kliknij tutaj - Instytut Rozwoju Służb Społecznych

Jedna czy wiele?
Rozwój koncepcji pracy socjalnej
na świecie
Jerzy Szmagalski
Jedna czy wiele?
Rozwój koncepcji pracy socjalnej
na świecie
Jerzy Szmagalski
Instytut Rozwoju S³u¿b Spo³ecznych
Warszawa 2016
Publikacja z serii: Ex Libris Pracownika Socjalnego
Copyright © by Instytut Rozwoju Służb Spłecznych, Warszawa 2016
Wydawnictwa Instytutu Rozwoju Służb Społecznych
Recenzent: prof. zw. dr hab. Kazimiera Wódz
ISBN 978-83-64518-09-6
Wydanie I
Instytut Rozwoju Służb Społecznych
ul. Marszałkowska 34/50
00-554 Warszawa
tel./faks: (22) 621 04 23
e-mail: [email protected]
www.irss.pl
Druk i skład:
Wydawnictwo „GARMOND”
05-152 Czosnów, Kazuń Nowy
ul. Dolna 12
e-mail: [email protected]
www.garmond.pl
Przedruk, powielanie, rozpowszechnianie w całości lub części wyłącznie za zgodą Wydawcy.
Kopia dokumentu reprodukowana na s. 151 za zgodą Alice Safomon Archiv der ASH Berlin.
Diagram na s. 245 wykorzystany za zgodą Sage Publications, Inc.
Spis treści
Wstęp ................................................................................................. 7
I. Prekursorzy pracy socjalnej ................................................. 13
Kwakrzy, metodyści i inne wspólnoty protestanckie
w Anglii i USA ...................................................................... 14
Filantropi i władze publiczne w Europie kontynentalnej .. 19
II. Inspiracje brytyjskie i amerykańskie z przełomu
XIX i XX wieku ..................................................................... 23
Koncepcja pracy londyńskiego Towarzystwa Organizacji
Dobroczynności..................................................................... 25
Koncepcje brytyjskich settlementów ................................... 29
Inne koncepcje w Wielkiej Brytanii ..................................... 35
Wkład amerykańskiego ruchu organizacji
dobroczynności ..................................................................... 39
Wkład amerykańskich settlementów .................................. 45
III. Pojawianie się i urzeczywistnianie pojęcia social work ...... 53
W Anglii od 1886 roku.......................................................... 55
W Ameryce od 1900 roku ..................................................... 57
W Australii i w anglojęzycznej Kanadzie. ........................... 61
IV. Kobiety wprowadzają pracę socjalną w Europie ................. 69
W Szwajcarii ......................................................................... 72
W Austrii ............................................................................... 73
W Rumunii ............................................................................ 74
W Holandii ............................................................................ 75
W Grecji................................................................................. 77
Inicjatorki nowych podejść do pomocy społecznej .............. 78
V. Praca socjalna rusza w szeroki świat .................................. 83
Przykłady południowoamerykańskie – Chile, Meksyk....... 90
Przykłady z Azji: Indie, Japonia .......................................... 91
Przykłady afrykańskie – Republika Południowej Afryki
i Uganda ................................................................................ 97
VI. Losy pracy socjalnej w krajach opanowanych
przez komunizm ................................................................. 101
Kraje zawładnięte przez komunistyczne dyktatury:
Chiny, Kuba, Rosja ............................................................. 103
Przykłady z krajów zagarniętych przez Związek
Radziecki ............................................................................. 119
5
Spis treści
Kraje zdominowane przez ZSRR po II Wojnie
Światowej ............................................................................ 127
Zwycięstwa pracy socjalnej. Czy zwycięstwa? ................... 136
VII. W stronę umiędzynarodowienia pracy socjalnej............... 141
Pionierskie inicjatywy ........................................................ 141
Pierwsza Międzynarodowa Konferencja Pracy
Socjalnej .............................................................................. 142
Od Międzynarodowego Komitetu Szkół Pracy Socjalnej
do Międzynarodowego Stowarzyszenia Szkół Pracy
Socjalnej .............................................................................. 149
Od Międzynarodowego Stałego Sekretariatu
