„Skarby krakowskich klasztorów”: wystawy, katalogi, inne publikacje

Tu warto zajrzeć
469
Marek DERWICH
Instytut Historyczny
Uniwersytet Wrocławski
Skarby krakowskich klasztorów: wystawy, katalogi, inne publikacje*
W latach 1992–2007 w salach wystawowych Pałacu Krzysztofory odbyło się 15 wystaw pod
wspólnym tytułem Skarby krakowskich klasztorów, zorganizowanych przez Muzeum Historyczne w Krakowie. Pomysłodawcami i realizatorami tej wspaniałej idei byli dwaj kustosze tego
muzeum, Janusz Tadeusz Nowak i Witold Turdza. W 1999 r. zaczęła się ukazywać seria wydawnicza Skarby Krakowskich Klasztorów, w ramach której wydano niewielkie publikacje dotyczące kolejnych wystaw, raczej foldery niż katalogi, zawierające informacje o danym zgromadzeniu oraz bardzo krótkie i pobieżne omówienie wystawy. W kilku wypadkach przedstawiano
w nich także materiały konferencji zorganizowanych z okazji tych wystaw.
W ramach wspomnianych 15 wystaw pokazano kolejno „skarby” z tyluż klasztorów
(a właściwie domów zakonnych 15 zgromadzeń) znajdujących się w Krakowie: kapucynów
(1992, omówienie1), cystersów (1993, omówienie2), karmelitów (1994, omówienie3), kanoników regularnych św. Augustyna (1995), bernardynów (1996) i bernardynek (1997, dwa
omówienia4), reformatów (1998, dwa omówienia5), prezentek (1999, dwa omówienia6 oraz
* Praca naukowa finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2012–2016. Research funded under the
Ministry of Science and Higher Education’s “National Programme for the Development of Humanities”
for 2012–2016.
1 J. MARECKI, Kapucyni na krakowskim rynku w Krzysztoforach, „Studia Franciszkańskie”, 6, 1994, s. 313–314.
Zob. też J. SAMEK, Skarby kościoła kapucynów w Krakowie, [w:] J. MARECKI (red.), Trzysta lat Kapucynów w Krakowie. Księga pamiątkowa, Kraków 1997, s. 211–220
2 Zob. K. PALUCH-STASZKIEL, Skarby krakowskich klasztorów. Wystawa ze zbiorów OO. Cystersów w Mogile. Muzeum Miasta Krakowa 16 III – 7 V 1993, „Przegląd Powszechny”, 110, 1993, 6, s. 468–470.
3 Zob. K. PALUCH-STASZKIEL, Skarby krakowskich klasztorów. OO. Karmelici na Piasku, Muzeum Historyczne
Miasta Krakowa, październik 1994 r., „Przegląd Powszechny”, 112, 1995, 3, s. 360–362.
4 Zob. K. PALUCH-STASZKIEL, Skarby krakowskich klasztorów. Zbiory SS. Bernardynek, Muzeum Historyczne
Miasta Krakowa, Galeria Krzysztofory, 26 IX – 23 XI 1997 r., „Przegląd Powszechny”, 115, 1998, 3, s. 365–367;
O. M. PRZYBYŁOWICZ, „Skarby krakowskich klasztorów. Zbiory SS. Bernardynek”. Wystawa w Muzeum Historycznym Miasta Krakowa, „Krzysztofory” – Rynek Gł. 35, 26 września – 23 listopada 1997 r., „Kwartalnik Historii
Kultury Materialnej”, 46, 1998, 3/4, s. 458–459.
5 Zob. A. J. BŁACHUT, Zabytki klasztoru braci mniejszych z ul. Reformackiej w Krakowie na wystawie z cyklu
„Skarby krakowskich klasztorów” w Muzeum Historycznym m. Krakowa, „Studia Franciszkańskie”, 10, 1999,
s. 463–464; O. M. PRZYBYŁOWICZ, „Skarby krakowskich klasztorów. Zbiory OO. Reformatów”. Wystawa w pałacu
„Krzysztofory” w Krakowie, 24 września – 22 listopada 1998 r., „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 47,
1999, 3/4, s. 511–512.
