Warszawa, 18 marca 2008

ZAMEK
Nazwa:
Zamek Książ w Wałbrzychu
Lokalizacja:
Wałbrzych, gmina Wałbrzych, powiat wałbrzyski, woj. dolnośląskie
Adres:
Przedsiębiorstwo Turystyczno-Usługowe Zamek Książ
Hotel Zamek Książ
ul. Piastów Śląskich 1
58-306 Wałbrzych
współrzędne geograficzne: N 50°50' E 16°17'
wpis do rejestru zabytków: nr A/4627/481 z dn. 6.05.1958 r.
Średniowieczna siedziba książąt świdnickich włączona w
program monumentalnej barokowej rezydencji rodu von
Hochberg, położona na wzgórzu we wsi Książ (obecnie w
Wałbrzychu).
Opracowała Iga Malawska
Wałbrzych, widok na zamek Książ, archiwum NID
Zamek Książ położony jest w granicach administracyjnych obecnego miasta Wałbrzych, na
wysokim wzgórzu otoczonym zakolem rzeki Pełczycy. Na drugim brzegu rzeki, na sąsiednim wzgórzu
znajdują się ruiny innego średniowiecznego zamku zwanego Starym Zamkiem lub Starym Książem.
Badacze datują powstanie Starego Książa na koniec XIII lub początek XIV wieku i wiążą inicjatywę
budowlaną z Bolkiem I zwanym Surowym, piastowskim księciem świdnicko-jaworskim. Hipotezy te
wymagają dalszych badań. Stary Książ jest obecnie romantyczną ruiną. Zamek Książ również posiada
gotyckie korzenie, jednak jego początki jak i wzajemne relacje obu średniowiecznych założeń nie
zostały do końca wyjaśnione.
Badacze przyjmują, że zamek Książ
(Fürstenberg) został wzniesiony w latach 1288 -1291
również przez Bolka I na miejscu wcześniejszego grodu drewniano-ziemnego. Zamek górny był
kamiennym założeniem, który zbudowano na planie wydłużonym i nieregularnym i otoczono suchą,
wykutą w skale fosą. Główne budowle stanowiła: czworoboczna wieża i przejazd bramny. Na południe
od zamku górnego znajdował się zamek dolny z własnym ufortyfikowaniem. Średniowieczne założenie
zajmuje centralną część obecnej rezydencji.
Warownię rozbudował wnuk Bolka I, Bolko II zwany Małym (ur. 1309 lub 13012). Po jego
bezpotomnej śmierci w 1368 roku Książ (wraz z księstwem świdnicko-jaworskim) stanowił oprawę
wdowią jego żony Agnieszki Habsburg. Następnie, w roku 1392 będąc wianem bratanicy Bolka II
wszedł w skład Korony Czeskiej i stał się siedzibą starostów.
Przez następne prawie 120 lat właściciele zamku zmieniali się bardzo często. W 1410 roku zamek
został wykupiony przez starostę z rąk królewskich, następnie przekazany Janowi Młodszemu. W czasie
wojen husyckich został złupiony i częściowo zniszczony. Od 1445 roku należał do Hermanna von
Czettritz. W roku 1463 zamek zajął król Czech Jerzy z Podiebradu. Kolejnymi dzierżawcami byli bracia
Schellendorf. Ich burzliwe życie spowodowało, że w roku 1482 interweniował król Węgier i Czech
Maciej Korwin wysyłając na zamek Książ oddziały węgierskie i wrocławskie pod przywództwem
Jerzego von Stein. Stein na blisko ćwierć wieku osiadł na zamku i jako starosta przystąpił do jego
rozbudowy. W efekcie prowadzonych w latach 1483-90 prac powstało m.in. południowe skrzydło,
zwane "Skrzydłem Macieja”.
Po śmierci Korwina, w latach 1491-97 Książ stanowił własność króla czeskiego i węgierskiego
Władysława Jagiellończyka, który sprzedał go Janowi von Scheilenbergowi. Syn Jana, Jerzy w 1503
roku wymienił z Piotrem Haugwitzem Książ na Głubczyce. W 1509 roku Książ odsprzedano Konradowi
I von Hobergowi.
