Makroekonomiczne determinanty internacjonalizacji gospodarki

Makroekonomiczne determinanty
internacjonalizacji gospodarki
na przykładzie sektora rolno-spożywczego w Polsce
Tomasz Wierzejski
Makroekonomiczne determinanty
internacjonalizacji gospodarki
na przykładzie sektora rolno-spożywczego w Polsce
Polskie Towarzystwo Ekonomiczne
Oddział w Toruniu
Toruń 2010
Recenzenci:
prof. dr hab. Roman Kisiel, prof. dr hab. Walenty Poczta
Redaktor prowadzący: Adam P. Balcerzak
Korekta: Tomasz Wierzejski
Projekt okładki: Jarosław Cholewiński
Tytuł dofinansowany przez Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
© Copyright by Polskie Towarzystwo Ekonomiczne Oddział w Toruniu
ISBN 978-83-62049-05-9
Polskie Towarzystwo Ekonomiczne
Oddział w Toruniu
ul. Kopernika 21
87-100 Toruń
e-mail: [email protected]
www.pte.umk.pl
Drukarnia Cyfrowa EIKON PLUS
ul. Wybickiego 46
31-302 Kraków
Spis treści
WSTĘP ....................................................................................................... 11
ROZDZIAŁ 1
METODYKA BADAŃ .............................................................................. 15
1.1. Zakres, cele i hipotezy badawcze .................................................... 15
1.2. Studia literaturowe oraz gromadzenie danych wtórnych................. 18
1.3. Metoda delficka ............................................................................... 20
1.4. Metody statystyczne ........................................................................ 22
ROZDZIAŁ 2
POJĘCIE INTERNACJONALIZACJI NA TLE PROCESU
GLOBALIZACJI........................................................................................ 25
2.1. Globalizacja współczesnej gospodarki ............................................ 25
2.1.1. Globalizacja – geneza, istota, definicje .................................... 26
2.1.2. Rola globalizacji ekonomicznej w integrującym się świecie ... 35
2.1.3. Rozwój gospodarki globalnej – próba oceny i prognozy ......... 40
2.2. Teoretyczne ujęcie internacjonalizacji ............................................ 49
2.2.1. Istota procesu internacjonalizacji ............................................. 50
2.2.2. Formy internacjonalizacji działalności gospodarczej ............... 58
2.2.3. Mezoekonomiczne ujęcie internacjonalizacji ........................... 71
2.3. Mierniki poziomu internacjonalizacji .............................................. 75
2.3.1. Wymiary internacjonalizacji..................................................... 76
2.3.2. Jednoczynnikowe wskaźniki internacjonalizacji ...................... 79
2.3.3. Wieloczynnikowe mierniki internacjonalizacji ........................ 80
6
Spis treści o
ROZDZIAŁ 3
KLASYFIKACJA I CHARAKTERYSTYKA DETERMINANT
INTERNACJONALIZACJI ....................................................................... 85
3.1. Motywy handlu zagranicznego w modelach wymiany
międzynarodowej ................................................................................... 86
3.1.1. Tradycyjna teoria handlu międzynarodowego.......................... 87
3.1.2. Współczesne teorie handlu międzynarodowego ....................... 90
3.1.3. Teorie handlu międzynarodowego a proces
internacjonalizacji............................................................................... 97
3.2. Zewnętrzne determinanty umiędzynarodowienia podmiotów
gospodarujących ................................................................................... 100
3.2.1. Motywy rynkowo-kosztowe ................................................... 100
3.2.2. Motywy polityczno-prawne .................................................... 106
3.2.3. Motywy kulturowe ................................................................. 111
3.3. Wewnętrzne determinanty internacjonalizacji przedsiębiorstw .... 113
3.3.1. Wiedza i doświadczenie kadry kierowniczej .......................... 114
3.3.2. Dystans psychiczny ................................................................ 117
3.3.3. Cechy specyficzne przedsiębiorstwa ...................................... 119
3.3.4. Paradygmat eklektyczny J.H. Dunninga ................................. 122
3.4. Makroekonomiczne determinanty internacjonalizacji ................... 125
3.4.1. Pojęcie i cechy otoczenia ekonomicznego ............................. 126
3.4.2. Charakterystyka popytowo-podażowa rynku ......................... 129
3.4.3. Rola kursu walutowego w procesie internacjonalizacji.......... 131
3.4.4. Internacjonalizacja bierna gospodarki .................................... 134
3.4.5. Znaczenie czynników produkcji ............................................. 136
O Spis treści
7
ROZDZIAŁ 4
UMIĘDZYNARODOWIENIE SEKTORA ROLNO-SPOŻYWCZEGO
W POLSCE .............................................................................................. 139
4.1. Pojęcie i rola sektora rolno-spożywczego w gospodarce
narodowej ............................................................................................. 140
4.1.1. Gospodarka żywnościowa współczesnych państw ................. 140
