Zeszyt Naukowy UWMSC nr 38 - Uczelnia Warszawska im Marii

Transkrypt

Uczelnia Warszawska im. Marii Skłodowskiej-Curie
ZESZYTY
NAUKOWE
Pedagogiczne aspekty turystyki,
rekreacji i sportu
Nr 38
Warszawa 2012
Rada Programowa:
dr hab. inż. Kazimierz Worwa (przewodniczący)
dr Ireneusz Michałków
dr n. farm. Leszek Borkowski
prof. dr hab. Henryk Bednarski
prof. dr hab. Henryk Kirschner
prof. dr hab. Stefan Kwiatkowski
prof. dr hab. Zbigniew Krawczyk
prof. dr hab. Wojciech Modzelewski
prof. Karl Gratzer
prof. Besrat Tesfaye
prof. dr hab. Walery Nowikow
dr hab. Alica Petrasova
prof. dr Jurij Kariagin
prof. dr hab. Wojciech Słomski
prof. dr hab. Elżbieta Weiss
prof. dr Janusz Tanaś
dr hab. Maciej Tanaś
Komitet Redakcyjny:
prof. dr hab. Janusz Gudowski (przewodniczący)
dr Ireneusz Michałków prof. UWMSC
prof. dr hab. Jan Szczepański
prof. dr hab. Brunon Górecki
dr hab. Marek Greniewski
dr hab. Zdzisław Sirojć
mgr Katarzyna Tomasińska (sekretarz redakcji)
Redakcja zeszytu 38. – Ireneusz Michałków i Zdzisław Sirojć
Zeszyty Naukowe ukazują się 4 razy w roku.
Wersją pierwotną (referencyjną) czasopisma jest wydanie papierowe.
Wydawca: Uczelnia Warszawska im. Marii Skłodowskiej-Curie
03-204 Warszawa, ul. Łabiszyńska 25
tel./fax /0 22/ 814 32 37 wew. 112
e-mail: [email protected]
© Copyright by Uczelnia Warszawska im. Marii Skłodowskiej-Curie
Druk i oprawa: INA Usługi Poligraficzne
e-mail: [email protected]
ISSN 1897-2500
Nakład 150 egz.
Spis treści
Od Redakcji
7
MONOGRAFIE I STUDIA
Henryk Piotrowski
Turystyka edukacyjna w profilaktyce agresji młodzieży
9
Augusta Mielnik, Irena Mielnik
Информационные технологии как средство комуникации
в сфере молодежного туризма
43
Wojciech Pomykało
Naukowa turystyka z wielką intelektualną przygodą
(notatki z wizyt u Michaiła Szołochowa)
53
Elżbieta Puchnarewicz
Miejsce turystyki historycznej w procesie edukacji młodzieży
Ігор Смирнов
Історико-архітектурний заповідник «Кам’янець»: логістичний
вимір в контексті розвитку туризму в Україні та Польщі
81
Andrzej Janowski
Wędrowanie po terenie i wędrowanie po zagadnieniach.
Harcerska Akcja „Warmia i Mazury” 1958 – 1963
99
Kaja Drąg
Wychowanie patriotyczne przez działanie w ZHP
123
Izabella Dzierżanowska
Turystyka przemysłowa w procesie edukacyjnym
młodzieży szkolnej
135
Anna Mróz-Gazda
Turystyka rekreacyjna – alternatywa dla młodzieży na przykładzie
Nałęczowa i Kazimierza Dolnego
151
CONTENTS
Agnieszka Uklańska
Kajakarstwo na warszawskim odcinku Wisły
– wyzwanie dla rozwoju turystyki młodzieżowej
159
Janusz Abramczyk
Wychowawcze aspekty uprawiania koszykówki
w wymiarze amatorskim w środowisku młodzieży
171
Małgorzata Pasławska
Dobra praktyka narciarska wśród młodzieży jako warunek
bezpieczeństwa na stoku
Urszula Durlak
Kształtowanie pozytywnych zachowań prozdrowotnych
wśród młodzieży
185
205
RECENZJE, POLEMIKI I SPRAWOZDANIA
Ireneusz Michałków
Społeczno-gospodarcze i pedagogiczno-zdrowotne aspekty
turystyki młodzieżowej. Omówienie międzynarodowej konferencji
naukowej pt. „Turystyka młodzieżowa w wybranych krajach
Europy Środkowej i Wschodniej. Aspekty pedagogiczno-zdrowotne
i infrastrukturalne”
219
From Editor
7
MONOGRAPHS AND STUDIES
Henryk Piotrowski
Educational tourism to prevent youth aggression
9
Information technologies as a means of communication
in the area of youth tourism
43
Wojciech Pomykało
Educational tourism with great intellectual adventure
(notes from visits at Michaił Szołochow)
53
The place of historic tourism in the process of youth education
67
Igor Smirnow
Historical and Architectural Reserve “Kamieniec”: logistics
dimension in the context of tourism development
in Ukraine and Poland
81
Andrzej Janowski
Wandering around the area, exporing issues. Scouting action
“Warmia and Mazuria” 1958-1963
99
Kaja Drąg
Patriotic education by ZHP actions
123
Industrial tourism in the process of school education
135
Anna Mróz-Gazda
Recreational tourism – an alternative for youth based on Nałęczów
and Kazimierz Dolny
151
Agnieszka Uklańska
Kayaking in The Warsaw Area of The Vistula River
– a challenge for youth tourism development
159
Janusz Abramczyk
Educational aspects of practicing basketball as
a passtime among youth
171
Appropriate skiing practice among youth as a guarrantee
of safety on the skiing slope
185
Urszula Durlak
Formation of healthy lifestyle among youth
205
REVIEWS, POLEMICS AND REPORTS
Social-economic and pedagogical-health aspects of youth tourism.
An analysis of an international conference titled: “Youth tourism
in selected countries of Middle and Southern Europe.
Pedagogical-health in infrastructural aspects”.
219
Zeszyty Naukowe UW MSC nr 38
7
Od Redakcji
Prezentowany 38. numer „Zeszytów Naukowych” Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie jest efektem kontynuacji zainteresowań naukowych i wieloletnich kontaktów międzynarodowych pracowników Instytutu Nauk Społecznych UWMSC. Kontakty te można uznać
za przejaw integracji pracowników naukowo-dydaktycznych Uczelni ze
środowiskami praktyków z branży turystyczno-rekreacyjnej i sportowej,
a także przedstawicielami różnych organizacji, stowarzyszeń oraz ośrodków akademickich z kraju i zagranicy.
Opracowania zamieszczone w obecnej edycji Zeszytów zostały poświęcone pedagogicznym aspektom turystyki, rekreacji i sportu. Uwagę
zwrócono na różnorodne konsekwencje uprawiania aktywności ruchowej
przez młodzież. W szczególności wyeksponowano znaczenie wychowawczych i zdrowotnych uwarunkowań rekreacji i sportu. Znalazły się tu również odniesienia do patriotycznego wychowania młodzieży.
W części tekstów niniejszego wydania Zeszytów nawiązano do międzynarodowej konferencji naukowej pt. „Turystyka młodzieżowa w wybranych krajach Europy Środkowej i Wschodniej. Aspekty pedagogiczno-zdrowotne i infrastrukturalne”, którą zorganizowano z inicjatywy Instytutu Nauk Społecznych w listopadzie 2012 r. Obszerne merytoryczne
sprawozdanie z konferencji zostało przedstawione w dziale „Recenzje,
polemiki i sprawozdania”.
Większość artykułów została przygotowana przez pracowników
UWMSC. Wśród autorów znaleźli się także przedstawiciele innych ośrodków naukowo-dydaktycznych z Polski i różnych krajów Europy Środkowej i Wschodniej. Ośrodki krajowe reprezentowali przede wszystkim specjaliści z Warszawy i Mazowsza, wywodzący się z: Politechniki Warszawskiej, „Pedagogium” Wyższej Szkoły Nauk Społecznych, Wyższej Szkoły
Turystyki i Języków Obcych, Wyższej Szkoły Hotelarstwa, Gastronomii
i Turystyki oraz Muzeum Harcerstwa w Warszawie. Z kolei wśród specjalistów zagranicznych znaleźli się naukowcy z Kijowskiego Narodowego
Uniwersytetu Kultury i Sztuki oraz Uniwersytetu im. Tarasa Szewczenki
w Kijowie.
9
Henryk Piotrowski
Akademia Humanistyczno-Ekonomiczna w Łodzi
„Pedagogium” - Wyższa Szkoła Nauk Społecznych w Warszawie
TURYSTYKA EDUKACYJNA W PROFILAKTYCE
AGRESJI MŁODZIEŻY
Wprowadzenie
Agresja jest zjawiskiem powszechnym i stała się problemem wspólnym
współczesnej cywilizacji. Przybiera różne formy i może wystąpić u każdego
bez względu na wiek, płeć, kolor skóry czy narodowość, czas i przestrzeń.
Możemy powiedzieć, że jednym z najważniejszych współczesnych problemów społecznych jest nasilająca się agresja i przemoc obserwowana szczególnie wśród dorastających dzieci i młodzieży. Nauka przyjmuje różne hipotezy
zmierzające do wyjaśnienia powstawania zjawiska zachowań agresywnych.
Niezależnie od przyjmowanej koncepcji teoretycznej w nauce zaznaczył się
zgodny nurt twierdzeń, że agresywne reakcje i zachowania odpowiadają zarówno czynniki indywidualne, charakteryzujące mechanizmy fizjologiczne
i osobowościowe jak również kulturowe, opisujące uwarunkowania środowiska społecznego1.
Często jednak dochodzi do zachowań agresywnych, społecznie nieakceptowanych, o podłożu przestępczym, które wynikają najczęściej jako splot
zaburzonej socjalizacji oraz patologicznych cech osobowościowych2. Agresja może być cechą człowieka, wtedy często jest nazywana „agresywnością”
i traktujemy ją jako względnie trwałą dyspozycję motywacyjną ukierunkowaną na destrukcyjne zachowania w różnych sytuacjach życiowych. Czynniki
indywidualne, w tym fizjologiczne, są odpowiedzialne za stan pobudzenia
emocjonalnego, a wykorzystanie tego potencjału jest uzależnione zarówno
J. Szybińska, Agresywne zachowania młodzieży jako konsekwencja zaburzonych procesów
poznawczych, [w:] Agresja w szkole. Diagnoza i profilaktyka, M. Libiszewska-Żółkowska,
K. Ostrowska (red.), Wydawnictwo Difin, Warszawa (2008), s. 174.
2
A. Laskowski., A. Rejzner, E. Tokarczyk, Demoralizacja i przestępczość dzieci i młodzieży,
Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej MEN, Warszawa (1996), s.39.
1
10
Henryk Piotrowski
od jakości jak i zawartości struktur poznawczych3. Dzięki strukturom poznawczym człowiek może odbierać, przechowywać i przetwarzać informacje
o otaczającym go świecie. Zatem dzięki wiedzy zakodowanej w strukturach
poznawczych oraz dzięki informacyjnemu, nieustannie trwającemu procesowi
przyjmowania i przetwarzania danych, znajdujących się w środowisku, człowiek może lepiej zrozumieć świat i rozsądniej w nim działać.4
Psychologowie poznawczy uważają, że rzeczywistość zawarta w informacjach przetwarzanych w ludzkim umyśle wpływa na zachowanie się, które
ulegać może zniekształceniom. Na tej podstawie psycholog poznawczy będzie
dopatrywał się przyczyn zaburzeń psychicznych w zniekształceniach faktów
poznawczych5.
Zniekształcenie poznawcze jest zjawiskiem polegającym na przypisywaniu znaczenia temu, czego się doświadcza w sposób niedokładny czy też wręcz
skrzywiony. Przyjmuje się, że ludzie, u których zniekształcenia poznawcze
są bardzo duże, mają zazwyczaj objawy psychopatologii związanej z agresją
i przestępczością6.
Równoległym zagadnieniem jest wykorzystanie turystyki edukacyjnej
w profilaktyce agresji młodzieży. Warto zwrócić uwagę na niektóre funkcje
(pozytywne) turystyki, których walory można i należy wykorzystywać w projektowaniu przedsięwzięć zapobiegawczych agresji. Funkcja wypoczynkowa
polega nie tylko na biernym wypoczynku, ale także stymuluje aktywność sportową oraz odnowę biologiczną. Funkcja zdrowotna polega na tym, że wyjazdy odbywają się najczęściej w korzystnych warunkach środowiskowych i jest
pośrednio związana z funkcją wypoczynkową, która ogranicza negatywny
wpływ rozwoju cywilizacyjnego, poprzez dostosowanie odpowiedniej aktywności fizycznej do wieku, stanu zdrowia i zainteresowań turysty. Wzmacnia
poczucie wewnętrznej kontroli i osobistego wpływu na własne życie. Z kolei
J. Kozielecki, Koncepcje psychologiczne człowieka, Wydawnictwo Akademickie „Żak”,
(1998),s.177 i nast.
4
Ibiden, s.184.
5
poznawczych, [w:] Agresja w szkole. Diagnoza i profilaktyka, M. Libiszewska-Żółkowska,
K. Ostrowska (red.), Wydawnictwo Difin, Warszawa (2008), s. 174.
6
J.C. Gibbs, A.Q. Barriga, B. Potter, How I Think (HIT) Questionnaire, Research Press,
Champaing,IL (2001), s. 1.
3
11
funkcja wychowawcza jest funkcją społeczną i turystyka daje rozliczne możliwości oddziaływania na system wartości osobowość człowieka. Uczy odpowiedzialności, aktywności fizycznej, empatii, samokontroli emocjonalnej,
tolerancji, poszanowania natury i obcych kultur, solidarności grupowej, aktywności fizycznej oraz wielu elementów ważnych z punktu widzenia procesu
socjalizacji. Funkcje wychowawcze turystyki obejmują swoim zakresem edukację kulturową oraz kształcenie świadomości społecznej. Funkcja turystyki
poznawcza (kształceniowa), związana z zaspokajaniem ciekawości świata,
jest zgodna z koncepcją kształcenia ustawicznego i wpływa na proces samokształcenia uczestników imprezy turystycznej. Dzięki turystyce człowiek regeneruje swoje siły fizyczne i psychiczne, poznaje świat oraz kształtuje swoją
osobowość – a więc turystyka zawiera w sobie potencjał korekcyjny.
W kontekście przedstawionych zagadnień interesująca wydaje się odpowiedź na pytania:
1. W jakim wymiarze występuje zjawisko zniekształceń poznawczych
(myślenia) i agresji młodzieży szkolnej w kolejnych etapach edukacji
– od szkoły podstawowej, poprzez gimnazjum i szkołę ponadgimnazjalną?
2. Czy i w jaki sposób zadania profilaktyki agresji można realizować
w turystyce edukacyjnej młodzieży?
Metoda badań
W przeprowadzonych badaniach zastosowano: Kwestionariusz „Jak myślę” (How I Think, HIT). Polska wersja językowa kwestionariusza została wydana w 2003 roku przez Instytut „Amity”. Zastosowano także kwestionariusz
agresji Bussa i Perryego. W artykule ograniczono się do zaprezentowania badań diagnostycznych zagrożenia agresją tylko do pierwszej techniki psychometrycznej.