Pracowników Socjalnych do Międzynarodowej
Federacji Pracowników Socjalnych ................................... 156
O międzynarodowe, wspólne rozumienie pracy
socjalnej ............................................................................... 158
VIII. Sporne koncepcje pracy socjalnej w globalnym świecie .... 165
Westernizacja ...................................................................... 169
Westernizacja na Zachodzie ............................................... 182
Indygenizacja ...................................................................... 189
Uniwersalizacja................................................................... 201
Indygenizacja a uniwersalizacja ........................................ 210
IX. Szczególna dziedzina: międzynarodowa praca socjalna.... 219
Tworzenie koncepcji ........................................................... 219
Współczesny spór o definicję .............................................. 221
O kształcenie w zakresie międzynarodowej pracy
socjalnej ............................................................................... 231
Czy znów westernizacja? .................................................... 233
Posłowie Upolitycznienia koncepcji pracy socjalnej ......................... 249
Aneksy ............................................................................................. 259
Aneks nr 1 ........................................................................... 259
Aneks nr 2 ........................................................................... 261
Aneks nr 3 ........................................................................... 263
Aneks nr 4 ........................................................................... 265
Aneks nr 5 ........................................................................... 267
Indeks prekursorek i prekursorów, twórczyń i twórców pracy
socjalnej ............................................................................... 273
Bibliografia ............................................................................................. 275
6
Wstęp
Międzynarodowa Federacja Pracowników Socjalnych (International
Federation of Social Workers, IFSW) utworzona w 1956 r. przez przedstawicieli tego zawodu z dwunastu państw, zrzeszająca stowarzyszenia
pracowników socjalnych, w grudniu 2014 r. wykazywała członkostwo
organizacji reprezentujących 111 krajów ze wszystkich kontynentów
(zob. Aneks nr 1). Trzeba przy tym wyjaśnić, że nie wszystkie kraje, w których uprawiany jest zawód określany jako praca socjalna, są
zrzeszone w Federacji. Na przykład w Afryce są to Egipt, Etiopia oraz
Rwanda1 nieobecne w IFSW przynajmniej do końca 2015 r. Według danych Federacji w połowie dekady 2000 praca socjalna była zinstytucjonalizowana w ponad 140. państwach2. Od tego czasu zapewne ta liczba
wzrosła. Na przykład w Nepalu w ostatnich latach pozycja pracy socjalnej okrzepła na tyle, że powstała tam krajowa organizacja pracowników
socjalnych, która w październiku 2014 przystąpiła do IFSW 3, czego niestety do grudnia tego roku nie odnotowano na oficjalnej liście krajów reprezentowanych w Federacji. W Mongolii, wciąż starającej się o członkostwo
w IFSW, międzynarodową aktywność rozwija działająca od lat 90. ubiegłego wieku. krajowa organizacja szkolnych pracowników socjalnych4.
W dniu 1 sierpnia 2015 r. Sekretariat IFSW podał, że organizacje członkowskie Federacji przyjęły do swego grona nowe – z Haiti, i Panamy
oraz z Grecji, której reprezentacja po latach nieaktywności wystąpiła
o wznowienie członkostwa5. Natomiast w dniu 13 października 2015 r.,
pełne członkostwo Federacji zostało przyznane The India Network of
Professional Social Work Associations reprezentującej sześć organizacji pracowników socjalnych w Indiach, w tym najstarszą, działającą
od 1970 r.6. Światowe forum pracy socjalnej powiększyło się tym samym
o reprezentację ogromnego subkontynentu, na którym pracownicy socjalni zmagają się z problemami o szczególnym charakterze i nasileniu.
Zapewne zasadne jest wobec tego pytanie, czy można doszukiwać się
tożsamości tej dziedziny uprawianej na wszystkich kontynentach w po1
Christopher Chitereka, Social Work Practice in a Developing Continent: The Case of Africa,
Advances in Social Work, Vol. 10, nr 2, 2009, s. 145.
2
Za: Idit Weiss, Penelope Welbourne (red.), Social Work as a Profession. A Comparative Crossnational Perspective, Venture Press, Birmingham 2007, s. 1.