4.1.2. Pozycja sektora rolno-spożywczego w Polsce ....................... 144
4.2. Charakterystyka umiędzynarodowienia sektora
rolno-spożywczego w Polsce................................................................ 148
4.2.1. Handel zagraniczny ................................................................ 150
4.2.2. Inwestycje zagraniczne ........................................................... 155
4.2.3. Umiędzynarodowienie sektora rolno-spożywczego
w Polsce na tle gospodarki światowej .............................................. 157
4.3. Poziom internacjonalizacji sektora rolno-spożywczego w Polsce 160
4.3.1. Miernik internacjonalizacji sektora rolno-spożywczego
w Polsce ............................................................................................ 161
4.3.2. Stopień internacjonalizacji sektora rolno-spożywczego
w Polsce ............................................................................................ 162
4.4. Zróżnicowanie branżowe internacjonalizacji polskiej gospodarki
żywnościowej ....................................................................................... 167
4.4.1. Główne branże w polskim eksporcie rolno-spożywczym ...... 167
4.4.2. Branża owocowo-warzywna................................................... 169
4.4.3. Branża mięsna......................................................................... 171
4.4.4. Branża mleczarska .................................................................. 173
4.4.5. Branża rybna ........................................................................... 175
4.4.6. Branża tytoniowa .................................................................... 176
4.4.7. Branża piekarsko-ciastkarska ................................................. 177
8
Spis treści o
ROZDZIAŁ 5
ROLA MAKROEKONOMICZNYCH DETERMINANT
INTERNACJONALIZACJI SEKTORA ROLNO-SPOŻYWCZEGO
W POLSCE ............................................................................................. 179
5.1. Uwarunkowania makroekonomiczne działalności sektora
żywnościowego w latach 2001-2007 .................................................... 179
5.1.1. Podstawowe wskaźniki makroekonomiczne gospodarki
polskiej ............................................................................................. 180
5.1.2. Tendencje w gospodarce światowej ....................................... 188
5.2. Wpływ makroekonomicznych determinant na poziom
internacjonalizacji sektora rolno-spożywczego w Polsce..................... 195
5.2.1. Wybrane makroekonomiczne determinanty – wyniki ankiety
eksperckiej ........................................................................................ 196
5.2.2. Dynamika PKB ....................................................................... 196
5.2.3. Konsumpcja w Polsce i krajach UE........................................ 201
5.2.4. Kurs walutowy........................................................................ 208
5.2.5. Dynamika zmienności cen w gospodarce ............................... 211
5.2.6. Poziom stóp procentowych ..................................................... 216
5.2.7. Sytuacja na rynku pracy w Polsce .......................................... 218
5.2.8. Napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych do Polski .. 220
5.2.9. Polityka handlowa .................................................................. 223
5.3. Prognozy dalszego umiędzynarodowienia polskiej gospodarki
żywnościowej ....................................................................................... 226
5.3.1. Nowe uwarunkowania działalności sektora rolno-spożywczego
w otoczeniu międzynarodowym ....................................................... 227
5.3.2. Przyszłość internacjonalizacji sektora rolno-spożywczego
w Polsce w świetle opinii ekspertów ................................................ 230
O Spis treści
9
PODSUMOWANIE I WNIOSKI............................................................. 233
PIŚMIENNICTWO .................................................................................. 239
SPIS RYSUNKÓW .................................................................................. 255
SPIS TABEL ............................................................................................ 257
ANEKS ..................................................................................................... 261
WSTĘP
Postępujące procesy globalizacji obejmują swym zakresem coraz więcej
dziedzin życia, takich jak: gospodarka, polityka, kultura oraz rozwój technologii. Wciąż jednak współzależność państw w skali międzynarodowej
najsilniej przejawia się w sferze ekonomii. Liberalizacja przepływu towarów i usług oraz głównych czynników produkcji – kapitału i pracy – oznacza stopniową likwidację barier w funkcjonowaniu rynku globalnego. Integracja rynków szczególnie silnie przebiega na poziomie regionalnym, co
dodatkowo napędza powstawanie zależności między krajami. Następstwem
tych zjawisk jest coraz wyższy poziom internacjonalizacji gospodarek poszczególnych państw, sektorów gospodarki oraz pojedynczych przedsiębiorstw.