Kwestionariusz „jak myślę” (HIT) jest narzędziem wykorzystywanym do
pomiaru egotystycznych zniekształceń poznawczych, w diagnozie predyspozycji zachowań agresywnych zaburzeń zachowania. Rolę zniekształceń poznawczych w etiologii i uporczywości psychopatologii gruntownie zbadano
zarówno dla zachowań opartych na eksternalizacji, czyli uzewnętrznianiu (np.
agresji, przestępczości), jak i dla zachowań opartych na internalizacji, czyli
uwewnętrznianiu (np. lęku, depresji). Autorzy (Barriga, Landau, Stinson, Liau
12
Henryk Piotrowski
i Gibbs)7, nazwali zniekształcenia poznawcze związane z pierwszym rodzajem zachowań czyli eksternalizacją (zachowania uzewnętrzniające agresję,
przestępczość) – egostycznymi zniekształceniami poznawczymi, te zaś, które wiążą się z drugim rodzajem zachowań czyli internalizacją (zachowania
uwewnętrzniające lęk, depresję) – samoponiżającymi zniekształceniami poznawczymi8. Kwestionariusz „Jak myślę”, (HIT) służący do pomiaru egotystycznych zniekształceń poznawczych, znajduje swoje miejsce w diagnozie
środowiskowej zagrożenia agresją młodzieży szkolnej.
Kwestionariusz HIT przeznaczony jest do badania młodzieży w wieku od
11 – 20 lat, jak również osób dorosłych do diagnozy indywidualnej i grupowej, planowania terapii i resocjalizacji, oceny wyników terapii i resocjalizacji.
Kwestionariuszem można badać populacje niezaburzone, pod warunkiem, że
jest to etycznie uzasadnione, np. w celach naukowych.
Test składa się z 54 pytań, które mają na celu pomiar zniekształceń poznawczych i wskaźników behawioralnych.
1. Kategorie zniekształceń poznawczych
Egocentryzm (SC) – przedkładanie własnych poglądów, oczekiwań, potrzeb, praw, nieprzepartych uczuć i pragnień nad uzasadnione poglądy etc. (nawet nad własny dalekosiężny interes), do tego stopnia, że te ostatnie uwzględniane są w bardzo niewielkim stopniu lub wcale. Obwinianie innych (BO)
– błędne przypisywanie winy źródłom zewnętrznym, zwłaszcza innej osobie,
grupie lub chwilowej aberracji (byłem pijany, miałem zły humor itp.), lub
błędne przypisywanie winy za własną wiktymizację lub własny pech innym,
niewinnym ludziom. Umniejszanie/niewłaściwe nazywanie (MM) – przedstawianie zachowań antyspołecznych jako w gruncie rzeczy nieszkodliwych,
akceptowalnych, nawet godnych podziwu, albo przyklejanie innym poniżających lub odczłowieczających łatek. Fatalizm (AW) – nieuzasadnione przypisywanie innym wrogich intencji, przewidywanie dla danej sytuacji społecznej
A.Q Barriga., J.C Gibbs, G. Potter., A.K. Liau, Kwestionariusz “Jak myślę (HIT)”, Podręcznik,
Instytut Amity, Warszawa, (2003), s. 4.
8
poznawczych, [w:] Agresja w szkole. Diagnoza i profilaktyka, M. Libiszowska-Żółtkowska,
K. Ostrowska (red.), Wydawnictwo Difin, Warszawa (2008), s.175., J.C. Gibbs , A.Q. Barriga,
B. Potter, How I Think (HIT) Questionnaire, Research Press, Champaing,IL (2001), s.2.
13
najgorszego z możliwych scenariusza tak, jakby był on nieuchronny, albo zakładanie, że poprawa zachowania – własnego lub cudzego – jest niemożliwa.
Aby uzyskać możliwie najobszerniejszą i znaczącą reprezentację treściową badanych zniekształceń poznawczych, pytania testu odnoszą się też do jednej z czterech kategorii zachowań antyspołecznych charakteryzujących dwa
zespoły figurujące w DSM-IV ( American Psychiatric Association ) - autorzy
określili je jako Zespół zaburzeń zachowania oraz Zespół zaburzeń negatywistycznych: nieprzestrzeganie zasad, łamanie prawa, nieposzanowanie autorytetów (Negatywizm)9.
2. Wskaźniki behawioralne
Negatywizm/nieposłuszeństwo (OD) – skłonność do reakcji od biernego sprzeciwu aż do aktywnej walki, skierowany przeciwko obowiązującym normom, prawu i autorytetom. Agresja fizyczna (PA) – reakcje celowego ataku, wyprzedzającego zamierzony ból lub szkodę. Kłamstwo (L)
– rozmyślne mówienie nieprawdy. Kradzież (S) – przywłaszczanie sobie
nie swojej własności.
Pochodna wartości pomiaru wszystkich ośmiu wskaźników jest zawarta w skali zbiorczej HIT. Skala Odpowiedzi Dziwacznych (AR) - służy do
wychwytywania i odrzucania osób wypełniających test w sposób nieszczery, niekompetentny czy też podejrzany. Wartości uzyskiwane skalą jawną
(OV) ze skalami składowymi: negatywizmu i agresji fizycznej oraz skalą
ukrytą (COV) ze skalami składowymi: kłamstwa i kradzieży posiadają zasadnicze właściwości interpretacyjne wyników badania.
3. Charakterystyka badanych
W badaniach wzięło udział 3306 uczniów, 1551 uczennic i 1755
uczniów w wieku 11 – 20 lat (M=15,50; SD=1,88). W tab. 1. przedstawiono rozkłady częstości dla wieku osób badanych. Najwięcej osób to osoby
w wieku 14 lat.
7
Ibiden, s. 4.
9
Henryk Piotrowski
14
Tab. 1. Rozkład częstości – wiek osób badanych
15
Tab. 3. Statystyki opisowe dla analizowanych zmiennych
Wiek
n
%
Zmienne
M
SD
min
max
a
11 lat
42
1,3
Odpowiedzi dziwaczne
3,73
0,81
1,13
6,00
0,71
12 lat
167
5,1
Egocentryzm
2,88
0,94
1,00
7,56
0,83
13 lat
198
6,0
Obwinianie innych
2,97
0,89
1,00
6,00
0,81
14 lat
683
20,7
Umniejszanie/niewłaściwe nazywanie
2,91
0,93
0,89
6,89
0,81
15 lat
603
18,2
Fatalizm
2,85
0,89
1,00
8,09
0,84
16 lat
597
18,1
Negatywizm-nieposłuszeństwo
3,07
0,84
1,00
7,60
0,79
17 lat
433
13,1
Agresja fizyczna
2,96
0,98
1,00
9,00
0,84
18 lat
413
12,5
Kłamstwo
3,21
0,92
1,00
6,00
0,81
19 lat
163
4,9
Kradzież
2,49
1,03
1,00
6,27
0,90
20 lat
7
0,2
3306
100
Ogółem
Kwestionariusz
HIT
M – wartość średnia; SD – odchylenie standardowe; min – wartość minimalna; max – wartość maksymalna; a - wartość współczynnika rzetelności
n – liczba osób; % - procent próby
W tab. 2. przedstawiono rozkład częstości dla rodzaju szkół, w których
odbywały się badania. Większość osób badanych to uczennice i uczniowie
gimnazjum.
Tab. 2. Rozkład częstości – rodzaj szkoły
Szkoła
n
%
podstawowa
317
9,6
gimnazjum
1843
55,7
ponadgimnazjalna
1146
34,7
Ogółem
3306
100
4. Charakterystyka zmiennych
W tab. 3. przedstawiono statystyki opisowe, tj. wartości średnie, odchylenia standardowe, minimalne i maksymalne wyniki otrzymane na
poszczególnych skalach kwestionariusza HIT. Zestawienie uzupełniono
wartościami współczynników rzetelności pomiaru obliczonymi metodą
a Cronbacha. Wartości współczynników rzetelności dla wszystkich analizowanych skal były odpowiednio wysokie.
5. Ogólny profil agresji
Zniekształcenia poznawcze i wskaźniki behawioralne
Z analizy wyłączono osoby, dla których wartości indeksu odpowiedzi
dziwacznych przekraczały wartość 4,25. W ten sposób wykluczono 809
osób. Osób, dla których wartości indeksu odpowiedzi dziwacznych przekraczały wartość 4,00 było 1148.
W oparciu o analizę wariancji z powtarzanymi pomiarami zanotowano istotne statystycznie różnice pomiędzy nasileniem poszczególnych
zniekształceń poznawczych, F(2,97;6982,11)=38,91, p<0,001. Na ryc. 1.
przedstawiono średnie wartości nasilenia zniekształceń poznawczych wraz
z przedziałami ufności wyznaczonymi w oparciu o korektę Bonferroniego.
Podsumowanie: Średnia wartość wyników na skali Obwiniania innych(BO) była wyższa od średnich wartości otrzymanych dla pozostałych
wartości diagnostycznych zniekształceń poznawczych. Oznaczało to, że
badani przejawiali tendencję do zniekształceń (błędów) w myśleniu, które
oznaczały: skłonności przypisywanie winy źródłom zewnętrznym, zwłaszcza innej osobie, grupie lub chwilowej aberracji (np. byłem pijany, miałem
zły humor itp.), lub błędne przypisywanie winy za własną wiktymizację
lub własny pech innym, niewinnym ludziom.
Henryk Piotrowski
16
Ryc. 1. Średnie wartości nasilenia zniekształceń poznawczych wraz z przedziałami
ufności
2,82
2,80
2,78
2,76
2,74
2,72
2,70
2,68
2,66
2,64
2,62
2,78
2,70
2,67
2,68
Stwierdzono również, że istnieją istotne statystycznie różnice pomiędzy
poszczególnymi wskaźnikami behawioralnymi, F(2,83;6668,95)=858,60,
p<0,001. Na ryc. 2. przedstawiono średnie wartości wskaźników behawioralnych wraz z przedziałami ufności wyznaczonymi w oparciu o korektę Bonferroniego. Najbardziej nasilonym wskaźnikiem behawioralnym
było kłamstwo, następnie negatywizm-nieposłuszeństwo, agresja fizyczna
i wreszcie najmniej nasilony wskaźnik – kradzież.
W analizach (Ryc. 1. i 2. bez siatki centylowej) punktem odniesienia
dla każdej zmiennej są pozostałe zmienne. Analizy te pokazują, które komponenty są najbardziej nasilone, a które najmniej (uwaga autora).
Podsumowanie: Najsilniejsze inklinacje badanych osób odnotowano
w kierunku zachowań charakteryzujących się kłamstwem, tj. rozmyślnym
mówieniem nieprawdy i wprowadzaniem tym samym ludzi i otoczenia
w błąd. Dominacja kłamstw zespolona była z zachowaniami negatywi-
17
Ryc. 2. Średnie wartości wskaźników behawioralnych wraz z przedziałami ufności
3,1
3,0
2,9
2,8
2,7
2,6
2,5
2,4
2,3
2,2
2,97
2,87
2,76
2,32
stycznymi oznaczającymi skłonności do reakcji np.: od biernego sprzeciwu
aż do aktywnej walki, skierowanej przeciwko normom, obowiązującemu
prawu i autorytetom. Zachowania badanych, generalnie, charakteryzowały
się silnymi tendencjami do kłamstw i nieposłuszeństwa.
Na ryc. 3. przedstawiono ogólny profil zniekształceń poznawczych
i wskaźników behawioralnych zamieszczony na siatce centylowej.
Analizy wyników na siatce centylowej – punktem odniesienia są normy opracowane przez autorów kwestionariusza (uwaga autora).
Wyniki całkowite uzyskane za pomocą kwestionariusza HIT mieściły
się w przedziale pogranicza patologii i normy. Pozostałe wyniki mieściły się w normie. Podwyższony wynik całkowity badani osiągnęli w skali
Jawnej (Overt Scale – OV), która składa się z dwóch podskal: Negatywizmu (OD) i Agresji Fizycznej (PA). Odnotowany poziom 80 centyla na
skali Jawnej (OV), świadczył o znaczących skłonności do zachowań konfrontacyjnych, w powiązaniu z występującą równie silną tendencją agresji
fizycznej. Nieco niższy wynik, na poziomie 76 centyla (pogranicze nor-
Henryk Piotrowski
18
Norma
Pogranicze
patologii i normy
Patologia
Ryc. 3. Profil wskaźników behawioralnych i zniekształceń poznawczych na siatce centylowej
umniejszanie/niewłaściwe nazywanie (MM) oraz Fatalizm (AW). Obie kategorie zniekształceń poznawczych osiągnęły poziom 72. centyla, tj. górnej granicy przedziału normy (patrz ryc. 3.). Tak więc, myślenie badanych
zawierało symptomy błędów powodujących pojawienie się skłonności do
zachowań antyspołecznych oraz symptomów myślenia opartego na schematach nieuzasadnionego przypisywania innym wrogich intencji. Poziom
72. centyla, odnotowano także wśród wskaźników behawioralnych, tj.
agresji fizycznej (PA) i kradzieży (S), świadczących o nasilaniu niebezpiecznych skłonności do agresji fizycznej i kradzieży.
Podsumowanie: Wynik całkowity Kwestionariusza HIT nasunął uzasadnione podejrzenie patologii o charakterze uzewnętrzniania (eksternalizacji), zaznaczonej w obszarze pogranicza patologii i normy, świadczącej
o predylekcji do zachowań antyspołecznych polegających przede wszystkim na skłonnościach agresywnych konfrontowania się z ofiarą.