3
IFSW News: 07/11/2014, http://ifsw.org/news/nepal-joins-ifsw (dostęp 29.08.2014.).
4
Marion Huxtable (red.), School Social Work in Asia, Electronic Newsletter, June 2014, Contact
[email protected].
5
http://ifsw.org/news/haiti-panama-and-greece-join-ifsw/ (dostęp 01.09.2015).
6
http://ifsw.org/news/india-joins-ifsw/ (dostęp 16.10.2015).
7
Wstęp
nad połowie spośród wszystkich państw należących do ONZ lub choćby
jej wspólnych cech czy podobieństw.
Dwaj niemieccy badacze, Hans-Johen Brauns i David Kramer, którzy w latach 80. ubiegłego wieku przeprowadzili porównawcze badania nad kształceniem pracowników socjalnych w 21 krajach europejskich, we wstępie do raportu z tych badań dziś już nieco zapomnianego
i trudno dostępnego, przynajmniej w Polsce, stwierdzili: Pojęcie „praca socjalna” często obejmuje bardzo różne koncepcje i rzeczywistości.
Na przykład w Republice Irlandii i w Zjednoczonym Królestwie „praca
socjalna” nie obejmuje „pracy z młodzieżą i pracy środowiskowej”, podczas gdy w Republice Federalnej Niemiec te działania występują głównie w dziedzinie, która jest ujmowana jako dynamiczny duet niemieckiej
taksonomii „praca socjalna” i „pedagogika społeczna”. (…) We Francji
tymczasem, implikowane jest więcej pod pojęciem „Travail Social” niż
Niemcy rozumieją pod swym dynamicznym duetem (praca socjalna i pedagogika społeczna) i zdecydowanie więcej niż anglojęzyczne kraje pod pojęciem „praca socjalna”7. Wprawdzie stwierdzenie to odnosi się do dawno
minionej rzeczywistości politycznej w Europie, ale międzynarodowa
debata nad rozumieniem zakresu pojęcia „praca socjalna” wciąż się
toczy. Na przykład badacze ze Szwecji i Kuby w nowszej, wspólnie
przygotowanej, wydanej w 2005 r. książce poświęconej porównaniom
pracy socjalnej w ich krajach doszli do jeszcze dalej sięgającego wniosku, bowiem wspólnie sformułowali opinię, że uzgodnienie jednakowego międzynarodowego rozumienia pracy socjalnej ponad podziałami
geograficznymi, politycznymi i kulturowymi na świecie nie jest ani
możliwe, ani potrzebne8.
Odmienne stanowisko zajmuje IFSW skupiająca organizacje reprezentujące pracowników socjalnych z coraz szerszego grona sfederowanych krajów oraz współpracujące z Federacją Międzynarodowe Stowarzyszenie Szkół Pracy Socjalnej (International Association of Schools of
Social Work, IASSW). Z inicjatywy IFSW i z akceptacją IASSW w 1982 r.
została wypracowana międzynarodowa definicja pracy socjalnej, następnie znacznie skonkretyzowana w 2000 r. i zmodyfikowana pod nazwą
globalnej w 2014 r. Najwidoczniej w międzynarodowych organizacjach
praktyków i nauczycieli pracy socjalnej dążenie do wspólnej identyfikacji
7
Hans-Johen Brauns, David Kramer, Social Work Education in Europe. A Comprehensive
Description of Social Work Education in 21 European Countries, Eigenverlag des Deutschen Vereins für öffentliche und private Fürsorge, Frankfurt 1986, s. 5.
8
Sven-Axel Månsson, Clotilde Proveyer Cervantes (red.), Social Work in Cuba and Sweden.
Achievements and Prospects, The Department of Social Work, Göteborg University and The
Department of Sociology, University of Havana 2005, s. 16.
8
Wstęp
od dawna przezwycięża poglądy o niemożności uzgodnienia wspólnego
rozumienia, na czym polega ta praca.