6 K. PALUCH-STASZKIEL, Skarby klasztorów krakowskich. Zbiory sióstr prezentek. Muzeum Historyczne m. Krakowa, Pałac Krzysztofory, 24 września – 21 listopada 1999 r., „Przegląd Powszechny”, 117, 2000, 2, s. 243–246;
O. M. PRZYBYŁOWICZ, „Skarby krakowskich klasztorów. Zbiory Sióstr Prezentek”. Wystawa w Muzeum Historycznym miasta Krakowa „Krzysztofory”, 24 września – 21 listopada 1999 r., „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 49, 2001, 3, s. 287–288.
470
Tu warto zajrzeć
folder7), franciszkanów (2000, trzy omówienia8), misjonarzy (2001, folder9 i zbiór pokonferencyjny10), jezuitów (2002, folder11 i zbiór pokonferencyjny12), paulinów (2003, folder13
i zbiór pokonferencyjny14), bonifratrów (2004, folder15 i dwa zbiory pokonferencyjne16), felicjanek (2005, folder17 i zbiór pokonferencyjny18) i dominikanów (2007, folder19). Przerwa
w 2006 r. spowodowana była zajęciem w tym czasie sal Pałacu Krzysztofory przez wystawę
z okazji stulecia klubów sportowych Cracovia i Wisła.
Plon tych wystaw został podsumowany w dwóch większych wydawnictwach. Pierwsze, trójjęzyczne, ukazało się w 2000 r. i miało charakter przede wszystkim albumowy20. Pokazano w nim
7 J. T. NOWAK, W. TURDZA, Zbiory Sióstr Prezentek. Wystawa Pałac Krzysztofory, Rynek Główny 35, 24 września
– 21 listopada 1999 (Skarby Krakowskich Klasztorów), Kraków 1999.
8 A. J. BŁACHUT, Skarby św. Franciszka. Dziewiąta wystawa z cyklu skarby krakowskich klasztorów w Muzeum
Historycznym m. Krakowa, „Studia Franciszkańskie”, 11, 2001, s. 401–403; T. A. JANUSZ, „Skarby Franciszka”,
„Niedziela”, http://www.niedziela.pl/wydruk/65560/nd (dostęp: 30 V 2015 r.); O. M. PRZYBYŁOWICZ, „Skarby
Świętego Franciszka” – zbiory OO. Franciszkanów Konwentualnych. Wystawa z cyklu „Skarby krakowskich
klasztorów”, Muzeum Historyczne miasta Krakowa „Krzysztofory”, 20 września – 26 listopada 2000 r., „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 49, 2001, 4, s. 427–428.
9 J. T. NOWAK, W. TURDZA, Zbiory Księży Misjonarzy. 350 rocznica przybycia Zgromadzenia do Polski. Wystawa
Pałac Krzysztofory, Rynek Główny 35, 25 września – 25 listopada 2001 (Skarby Krakowskich Klasztorów), Kraków 2001.
10 Zbiory Księży Misjonarzy. Materiały z sesji naukowej. Muzeum Historyczne Miasta Krakowa, Zespół Doktorantów Seminarium Jana Samka Uniwersytetu Jagiellońskiego i Papieskiej Akademii Teologicznej (Skarby
Krakowskich Klasztorów), Kraków 2001.
11 J. T. NOWAK, W. TURDZA, Zbiory księży jezuitów. Wystawa, Pałac Krzysztofory, Rynek Główny 35, 18 września
– 24 listopada 2002 (Skarby Krakowskich Klasztorów), Kraków 2002.
12 Zbiory księży jezuitów. Materiały z sesji naukowej Muzeum Historyczne Miasta Krakowa. Zespół Doktorantów prof. dr. hab. Jana Samka Uniwersytetu Jagiellońskiego i Papieskiej Akademii Teologicznej (Skarby Krakowskich Klasztorów), Kraków 2002.
13 J. T. NOWAK, W. TURDZA, Zbiory OO. Paulinów na Skałce. Wystawa, Pałac Krzysztofory, Rynek Główny 35,
16 września – 16 listopada 2003 (Skarby Krakowskich Klasztorów), Kraków 2003.
14 Zbiory OO. Paulinów. Materiały z sesji naukowej. Zespół Doktorantów prof. dr. hab. Jana Samka (Skarby
Krakowskich Klasztorów), Kraków 2003.
15 J. T. NOWAK, W. TURDZA, Zbiory Bonifratrów. Wystawa. Pałac Krzysztofory (Muzeum Historyczne Miasta Krakowa), 16 września – 20 listopada 2004 (Skarby Krakowskich Klasztorów), Kraków 2004.