Rok 1509 rozpoczyna nowy okres zamku Książ. Rodzina Hobergów (zmieniła nazwisko na
Hochberg w 1714 roku), jedna z najbogatszych i wpływowych rodzin śląskich ustanowiła tu swoją
siedzibę rodową, o którą dbała przez 430 lat aż do 1941 roku.
Konrad von Hoberg, zarządca księstwa świdnickiego wówczas należącego do Królestwa Czech, zakupił
w roku 1509 od Jana von Haugwitz zastaw królewski: Rogowiec, Radosno, Świebodzice, Boguszów
oraz zamek Książ wraz z dobrami. Następcy Konrada I dbali i powiększali rodzinny majątek, zdobywali
urzędy i tytuły. Pierwszą przebudowę gotyckiego zamku badacze datują na lata 1548-1555, czyli czasy
Konrada II.
Spłacając długi lenne w 1605 roku Konrad III von Hoberg wykupił prawa do posiadanego
majątku. Cesarz Rudolf II potwierdził kupno Książa jako wolnej własności dziedzicznej Hoberga .
Cesarska komisja szacunkowa dokonała wtedy opisu zamku. Głównym elementem zamku górnego
była średniowieczna wieża, do murów obwodowych dostawiona była zabudowa mieszkalna. Istniał też
dom z dużą izbą i sypialnią. Budynki otaczały dziedziniec owalny. Na zamku dolnym znajdowały się:
stajnie, browar, kuźnia i dwie łaźnie. Na południe od zamku założony był ogród francuski.
W czasie wojny trzydziestoletniej (1618 – 1648) warownia była wielokrotnie zdobywana,
plądrowana i niszczona. W tym czasie właścicielem Książa był jeden z najważniejszych przedstawicieli
rodu Jan Henryk I von Hoberg (1628-1669). Wszechstronnie wykształcony był też zapobiegliwym
gospodarzem i znacznie powiększył majątek rodzinny. W 1650 roku Jan Henryk I otrzymał tytuł
barona, a w roku 1666 hrabiego. Po ustaniu działań wojennych przystąpiono do wielkiej przebudowy
zamku, którą badacze datują na lata 1648-1655. Dobudowano wówczas nowe skrzydło północnozachodnie. Rozebrano zewnętrzne fortyfikacje a na ich miejscu założono ogrody. Ufortyfikowany
zamek zamieniono na rezydencję.
W roku 1683 za sprawą jego następcy, Jana Henryka II von Hoberg (1669-1698), rodzina uzyskała
dziedziczny tytuł hrabiego Rzeszy.
W roku 1705 właścicielem zamku Książ został Konrad Ernest Maksymilian von Hochberg (1705
– 1742). Temu dobrze wykształconemu, bywałemu w świecie człowiekowi rodzina zawdzięcza zmianę
nazwiska na Hochberg. On też starą siedzibę przodków przekształcił w monumentalną barokową
rezydencję (1718 -1724). Pracami kierował budowniczy Felix Antoni Hammerschmidt ze Świdnicy wraz
z malarzem Feliksem Schefflerem, kamieniarzem Janem Szwibs, rzeźbiarzem J.G. Schenck,
marmoryzatorem Ignacym Provisore, sztukatorem Ramellim. Zamek uzyskał nowe, reprezentacyjne
skrzydło barokowe a w nim Salę Maksymiliana, Salę Konrada, Salony: Biały, Zielony, Chiński,
Barokowy i salon Gier a także reprezentacyjny holl z marmurowymi schodami.
Z tego czasu pochodzą dwie oficyny mieszkalne i dwuwieżowy budynek biblioteki z główną bramą na
ogromny dziedziniec honorowy tworzące monumentalny wjazd do zamku. Nieopodal, na Topolowym
Wzgórzu powstał pawilon letni przekształcony później w mauzoleum rodzinne. Konrad Ernest
rozbudował bibliotekę, założył gabinet osobliwości, w którym gromadzono zbiory przyrodnicze,
numizmaty, dzieła sztuki i starożytności. Rozbudował też archiwum zamkowe.
Przy przebudowie zachowano w znacznej części zamek piastowski.
Jego następca Jan Henryk V von Hochberg (1764 -1782), uprzedzając możliwość rozproszenia
tak wielkiego majątku, zamienił dobra w ordynację, co potwierdzono królewskim dokumentem w 1772
roku i został pierwszym ordynatem na Książu. Tym samym wprowadzono zakaz podziału majątku oraz
przywilej dziedziczenia przez najstarszego syna.