Przemiany w Polsce zapoczątkowane na początku lat dziewięćdziesiątych XX w., które oznaczały transformację polityczną i gospodarczą, pozwoliły na znacznie szersze włączenie kraju do struktur gospodarki światowej. Mimo, że od początku tego procesu minęło już 20 lat, gospodarka
polska – w ujęciu relatywnym – wciąż nie jest silnie umiędzynarodowiona.
W 2008 r. stosunek wartości handlu zagranicznego (sumy eksportu i importu) do PKB, czyli wskaźnik otwartości gospodarki, wyniósł w Polsce
83,9 %, podczas gdy w wielu krajach był on znacznie wyższy, np. w Holandii stanowił 145,2%, a w Irlandii 156,7% (www.oecd.org). Ważnym
katalizatorem wzrostu powiązań Polski z rynkami zagranicznymi była integracja ze strukturami Unii Europejskiej (UE), która została zwieńczona
w 2004 r. członkostwem naszego kraju w tym ugrupowaniu. Oznaczała ona
m.in. likwidację barier w handlu oraz realizacji inwestycji zagranicznych
na ogromnym jednolitym rynku europejskim. W efekcie dalszemu pogłębieniu uległa koncentracja zaangażowania zagranicznego polskich przedsiębiorstw właśnie na obszarze UE.
Dorobek ekonomii międzynarodowej, a w szczególności teorie handlu
międzynarodowego, wskazuje na znaczące korzyści osiągane przez gospodarki włączające się w międzynarodowy podział pracy. Ważne jest zatem
poznanie czynników warunkujących internacjonalizację podmiotów gospodarki na różnych jej poziomach. Zakres i kierunki umiędzynarodowienia
gospodarki, zarówno na poziomie makro- jak i mikroekonomicznym, są
uwarunkowane wieloma czynnikami. W obliczu coraz silniejszego powią-
12 Wstęp o
zania Polski z gospodarką globalną ważna jest zatem odpowiedź na pytanie
o identyfikację tych czynników oraz stopień, w jakim stymulują one większy udział w międzynarodowym podziale pracy. Problem ten jest trudny do
rozwiązania co najmniej z dwóch powodów: po pierwsze ilość potencjalnych determinant internacjonalizacji jest bardzo duża, a po drugie ulegają
one dynamicznym, acz nie zbieżnym w czasie zmianom, co powoduje powstawanie wielu różnych ich kombinacji. Dlatego do badań wybrano jedną
grupę czynników – czynniki makroekonomiczne, aby możliwa była pełniejsza i bardziej szczegółowa ich analiza. Ich rola w prowadzeniu działalności gospodarczej, w tym tej na rynkach zagranicznych, jest bardzo ważna. Często przekładają się one bezpośrednio na koszty realizacji transakcji
rynkowych, np. koszty pracy wynikające z charakterystyki rynku pracy,
koszty pozyskania kapitału zdeterminowane poziomem stóp procentowych,
a także wpływają na przychody firmy, np. poziom kursu walutowego oraz
narzędzia polityki handlowej. Decydują zatem o zyskowności, czyli kluczowym kryterium gospodarowania.