16 Zbiory Bonifratrów. Materiały z sesji popularno-naukowej zorganizowanej pod naukowym kierownictwem prof. dr. hab. Jana Samka i dyrektora ds. naukowych Muzeum Historycznego Miasta Krakowa Wacława Passowicza, 5 listopada 2004 Pałac Krzysztofory, Sala Fontany (Skarby Krakowskich Klasztorów), Kraków
2004.
17 J. T. NOWAK, W. TURDZA, Zbiory sióstr felicjanek. 150. rocznica założenia zgromadzenia (Skarby Krakowskich Klasztorów), Kraków 2005.
18 Zbiory sióstr felicjanek. 150. rocznica założenia Zgromadzenia. Materiały z sesji popularno-naukowej zorganizowanej pod naukowym kierownictwem prof. dr. hab. Jana Samka i dyrektora ds. naukowych Wacława
Passowicza Muzeum Historycznego Miasta Krakowa (Skarby Krakowskich Klasztorów), Kraków 2005.
19 J. T. NOWAK, W. TURDZA, Zbiory oo. Dominikanów. 750 rocznica śmierci Jacka Odrowąża (Skarby Krakowskich Klasztorów), Kraków 2007.
20 J. T. NOWAK, W. TURDZA, Skarby krakowskich klasztorów = Treasures of the Cracow Monasteries = Die
Schätze der Krakauer Klöster, tłum. na j. ang. M. WALCZAK, na j. niem. M. MERUNOWICZ, Kraków 2000. Recenzja:
A. J. BŁACHUT, „Studia Franciszkańskie”, 11, 2001, s. 421–423.
Tu warto zajrzeć
471
i omówiono materiał z dziewięciu pierwszych wystaw. Drugie, już jako naukowy katalog muzealny, objęło materiał z pozostałych sześciu wystaw21.
Poza tym cyklem wystaw, ale pod takim samym tytułem, zorganizowano wystawy poświęcone zbiorom krakowskich klarysek22, wizytek i karmelitanek bosych. Każdej towarzyszyła publikacja obszernego katalogu: klarysek w 1999 r.23, wizytek w 2010 r.24, a karmelitanek bosych
w 2012 r.25 Warto też wspomnieć o wystawie poświęconej dziedzictwu opactwa benedyktynów w Tyńcu (ob. część Krakowa), która odbyła się na Zamku Królewskim na Wawelu w 1994 r.26
i której katalog ukazał się w tymże roku27.
Dzięki temu, że większość klasztorów krakowskich lepiej lub gorzej przetrwała okres kasat,
ich zbiory są szczególnie wartościowe i unikatowe. Ogromna większość z krakowskich domów tych 19 zgromadzeń28 przetrwała, choć nie bez strat, epokę kasat zakonnych, a te, które
uległy kasacie29, odrodziły się i zdołały, niestety tylko częściowo, odzyskać utracone dziedzictwo.
21 J. T. NOWAK, W. TURDZA, Skarby krakowskich klasztorów = Treasures of the Kraków Monasteries, t. 2, Kraków
2012.
22 Zob. K. PALUCH-STASZKIEL, Skarby krakowskich klasztorów. Pax et bonum – skarby klarysek krakowskich.
Arsenał Muzeum Czartoryskich w Krakowie, wrzesień – październik 1999 r., „Przegląd Powszechny”, 117, 2000,
1, s. 120–123; A. J. BŁACHUT, Pax et bonum. Skarby klarysek krakowskich. Zabytki klasztoru klarysek w Krakowie na wystawie w Arsenale-Muzeum Czartoryskich (wrzesień – październik 1999 r.), „Studia Franciszkańskie”,
11, 2001, s. 397–399; O. M. PRZYBYŁOWICZ, „Pax et bonum. Skarby klarysek krakowskich”. Wystawa w Muzeum
Czartoryskich w Krakowie, wrzesień – październik 1999 r., „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 48, 2000,
3/4, s. 217–219.
23 A. WŁODAREK (red.), Pax et bonum. Skarby klarysek krakowskich. Katalog wystawy. Arsenał Muzeum Czartoryskich, wrzesień – październik 1999 r., Kraków 1999.