HIT
OV
COV
SC
BO
MM
AW
OD
PA
L
S
100
4,79
4,74
4,85
4,89
5,00
4,89
4,92
4,60
4,91
5,13
4,67
98
4,07
4,05
4,15
4,00
4,40
4,11
4,08
4,20
4,10
4,50
4,09
96
3,79
3,78
3,86
3,78
4,07
3,89
3,78
3,92
3,80
4,25
3,60
94
3,54
3,62
3,58
3,67
3,85
3,67
3,58
3,75
3,58
4,00
3,25
92
3,38
3,46
3,42
3,44
3,60
3,44
3,36
3,60
3,38
3,86
3,09
90
3,25
3,35
3,24
3,37
3,50
3,33
3,27
3,50
3,29
3,75
2,91
88
3,15
3,27
3,17
3,30
3,39
3,22
3,18
3,42
3,20
3,63
2,77
86
3,09
3,18
3,10
3,25
3,23
3,11
3,09
3,35
3,14
3,56
2,67
84
3,03
3,10
3,03
3,20
3,15
3,00
3,00
3,26
3,07
3,46
2,61
82
2,97
3,05
2,95
3,15
3,07
2,95
2,91
3,19
3,00
3,38
2,56
80
2,93
3,00
2,90
3,10
3,00
2,89
2,83
3,12
2,95
3,31
2,51
78
2,88
2,95
2,86
3,02
2,95
2,84
2,78
3,06
2,90
3,25
2,46
76
2,82
2,90
2,80
2,94
2,90
2,78
2,73
3,00
2,85
3,19
2,41
74
2,77
2,86
2,74
2,89
2,85
2,74
2,70
2,95
2,80
3,13
2,36
72
2,73
2,82
2,70
2,80
2,80
2,70
2,67
2,90
2,75
3,09
2,31
70
2,71
2,78
2,65
2,75
2,76
2,66
2,63
2,83
2,70
3,05
2,27
68
2,67
2,74
2,60
2,69
2,68
2,61
2,58
2,79
2,64
3,00
2,22
66
2,63
2,69
2,57
2,65
2,62
2,56
2,55
2,75
2,59
2,94
2,17
64
2,60
2,65
2,54
2,63
2,56
2,50
2,52
2,72
2,54
2,88
2,13
62
2,57
2,61
2,51
2,59
2,50
2,44
2,50
2,69
2,50
2,84
2,09
Poziom wyników
60
2,54
2,58
2,48
2,51
2,48
2,38
2,46
2,66
2,45
2,80
2,06
58
2,51
2,54
2,45
2,44
2,46
2,33
2,42
2,60
2,40
2,75
2,03
56
2,47
2,50
2,42
2,42
2,42
2,30
2,39
2,57
2,33
2,71
54
2,44
2,47
2,39
2,40
2,39
2,27
2,35
2,53
2,26
52
2,41
2,44
2,35
2,37
2,35
2,25
2,31
2,50
50
2,36
2,39
2,31
2,33
2,30
2,22
2,27
2,47
6. Zagrożenia patologią w pomiarach wyników całkowitych
skalą HIT
W tab. 4. przedstawiono rozkład częstości dla poziomu wyników całkowitych w kwestionariuszu HIT.
Tab. 4. Rozkład częstości – poziom wyników całkowitych
n
%
norma
1536
46,4
pogranicze normy i patologii
400
12,1
2,00
patologia
1376
41,6
2,67
1,97
Ogółem
3312
100
2,20
2,63
1,94
2,15
2,59
1,91
my i patologii), odnotowano w skali Ukrytej (Covert Scale – COV), która
składa się z podskal: Kłamstwa (L) i Kradzieży (S) i obejmuje zachowania antyspołeczne nie polegające zazwyczaj na bezpośredniej konfrontacji
z ofiarą. Odnotowane wyniki potwierdziły skłonności do krętactw i kradzieży badanych. Wartości zniekształceń poznawczych oraz wskaźników
behawioralnych zmieściły się w granicach normy. Warto jednak zauważyć,
że odnotowano niepokojące nasilenie na skali zniekształceń poznawczych:
19
Najwięcej respondentów uzyskało wyniki mieszczące się w przedziale
wyznaczającym normę nasilenia agresji 46,4%, pozostałe wartości tablicy
4. sygnalizują niepokojący potencjał zagrożenia zachowaniami agresywnymi. Ponad 41% badanych osiągnęło wyniki charakteryzujące patologiczne nasilenie agresji a pozostałe 12% wkroczyło w obszar pogranicza
patologii i normy.
Henryk Piotrowski
20
7. Płeć a agresja
21
Ryc. 5. Średnie wartości nasilenia zniekształceń poznawczych w grupie chłopców
7.1. Nasilenie zniekształceń poznawczych w grupie dziewcząt
i w grupie chłopców
Przy wykorzystaniu analizy wariancji z powtarzanymi pomiarami
w modelu mieszanym stwierdzono, że istnieją istotne statystycznie różnice
w zakresie nasilenia poszczególnych zniekształceń poznawczych w grupie
chłopców i w grupie dziewcząt, F(2,97;6980,00)=9,25, p<0,001. Na ryc. 4.
i 5. przedstawiono średnie wartości nasilenia zniekształceń poznawczych
w grupie dziewcząt i w grupie chłopców wraz z przedziałami ufności wyznaczonymi w oparciu o korektę Bonferroniego.
3,05
3,00
2,95
2,95
2,90
2,87
2,85
2,80
2,75
2,83
2,79
2,70
Ryc. 4. Średnie wartości nasilenia wskaźników zniekształceń poznawczych w grupie
dziewcząt
2,67
2,62
2,60
2,57
2,55
2,52
2,47
2,54
2,54
Podsumowanie: W grupie dziewcząt nasilenie poszczególnych zniekształceń poznawczych było do siebie zbliżone, natomiast w grupie chłopców najbardziej nasilonym zniekształceniem poznawczym było obwinianie innych.
7.2. Nasilenie wskaźników behawioralnych w grupie chłopców
i w grupie dziewcząt
W zakresie nasilenia wskaźników behawioralnych również stwierdzono istotne statystycznie różnice w zakresie wyników otrzymanych w grupie chłopców i w grupie dziewcząt, F(2,83;6660,09)=12,45, p<0,001. Na
ryc. 6. i 7. przedstawiono średnie wartości wskaźników behawioralnych
w grupie dziewcząt i w grupie chłopców wraz z przedziałami ufności wyznaczonymi w oparciu o korektę Bonferroniego.
Henryk Piotrowski
22
Ryc. 6. Średnie wartości nasilenia wskaźników behawioralnych w grupie dziewcząt
3,0
2,9
2,8
2,7
2,6
2,5
2,4
2,3
2,2
2,1
2,0
2,85
2,75
2,57
23
Podsumowanie: W grupie dziewcząt najbardziej nasilonym wskaźnikiem behawioralnym było kłamstwo, następnie negatywizm-nieposłuszeństwo, agresja fizyczna i wreszcie najmniej nasilony wskaźnik – kradzież.
W grupie chłopców również najbardziej nasilonym wskaźnikiem behawioralnym było kłamstwo, jednak nasilenie negatywizmu-nieposłuszeństwa
i agresji fizycznej było do siebie zbliżone. Najmniej nasilonym wskaźnikiem również była kradzież.
8. Rozmiar zagrożenia agresją dziewcząt i chłopców
2,15
W tab. 5. przedstawiono rozkład częstości dla poziomu wyników całkowitych w kwestionariuszu HIT w grupie dziewcząt i w grupie chłopców.
W oparciu o test c2 zanotowano istotną statystycznie zależność pomiędzy
płcią osób badanych a nasileniem agresji, c2(2)=185,90, p<0,001. W grupie chłopców było więcej osób charakteryzujących się patologicznym nasileniem agresji. W grupie dziewcząt było więcej osób charakteryzujących
się nasileniem agresji w normie (por. ryc. 9.).
Ryc. 7. Średnie wartości nasilenia wskaźników behawioralnych w grupie chłopców
3,2
3,1
3,0
2,9
2,8
2,7
2,6
2,5
2,4
2,99
Tab. 5. Rozkład częstości – poziom wyników całkowitych w grupie dziewcząt i w grupie
chłopców
Płeć
Poziom wyników
3,09
2,95
2,49
dziewczęta
%
n
chłopcy
%
n
norma
896
57,8
637
36,3
198
12,8
201
patologia
457
29,5
917
Ogółem
1551
100
1755
100
Ogółem
%
n
1533
46,4
11,5
399
12,1
52,3
1374
41,6
3306
100
Podsumowanie: 42,3% dziewcząt i aż 63,8% chłopców znalazło się
w kategorii zagrożonych i dotkniętych patologicznym nasileniem agresji.
Ogólny obraz patologicznego zagrożenia i objętych patologią osiągnęła
ponad połowa badanych (53,7%) dziewcząt i chłopców.
9. Profile zniekształceń poznawczych i wskaźników
behawioralnych dziewcząt i chłopców
Na ryc. 8. przedstawiono profile zniekształceń poznawczych i wskaźników behawioralnych otrzymane w grupie dziewcząt i w grupie chłopców
zamieszczone na siatce centylowej
Norma
Pogranicze
patologii i normy
Patologia
Ryc. 8. Profile wskaźników behawioralnych i zniekształceń poznawczych otrzymane
w grupie dziewcząt i w grupie chłopców zamieszczone na siatce centylowej
HIT
OV
COV
SC
BO
MM
AW
OD
PA
L
S
100
4,79
4,74
4,85
4,89
5,00
4,89
4,92
4,60
4,91
5,13
4,67
98
4,07
4,05
4,15
4,00
4,40
4,11
4,08
4,20
4,10
4,50
4,09
96
3,79
3,78
3,86
3,78
4,07
3,89
3,78
3,92
3,80
4,25
3,60
94
3,54
3,62
3,58
3,67
3,85
3,67
3,58
3,75
3,58
4,00
3,25
92
3,38
3,46
3,42
3,44
3,60
3,44
3,36
3,60
3,38
3,86
3,09
90
3,25
3,35
3,24
3,37
3,50
3,33
3,27
3,50
3,29
3,75
2,91
88
3,15
3,27
3,17
3,30
3,39
3,22
3,18
3,42
3,20
3,63
2,77
86
3,09
3,18
3,10
3,25
3,23
3,11
3,09
3,35
3,14
3,56
2,67
84
3,03
3,10
3,03
3,20
3,15
3,00
3,00
3,26
3,07
3,46
2,61
82
2,97
3,05
2,95
3,15
3,07
2,95
2,91
3,19
3,00
3,38
2,56
80
2,93
3,00
2,90
3,10
3,00
2,89
2,83
3,12
2,95
3,31
2,51
78
2,88
2,95
2,86
3,02
2,95
2,84
2,78
3,06
2,90
3,25
2,46
76
2,82
2,90
2,80
2,94
2,90
2,78
2,73
3,00
2,85
3,19
2,41
74
2,77
2,86
2,74
2,89
2,85
2,74
2,70
2,95
2,80
3,13
2,36
72
2,73
2,82
2,70
2,80
2,80
2,70
2,67
2,90
2,75
3,09
2,31
70
2,71
2,78
2,65
2,75
2,76
2,66
2,63
2,83
2,70
3,05
2,27
68
2,67
2,74
2,60
2,69
2,68
2,61
2,58
2,79
2,64
3,00
2,22
66
2,63
2,69
2,57
2,65
2,62
2,56
2,55
2,75
2,59
2,94
2,17
64
2,60
2,65
2,54
2,63
2,56
2,50
2,52
2,72
2,54
2,88
2,13
62
2,57
2,61
2,51
2,59
2,50
2,44
2,50
2,69
2,50
2,84
2,09
60
2,54
2,58
2,48
2,51
2,48
2,38
2,46
2,66
2,45
2,80
2,06
58
2,51
2,54
2,45
2,44
2,46
2,33
2,42
2,60
2,40
2,75
2,03
56
2,47
2,50
2,42
2,42
2,42
2,30
2,39
2,57
2,33
2,71
2,00
54
2,44
2,47
2,39
2,40
2,39
2,27
2,35
2,53
2,26
2,67
1,97
52
2,41
2,44
2,35
2,37
2,35
2,25
2,31
2,50
2,20
2,63
1,94
50
2,36
2,39
2,31
2,33
2,30
2,22
2,27
2,47
2,15
2,59
1,91
25
Wynik całkowity HIT oraz wynik skali Jawnej - Overt Scale (OV) poziom 86 centyla - wyznaczyły patologiczne nasilenie agresji chłopców.
Skala Jawna (OV) obejmowała pomiar tendencji do zachowań aspołecznych, tj.: negatywizm (OD) i agresja fizyczna (PA), wskazujących zwykle na dążenia do bezpośredniej konfrontacji z ofiarą. Nieco niższy wynik
odnotowano w skali Ukrytej - Covert Scale (COV) - poziom 74. centyla
wykazał patologiczne nasilenie agresji nasyconej zachowaniami antyspołecznymi. Spośród zniekształceń poznawczych tylko egocentryzm (SC)
z trudem zmieścił się w granicach normy. Analogicznie - wskaźnik behawioralny kłamstwa (L).
Podsumowanie: Chłopcy charakteryzowali się generalnie wyższym
poziomem agresji. Wyniki całkowite profilu chłopców mieściły się w obszarze patologii. Tylko wyniki na skali egocentryzmu i na skali kłamstwa
mieściły się w normie. Pozostałe wyniki mieściły się w przedziale z pogranicza patologii i normy. Profil uzyskany dla dziewcząt w całości mieścił się w normie a jego kształt wykazał zbliżone podobieństwo do profilu
chłopców.
Ryc. 9. Procentowy rozkład częstości – nasilenie agresji w grupie dziewcząt i w grupie
chłopców
70
60
Nasilenie agresji
Henryk Piotrowski
24
57,8
52,3
50
40
36,3
29,5
30
dziewczęta
chłopcy
20
12,8 11,5
10
0
norma
pogranicze normy
i patologii
patologia
Henryk Piotrowski
26
10. Rodzaj szkoły a nasilenie agresji
10.1. Rodzaj szkoły a nasilenie zniekształceń poznawczych
Z analizy wyłączono osoby, dla których wartości indeksu odpowiedzi
dziwacznych przekraczały wartość 4,25.
Na ryc. 10-12. przedstawiono średnie wartości nasilenia zniekształceń
poznawczych wraz z przedziałami ufności wyznaczonymi w oparciu o korektę Bonferroniego w szkołach podstawowych, gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych.
ufności – profil dla szkół podstawowych
27
ufności – profil dla szkół gimnazjalnych
2,85
2,80
2,78
2,75
2,70
2,65
2,67
2,65
2,66
2,60
2,55
2,50
2,70
2,60
2,55
2,50
2,40
2,30
2,44
2,52
2,34
2,20
2,10
Podsumowanie: Średnie wartości wszystkich wskaźników zniekształceń poznawczych były najniższe dla szkół podstawowych, wyższe dla
gimnazjum a najwyższe – dla szkół ponadgimnazjalnych. Skłonności egocentryczne wystąpiły w obniżonym nasileniu we wszystkich rodzajach
szkół. Profile zniekształceń poznawczych otrzymane dla szkół podstawowych i dla gimnazjum charakteryzowały się zwiększonym nasileniem
obwiniania innych, natomiast w profilu otrzymanym dla szkół ponadgimnazjalnych nasilenie poszczególnych zniekształceń poznawczych było do
siebie zbliżone. Jedynie obwinianie innych było nieco bardziej nasilone
niż egocentryzm. W gimnazjum obwinianie innych było zdecydowanie
najbardziej nasilonym rodzajem zniekształcenia poznawczego. Średnie
wartości nasilenia pozostałych zniekształceń poznawczych były niższe ale
wyższe niż w szkole podstawowej. W liceum średnie wartości nasilenia
wszystkich zniekształceń poznawczych były do siebie zbliżone i wyższe
niż w gimnazjum lub szkołach podstawowych.
Henryk Piotrowski
28
ufności – profil dla szkół ponadgimnazjalnych
2,95
2,90
2,85
2,80
2,75
2,70
2,65
2,60
2,55
2,50
2,84
2,80
2,83
2,77
29
Ryc. 13. Średnie wartości wskaźników behawioralnych wraz z przedziałami ufności –
profil dla szkół podstawowych
2,9
2,7
2,5
2,3
2,1
1,9
1,7
1,5
2,66
2,51
2,68
2,09
profil dla szkół gimnazjalnych
10.2. Rodzaj szkoły a nasilenia wskaźników behawioralnych
Na ryc. 13. 14. i 15. przedstawiono średnie wartości wskaźników behawioralnych otrzymane dla szkół podstawowych, gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych.