Nie znaczy to jednak, że wątpliwości, czy praca socjalna może mieć
taką samą tożsamość na całym świecie są nieuzasadnione. Wiele przyczyn rozbieżności oraz uzgodnień w tej sprawie wciąż jest przedstawianych w książkach i specjalistycznych czasopismach a także w publikacjach internetowych poświęconych tej dziedzinie. Jednym z nowszych
głosów w tej wciąż toczącej się dyskusji jest wypowiedź Malcolma Payne,
wybitnego badacza pracy socjalnej na świecie, pt. European social works
and their identities9 na konferencji Social Work Identity in Europe: an
academic and professional debate odbytej w 2013 r. na Uniwersytecie
w Trnawie na Słowacji. Payne bronił tezy, że nie ma jednej, zunifikowanej pracy socjalnej, ale że jest ich wiele na całym świecie. Ale debata nad tym, czy praca socjalna jest jedna, czy jest ich wiele, nie ustaje.
Wgląd w tę debatę pozwala sądzić, że wielu jej uczestników, czy to skłaniających się do uniwersalnego rozumienia pracy socjalnej, czy opowiadających za specyfikacjami tego rozumienia zgadza się przynajmniej
odnośnie do tego, iż obchodząca ich dziedzina ma wspólne początki
w działaniach angielskich i amerykańskich działaczy filantropijnych
z przełomu XIX i XX wieku.
Celem książki jest zapoznanie czytelników z głównymi wątkami owej
debaty a pytanie postawione w tytule ma raczej przedstawić zaproponowany w niej kierunek studiów nad literaturą dotyczącą rozumienia
pojęcia pracy socjalnej, niż obiecywać dotarcie do jednoznacznej odpowiedzi. Jej autor w sporach o rozumienie pojęcia praca socjalna opowiada się za podstawowym wspólnym kryterium dla różnych możliwych
wersji. Tym kryterium winno być specjalistyczne wykształcenie osób
wykonujących tę pracę. Angielscy i amerykańscy działacze filantropijni już w końcu XIX wieku w poszukiwaniu skutecznych metod osiągania swoich celów zaczęli zdążać do profesjonalizacji filantropii poprzez
przygotowywanie adeptów tej działalności w rychło formalizujących
się formach kształcenia. W toku tych starań powstała koncepcja pracy
socjalnej i dążenie do zapewnienia jej społecznie szanowanego statusu
profesji. Po upływie stu lat od pamiętanej w kręgach teoretyków pracy
socjalnej na całym świecie negatywnej odpowiedzi Abrahama Flexnera
na pytanie Czy praca socjalna jest profesją? wciąż nie ma zgody, jaka odpowiedź może być uzasadniona. (Liz Beddoe z Faculty of Education and
9
Malcolm Payne, European social work and their identities, ERIS Web Journal, Vol. 5, nr 2,
2014, s. 2-13. http://periodika.osu.cz/eris/4_current-issue.html (dostęp 05.02.2015). W tytule
błędnie wpisano social work. Powinno być social works.
9
Wstęp
Social Work na University of Auckland w Nowej Zelandii w swoim blogu
w nieco zirytowanej tonacji zauważyła, że Google Scholar do 2015 r. wychwycił łącznie ponad 1000 cytacji artykułu Flexnera z 1915 r. zawierającego tę odpowiedź10). Praktycy z całego świata zrzeszeni w IFSW
już dawno zdecydowali: definiują swoja pracę jako profesję, natomiast
badacze wciąż zgłaszają wiele wątpliwości, odwołując się do współczesnych socjologicznych teorii profesji11. Piszący ten tekst opowiada się
za przynajmniej minimalnymi kryteriami kwalifikowania pracy socjalnej jako profesji, to jest:
– publiczne uznaniem, usankcjonowaniem przez władze państwowe i przyjętymi relacjami z innymi profesjami;
– kształceniem z kontrolą dostępu do wykonywania profesji i tworzeniem
określonej wiedzy;
– istnieniem profesjonalnej organizacji ze standardami etycznymi i regulacjami12 .
Przyjęcie tych kryteriów odróżniających pracę socjalną od działalności różnych innych służb społecznych lub pracy wolontariackiej jest
jednocześnie wyrazem niezgody autora na swobodne wpisywanie przez
niektórych badaczy różnych odmian i zakresów takiej działalności w obręb pracy socjalnej.