Wobec zróżnicowania działalności przedsiębiorstw w różnych sektorach
gospodarki oraz odmiennej struktury ich internacjonalizacji badania przeprowadzono w ramach jednego sektora – rolno-spożywczego zlokalizowanego w Polsce1. O wyborze tego sektora zdecydowała jego szczególna rola
w polskiej gospodarce, zarówno w ujęciu krajowym, jak i w procesie internacjonalizacji. W 2008 r. w rolnictwie zatrudnionych było 15,2% wszystkich pracujących, a produkcja rolna stanowiła 6,5% PKB Polski. Natomiast
wartość produkcji sprzedanej przemysłu spożywczego stanowiła 18% całkowitej sprzedaży przemysłowej. Eksport żywności wyniósł 11,7 mld
EUR, co oznacza, że generuje on ponad 10% polskiej sprzedaży eksportowej (www.stat.gov.pl). Ponadto wskazuje się na możliwość umocnienia
pozycji artykułów rolno-spożywczych z Polski na rynku światowym, podkreślając konieczność promowania ich jako produktów o większej wartości
ekologicznej, wytworzonych w warunkach ekstensywnej produkcji rolnej
oraz przetworzonych w nowoczesnej bazie przemysłu spożywczego.
Celem głównym podjętych badań jest wskazanie na makroekonomiczne
determinanty internacjonalizacji sektora rolno-spożywczego w Polsce oraz
zmierzenie siły ich wpływu na stopień umiędzynarodowienia tego sektora.
Realizacji przedstawionego celu badawczego podporządkowano układ
opracowania, które ma charakter teoretyczno-empiryczny.
W rozdziale pierwszym zaprezentowano metodykę prowadzonych badań. Naświetlono problem badawczy, cel główny oraz cele szczegółowe.
W oparciu o cele badań sformułowano hipotezy badawcze. Przedstawione
1
Na potrzeby niniejszego opracowania pojęcia sektora rolno-spożywczego oraz sektora
żywnościowego są traktowane jako tożsame i używane zamiennie.
O Wstęp
13
zostały również wykorzystane metody badawcze, ze szczególnym
uwzględnieniem metody delfickiej i metod statystycznych.
Kolejne dwa rozdziały książki mają charakter teoretyczny. Celem rozdziału drugiego jest krytyczna analiza dorobku teoretycznego wyjaśniającego internacjonalizację i globalizację procesów gospodarczych. Szczególną rolę poświęcono miernikom umiędzynarodowienia przedsiębiorstw, aby
stworzyć podstawy do budowy w dalszej części opracowania wskaźnika
internacjonalizacji odpowiedniego do charakterystyki tego procesu w sektorze rolno-spożywczym w Polsce.
Rozdział trzeci ma na celu identyfikację i klasyfikację determinant internacjonalizacji gospodarczej. Jako podstawa teoretyczna posłużyła klasyczna i współczesna teoria handlu zagranicznego, która ma swoje źródła
w ekonomii XVIII w. Na jej podstawie w ciągu ostatnich pięćdziesięciu lat
sformułowano wiele koncepcji teoretycznych, które wskazują na motywy
umiędzynarodowienia przedsiębiorstw. Sklasyfikowano je i przedstawiono
w opracowaniu – stosując powszechnie używane kryterium podziału – jako
zewnętrzne i wewnętrzne. Odrębny podrozdział poświęcono makroekonomicznym determinantom internacjonalizacji, które są przedmiotem badań
w niniejszej książce.
W czwartym rozdziale, który jest pierwszym z dwóch rozdziałów empirycznych, scharakteryzowano umiędzynarodowienie sektora rolnospożywczego w Polsce. W tym celu przedstawiono wyniki polskiego handlu zagranicznego oraz inwestycji zagranicznych zrealizowanych w sektorze rolno-spożywczym. W oparciu o przedstawioną charakterystykę zbudowano miernik jego umiędzynarodowienia, który wykorzystano do wyznaczenia stopnia internacjonalizacji całego sektora oraz jego głównych
branż.
Piąty rozdział książki poświęcono prezentacji wyników badań zależności korelacyjnych i wskaźników determinacji wybranych czynników makroekonomicznych i internacjonalizacji sektora rolno-spożywczego w Polsce. Lista determinant makroekonomicznych została sformułowana w oparciu o studia literaturowe oraz opinie ekspertów. W końcowej części rozdziału przedstawiono prognozy dalszego umiędzynarodowienia badanego
sektora.
Integralną częścią opracowania jest aneks, w którym umieszczono kwestionariusze ankiety eksperckiej wykorzystane w ramach stosowanej
w badaniach metody delfickiej.