płaski z fasetą. Mogłyby
one wskazywać, że nawa została
tylko znacznie przebudowana
w XIX w.
Pierwsze wiarygodne wieści o parafii i cerkwi po-
żenie strzelistej, rwącej się do nieba, a kunkowska
chodzą z 2. połowy XVII w. W tamtym czasie miesz-
świątynia jest przysadzista, masywna, ciężka. Wraże-
kańcy mogli być jeszcze chrześcijanami prawosław-
nie to powodują wzajemne proporcje poszczególnych
nymi, gdyż biskup przemyski przystąpił do unii
elementów świątyni. Stosunkowo niska, słupowo-ra-
brzeskiej dopiero w 1691 r. Wskazuje na to dokument
mowa wieża cerkwi w Kunkowej, o pochyłych ścia-
wystawiony w 1668 r. przez właściciela Kunkowej –
nach, z izbicą, jest niewiele wyższa od bardzo obszer-
Jerzego Potockiego, w którym zachęca on mieszkań-
nej, szerokiej nawy pokrytej niezbyt stromym,
ców wsi do życia zgodnego z wiarą „grekoruską”, co
łamanym dachem namiotowym. Od wschodu do nawy
raczej wskazuje na prawosławie. Zdarzało się jednak,
przylega prezbiterium zakończone trójbocznie, z do-
że jeszcze przed tą datą w parafiach osadzano paro-
stawioną od północy zakrystią. Dach nad sanktuarium
cha unitę. Wszyscy mieszkańcy Kunkowej byli póź-
jest również namiotowy, połączony z nawą kalenicą.
niej unitami, aż do XX w., gdy w latach międzywo-
Od zachodu nawy dobrze widać babiniec pokryty da-
jennych powrócili do prawosławia. Dlatego obecna
chem kalenicowym, nad którego zachodnią częścią
świątynia, mimo że budowana w XIX w. jako grecko-
dostawiono wieżę. Taki sposób postawienia wieży
katolicka, ostatecznie zaczęła służyć wiernym pra-
dodatkowo wydłuża bryłę cerkwi.
wosławnym.
Wnętrze świątyni kryje prawdziwe skarby. Między
Gdy po 1956 r. Łemkowie powracali do Kunkowej,
prezbiterium a nawą stoi ikonostas z początku XX w.
w cerkwi sprawowała liturgię wspólnota rzymskoka-
W wielu miejscach świątyni można zobaczyć bardzo
tolickich osadników. Świątynia wróciła jednak w ręce
interesujące części starszego ikonostasu z XVIII w.
prawosławnych.
W latach 1765–1771 pięć ikon uzupełniło istniejący
ikonostas zestawiany sukcesywnie od początku ist-
Arcykapłan Aaron, ikona
z XVII w. z cerkwi św. Łukasza
Ewangelisty z Kunkowej.
Warto zauważyć, że na ikonie
Aaron – przedstawiony w stroju
arcykapłańskim – został
podpisany jako prorok. Tak
samo jest na ikonie Aarona
na drzwiach diakońskich
cerkwi w Powroźniku. Funkcję
proroka wypowiadającego się
w imieniu Mojżesza Aaron
wykonywał, zanim został
ustanowiony arcykapłanem.
Przedstawienia arcykapłana
spotykane są raczej w starszych
ikonostasach. W młodszych na
drzwiach diakońskich widnieją
zazwyczaj diakoni Stefan (na
Zachodzie zwany Szczepanem)
i Wawrzyniec.
NA PIERSI AARONA ZAWIESZONY
JEST PEKTORAŁ – SZTYWNA,
PROSTOKĄTNA KOPERTA, NA KTÓREJ
POWIERZCHNI PRZYMOCOWANYCH
BYŁO
12 SZLACHETNYCH KAMIENI,
Cerkiew w Kunkowej, podobnie jak świątynia
nienia świątyni. Na ścianach cerkwi wisi także kilka
z Leszczyn, ma za patrona św. Łukasza Ewangelistę.
ikon powstałych około 1660 r. W Kunkowej można
Mimo wielu podobieństw obie cerkwie znacznie się
więc prześledzić ewolucję ikony na Łemkowszczyźnie
jednak różnią: cerkiew w Leszczynach sprawia wra-
od XVII do XX w.
NIEDALEKO CENNEGO ZABYTKU STOI MAŁA SZKOŁA
IM. JACKA KURONIA, PROWADZONA PRZEZ LOKALNE
STOWARZYSZENIE. TO PRAWDOPODOBNIE NAJMNIEJSZA SZKOŁA
W POLSCE. GDY NADAWANO JEJ IMIĘ JACKA KURONIA, WSZYSCY
ÓWCZEŚNI UCZNIOWIE ZMIEŚCILI SIĘ W GABINECIE PATRONA
– BYŁO ICH WTEDY DZIEWIĘCIORO. W 2000 R. GMINA UŚCIE
POSTANOWIŁA ZAMKNĄĆ SZKOŁĘ, W KTÓREJ UCZYŁO SIĘ TYLKO
KILKORO DZIECI. JACEK KUROŃ PRZEKONAŁ SAMORZĄDOWCÓW
DO ODDANIA PLACÓWKI STOWARZYSZENIU MIESZKAŃCÓW
KUNKOWEJ, A SAMYM KUNKOWIANOM DORADZAŁ, DO JAKIEJ
ZA ZASŁUGI DLA
WIEJSKIEJ SPOŁECZNOŚCI JACEK KUROŃ OTRZYMAŁ OD DZIECI
ORDER WIELKIEJ DREWNIANEJ ŁYŻKI.
FUNDACJI SKŁADAĆ WNIOSKI O PIENIĄDZE.
REPREZENTUJĄCYCH
12 POKOLEŃ IZRAELA. WEWNĄTRZ
PEKTORAŁU ZNAJDOWAŁY SIĘ URIM
I TUMMIM (DOSŁOWNIE: „ŚWIATŁO
I DOSKONAŁOŚĆ”) – W STARYM
TESTAMENCIE ŚWIĘTE LOSY,
KTÓRE ZASTĘPOWAŁY IZRAELITOM
WYROCZNIE POGAN.
Drewniany krzyż polichromowany z cerkwi
w Kunkowej. Na skrzyżowaniu belek widać scenę
Ukrzyżowania: przy rozpiętym na krzyżu Chrystusie
stoją Maryja i św. Jan.
Chrystus Pantokrator, ikona
z 2. połowy XVII w. ze starego
ikonostasu cerkwi z Kunkowej.
W nimbie wokół głowy Jezusa
wpisane są trzy greckie litery
oznaczające Boga. Na wysokości
twarzy Zbawiciela widać litery
IC XC, które oznaczają Jezusa
Chrystusa. Nad monogramami
znajdują się Bogurodzica
(po lewej stronie) i św. Jan
Chrzciciel (po prawej stronie).
Oboje przedstawieni są w pozie
modlitewnej, gdyż nieustannie
wstawiają się u Boga za ludźmi.
Takie przedstawienie nazywane
jest Deesis i do niego nawiązują
słowa najstarszej polskiej pieśni
religijnej – „Bogurodzicy”.