24 A. WŁODAREK (red.), Skarby krakowskich wizytek. Katalog. Wystawa z okazji jubileuszu 400-lecia założenia
zakonu Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny oraz fundacji klasztoru Sióstr Wizytek w Krakowie. Muzeum
Narodowe w Krakowie. Pałac biskupa Erazma Ciołka, czerwiec – lipiec 2010, Tyniec 2010.
25 J. DARANOWSKA-ŁUKASZEWSKA (red.), Mam ja skarb mam.... Katalog. Wystawa z okazji czterystu lat pobytu
karmelitanek bosych w Polsce, Muzeum Archeologiczne w Krakowie, maj – wrzesień 2012, przeł. T. BAŁUK-ULEWICZOWA, Kraków 2012, ss. XXII, ss. 233, il., tekst równoległy w językach polskim i angielskim. Recenzja: J. DZIK,
„Hereditas Monasteriorum”, 6, 2015, s. 463–466.
26 K. J. CZYŻEWSKI, D. NOWACKI, M. PIWOCKA, „Tyniec. Sztuka i kultura benedyktynów od wieku XI do XVIII” – na
marginesie wystawy, „Studia Waweliana”, 4, 1995, s. 168–179.
27 K. ŻUROWSKA (red.), Tyniec. Sztuka i kultura benedyktynów od wieku XI do XVIII. Katalog wystawy w Zamku
Królewskim na Wawelu, październik – grudzień 1994, Kraków 1994.
28 Są to: benedyktyni, bernardyni, bernardynki, bonifratrzy, cystersi, dominikanie, felicjanki, franciszkanie, jezuici, kanonicy regularni św. Augustyna, kapucyni, karmelici, karmelitanki bose, klaryski, misjonarze,
paulini, prezentki, reformaci, wizytki.
29 Kwestie te ostatnio przedstawiła K. FOLLPRECHT, Zmiany własności nieruchomości w Krakowie związane
z kasatami klasztorów przełomu XVIII i XIX w., „Hereditas Monasteriorum”, 5, 2014, s. 27–41. Nie zostały tu
uwzględnione klasztory znajdujące się w 1773 r. poza obszarem tzw. aglomeracji krakowskiej – z interesujących nas klasztorów dotyczy to benedyktynów z Tyńca (zostali skasowani, zob. dalej) i cystersów z Mogiły
(przetrwali – T. KAWKA, H. LESZCZYŃSKI OCist, Kacice-Mogiła, [w:] A. M. WYRWA, J. STRZELCZYK, K. KACZMAREK (red.),
Monasticon Cisterciense Poloniae, t. 2: Katalog męskich klasztorów cysterskich na ziemiach polskich i dawnej
Rzeczypospolitej, Poznań 1999, s. 98–112).
472
Tu warto zajrzeć
Proces kasaty opactwa benedyktynów w Tyńcu, zapoczątkowany w 1787 r., zakończył się, po
różnych perturbacjach, w 1816 r. Odnowione, ponownie po długich perturbacjach, w 1939 r.
opactwo utraciło, niestety, ogromną większość pierwotnego wyposażenia30.
Bernardyni, który w 1773 r. mieli dwa klasztory, przy kościołach św. Bernardyna ze Sieny na
Stradomiu i Niepokalanego Poczęcia NMP, w 1788 r. utracili ten ostatni, zwany na Żłóbku, położony przy ul. św. Jana31. W klasztorze na Stradomiu przez pewien czas znajdowały się piekarnia
i skład mąki32.
Bernardynki, które w 1773 r. miały trzy domy33, dwa regularne przy kościołach św. Agnieszki
i św. Józefa, oraz jeden tercjarek (koletek) z kaplicą św. Kolety na Stradomiu, w 1787 r. utraciły
klasztor przy kościele św. Agnieszki na Stradomiu34, a w 1789 r. dom koletek35, zachowując
tylko klasztor przy kościele św. Józefa na ul. Poselskiej36.
Bonifratrzy, dysponujący w 1773 r. tylko jednym domem, przy kościele św. Urszuli na ul.
św. Jana, utracili go w 1812 r., gdy zostali przeniesieni do klasztoru po trynitarzach (skasowany
w latach 1796–1815) przy kościele Świętej Trójcy na Kazimierzu37.
Jezuici, którzy w momencie kasaty w 1773 r. posiadali w Krakowie trzy domy, przy kościołach
św. Barbary (dom profesów), św. św. Piotra i Pawła (kolegium) oraz św. św. Macieja i Mateusza
(nowicjat)38, w 1867 r., odzyskali kościół św. Barbary z wyposażeniem39 – z niego też pochodzi
większość pokazanych na wystawie eksponatów.