Podsumowanie: Średnie wartości wyników na skali negatywizmu,
agresji fizycznej i kłamstwa były najniższe dla szkół podstawowych, wyższe dla gimnazjum a najwyższe – dla szkół ponadgimnazjalnych, natomiast średnia wartość wyników na skali kradzieży była zbliżona w szkołach podstawowych i gimnazjach, choć niższa niż w szkołach ponadgimnazjalnych. W szkołach podstawowych średnia wartość wyników na skali
kradzieży była niższa od średnich wartości pozostałych wskaźników, które
były do siebie zbliżone. W gimnazjach i szkołach ponadgimnazjalnych
najwyższe wyniki uzyskiwano dla skali kłamstwa.
3,1
3,0
2,9
2,8
2,7
2,6
2,5
2,4
2,3
2,2
2,1
2,99
2,88
2,78
2,23
Henryk Piotrowski
30
profil dla szkół ponadgimnazjalnych
Ryc. 16. Profile wskaźników behawioralnych i zniekształceń poznawczych otrzymane dla
szkół podstawowych, gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych
HIT
OV
COV
SC
BO
MM
AW
OD
PA
L
S
100
4,79
4,74
4,85
4,89
5,00
4,89
4,92
4,60
4,91
5,13
4,67
98
4,07
4,05
4,15
4,00
4,40
4,11
4,08
4,20
4,10
4,50
4,09
96
3,79
3,78
3,86
3,78
4,07
3,89
3,78
3,92
3,80
4,25
3,60
94
3,54
3,62
3,58
3,67
3,85
3,67
3,58
3,75
3,58
4,00
3,25
92
3,38
3,46
3,42
3,44
3,60
3,44
3,36
3,60
3,38
3,86
3,09
90
3,25
3,35
3,24
3,37
3,50
3,33
3,27
3,50
3,29
3,75
2,91
88
3,15
3,27
3,17
3,30
3,39
3,22
3,18
3,42
3,20
3,63
2,77
86
3,09
3,18
3,10
3,25
3,23
3,11
3,09
3,35
3,14
3,56
2,67
84
3,03
3,10
3,03
3,20
3,15
3,00
3,00
3,26
3,07
3,46
2,61
82
2,97
3,05
2,95
3,15
3,07
2,95
2,91
3,19
3,00
3,38
2,56
80
2,93
3,00
2,90
3,10
3,00
2,89
2,83
3,12
2,95
3,31
2,51
78
2,88
2,95
2,86
3,02
2,95
2,84
2,78
3,06
2,90
3,25
2,46
76
2,82
2,90
2,80
2,94
2,90
2,78
2,73
3,00
2,85
3,19
2,41
74
2,77
2,86
2,74
2,89
2,85
2,74
2,70
2,95
2,80
3,13
2,36
72
2,73
2,82
2,70
2,80
2,80
2,70
2,67
2,90
2,75
3,09
2,31
70
2,71
2,78
2,65
2,75
2,76
2,66
2,63
2,83
2,70
3,05
2,27
68
2,67
2,74
2,60
2,69
2,68
2,61
2,58
2,79
2,64
3,00
2,22
66
2,63
2,69
2,57
2,65
2,62
2,56
2,55
2,75
2,59
2,94
2,17
64
2,60
2,65
2,54
2,63
2,56
2,50
2,52
2,72
2,54
2,88
2,13
62
2,57
2,61
2,51
2,59
2,50
2,44
2,50
2,69
2,50
2,84
2,09
60
2,54
2,58
2,48
2,51
2,48
2,38
2,46
2,66
2,45
2,80
2,06
58
2,51
2,54
2,45
2,44
2,46
2,33
2,42
2,60
2,40
2,75
2,03
56
2,47
2,50
2,42
2,42
2,42
2,30
2,39
2,57
2,33
2,71
2,00
54
2,44
2,47
2,39
2,40
2,39
2,27
2,35
2,53
2,26
2,67
1,97
52
2,41
2,44
2,35
2,37
2,35
2,25
2,31
2,50
2,20
2,63
1,94
50
2,36
2,39
2,31
2,33
2,30
2,22
2,27
2,47
2,15
2,59
1,91
3,3
2,9
2,7
2,5
3,04
2,93
2,82
2,53
2,3
Patologia
3,1
Pogranicze
patologii i normy
2,1
Norma
11. Profile zniekształceń poznawczych i wskaźników
behawioralnych dla szkół podstawowych, gimnazjalnych
i ponadgimnazjalnych
Na ryc. 16. przedstawiono profile zniekształceń poznawczych i wskaźników behawioralnych otrzymane dla szkół podstawowych, gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych zamieszczone na siatce centylowej.
Wynik całkowity HIT oraz wyniki całkowite skali Jawnej (OV) i skali
Ukrytej (COV), otrzymane dla szkół ponadgimnazjalnych mieściły się
w przedziale pogranicza normy i patologii. Jedynie na skali diagnostycznej zniekształceń poznawczych: egocentryzm (SC) i obwiniania innych
(BO), oraz wskaźnik behawioralny kłamstwo (L), mieścił się w granicach
normy. Pozostałe kategorie zniekształceń poznawczych: umniejszanie/
niewłaściwe nazywanie (MM), fatalizm (AW) oraz wskaźniki behawioralne: negatywizm/nieposłuszeństwo (OD), agresja fizyczna (PA) i wskaźnik
kradzieży (S) - najsilniej podwyższony (80. centyl), osiągnęły poziom pogranicza normy i patologii. Oznacza to, że uczniowie szkół ponadgimna-
31
zjalnych przejawiali tendencję do zachowań agresywnych wkraczających
nasileniem w obszar pogranicza normy i patologii. Odnotowane przejawy
agresji były ukierunkowane na zachowania negatywistyczne w powiązaniu z agresją fizyczną o charakterze dążeń do bezpośredniej konfrontacji
z ofiarą. Ujawniona struktura miała niepokojący obraz zachowań antyspołecznych z wyraźnymi skłonnościami do kradzieży - najsilniej zarysowana
32
Henryk Piotrowski
na tle wyróżnionych szkół. Świadczą o tym zanotowany wynik całkowity
HIT oraz wynik całkowity skali Jawnej (OV) i skali Ukrytej (COV), zawierające komponenty wskaźników behawioralnych a także wartości skali
zniekształceń poznawczych: umniejszanie/niewłaściwe nazywanie (MM),
fatalizm (AW), które komplementarnie uzupełniły opisaną strukturę zachowań badanych.
Wynik całkowity HIT oraz wyniki całkowite skali Jawnej (OV) i skali
Ukrytej (COV), otrzymane dla szkół gimnazjalnych, mieściły się w granicach wyznaczonej normy, przy czym wartości skali Jawnej (OV) zbliżyły
się do granicy pogranicza normy i patologii. Nasilenie pozostałych kategorii zniekształceń poznawczych oraz wskaźników behawioralnych mieściło
się w obszarze normy ze szczególnym nasileniem wskaźnika behawioralnego agresji fizycznej (PA), który wyraźnie przybliżył się do pogranicza
patologii i normy. Odnotowano obniżone wartości na skali zniekształceń
poznawczych: egocentryzmu (SC) oraz wskaźnika behawioralnego: kłamstwa (L). Pomimo, że profil HIT uczniów szkół gimnazjalnych mieścił się
w granicach normy, to jednak warto zwrócić uwagę na charakterystyczne
czynniki opisujące kierunek i tendencje do agresywnych zachowań badanych. Ujawniono, że uczniowie szkół gimnazjalnych przejawiali inklinację do zachowań negatywistycznych (skłonności skierowane przeciwko
obowiązującym normom, prawu i autorytetom) oraz skłonności do agresji
fizycznej, wskazujące zwykle na dążenie do bezpośredniej konfrontacji,
w nieco niższym nasileniu niż to wystąpiło u uczniów szkół ponadgimnazjalnych. Skłonności do zachowań agresywnych potwierdził wynik
wskaźnika behawioralnego agresji fizycznej (PA), który okazał się, jak
już wspomniano, bardzo zbliżony natężeniem, do pogranicza patologii
i normy. Wyniki skali Ukrytej (COV) potwierdziły także znaczną tendencję do zachowań antyspołecznych lecz w nieco niższym nasileniu niż to
wykazały wartości wskaźników osiągnięte przez młodzież ponadgimnazjalną. Generalnie, profil młodzieży gimnazjalnej okazał się zbliżony do
profilu młodzieży ponadgimnazjalnej, lecz w nieco obniżonym natężeniu
wskaźników z zachowaniem kierunku ogólnej orientacji zachowań. Wynik
całkowity HIT oraz wyniki całkowite skali Jawnej (OV) i skali Ukrytej
33
(COV), otrzymane dla szkół podstawowych, mieściły się w granicach wyznaczonej normy.
Odnotowano obniżony poziom zniekształcenia poznawczego egocentryzmu. Okazało się, że egocentryzm ujawnił się w najniższym nasileniu
analizowanych kategorii zniekształceń poznawczych we wszystkich rodzajach szkół. Profil uczniów szkół podstawowych, w ogólnej strukturze
zniekształceń poznawczych i wskaźników behawioralnych okazał się zbliżony do profilu uczniów szkół gimnazjalnych, tylko w znacznie słabszym
nasyceniu agresywnymi skłonnościami.
Podsumowanie: Profile otrzymane dla szkół podstawowych i gimnazjalnych mieściły się w normie natomiast dla szkół ponadgimnazjalnych
otrzymano profil z pogranicza patologii i normy. Profile analizowanych
szkół wykazały ogólne podobieństwo kształtu, z zachowanymi różnicami natężenia komponentów. Zaobserwowano pewne prawidłowość charakteryzującą zachowania badanych, mianowicie: poziom tendencji do
agresywnych zachowań, nasilał się wraz z rosnącym poziomem edukacji
szkolnej. Należy przypuszczać, że uczennice i uczniowie uczą się przejawów zachowań agresywnych według obowiązujących w środowisku
szkolnym wzorców kulturowych. Dominującą rolę w tym zjawisku odgrywają chłopcy.
W tab. 6. przedstawiono rozkład częstości dla poziomu wyników całkowitych w kwestionariuszu HIT w szkołach podstawowych, gimnazjach
i szkołach ponadgimnazjalnych. W oparciu o test c2 zanotowano istotną
statystycznie zależność pomiędzy rodzajem szkoły a nasileniem agresji,
c2(4)=46,98, p<0,001. W gimnazjach i szkołach ponadgimnazjalnych było
więcej osób charakteryzujących się patologicznym nasileniem agresji.
W szkołach podstawowych było więcej osób charakteryzujących się nasileniem agresji w normie (por. ryc. 17.).
Henryk Piotrowski
34
Tab. 6. Rozkład częstości – poziom wyników całkowitych w grupie dziewcząt i w grupie
chłopców
Szkoła
podstawowa
Poziom wyników
gimnazjum
ponadgimnazjalna
Tab. 7. Współczynniki korelacji r Pearsona pomiędzy wiekiem osób badanych
a wskaźnikami nasilenia agresji dla wyników otrzymanych w szkołach podstawowych,
gimnazjach i szkołach ponadgimnazjalnych
Szkoła
Ogółem
podstawowa
n
%
n
%
n
%
n
%
norma
202
63,7
809
43,9
522
45,5
1533
46,4
Agresja
28
8,8
216
11,7
155
13,5
399
12,1
patologia
87
27,4
818
44,4
469
40,9
1374
Ogółem
317
100
1843
100
1146
100
3306
Odpowiedzi dziwaczne
r
0,066
p
0,239
41,6
Egocentryzm
0,127*
100
Obwinianie innych
0,084
Ryc. 17. Procentowy rozkład częstości – nasilenie agresji w szkołach podstawowych,
gimnazjach i szkołach ponadgimnazjalnych
70
63,7
Nasilenie agresji
60
50
44,4
40,9
40
27,4
30
11,7
8,8
10
Szkoła
podstawowa
gimnazjum
13,5
ponadgimnazjalna
0
norma
gimnazjalna
ponadgimnazjalna
r
0,054*
p
0,020
r
0,074*
p
0,013
0,023
0,111**
0,000
0,106**
0,000
0,134
0,079**
0,001
0,073*
0,013
Umniejszanie/niewłaściwe nazywanie
0,114*
0,043
0,118**
0,000
0,142**
0,000
Fatalizm
0,071
0,208
0,104**
0,000
0,144**
0,000
Negatywizm-nieposłuszeństwo
0,075
0,180
0,079**
0,001
0,111**
0,000
Agresja fizyczna
0,102
0,070
0,095**
0,000
0,118**
0,000
Kłamstwo
0,129*
0,022
0,105**
0,000
0,073*
0,014
Kradzież
0,081
0,150
0,118**
0,000
0,132**
0,000
r – współczynnik korelacji r Pearsona; p – dwustronna istotność statystyczna
45,5
43,9
20
35
pogranicze
normy i
patologii
patologia
12. Wiek a nasilenie agresji
W tab. 7. przedstawiono współczynniki korelacji r Pearsona pomiędzy
wiekiem osób badanych a nasileniem zniekształceń poznawczych i wskaźników behawioralnych dla wyników otrzymanych w szkołach podstawowych, gimnazjach i szkołach ponadgimnazjalnych. Oznaczono korelacje
istotne statystycznie.
Wszystkie otrzymane korelacje pomiędzy wiekiem a nasileniem agresji były dodatnie i słabe. Najsilniejsze, choć nadal słabe korelacje otrzymano dla wyników ze szkół ponadgimnazjalnych.
Diagnoza zniekształceń myślenia i agresji młodzieży szkolnej
Celem przeprowadzonych badań było ustalenie wymiaru zjawiska
zniekształceń poznawczych (myślenia) i agresji młodzieży szkolnej na
różnych poziomach edukacyjnych. Działania diagnostyczne oparto o analizy statystyczne. Przyjęto trafność diagnozy za punkt wyjścia do prognozy
zadań edukacyjnych, które należy zaproponować w rozwiązywaniu zagadnień profilaktyki agresji w obszarach wielu dziedzin życia a wśród nich
turystyki młodzieżowej.
Młodzież szkolna wykazywała zaburzenia myślenia skłaniające do
zachowań konfrontacyjnych z tendencją do obwiniania innych. W grupie
dziewcząt i w grupie chłopców odnotowano zbliżone nasilenia wskaźników behawioralnych (negatywizm, agresja fizyczna, kłamstwo i kradzież).