Przy pisaniu tej książki zostały wykorzystane uprzednie studia
autora nad literaturą dotyczącą historii i koncepcji pracy socjalnej
w kontekście międzynarodowym, opublikowane w postaci rozproszonych artykułów, niełatwo dostępnych dla zainteresowanych tym tematem czytelników – zwłaszcza pracowników socjalnych czy studentów.
Treści te zostały znacznie rozszerzone i ustrukturalizowane stosownie
do wybranych koncepcji pracy socjalnej oraz uzupełnione na podstawie najnowszej literatury naukowej publikowanej w formie tradycyjnej
i w Internecie w postaci miarodajnych tekstów autoryzowanych przez
osoby afiliowane przy instytucjach badawczych i uniwersytetach czy
przez organizacje prowadzące działalność w dziedzinie pracy socjalnej.
Zakresem studiów są objęte głównie publikacje z dekady 2000 i now10
Liz Beddoe, https://socialworkresearchnz.wordpress.com/2014/12/20/time-to-say-goodbyeto-flexner/ (dostęp 10.01.2016).
11
Jerzy Szmagalski, Profesje we współczesnej perspektywie teoretycznej a wyzwania profesjonalizacji pracy socjalnej w Polsce, [w:] Krzysztof Piątek, Katarzyna Szymańska-Zybertowicz
(red.), Profesjonalna praca socjalna, Nowy paradygmat czy niedokończone zadanie?, Wydawnictwo
Edukacyjne „AKAPIT”, Toruń 2011, s. 17-36.
12
Karen Lyons, Work in Progress: Social Work, the State and Europe, Social Work & Society,
Festschrift Walter Lorenz 2007, s. 51. http://www.socwork.net/sws/article/viewFile/134/194 (dostęp
14.05.2014).
10
Wstęp
sze, jako że nową perspektywę światowej debacie nad pracą socjalną
nadał wyżej wspomniany akt przyjęcia w 2000 r. przez IFSW kolejnej,
ale po raz pierwszy znacznie rozszerzonej definicji tej pracy. Publikacje
z wcześniejszymi datami wydania są tu wykorzystywane przeważnie
jako źródła informacji o historycznych zaszłościach, chociaż zarówno
autor, jak i czytelnicy muszą pamiętać, że niedługa historia pracy socjalnej wciąż nie jest dogłębnie poznana, a współczesne badania przynoszą
nowe odkrycia i uzupełnienia.
Przykładami dawniej nieznanych faktów z historii pracy socjalnej
jest odkrycie Mike’a Burta, że pierwsze w Anglii opublikowane użycie
pojęcia praca socjalna nastąpiło w 1886 r., czy nowe ustalenia Josepha Kuilemy dotyczące I Międzynarodowej Konferencji Pracy Socjalnej
w Paryżu w 1928 r. (Szczegóły tych odkryć i odesłania bibliograficzne
przedstawione są w Rozdziałach II i VII). Uważni czytelnicy natkną
się na pewne rozbieżności danych o zdarzeniach z historii pracy socjalnej, przytaczanych tu z literatury przedmiotu. Rozbieżności te, przecież
niedotyczące zamierzchłej przeszłości, zdają się świadczyć, że historia
pracy socjalnej wciąż stanowi wdzięczne pole nie tylko do owszem częstych dekonstrukcyjnych polemik, lecz także do odkrywczych studiów
faktograficznych.
Zakres tego studium wyznacza tytuł oraz wybrane publikacje z dynamicznie rosnącego wolumenu tekstów o przeszłości, teraźniejszości i przewidywanych kierunkach rozwoju koncepcji pracy socjalnej
na świecie. Wyczerpujące przejrzenie żywej debaty nad drogami rozwoju koncepcji pracy socjalnej na świecie, która przetacza się przez
co najmniej kilka specjalistycznych czasopism oraz dziesiątki książek
o międzynarodowym zasięgu nie zmieściłoby się w tym studium o zamierzonej raczej skromnej objętości. Piszący je studiował głównie prace
autorów często przywoływanych przez innych uczestników debaty, wybierając najważniejsze jego zdaniem podejmowane w niej wątki, ale –
co oczywiste – nie sądzi, że jego wybór i interpretacje tych wątków są
rozstrzygające. Przytaczając informacje, wyniki badań, opinie i tezy
autorów wnoszących swoje wkłady w rozwój koncepcji pracy socjalnej
starał się ich przedstawiać wraz ich afiliacjami.