Karmelici (starej obserwancji, tzw. trzewiczkowi), którzy mieli w 1773 r. dwa klasztory, przy
kościołach Narodzenia NMP na Piasku oraz św. Tomasza na ul. Szpitalnej, ten ostatni (filia klasztoru na Piasku), formalnie skasowany już w 1787 r.40, ostatecznie utracili, na rzecz duchaczek,
w 1801 r.41
30 M. KANIOR, Upadek i odrodzenie opactwa tynieckiego (1816–1939), „Rocznik Krakowski”, 57, 1991,
s. 83–99.
31 A. BRUŹDZIŃSKI, Kasaty klasztorów męskich w Krakowie na przełomie XVIII i XIX w., [w:] M. DERWICH (red.),
Kasaty klasztorów na obszarze dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów i na Śląsku na tle procesów sekularyzacyjnych w Europie, t. 1: Geneza. Kasaty na ziemiach zaborów austriackiego i rosyjskiego (Opera ad Historiam Monasticam Spectantia, curavit Marcus DERWICH, Series I: Colloquia, 8/I), Wrocław 2014, s. 151; K. FOLLPRECHT, Zmiany, s. 28, 32–33.
32
K. FOLLPRECHT, Zmiany, s. 36.
33
Ibidem, s. 28.
34 H. ŚWIĘCH, Przyczyny i przebieg kasat żeńskich klasztorów w Krakowie w drugiej połowie XVIII i na początku XIX w., [w:] M. DERWICH (red.), Kasaty klasztorów, s. 159–160, 162–166; K. FOLLPRECHT, Zmiany, s. 28, 32.
35
H. ŚWIĘCH, Przyczyny i przebieg, s. 160, 170–173; K. FOLLPRECHT, Zmiany, s. 33, 36.
36
K. FOLLPRECHT, Zmiany, s. 33.
37
A. BRUŹDZIŃSKI, Kasaty klasztorów, s. 154; K. FOLLPRECHT, Zmiany, s. 29, 33, 35.
38 Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy 1564–1995, oprac. L. GRZEBIEŃ przy współpracy zespołu jezuitów, Kraków 1996, s. 148, 318–321; K. FOLLPRECHT, Zmiany, s. 28, 30.
39
Encyklopedia wiedzy o jezuitach, s. 322.
40
A. BRUŹDZIŃSKI, Kasaty klasztorów, s. 150.
41
Ibidem, s. 156; H. ŚWIĘCH, Przyczyny i przebieg, s. 169–170; K. FOLLPRECHT, Zmiany, s. 29, 34.
Tu warto zajrzeć
473
Karmelitanki bose, które w 1773 r. miały dwa klasztory, przy kościele św. Marcina na ul. Grodzkiej i przy kościele św. Teresy na przedmieściu Wesoła, utraciły ten pierwszy w 1787 r.42, ale
zachowały klasztor na Wesołej.
Domy zakonne pozostałych zgromadzeń przetrwały, choć większość z nich mniej czy bardziej
ucierpiała. Jak pisze Kamila Follprecht:
Czasem władze austriackie, a potem także Księstwa Warszawskiego, zajmowały jedynie część zabudowań
krakowskich zgromadzeń: w klasztorze bernardynów na Stradomiu umieszczono piekarnię dla wojska
i skład mąki, u dominikanów na ul. Stolarskiej mieścił się magazyn soli skarbowej, w klasztorze franciszkanów był skład tytoniu i sprzętu wojskowego, na dziedzińcu klasztoru kanoników regularnych św. Augustyna na Kazimierzu umieszczono piekarnię wojskową, w klasztorze karmelitów trzewiczkowych na Piasku
znajdowała się szkoła niemiecka, potem lazaret i więzienie dla żołnierzy, u misjonarzy na Stradomiu zlokalizowano magazyn wódek skarbowych, u paulinów na Skałce umieszczono lazaret, pralnię lazaretową oraz
magazyn słomy i siana, a część kolegium pijarów zajęto na areszt policyjny43.
42
H. ŚWIĘCH, Przyczyny i przebieg, s. 160–162; K. FOLLPRECHT, Zmiany, s. 29, 32.
43
K. FOLLPRECHT, Zmiany, s. 36–37.