Najbardziej nasilonym okazał się wskaźnik kłamstwa. Patologiczny poziom skłonności do zachowań agresywnych występował częściej u chłop-
36
Henryk Piotrowski
ców. Egocentryzm, obwinianie innych, umniejszanie/niewłaściwe nazywanie, fatalizm oraz inklinacje behawioralne wyrażające postawy negatywistyczne: agresja fizyczna, kłamstwo, kradzież, wyrażane były przez
uczniów; w najniższym nasileniu w szkołach podstawowych, w wyższym
w szkołach gimnazjalnych a w najwyższym - w szkołach ponadgimnazjalnych. Dominujące tendencje natężenia kłamstwa odnotowano w szkołach gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych. Niski egocentryzm cechował
uczniów wszystkich szkół. Tendencja do zachowań agresywnych nasilała
się wraz z rosnącym poziomem edukacji szkolnej i nie zmieniała się z wiekiem w sposób ciągły, lecz skokowo. Wzrastała w edukacyjnych punktach krytycznych – przejściach między szkołą podstawową i gimnazjum,
a potem gimnazjum i szkołą ponadgimnazjalną. Najwięcej respondentów
uzyskało wyniki mieszczące się w przedziale wyznaczającym normę profilu (ok. 47%). Pozostałe wyniki (ok. 41%) mieściły się w strefie patologii
i pogranicza patologii (12%). W obszarze patologii myślenia, znalazło się
42,3% dziewcząt i aż 63,8% chłopców, czyli ok. 53% badanej populacji.
Uczennice i uczniowie uczą się zachowań agresywnych według obowiązujących w środowisku szkolnym wzorów kulturowych. Ważną rolę
w procesie uczenia się i modelowania nawyków i stylu życia, spełniają
zniekształcenia poznawcze. Diagnoza społeczna zagrożenia agresją jest
niepokojąca i wymaga przemyślanej, naprawczej interwencji strategicznej.
Materiał badawczy potwierdził istnienie ważnego zjawiska społecznego, którym jest przybierająca na sile agresja i przemoc młodzieży szkolnej. Brak działań naprawczych często powodował niekontrolowany wzrost
aspołecznych zachowań uczniów, które niejednokrotnie przybierały charakter przestępczy. Szkoła pełniąca funkcje opiekuńcze i wychowawcze
stała się niewydolna wychowawczo10. Są to skutki, między innymi, zniszczonego wychowania pozalekcyjnego i pozaszkolnego. Jednym z najcięższych grzechów zaniechania Ministerstwa Edukacji Narodowej jest
A. Rejzner, Agresja w szkole. Uwarunkowania społeczne i kulturowe, [w:] Agresja w szkole.
Diagnoza i profilaktyka, M. Libiszowska-Żółtkowska, K. Ostrowska (red), Wydawnictwo
Difin, Warszawa (2008), s. 110.
37
całkowity brak zainteresowania kształceniem nauczycieli11. Nie istnieje
żadna jednolita, sterowana i kontrolowana strategia kształcenia nauczycieli. Nieudolne reformy systemu edukacyjnego i zaniedbania w dziedzinie opiekuńczo-wychowawczej, trwające od początku lat 90., wpłynęły
także na rozwój zjawiska zagrożenia środowiskowego agresją młodzieży.
Istnieje potrzeba przygotowania i zrealizowania programu naprawczego
w oparciu o instytucje pozarządowe wzmacniające funkcjonujący system
oświaty. Problem urasta do wielkiego zadania społecznego, który wymaga
rozwiązania poprzez wspólny wysiłek wszystkich Polaków uczestniczących w procesie wychowania12. Składową częścią takiego postulatu jest
turystyka edukacyjna i jej udział w profilaktyce zagrożeń środowiskowych
agresją młodzieży.
Profilaktyczna pomoc w zapobieganiu agresji
Rozwój badań nad problematyką poznawczo-behawioralnego i społeczno-emocjonalnego uczenia się umożliwił opracowanie przez Center
for Missing and Exploited Children w USA wytycznych, odnoszących się
do planowania odpowiednich programów profilaktycznych, ukierunkowanych na przekazywanie kompetencji społecznych i emocjonalnych. Według ustalonych kryteriów winny one:
• bazować na uznanej teorii pedagogiczno-wychowawczej;
• odpowiadać z pedagogicznego punktu widzenia, wiekowi dzieci i młodzieży oraz stadium ich psychoemocjonalnego rozwoju;
• umożliwiać kształtowanie „zdrowego poczucia własnej wartości”,
a tym samym przysposabiać dzieci i młodzież do skuteczniejszego
chronienia siebie przed możliwymi niebezpieczeństwami;
• zadbać o sensowne i organiczne łączenie odpowiednich elementów
programowych – spójnie z upływającym czasem realizacji programu;
• być prowadzone przez odpowiednio wykwalifikowany personel;
• uwzględniać interakcyjne formy przekazywania kompetencji, takich
jak scenki sytuacyjne czy odgrywanie ról.
T. Pilch, Polityka oświatowa państwa. Zadania i ułomności, [w:] Agresja w szkole. Diagnoza
i profilaktyka, M. Libiszowska-Żółtkowska, K. Ostrowska (red), Wydawnictwo Difin,
Warszawa (2008), s. 115.
12
Ibiden, s. 118.
11
10
38
Henryk Piotrowski
Dodatkowo zaleca się, aby włączyć w te działanie całe środowisko
wewnątrzszkolne, jak i zewnętrzne otoczenie: rodziców, nauczycieli i mające znaczenie dla życia społecznego inne instytucje oraz całe środowisko
lokalne13.
Turystyka edukacyjna w realizacji programów profilaktycznych ma
swoje ograniczenia wynikająca z czasu trwania wycieczki czy obozu młodzieżowego, które zazwyczaj trwają od kilku dni do 3-4 tygodni. Opracowanie treningów i ich realizacji wymaga elastycznego zaplanowania
przedsięwzięcia. Można więc podjąć określone aspekty zachowań problemowych, na przykład konflikty społeczne i odpowiednio do nich sposoby
zapobiegawcze. Przykładowym dziesięciogodzinnym (45 min/godz.) programem może być Dealing With Conflict14, koncentrujący się wyłącznie na
konstruktywnym obchodzeniu się z sytuacjami konfliktowymi. Program
dzieli się na cztery kolejno następujące po sobie poziomy, które obejmują:
aktywności służące wzmocnieniu poczucia wspólnoty, działania zmierzające do polepszenia zaufania, poczucia własnej wartości oraz wzajemnego
zaufania, przyczyny i rodzaje sytuacji konfliktowych oraz różne możliwości obchodzenia się z nimi, trudności w komunikacji.
Inny program proponują autorzy School – Based Violence Prevention
Curriculum15, w którym zasadniczym założeniem jest przekazanie uczniom
wiedzy na temat genezy przemocowych konfliktów, roli partycypujących
w nich osób oraz osób postronnych i wpływu ich najbliższego otoczenia.
Program obejmuje 18 godzin w wymiarze lekcyjnym, których treści koncentrują się na: uzyskaniu i poczuciu zaufania, uznaniu, respektowaniu
indywidualnych różnic, nabyciu wiedzy o przemocy i wzmacniających ją
czynnikach ryzyka, obchodzeniu się ze złością, osobistym systemie war J. Surzykiewicz, Profilaktyczna pomoc wychowawcza szkole w zapobieganiu agresji: znaczenie
kompetencji społecznych, [w:] Agresja w szkole. Diagnoza i profilaktyka, M. LibiszowskaŻółtkowska, K.. Ostrowska (red), Wydawnictwo Difin, Warszawa (2008), s. 214-215.
14
D. Bretherton, L. Collins, C. Ferretti, Dealing with Conflikt: Assessment of a Course for
Secondary School Students, “Austtralian Psychologist”, vol. 28 (2), (1993), s. 105 -111.
15
A.D. Farrell, A.L. Meyer, The Effectiveness of a School-based Curriculum for Reducing
Violence Among Urban Sixth-grade Students, “American Journal of public Health”, vol. 87
(7), (1997), s. 979-984.
13
39
tości. nieprzemyślanej agresji i jej konsekwencjach, bezprzemocowych
alternatywnych rozwiązaniach wobec agresji.
Propozycji programów profilaktyki agresji w literaturze możemy napotkać znaczną ilość z różnym przeznaczeniem. Warto pamiętać o możliwości adaptacji programów profilaktyki dla własnych potrzeb wynikających z ustaleń diagnostycznych oraz możliwości z zalecanych programów
przez Centrum Metodyczne Pomocy Pedagogiczno-Psychologicznej.
Przed zaplanowaniem konkretnych działań profilaktycznych pojawia
się konieczność weryfikacji i diagnozy występujących problemów. Właśnie wyniki diagnozy powinien sugerować teren i sposób podejmowanych
działań programowych. Dotychczasowe badania w tym zakresie pozwalają na ostrożne uogólnienia co do zespołu właściwości osobowościowych,
których ujawnienie się traktować można jako swoisty sygnał alarmowy.
Należą do nich: zachowania agresywne, nadpobudliwość, częste wybuchy
gniewu, brak koncentracji uwagi, nieadekwatna samoocena, labilna emocjonalność16.
Warto przypomnieć, że podnoszenie poczucia bezpieczeństwa i działania mające na celu zapobieganie agresji wśród młodzieży stało się już dawno obiektem współpracy międzyresortowej. 5 listopada 2008 roku w Centralnym Ośrodku Sportu podpisano umowę międzyresortową pomiędzy
Ministerstwem Sportu i Turystyki, Ministerstwem Spraw Wewnętrznych
i Administracji (ówczesnym), Ministerstwem Edukacji Narodowej i Ministerstwem Zdrowia - o współpracy przy wdrażaniu i popularyzacji programu „Przeciwdziałanie poprzez sport agresji i patologii wśród dzieci
i młodzieży”. Program ten jest urzeczywistnieniem dyrektyw Komisji Europejskiej, która szczególnie zwraca uwagę na modelowanie właściwych
nawyków zdrowego stylu życia, zwłaszcza wśród dzieci i młodzieży. Ministerstwo Edukacji Narodowej przygotowało szereg zapisów, które wzmacniają i wspomagają czynne uprawianie sportu i turystyki, a uwzględniają tę
aktywność w zróżnicowanych programach profilaktycznych, szczególnie
skierowanych do młodzieży ujawniającej zachowania agresywne.
M. Sztuka, Programy wczesnej interwencji wśród strategii ograniczania zachowań
przestępczych, [w:] Społeczne konteksty zaburzeń w zachowaniu, B. Urban (red.),
Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków (2001), s. 170.
16
40
Henryk Piotrowski
41
Bibliografia
Streszczenie
1. Barriga A.Q., Gibbs J.C., Potter G., A.K. Liau, Kwestionariusz “Jak myślę (HIT)”,
Podręcznik, Instytut Amity, Warszawa 2003, s. 4.
2. Bretherton D., Collins L., Ferretti C., Dealing with Conflikt: Assessment of a Course for
Secondary School Students, “Austtralian Psychologist”, vol. 28 (2), 1993, s. 105 -111.
3. Farrell A.D., Meyer A.., The Effectiveness of a School-based Curriculum for Reducing
Violence Among Urban Sixth-grade Students, “American Journal of public Health”,
vol. 87 (7), 1997, s. 979-984.
4. Gibbs J.C., Barriga A.Q., Potter B., How I Think (HIT) Questionnaire, Research Press,
Champaing,IL 2001, s. 1.
5. Gibbs J.C., Barriga A.Q., Potter B., How I Think (HIT) Questionnaire, Research Press,
Champaing,IL 2001, s.2.
6. Kozielecki J., Koncepcje psychologiczne człowieka, Wydawnictwo Akademickie „Żak”
1998, s. 177 i nast.
7. Laskowski A., Rejzner A., Tokarczyk E., Demoralizacja i przestępczość dzieci i młodzieży, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej MEN, Warszawa
1996, s.39.
8. Pilch T., Polityka oświatowa państwa. Zadania i ułomności, [w:] Agresja w szkole. Diagnoza i profilaktyka, Libiszowska-Żółtkowska M., Ostrowska K., (red), Wydawnictwo
Difin, Warszawa 2008, s. 115
9. Rejzner, A., Agresja w szkole. Uwarunkowania społeczne i kulturowe, [w:] Agresja
w szkole. Diagnoza i profilaktyka, Libiszowska-Żółtkowska M., Ostrowska K., (red),
Wydawnictwo Difin, Warszawa 2008, s.
10.Surzykiewicz J., Profilaktyczna pomoc wychowawcza szkole w zapobieganiu agresji:
znaczenie kompetencji społecznych, [w:] Agresja w szkole. Diagnoza i profilaktyka, Libiszowska-Żółtkowska M., Ostrowska K., (red), Wydawnictwo Difin, Warszawa 2008,
s. 214-215
11. Sztuka M., Programy wczesnej interwencji wśród strategii ograniczania zachowań
przestępczych, [w:] Społeczne konteksty zaburzeń w zachowaniu, B. Urban (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2001, s. 170.
12.Szybińska J., Agresywne zachowania młodzieży jako konsekwencja zaburzonych procesów poznawczych, [w:] Agresja w szkole. Diagnoza i profilaktyka, Libiszewska-Żółkowska M., Ostrowska K., (red.), Wydawnictwo Difin, Warszawa 2008, s. 174
13. Szybińska J., Agresywne zachowania młodzieży jako konsekwencja zaburzonych procesów
poznawczych, [w:] Agresja w szkole. Diagnoza i profilaktyka, Libiszowska-Żółtkowska M.,
Ostrowska K., (red.), Wydawnictwo Difin, Warszawa 2008, s.175.,
Słowa kluczowe: turystyka młodzieżowa, edukacja, agresja i przemoc,
diagnoza agresji, proflaktyka agresji
Jednym z najważniejszych współczesnych problemów społecznych jest
nasilająca się agresja i przemoc obserwowana szczególnie wśród dorastających dzieci i młodzieży. Trafna diagnoza psychologiczno-pedagogiczna predyspozycji zachowań agresywnych jest punktem wyjścia na drodze
działań profilaktycznych. W artykule zamieszczono wybrane wyniki badań
psychometrycznych oparte o próbę 3306 uczennic i uczniów, szkół podstawowych, gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych, udzielających odpowiedzi
na pytania: W jakim wymiarze występuje zjawisko zniekształceń poznawczych (myślenia) i agresji w kolejnych latach edukacji oraz: Czy i w jaki
sposób zadania profilaktyki agresji można realizować w atrakcyjnej dziedzinie życia jaką jest turystyka edukacyjna?
Badania diagnostyczne młodzieży niezaburzonej umożliwiły określenie
nasilenia i skłonności do zachowań agresywnych i stanowiły podstawową wiedzę niezbędną do podjęcia odpowiednich strategii profilaktycznych.
Postulaty zawarte w programach profilaktyki agresji stanowią próbę ukazania rozwiązań typowych dla każdej zbiorowości, w tym młodzieży uczestniczącej w turystyce. Jednocześnie mogą stać się przykładem refleksji naukowej wykorzystania diagnostyki psychometrycznej dla potrzeb profilaktyki agresji w różnych dziedzinach życia.