Z końcem XVIII wieku nastały czasy romantyzmu. Jan Henryk VI von Hochberg (1789 -1833)
kontynuował przebudowy zamku w nowym, panującym stylu. Istniejącym po drugiej stronie rzeki
Pełczyny ruinom zamku Stary Książ nadał formę modnej wówczas romantycznej ruiny. W części
przesklepionych pomieszczeń prezentowano pamiątki rodzinne. Wieża nad kaplicą służyła jako punkt
widokowy. Obok ruin wybudowano gospodę. Ta romantyczna ruina była wielką atrakcją także w XIX
wieku. Do prac nad nowym projektem terenów otaczających zamek w Książu zaangażowano heskiego
architekta i malarza Christiana Wilhelma Tischibeina.
Pod koniec XVIII wieku Jan Henryk VI von Hochberg poślubił Annę Anhaltkothen. Związek ze starym
książęcym rodem podniósł prestiż hrabiów Hochberg z Książa. Dzięki temu małżeństwu rodzina
Hochbergów została spadkobiercą Wolnego Państwa Stanowego Pszczyny, a w roku 1846 Jan Henryk
X (1833 -1855) otrzymał tytuł książęcy von Pless.
Po roku 1855 w zamku Książ prowadzono prace na przedzamczu, w obrębie którego
rozbudowano bibliotekę w bramie dolnej. Za czasów drugiego księcia von Pless, Jana Henryka XI
(1855-1907) zbiory biblioteki w Książu uznawane były za jedne z największych prywatnych zbiorów na
Śląsku. W tym czasie ogrody zamkowe zamieniono w rozległy park w stylu angielskim.
W 1891 roku Jan Henryk XV poślubił w Londynie Marię Teresę Cornvallis-West Delawarr
zwaną księżniczką Daisy, spokrewnioną z angielską rodziną królewską. W kilka lat później tytuły i
ogromny majątek Hochbergów stały się własnością Jana Henryka XV, który w 1908 roku przystąpił do
rozbudowy zamku. Powstała wtedy potężna neorenesansowa część południowo zachodnia składająca
się z dwóch skrzydeł zwieńczonych cylindrycznymi narożnymi wieżami. Badacze przyjmują, że
projektował je wiedeński architekt Humbert Walcher von Moltchein. Główną wieżę zamkową
zakończono kulistym hełmem z latarnią. Poszerzono zamkowe tarasy i przeprojektowano najbliższe
otoczenie. Wybudowano palmiarnię – ogród zimowy w nieodległym Lubiechowie. Przebudowano stare
części zamku, a apartamenty księżnej otrzymały nowy wystrój.
Na przełomie XIX i XX wieku Hochbergowie należeli do szczytów finansjery niemieckiej i
europejskiej, a zamek Książ osiągnął apogeum swojej świetności. We wspaniałych wnętrzach
rezydencji podejmowano cara Mikołaja, przyszłego prezydenta USA Johna Quincy Adamsa, króla Prus
Fryderyka Wilhelma III, Winstona Churchilla.
Poplebiscytowe zmiany polityczne, pogorszenie koniunktury gospodarczej, wystawne życie i
kryzys małżeństwa spowodowały, w latach 20. XX wieku, stopniową utratę fortuny rodowej
Hochbergów i powolny upadek zamku Książ. W roku 1922 Jan Henryk XV rozwiódł się z Daisy. Henryk
wyemigrował wówczas do Francji, a zamek Książ do roku 1943 był siedzibą księżnej.
Po śmierci Henryka XV w Paryżu w 1938 roku, następnym księciem został jego najstarszy syn
Jan Henryk XVII. Majątek i sytuacja finansowa były w tak złym stanie, że na początku II wojny
światowej na dobrach ustanowiono powiernictwo państwa niemieckiego. Henryk XVII wyemigrował do
Anglii, przyjął obywatelstwo brytyjskie i walczył w czasie działań wojennych przeciwko Niemcom w
brytyjskiej armii. Stało się to przyczyną przejęcia majątku przez rząd hitlerowski. Księżna Daisy do
swojej śmierci, w tym samym 1943 roku, mieszkała w jednej z willi w zamkowym parku.