Wiele uwagi w tej książce poświęcone jest osobom, które inicjowały
i rozwijały koncepcje pracy socjalnej w swoich krajach i na polu międzynarodowym. Autor i czytelnicy zapewne też są świadomi socjopolitycznych i kulturowych wpływów na rozwój tej dziedziny zorganizowanej
praktyki społecznej. Niemniej jednak, dzieło jej rozwoju podejmowali
ludzie motywowani także swymi osobistymi wartościami, wierzenia11
Rozdział I
mi religijnymi, tradycjami rodzinnymi, doświadczeniami społecznymi
często podejmując wyzwania przeciwstawiające się normom społecznym
dominującym w ich czasach. Skoro praca socjalna jest konstruktem
społecznym, to poznajmy ludzi, którzy ten konstrukt tworzyli i tych,
którzy dalej w tym tworzeniu uczestniczą.
W załączonym Indeksie prekursorek i prekursorow, twórczyń i twórców pracy socjalnej wykazane są te spośród osób identyfikowanych
w przestudiowanej literaturze przedmiotu, których szczyty aktywności wystąpiły najpóźniej do połowy XX wieku. Może dziwić uwzględnienie w Indeksie Abrahama Flexnera, który w 1915 r. wypowiedział się
przeciwko traktowaniu pracy socjalnej jako profesji, ale jak się zdaje,
tą wypowiedzią nadał znaczący impuls staraniom o jej profesjonalizację
przez ówczesne i następne pokolenia twórczyń i twórców tej dziedziny.
Mniej, przypuszczalnie będzie dziwić umieszczenie w tym gronie Garnet
Pelton, uznawanej przez historyków za pierwszą amerykańską profesjonalną pracownicę socjalną, mimo że zatrudniona w 1905 r. w szpitalu
w Bostonie, wytrwała na tym stanowisku tylko sześć miesięcy, a to z powodu gruźlicy, którą prawdopodobnie tam się zaraziła. Uznanie wkładów w rozwój koncepcji pracy socjalnej innych, przywoływanych w tej
książce autorek i autorów wypada pozostawić próbie czasu.
Wyjaśnić też należy, dlaczego w tej książce zostały pominięte procesy rozwoju koncepcji pracy socjalnej w Polsce. Są one przecież opisywane przez wielu autorów (także w pewnym skromnym zakresie przez
piszącego tę książkę13) i zapewne dobrze znane w naszym środowisku
badaczy, nauczycieli, zaawansowanych studentów i praktyków pracy
socjalnej. Uprzedzając pytanie, czemu wobec tego Helena Radlińska
umieszczona jest w Indeksie: w tej książce przedstawiona jest jej czynna
rola w inicjowaniu ruchu na rzecz międzynarodowego współdziałania
szkół pracy socjalnej współcześnie przypominana w światowej literaturze przedmiotu przez autorki i autorów z zagranicy.
W książce nazwy uniwersytetów oraz innych instytucji z krajów anglojęzycznych przytaczane są w wersjach angielskich bez, jak się zdaje,
niepotrzebnego tłumaczenia z intencją ułatwienia czytelnikom odnajdywania w Internecie dalszych informacji o ośrodkach zagranicznych
i ludziach z tych ośrodków rozwijających pracę socjalną na świecie.
Jerzy Szmagalski
13
Jerzy Szmagalski, Kształcenie do pracy socjalnej w Polsce po 1989 roku, [w:] Marek Rymsza
(red.), Pracownicy socjalni i praca socjalna w Polsce. Między służbą społeczną a urzędem, Instytut
Spraw Publicznych, Warszawa 2012.
12