SUMMARY
EDUCATIONAL TOURISM TO PREVENT YOUTH
AGGRESSION
Key words: youth tourism, education, aggression and violence, diagnosis of aggression, prevention of aggression
One of the major contemporary social problems is increasing aggression and violence among adolescents. An accurate psychological-pedagogical diagnosis is a starting point to prevention. The article announces
42
Henryk Piotrowski
selected psychometric research results, having tested 3306 schoolgirls and
schoolboys of primary, middle and secondary schools, aiming to answer
the question: to what degree does the phenomenon of cognitive distortions
(thinking) and aggression occur in consecutive years of education, and
another one: can aggression preventive tasks be realized in the attractive
area of life, which is educational tourism, and if so, then how. Diagnostic
examinations of emotionally balanced teenagers allowed to identify the
degree and tendency towards aggressive behavior and made grounds for
taking up appropriate prevention strategies. Statements included in prevention programs attempt to indicate solutions typical of every community,
also youth participating in tourism. Simultaneously, they may become an
example of scholarly reflection on the use of psychometric diagnostics for
the purpose of aggression prevention in various areas of life.
43
Августа А. Мельник, Ирина Ю. Мельник
Киевский национальный
университет культуры и искусств
Информационные технологии как средство комуникации
в сфере молодежного туризма
Актуальность темы статьи обусловлена стремительными изменениями в социальной, культурной, экономической и технологических сферах современного общества, которые отображают системный
процесс трансформации способа жизни в условиях современной
глобальной постиндустриальной цивилизации. Существуют следующие варианты классификации технологий в сфере социальнокультурных комуникаций культуроохранные, культуротворческие,
экологические, курортологические, спортивно-оздоровительные,
рекреативные, образовательные, социально-защитные, исследовательские, проектные, инновационные, коммуникационные,
информационно-рекламные, этнонаправленные, управленческие
и другие технологии, проектируемые на туризм.
Туризм - это комплексное явление, которое может реально помочь молодым людям найти свою дорогу в жизни и не требует больших финансовых вложений. Согласно общемировым тенденциям
большинство путешественников, более 57%, – молодые люди. Сейчас
в Украине проживает примерно 14 млн. молодых людей в возрасте
от 14 до 35 лет, туризмом занимается примерно 0,3 млн. К понятию
молодежный туризм можно отнести следующие виды деятельности
молодежи:
• профильные лагеря, экскурсии, туристические соревнования
и мероприятия;
• экстремальные виды деятельности: спортивный туризм, альпинизм, скалолазание, спортивное ориентирование, рафтинг, и т.д.
Элементы туристической инфраструктуры, рассчитанные специально на молодежь:- специализированные проездные билеты (евро-
44
пейский опыт); - карты скидок (программа «Евро2012»); - хостелы.
Молодежь проявляет интерес к различным видам туризма: пешеходному туризму (в том числе лыжный), автомобильному, караванингу
(с использованием прицепов и автомобилей типа «дом на колесах»),
конному, велосипедному, железнодорожному, водному, морскому
(в том числе круизы), автостопу (разновидность неорганизованного
туризма с использованием в качестве передвижения бесплатно или
за небольшую плату попутных автомобилей, появившаяся в начале
1920-х годов и связано с массовым распространением автомобилей
в странах Западной Европы и США; в разных странах мира существуют ассоциации любителей автостопа), внутреннему и международному (выездной и въездной), организованному и неорганизованному,
гастрономическому, культурному, лечебно-оздоровительному, музейному, ностальгическому (этническому), образовательному (в том
числе языковому), охотничьему, паломническому, приключенческому, рекреационному (много зрелищных и развлекательных программ), спортивному, экологическому (в том числе сельский или
аграрный), экскурсионному, деловому, шопинг-туризму, групповому с формированием временного коллектива (привлекателен
групповыми скидками) и индивидуальному, детскому (группы в сопровождении взрослых), инвалидному, свадебному, семейному, студенческому. Такое разнообразие видов молодежного туризма ставит
на повестку дня целый ряд неразрешенных проблем: устаревшие технологии, отсутствие инфраструктуры, низкий уровень благосостояния, отсутствие культуры путешествий.
Создание инфраструктуры молодежного туризма решит несколько актуальных задач:
1) для личности:
− укрепление здоровья – наличие туристских клубов, секций
позволит молодежи участвовать в походах, соревнованиях, туристических лагерях, вести активный, здоровый образ жизни;
− возможность путешествовать. Этому будет способствовать
сеть молодежных турбаз, гостиниц, оборудованных туристских маршрутов, система льготного проезда туристских групп
Информационные технологии как средство комуникации... 45
на различных видах транспорта;
− получать качественный, безопасный отдых;
− повышение воспитательно-образовательного, культурного
уровня посредством походов и путешествий;
− профессиональная ориентация (конкретные навыки и умения
ориентируют туриста по спектру полевых экспедиционных
специальностей: геофизик, геолог, эколог и т.д., дают представление о деятельности полевых воинских и гражданских (МЧС
и т.д.) подразделений;
− получение специального образования и работа в сфере туристского бизнеса и на предприятиях, производящих специальное снаряжение, оборудование, сувенирную продукцию
2) для государства:
− развитие туризма как важной отрасли экономики. Вложив
средства в создание туристской инфраструктуры, через несколько лет государство начнет получать от этого немалые
доходы, так как почувствовав вкус странствий в молодые
годы, человек будет путешествовать всю жизнь, проводя свой
отпуск не на даче, а в поездках по стране и миру, вкладывая
в путешествия свои деньги и принося, тем самым, доход государству;
− занятость населения – для разветвленной системы турбизнеса
потребуется много новых рабочих мест.1
Молодежный туризм развивает наиболее динамический
и активный элемент производительных сил страны и потому способствует повышению ресурсного потенциала. Молодежь - это важное
условие, фактор социальных перемен, и инновационная сила, это не
только объект воздействия со стороны общества и государства, но
и потенциально наиболее энергичный, новаторский и радикальный
субъект общественного развития. Туризм сегодня - это глобальный
компьютеризированный бизнес, в котором участвуют крупнейшие
В.Н. Бочарников, Е.Г. Лаврушина, Я.Ю. Блиновская, Информационные технологии
в туризме, Москва 2007.
1
46
авиакомпании, гостиничные цепочки и туристические корпорации
всего мира.
Туризм - информационно насыщенная деятельность, которая
на рынке почти полностью зависит от изображений, описаний,
средств коммуникаций и передачи информации. Можно выделить
три характерные черты туризма: во-первых, это - разнообразная
интегрированная торговля услугами, во-вторых, это - комплексная
услуга, как с точки зрения производителя, так и потребителя, наконец, это - информационно насыщенная услуга. Поэтому туризм
- как международный, так и внутренний, - сфера растущего применения информационных технологий. Все субъекты туристического
рынка работают в тесной взаимосвязи, вовлечены в деятельность
друг друга. Практически ни одно туристическое предприятие не
в состоянии самостоятельно организовать тур, обеспечить клиентов всеми необходимыми транспортными средствами, предоставить
жилье, организовать питание и т.д. Для этого обычно привлекаются
соответствующие предприятия и организации (контрагенты), обеспечивающие недостающие звенья в комплексном обслуживании.
Контрагенты непосредственно оказывают услуги по размещению,
питанию, транспортные, экскурсионные и другие услуги, входящие
в турпакет, - это гостиницы, рестораны, транспортные компании
(компании-перевозчики), предприятия культуры, спорта, лечебнооздоровительные заведения и экскурсионные предприятия. Они
выступают в качестве внутренних и иностранных контрагентов, поставляющих услуги, входящие в тур, туроператорам. Таким образом,
туризм – сфера высоко интегрированная. Информационное обеспечение отдельно взятого предприятия туризма будет бессмысленным
на фоне туристского рынка в целом. Целесообразным будет создание
единого информационного пространства, позволяющего повысить
эффективность, систематизировать работу взаимодействующих туристических предприятий, туристической отрасли в целом.2
Используя преимущества компьютерных, информационных технологий, современная туристическая компания, уверенно и успешно
В.С. Новиков, Инновации в туризме, Москва 2007
2
работает сегодня, закладывая фундамент завтрашнего процветания.
Стратегическая цель информационных технологий – способствовать менеджменту организации реагировать на динамику рынка,
создавать, поддерживать и углублять конкурентное преимущество.
Выполнение этой задачи требует построения информационно-технологических систем, которые имеют следующие атрибуты: максимальная доступность - любой информационный объект должен быть
доступен одновременно многим; маневренность приложений – необходим переход к сетевой архитектуре, что приводит к серьезным изменениям в организации и работе ИТ-отделов.
В настоящее время в туризме используются различные
информационные технологии - компьютерная система резервирования, система проведения телеконференций, видеосистем,
компьютеры, информационных системы управления, электронные
информационные системы авиалиний, электронная пересылка денег, телефонные сети, подвижные средства сообщения и т.д. Одним
из инновационных элементов является баннер: графическое изображение, которое вставляется на страницу сайтов. Баннер может размещаться как на отдельные сайты так и в сети, объединяющей множество тематических сайтов. В последнее время активно развивается
размещение информации в блогах персональных сайтов, которые
размещают информацию определенного направления и комментарии посетителей к данной информации, что позволяет огромному
количеству пользователей высказать свою точку зрения.
По уровню представления в сети Интернет онлайновые туристические ресурсы можно подразделить следующим образом:
• сайты общего назначения, в которых есть туристические разделы;
• специализированные туристические порталы и сайты;
• глобальные системы бронирования;
• сайты фирм-туроператоров;
• сайты туристических агентств;
• сайты гостиниц;
• личные страницы путешественников.
48
Туристические порталы можно рассматривать в качестве
онлайновых рекламных площадок, призванных способствовать
продажам услуг рекламодателей - туроператоров и турагентств.
Интернет-ресурсы туризма популярны среди потребителей туристического продукта, поскольку содержат множество полезной информации: страноведческая, особенности въезда и выезда из той или
иной страны, особенности визовых режимов, отзывы и рассказы туристов и многое другое.
Субъектами туристского рынка используется множество
информационных Интернет-ресурсов при бронировании туров,
услуг, выставлении счета за предоставленные товары и услуги.
Информационные ресурсы в сети Интернет предоставляют практически всю необходимую информацию о предлагаемых товарах
и услугах. Используются специализированные системы бронирования: B2B (business to business – система бронирования «туроператор-турагент»), Sirena, Amadeus, Galileo, Wordspan и другие. Широко
применяется система On-Line-бронирования туристических товаров
и услуг непосредственно на сайтах компании не только туристическими предприятиями, но и непосредственно конечными потребителями. Вышеперечисленные Интернет-ресурсы и информационные
системы выполняют различные функции: обеспечивают информационную осведомленность потенциальных потребителей туристического продукта, упрощают и систематизируют сотрудничество между
различными предприятиями туризма и так далее3. В сущности, ни
одна из информационных технологий не ориентирована на обеспечение удобства и систематизированного поиска и подбора партнеров
в сфере туризма (поставщиков, посредников). Поиск перспективных
партнеров заключается в том, что из большого числа туристских фирм
и предприятий, зарегистрированных в той или иной стране, нужно
выбрать те, которые проявили бы интерес к сотрудничеству с Вами,
и при этом они должны соответствовать Вашим интересам и требованиям в отношении обслуживания туристов. Для слаженного, качественного сотрудничества между туристическими компаниями не
http://tourlib.net/books_tourism
3
хватает систематизированных источников, данных об особенностях
деятельности тех или иных туристских предприятий, поставщиков
услуг. Таким образом, вытекает потребность в создании единых баз
данных, систематизированных рейтингов, информационных порталов, которые бы максимально полно и объективно отражали характеристики туристических компаний, поставщиков услуг, особенности их деятельности, предлагаемые товары и услуги и так далее. Такое
решение во многом облегчит работу туристических предприятий при
создании туристического продукта и его реализации. Не будет необходимости тратить дополнительное время на поиски информации
о тех или иных поставщиках, туристических компаниях, их анализ
и сравнение. Единые информационные порталы позволят в более короткие сроки подобрать наиболее подходящих партнеров для сотрудничества. Ведение статистики, в рамках портала, позволит выявить
наиболее востребованных поставщиков, что позволит говорить об
уровне их надежности. Создание единого специализированного информационного портала, Web-узла позволит пользователям легко
находить информацию об условиях отдыха, ценах, предоставляемых
услугах, более детальную информацию об организации. Ни один вид
рекламы не может сравниться с рекламой в Интернет по полноте,
качеству и оперативности предоставляемой информации. Такая информационная система представляет несомненный интерес, не только для отдельных туристских предприятий, но и может в целом повлиять на развитие туристической отрасли в Украине, обеспечивая
гарантированный уровень качества и надежности предоставляемых
товаров и услуг. Немаловажной информацией, требующей определенного отображения в сети информационных ресурсов туризма
– статистика туризма, положение различных рекреационных областей в вопросе состояния экологической, социальной среды. Особую
роль сегодня занимают социальные сети. Турфирма заключает договор с администрацией ресурса и размещает стандартные баннеры
в интересующих её местах. Также популярным видом распространения информации является почтовая рассылка, например директмейл – рассылка по базе почтовых адресов. Одним из способов
50
эффективного размещения информации может стать создание своей
рубрики на страницах тематического портала.
По оценкам экспертов, специалистов туристического бизнеса с
опытом работы более 5 лет, только около 23% туристских маршрутов обеспечены качественными анимационными программами. В то
же время, все опрошенные нами специалисты туристических фирм
подтвердили необходимость анимационных программ в туристических маршрутах. Таким образом, с одной стороны, существует
потребность включения анимационных программ в туристические маршруты, с целью повышения их престижности и популярности, и, с другой стороны, отсутствуют в достаточном количестве
специалисты, способные разрабатывать анимационные программы.
В то же время, в теории и методике профессионального образования недостаточно разработаны технологии обучения студентов
ВУЗов созданию анимационных программ. Формирование будущего специалиста зависит от целого ряда неблагоприятных обстоятельств и тенденций, характерных для системы профессионального воспитания и профессионального самоопределения личности,
что негативно сказывается на конкурентоспособности менеджера.
В Киевском национальном университете культуры и искусств при
обучении специальности менеджмент социально-культурной деятельности комплексно рассматриваются вопросы использования
разнообразных коммуникационных каналов, которые можно условно разделить на «общие» и «специальные». Общие каналы – это такие, которые используют общедоступные средства массовых коммуникаций: радио, телевидение Интернет, мобильные телефоны,
периодическая пресса, книгоиздание и кинематограф. Сюда ж относятся четыре общепринятые инструменты массовых маркетинговых
коммуникаций – реклама, PR, стимулирование сбыта и спонсорство.4 Специальные коммуникационные каналы: выпуск и массовое распространение разнообразных носителей (на компакт-дисках), фонограммы и видеограммы, изготовление компьютерных
игр; сеть туристических туров, массовые турфестивали, цикловые
51
телевизионные туристические программы, программы игровых токшоу. Следствием такого интегрированного взаимодействия будет
эффект объединения финансовых, технических, гуманитарных потоков для достижения цели социо-коммуникативной или маркетинговой стратегии молодежного туристического проекта.5
Подведя итоги проведенных исследований, можно сделать следующий вывод: метод проектной интеграции социальных коммуникаций может использоваться в разнообразных сферах социокультурной деятельности таких как туризм, образование, искусство, отдых,
маркетинг, b общественной и социальной работе, государственном
управлении и политическом менеджменте.