Po skonfiskowaniu dóbr z zamku wywieziono zbiory biblioteczne, dzieła sztuki, meble i inne
wartościowe przedmioty. Zamek zaadaptowano na potrzeby Wrocławskiej Dyrekcji Kolei Państwowych.
Przechowywano tu też zbiory Królewskiej Biblioteki Pruskiej z Berlina.
W 1943 roku do działań adaptacyjnych w zamku (w ramach akcji Riese) przystąpiła
paramilitarna organizacja Todt. Wnętrzom nadano koszarowy wygląd, a pod zamkiem w skale wykuto
system podziemnych korytarzy i sal. Prace wykonywali więźniowie z obozu koncentracyjnego GrossRosen. Wokół zamku utworzono strefy ochronne i całość działań okryto tajemnicą. Zdania historyków
na temat przeznaczenia podziemnej budowy są podzielone i nie wypracowano jeszcze wspólnej
koncepcji. Prac nie ukończono a przed wkroczeniem do zamku Armii Czerwonej część podziemnego
miasta zaminowano.
Dzieje zamku podczas II wojny światowej budzą duże emocje i są tematem gorących dyskusji.
Po drugiej wojnie światowej Książ znalazł się w granicach Polski. Przez półtora roku
stacjonowały w nim wojska Armii Czerwonej. W 1947 roku sporządzono dla Naczelnej Dyrekcji
Muzeów i Ochrony Zabytków opis katastrofalnego stanu obiektu. Brak skrzydeł okiennych i
zabezpieczenia dachu prowadzić musiał do całkowitej dewastacji. Jednak próby zabezpieczenia tak
wielkiego założenia oraz zakres niezbędnych prac remontowych powodowały, że do 1956 roku zamek
niszczał nadal. Następowały częste zmiany właścicieli, którzy nie byli w stanie poradzić sobie z
wyzwaniem.
Dopiero w latach 1953 -1956, z inicjatywy wojewódzkiego konserwatora zabytków we Wrocławiu,
rozpoczęto pierwsze po wojnie zakrojone na szeroką skalę prace zabezpieczające. Rozminowano
podziemne tunele, rozpoczęto ich badanie i porządkowanie, a w latach następnych prowadzone były
prace remontowe i konserwatorskie we wnętrzach. W roku 1958 zamek wpisano do rejestru zabytków.
W latach 70. XX wieku przystąpiono do kompleksowych prac konserwatorskich i adaptacyjnych, które
trwają nieprzerwanie do dziś.
W 1991 roku zamek przeszedł na własność gminy, która dba o jego utrzymanie. Zamek jest muzeum,
pełni także funkcje hotelowe i konferencyjne. Wykorzystywana jest jedynie część ogromnych kubatur.
Prowadzi się również prace w częściach podziemnych. Otoczenie rezydencji stanowią starannie
utrzymane wielopoziomowe tarasy-ogrody udostępnione dla zwiedzających.
Przyjmuje się, że zamek Książ jest trzecim co do wielkości zamkiem na terenie obecnej Polski.
Podpisy do zdjęć i materiałów archiwalnych:
NID-zamki-Walbrzych-002 – archiwum NID, zdjęcie lotnicze, fot. Z. Siemaszko, 1968
NID-zamki-Walbrzych-003 – archiwum NID, zdjęcie lotnicze, fot. Z. Siemaszko, 1968
NID-zamki-Walbrzych-004 – archiwum NID, zdjęcie lotnicze, fot. Z. Siemaszko, 1968
NID-zamki-Walbrzych-005 – archiwum NID, fot. F. Kanclerz, 1956
NID-zamki-Walbrzych-006 – archiwum NID, fot. K. Król, 1957
NID-zamki-Walbrzych-007 – archiwum NID, fot. K. Król, 1955
NID-zamki-Walbrzych-008 – archiwum NID, fot. F. Kanclerz, 1956
NID-zamki-Walbrzych-009 – archiwum NID, fot. S. Miłoszewski, 1956
NID-zamki-Walbrzych-010 – archiwum NID, fot. K. Jabłoński, 1959
NID-zamki-Walbrzych-011 – archiwum NID, decyzja o wpisie do rejestru zabytków z 1958 roku
NID-zamki-Walbrzych-012 – archiwum NID, karta ewidencyjna zabytku z X 1968 roku