Список использованных источников
1. Бочарников В.Н., Лаврушина Е.Г., Блиновская Я.Ю. Информационные технологии в туризме. – М.: Флинта, 2007. – 360 с.
2.http://tourlib.net/books_tourism
3. Йенсен Р. Общество мечты. Как грядущий сдвиг от информации к воображению
преобразит бизнес. Изд. Второе, исправленное. / Ролф Йенсен. Пер. с англ. –
СПб.: Стокгольмская школа экономики в Санкт-Петербурге, 2004. – 267 с.
4. Котлер Ф. Маркетинговий менеджмент: Підручник. / Ф. Котлер, К. Л. Келлер, А.
Ф. Павленко та ін. – К.: Вид. «Хімджест», 2008. – 720 с.
5. Новиков В.С. Инновации в туризме. – М.: ИЦ «Академия», 2007. – 208 с.
STRESZCZENIE
TECHNOLOGIE INFORMACYJNE JAKO ŚRODEK
KOMUNIKOWANIA SIĘ W DZIEDZINIE TURYSTYKI
MŁODZIEŻOWEJ
Słowa kluczowe: technologie informacyjne, komunikowanie się,
turystyka młodzieżowa.
Artykuł charakteryzuje funkcję, jaką pełnią technologie informacyjne
we współczesnym postindustrialnym społeczeństwie. Na tym tle
Р. Йенсен, Общество мечты. Как грядущий сдвиг от информации к воображению
преобразит бизнес, Санкт-Петербурге 2004.
5
Ф. Котлер, Маркетинговий менеджмент: Підручник, Київ 2008.
4
przedstawione zostało ich miejsce i zastosowanie w turystyce młodzieżowej,
w szczególności jako środka komunikacji społecznej.
SUMMARY
INFORMATION TECHNOLOGIES AS A MEANS OF
COMMUNICATION IN THE AREA OF YOUTH TOURISM
Key words: information technologies, communication, youth tourism
The article defines the function of information technologies in contemporary postindustrial society. Their position and usage in youth tourism is
presented here, mainly as a means of communication.
53
Wojciech Pomykało
Naukowa turystyka z wielką
intelektualną przygodą
(notatki z wizyt u Michaiła
Szołochowa)
Jednym z moich największych życiowych celów w powojennej rzeczywistości było jak najlepsze poznanie ówczesnego Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich i nawiązanie możliwie serdecznych, jak
najbliższych, kontaktów z czołową jego kadrą. Pochodziłem z bogatej
kapitalistycznej rodziny. Co prawda ojciec mój wywodził się z rodziny
średniozamożnej, ale niezwykle szybko się wzbogacił. Jego ojciec był
ogrodnikiem w majątku księcia Lubomirskiego w Rzeczycy położonej na
ziemiach lubelskich. Matka niezamężną rolniczką. Ojciec po skończeniu
z wyróżnieniem Szkoły Głównej Handlowej szybko doszedł do stanowiska prokurenta w jednym z największych kapitalistycznych koncernów
międzywojennej Polski „Węglobloku”. Mieszkaliśmy w okazałym domu
w Aninie koło Warszawy, gdzie mieszkali ludzie bogaci oraz elita finansowa i kulturowa, w tym słynny poeta Julian Tuwim. W czasie hitlerowskiej
okupacji, ojciec poszukiwany przez Gestapo, zajmował się wywiadem na
rzecz Wielkiej Brytanii i na jego zlecenie też z wywiadem radzieckim.
Wychował mnie w duchu wielkiego patriotyzmu. Przekazał mi też dyrektywy w sprawie mojego postępowania w powojennej rzeczywistości, jeśli
przeżyję wojnę. Szczególnie mocno wryły mi się w pamięć jego słowa
wypowiedziane na dziedzicu aresztu Gestapo w Kozienicach, gdzie siedziałem razem z ojcem, w których wręcz zalecał mi postaranie się, abym
należał do powojennej elity rządzącej. Zobowiązał mnie, żebym ze szczególnym zainteresowaniem zadbał o to, aby usytuować się wszędzie tam,
gdzie decyduje się kształt powojennych polsko-radzieckich stosunków.
Dlatego też szybko wstąpiłem do Związku Walki Młodych i Polskiej Partii
Robotniczej oraz Towarzystwa Przyjaźni Polsko -Radzieckiej. Wskazówki
54
Wojciech Pomykało
ojca były konkretne: jako polski patriota masz dbać, aby ograniczona powojenna polska suwerenność była coraz mniej ograniczana. Ten testament
ojca był dyrektywą dla mnie przez całe życie.
W czasie mojej działalności w Zarządzie Głównym Towarzystwa
Przyjaźni Polsko -Radzieckiej poznałem prof. Bazylego Białokozowicza.
B. Białokozowicz stopniowo nabierał znaczenia w polskiej, a nawet światowej rusycystyce. W pewnym momencie zaprosił on do Polski prof. Leonida Jerszowa z Uniwersytetu Leningradzkiego. L. Jerszow, należał do
czołówki historyków literatury radzieckiej. Prof. L. Jerszow, razem z prof.
Chwatowem stali się bardzo znani w tym czasie na terenie ZSRR, bowiem
wydali niewielką książeczkę pod tytułem „Liście i korzenie”, w której domagali się innego niż dotąd stosunku do patriotyzmu rosyjskiego. Książeczka ta ukazała się w ogromnym nakładzie, jako dodatek do ilustrowanego tygodnika radzieckiego „Ogoniok”. Na łamach gazety „Prawda” i w
innych wydawnictwach została ostro zaatakowana, zwłaszcza w artykule
Aleksandra N. Jakowlewa, ówczesnego kierownika (czy zastępcy) Wydziału Propagandy KC KPZR, uznanego za bardzo wpływowego człowieka w radzieckiej partii. L. Jerszow, który był autorem wielu monografii
czołowych pisarzy radzieckich, w tym też monografii M. Szołochowa,
został wtedy wzięty w obronę przez wspomnianego pisarza, który uznał,
że zarzuty A.N. Jakowlewa są pozbawione sensu. M. Szołochow wsparty
został przez ówczesną czołówkę marszałków i generałów ZSRR. Stosunki
między L. Jerszowem a M. Szołochowem przed i po wspomnianym wydarzeniu były bardzo bliskie. W tej sytuacji propozycja prof. L. Jerszowa,
abym ja i moi współpracownicy z czasopisma „Wychowanie” spotkali się
z Michaiłem Szołochowem w Moskwie, wydawała się wyjątkowo interesująca ale też realna. W czasie spotkania z udziałem prof. L. Jerszowa
– prof. B. Białokozowicz zaproponował, aby w spotkaniu tym uczestniczył obok mnie jego ówczesny asystent, Roman Sroczyński – późniejszy
poseł SLD i wieloletni prezes polskiego funduszu dla niepełnosprawnych.
Ja natomiast uważałem, że do naszej delegacji należy włączyć Barbarę
Wencel (moją zastępczynię w kierowanym przeze mnie czasopiśmie pedagogicznym „Wychowanie”). Po paru tygodniach otrzymaliśmy potwierdzenie zgody na przyjęcie nas przez Michaiła Szołochowa. Wsiedliśmy do
samolotu i polecieliśmy do Moskwy. Sekretarz osobisty M. Szołochowa
Naukowa turystyka z wielką intelektualną przygodą...
55
przekazał nam przez prof. L. Jeroszowa adres, dzień i godzinę spotkania
w Moskwie, w prywatnym mieszkaniu pisarza.
Z ogromną tremą, w wyznaczonym terminie, zapukałem pierwszy do
drzwi mieszkania M. Szołochowa. Miałem w ręku kwiaty. Z tyłu za mną
znajdowała się Barbara Wencel i Roman Sroczyński. Otworzył mi niskiego
wzrostu mężczyzna, ściskając mi serdecznie dłoń. Byłem pewny, że jest to
M. Szołochow. Wręczyłem mu kwiaty. Jednak po chwili okazało się, że ta
osobą jest jego osobistym sekretarzem. Natomiast M. Szołochow czeka na
nas w swoim gabinecie. Po chwili cała nasza trójka znalazła się w tym gabinecie, a sekretarz pisarza zapytał nas, czy będziemy pili kawę, czy herbatę oraz koniak czy wódkę. Zadecydowałem, że koniak. Po chwili sekretarz
wniósł na tacy kawę i herbatę oraz armeński koniak. Usiedliśmy w pokoju
przy stole i rozpoczęła się rozmowa. Zacząłem od pytania, czy Michaił
Szołochow poznał już kiedyś w swoim życiu Polki i Polaków. Odpowiedź
została udzielona z pewnym zakłopotaniem. M. Szołochow poinformował
nas (o czym ja wiedziałem), że był na Kongresie Pokoju we Wrocławiu
w 1948 r. oraz, że zwiedzał wtedy to piękne odbudowywane miasto oraz
Warszawę, ale jego kontakty z Polakami i Polkami były nad wyraz ograniczone. Przytłaczająca większość rozmówców ze strony polskiej, z którymi rozmawiał – to były osoby niebędące polskiego, ale żydowskiego
pochodzenia. Dotyczyło to zwłaszcza przedstawicieli Związku Literatów
Polskich, którzy w największym stopniu kontaktowali się z nim w czasie jego wizyty na tym kongresie. Dlatego z pewnym zakłopotaniem nasz
rozmówca stwierdził, że szansę na dłuższą rozmowę z Polakami będzie
miał dopiero teraz, za co jest wdzięczny L. Jerszowowi, który zainicjował
naszą wizytę. Zadałem następne drażliwe pytanie, czy nasz gospodarz posiada jakieś uprzedzenia do przedstawicieli naszego narodu, bo przecież
od 1948 r. upłynęło sporo czasu i na pewno miał liczne możliwości kontaktów z Polakami, a ostatecznie do nich nie doszło. Pozwoliłem też sobie
dodać, że podobno nasz gospodarz specjalnie nie przepada za kontaktami
z przedstawicielami naszego narodu. M. Szołochow spytał mnie, czy tę
informację o jego stosunku do Polaków czerpię od L. Jerszowa, czy z innych źródeł. Odpowiedziałem, że z innych źródeł. M. Szołochow dość kategorycznie stwierdził wtedy, że dość dużo wie o narodzie polskim, o jego
56
Wojciech Pomykało
dramatycznej historii i że nie ma do jego przedstawicieli negatywnego stosunku i dlatego chętnie przyjął propozycję spotkania z nami. Następnie M.
Szołochow prosił o poinformowanie go, kim jesteśmy, czym się zajmujemy, co o nim wiemy i czego się chcemy od niego dowiedzieć o nim samym
i o innych sprawach.
Przedstawiłem moich kolegów i trochę powiedziałem o sobie. Wynikało z tego, że nie jesteśmy reprezentantami ani polskich władz
państwowych, ani władz partyjnych, a tym bardziej Związku Literatów Polskich. M. Szołochow nie krył zadowolenia z takiego składu delegacji. Nie lubi bowiem – jak się okazało – oficjalnych spotkań partyjnych, rządowych, nie był też entuzjastą kontaktów między
organizacjami literackimi poszczególnych krajów. Najbardziej interesowały go relacje z młodzieżą oraz nauczycielami. Stwierdziłem przy tej
okazji, iż dobrze się składa, bo my, jako czasopismo pedagogiczne, pracujemy dla nauczycieli, a poprzez nauczycieli dla młodzieży, a te właśnie
środowiska w poszczególnych krajach interesowały go najbardziej. W tej
części rozmowy M. Szołochow chciał nas poczęstować papierosami. Obaj
z R. Sroczyńskim powiedzieliśmy, że niepalimy, chciał też poczęstować
papierosem Basię Wencel, która też stwierdziła, że jest niepaląca. Wtedy
Szołochow spytał ją, czy to dlatego, że dba o cerę, bo u niego nad Donem większość kobiet pali i ma wspaniała cerę. Po przekazaniu informacji
o nas, może zbyt obcesowo, ale konkretnie, zapytałem M. Szołochowa:
czy zgodziłby się na przyjazd do Polski na zaproszenie naszej redakcji.
Jednocześnie powiedziałem, że bylibyśmy gotowi zorganizować mu cykl
spotkań z nauczycielami i młodzieżą i to nie tylko w stolicy, ale też w wielu innych miastach, miasteczkach, a nawet wioskach naszego kraju. M.
Szołochow wyraźnie zapalił się do takiej inicjatywy. Stwierdził jednak kategorycznie, że może przyjechać wyłącznie na zaproszenie takiej redakcji
jak nasza. Natomiast w żadnym wypadku nie przyjedzie na zaproszenie
ani rządu, ani partii, ani ministerstwa kultury, ani tym bardziej związku
pisarzy. Nie ukrywam, że zafascynowała mnie perspektywa takiej wizyty.
Uważałem, że wizyta M. Szołochowa na zaproszenie mojej redakcji1 mo Chodzi o redakcję dwutygodnika „Wychowanie”, której wówczas byłem redaktorem
naczelnym.
1
57
głaby być rewelacją najwyższej klasy i podniosłaby prestiż mojego czasopisma. Powoli rozmowa się rozkręcała, w czym bardzo pomagały dość
często pite toasty; mój pierwszy toast na cześć M. Szołochowa, następny M. Szołochowa na cześć moją i mojej delegacji, mój kolejny za jego
wielki międzynarodowy sukces wydawniczy, zwłaszcza powieści „Cichy
Don”, jego – za jedyną damę naszego towarzystwa, pierwszą Polkę, która
zaszczyciła jego dom. Rozmowa trwała parę godzin, była bezpośrednia
i ciekawa, wręcz fascynująca. M. Szołochow nie tworzył dystansu między
rozmówcami. Zachowywał się bezpośrednio. Obok odpowiedzi poważnych, były też wypowiedzi żartobliwe, zwłaszcza z jego strony.
W tak miłej atmosferze pozwoliłem sobie na zadanie mu dość intymnego pytania. Zapytałem czy, przedstawiając w bardzo dramatyczny sposób przebieg rewolucji październikowej oraz towarzyszące jej przykre wydarzenia, obok sukcesów pokazując porażki, nie obawiał się, że radzieckie
kierownictwo, na czele z J. Stalinem, nie będzie zadowolone z takiej jego
prezentacji tych wydarzeń, z takiej interpretacji rewolucji październikowej. Michaił Szołochow uśmiechnął się stwierdzając, że widać iż dość dokładnie i wnikliwe przeczytałem „Cichy Don”, skoro zadaję takie pytanie.
Ponieważ ja zadaję pytanie szczerze i bez ogródek – on też odpowie mi
w podobny sposób, ujawniając pewne kulisy ważnych wydarzeń, o których dotąd nikomu nie opowiadał. Poinformował nas, że niedługo po ukazaniu się powieści „Cichy Don”, zgłosił się do niego szef NKWD w Rostowie nad Donem, w którego sferze działania znajdowała się miejscowość
Wyszynskoje, gdzie mieścił się chutor, w którym on do dnia dzisiejszego mieszka i do którego nas też zaprasza. Szołochow przerwał na chwilę
dotychczasową opowieść stwierdzając, że żyje się tam o wiele lepiej niż
w Moskwie czy w Warszawie. Kontynuując opowieść powiedział, że ów
szef NKWD przywiózł mu straszną nowinę, że na osobiste polecenie ówczesnego szefa NKWD, Berii, polecono mu zabić Szołochowa i upozorować to, jako wypadek na polowaniu. Rozmówca Szołochowa radził mu,
aby znalazł w sposób na bezpośrednie dotarcie do Stalina, bo tylko on jest
władny uchylić ten rozkaz Berii. M. Szołochow, zachowując odpowiednią
ostrożność, przeszedł piechotą znaczny kawałek drogi, aby nie wsiadać do
pociągu na pobliskiej stacji, którą mogli penetrować kolejni wykonawcy
58
Wojciech Pomykało
rozkazu Berii. Wsiadł do pociągu na następnej stacji i szczęśliwie dojechał do Moskwy. Tam – jak zawsze – miał zarezerwowany pokój w hotelu
„Metropol”. Zadzwonił stamtąd do osobistego sekretarza Józefa Stalina,
Malenkowa informując go, że w pilnej sprawie musi się zobaczyć z J. Stalinem. Sekretarz J. Stalina, Malenkow zapytał, co to za pilna sprawa. M.
Szołochow na początku nie chciał, ale ostatecznie powiedział mu o wizycie naczelnika NKWD z Rostwowa i o przekazanej mu informacji. Malenkow przez kilka dni się nie odzywał. Szołochow siedział w pokoju hotelowym, dodając sobie otuchy koniakiem. Po blisko trzech dniach o godzinie
drugiej w nocy zadzwonił telefon. Malenkow przekazał mu, że na dole stoi
samochód z zakrytymi szybami bocznymi, który zawiezie go do J. Stalina.
Szołochow wyszedł, zauważył, że naprzeciw wejścia do hotelu rzeczywiście stoi samochód. Nie bez zdenerwowania wsiadł i został zawieziony na
Kreml, a po kilkunastu minutach wprowadzony do gabinetu J.W. Stalina.
J. W. Stalin od razu przystąpił do rzeczy. Sprawdziliśmy – powiedział
– wasze informacje, dotyczące rozkazu zabicia was. Były prawdziwe. Moi
współpracownicy są nieraz nadgorliwi. Wasza powieść „Cichy Don”, zawiera rzeczywiście dość gorzki, ale – dodam od siebie – prawdziwy obraz
naszej rewolucji. W sumie jednak pozytywny. W rzeczywistości wydarzenia bywały jeszcze bardziej gorzkie, niż piszecie. Ale piszecie prawdziwie
i w ostatecznym rozrachunku życzliwie dla naszego zwycięstwa. Dlatego
uchyliłem rozkaz Berii. Wracajcie nad Don, uznajcie się za człowieka przeze mnie cenionego i to bardzo cenionego. Macie wybitny talent literacki.
A to jest bardziej potrzebne naszej ojczyźnie niż wszystko inne. Piszcie
nowe książki, ale pamiętajcie, że źle wyważone słowo gorzej niszczy niż
karabinowa kula. Literatura piękna – to wielka broń. Broń strategiczna.
W „Cichym Donie” użyliście jej zgodnie z interesem naszej ojczyzny. Starajcie się to kontynuować w innych waszych książkach. Macie we mnie
sojusznika w tej sprawie.
Stalin i Szołochow zaczęli się żegnać. M. Szołochow powiedział nam,
że wręcz odurzyły go słowa J. Stalina. Napięcie nerwowe zamiast maleć
wzrastało. J. Stalin wyszarpnął mu dłoń, cofnął się do biurka i naciskał
dzwonek na biurku. Odezwał się Malenkow. Stalin powiedział tylko jedno
słowo: „wprowadzić”. Po chwili razem z Malenkowem wszedł do gabine-
59
tu wspomniany wcześniej pułkownik NKWD z Rostowa. Stalin uśmiechnął się. Życie połączyło was – stwierdził – jeszcze bardziej niż braci syjamskich. Pamiętajcie: obaj płyniecie tą samą łódką. Narażeni jesteście na
wspólne niebezpieczeństwa. Dlatego – dodał – mianuję pułkownika waszym dożywotnim sekretarzem osobistym. On będzie was chronił, ale wy
też będziecie mu pomagać. Okazało się, że osoba otwierająca nam drzwi
mieszkania M. Szołochowa i uczestnicząca w uczcie – to właśnie wspomniany naczelnik NKWD z Rostowa.
Po tej opowieści pożegnaliśmy się z M. Szołochowem. Następnego
dnia złożyłem wizytę w Sektorze Polskim Wydziału Zagranicznego KC
KPZR. Przyjął mnie Piotr Kostikow i Witalij Swietłow, który podjął już
wtedy pracę we wspomnianym sektorze KC KPZR. Opowiedziałem im
o wizycie u Szołochowa. Okazali zadowolenie, że udało mi się dostać
się do największego mistrza radzieckiej literatury. Pytali, jak przebiegła rozmowa. Powiedziałem o zaproszeniu Szołochowa do Polski i jego
pozytywnej reakcji na to zaproszenie. Zapytałem czy przewidują jakieś
trudności z organizacją tej wizyty; powiedzieli, że oni będą wizytę popierać. Jeśli będzie potrzeba wysłać specjalny samolot z Szołochowem
do Polski, to też go wyślą. Wizyty w szkołach, spotkania z nauczycielami
mogłyby w stosunkach polsko-radzieckich odegrać niezwykle pozytywną
rolę. Wracałem do kraju pełen entuzjazmu. Zdzwoniłem na drugi dzień po
powrocie do Stanisława Wrońskiego, mojego współpracownika z okresu
pracy u W. Gostyńskiej2, ówczesnego ministra kultury i sztuki z prośbą,
aby mnie przyjął. Spotkaliśmy się. Opowiedziałem mu o przebiegu wizyty
u M. Szołochowa. S. Wroński gratulował mi, ale tylko do chwili, kiedy
przekazałem informację o zaproszeniu Szołochowa do Polski przez moją
redakcję. Wroński przez wiele lat mi życzliwy – po tej informacji wściekł
się. Powiedział, że taki scenariusz wizyty M. Szołochowa w Polsce nie
wchodzi w grę. Wizyta możliwa jest tylko wtedy, jeśli będzie zrealizowana na zaproszenie ministra kultury i sztuki. Natomiast wdrażanie innych
moich pomysłów w tej sprawie zablokuje osobiście. Nie pomogły przekonywania, prośby, powoływanie się na wspólną pracę przy wydawaniu ma2
Mowa o prof. W. Gostyńskiej pracującej nad zbiorem dokumentów do książki o historii
polsko-radzieckiej, w której pracował też autor artykułu.
60
Wojciech Pomykało
teriałów o historii stosunków polsko-radzieckich. Rzeczywiście, minister
kultury i sztuki wysłał takie zaproszenie, mnie zaś oficjalnie zabroniono
w KC PZPR realizacji takiej inicjatywy. M. Szołochow w ogóle nie odpowiedział na zaproszenie ministra S. Wrońskiego.
W czasie mojej kolejnej wizyty w Moskwie jeszcze raz miałem okazję
spotkać się z M. Szołochowem. Tym razem bez kolegów z mojej redakcji.
Wyłączenie sam. Już teraz nie myliłem sekretarza M. Szołochowa z nim
samym. Przyjęty zostałem jako dobry znajomy. Na początku usprawiedliwiałem się, dlaczego nie zdołałem wysłać zaproszenia od mojej redakcji w sprawie jego wizyty w Polsce. Powiedział mi, że rozumie, że uniemożliwiły mi to władze partyjno-państwowe mojego kraju. Na otrzymane
zaproszenie ministra kultury i sztuki PRL nawet nie uważał za stosowne
odpowiedzieć. Wyjaśnił, że takich zaproszeń otrzymuje setki i takie wyjazdy go nie interesują. Moja propozycja była ciekawa i oryginalna i dlatego
chętnie by z niej skorzystał. Obaj nie jesteśmy winni temu, że, niestety, do
tej wizyty nie doszło. Ale życie nie zawsze się tak układa, jakbyśmy chcieli. Powtórzyłem mój wielki żal, że nie mogłem go gościć w Polsce. Tym
razem moja wizyta dotyczyła innej konkretnej sprawy. Chciałem dowiedzieć się czegoś bliżej o sprawie udziału M. Szołochowa w sporze na temat książeczki L. Jerszowa i Chwatowa, dotyczącej stosunku w ZSRR do
rosyjskiego patriotyzmu. Książeczka ta zaczynała się ciekawie. Jej autorzy
napisali, że setki tysięcy pasażerów, wysiadających na dworcu kolejowym
w Kijowie, zwracają uwagę na potężny dom towarowy ze szkła i stali,
położony naprzeciw dworca kolejowego. Natomiast z ich pola widzenia
znikła, jakby zepchnięta została w cień, Prawosławna Cerkiew, która stanowi ważniejszą część kultury rosyjskiej niż wspomniany nowoczesny
dom towarowy. Jest to prawdziwa perła słowiańskiej architektury, która
niezależnie od jej religijnego charakteru – powinna być źródłem dumy
rosyjskiego, ale też ukraińskiego narodu, wręcz wszystkich narodów słowiańskich. Cała książeczka poświęcona została myśli przewodniej, w której jej autorzy ostro i wyraźnie domagali się pełnego renesansu rosyjskiego
patriotyzmu, bez którego nie można skutecznie kreować ideowo zaangażowanych w pracę na rzecz swojej ojczyzny nowych pokoleń, kształtować
humanistycznych, życzliwych stosunków międzyludzkich i wytworzyć
61
rzeczywistą gotowość bezinteresownej służby narodów na rzecz swego
kraju, narodowych wspólnot, a w efekcie całego Związku Radzieckiego.
A.N. Jakowlew na łamach gazety „Prawda” zaatakował ostro wspomnianą
książeczkę. M. Szołochow z własnej inicjatywy zaprosił do siebie czołowych marszałków ZSRR uznając, że takie stanowisko A. N. Jakowlewa
jest szkodliwe z ogólnego punktu widzenia i uniemożliwia skuteczne wychowanie żołnierzy Armii Radzieckiej, zwłaszcza ich gotowości poświęcenia życia dla ojczyzny.
M. Szołochow był głęboko oburzony ogólną wymową publikacji A.N.
Jakowlewa. Uważał, że narodowe wspólnoty w warunkach krajów socjalistycznych wymagają rozwiniętych identyfikacji ich członków ze swoimi
ojczyznami. Całkowicie zgodził się też z moim poglądem, że życzliwość,
przyjaźń do innych narodów jest pustym frazesem, jeśli nie opiera się na
własnej rozwiniętej identyfikacji narodowej oraz gotowości służby na
rzecz własnego narodu i zdolności do poświęcenia się na jego rzecz, łącznie z gotowością daniny najwyższej, w postaci własnego życia. Dodał od
siebie, że nacjonalizm nie jest najbardziej rozwiniętą identyfikacją narodową, lecz niechęcią, wrogością i brakiem życzliwości w stosunku do innych
narodów. Zwrócił również uwagę na aluzje w publikacjach A.N. Jakowlewa, dotyczące tego, że proponowane inspiracje rozwiniętego patriotyzmu, choćby w wykonaniu Jerszowa i Chwatowa, dotyczące nadawaniu
znaczenia rozwiniętej identyfikacji narodowej – zdaniem tego polityka –
mogą w efekcie rodzić nacjonalizm, a nawet antysemityzm. M. Szołochow
uznał takie propozycje za nadużycie ze strony A.N. Jakowlewa, albowiem
nigdzie Jeroszow i Chwatow nie wypowiedzieli się negatywnie o narodzie
żydowskim, żydowskiej kulturze, o sukcesach i porażkach narodu żydowskiego, zwłaszcza nie wypowiadali się w taki sposób, który by wskazywał
na najmniejsze ślady antysemityzmu w ich poglądach ani też na ich nacjonalizm.
Rozpatrując ten spór, który wtedy toczył M. Szołochow i marszałkowie radzieccy z A.N. Jakowlewem, można uznać, że było to właściwie
starcie, które dla przyszłości ZSRR miało fundamentalne znaczenie. A.N.
Jakowlew i pozostający później pod jego wpływem M. Gorbaczow w toczących się ówcześnie walkach – wyraźnie sterowali w kierunku libera-
62
Wojciech Pomykało
lizmu. Nie komentując uwagi szczególnych kręgów społecznych na wypracowanie znaczących sukcesów swoich narodów, głównie w sprawach
postępu naukowo-technicznego, wydajności pracy i rozwoju ogólnego,
główne swoje zainteresowanie poświęcając krytyce dotychczasowych rozwiązań społeczno-politycznych istniejących w ZSRR i tworzenia warunków rozwoju w ich kraju liberalnej demokracji. Cechą charakterystyczna
liberałów, w tym liberałów radzieckich, było też to, że całkowicie obca im
była orientacja na rozwijanie w poszczególnych krajach szerokiej identyfikacji narodowej. Tymczasem bez rozwiniętej identyfikacji narodowej,
niezależnie czy dotyczyło to Rosji, Ukrainy, Polski, czy każdego innego
kraju nie można było w nich rozwiązywać fundamentalnych problemów
dotyczących pomyślności danego kraju w nadchodzących dziesięcioleciach. W ciągu setek lat ustrój kapitalistyczny w poszczególnych państwach narodowych rozwijał się silnie ekonomicznie i technicznie, dlatego że narodowy rynek inspirował (w drodze konkurencji między ludźmi)
wysoką wydajność pracy, powszechną przedsiębiorczość i innowacyjność.
Wyzwalał jednak też upiory egoizmu, brutalizacji stosunków międzyludzkich, prowadził do rozkwitu postaw aspołecznych. Negatywne skutki oddziaływania rynku i szerokie upowszechnienie przez nich wspomnianych
„upiorów”, ograniczało szerokie rozwijanie w tych krajach identyfikacji
narodowej. W krajach socjalistycznych nie uruchomiono wolnego rynku
jako siły napędowej rozwoju tych krajów. Natomiast pozbawienie ich też
przez liberałów rozwijania szerokiej identyfikacji narodowej mogło oznaczać w praktyce rezygnację z ważnego czynnika, mogącego mieć istotne
znaczenie dla osiągania przez nie pomyślności. A.N. Jakowlew i znajdujący się pod jego przemożnym wpływem M. Gorbaczow wyraźnie dążyli do
pozbawienia narodu rosyjskiego, i innych narodów należących do ZSRR,
ważnej siły napędowej ogólnego rozwoju zarówno narodu rosyjskiego,
jak też reprezentantów poszczególnych narodów będących częściami radzieckiego mocarstwa. Już z tego punktu widzenia można powiedzieć, że
Jakowlew i Gorbaczow byli nie tylko liberałami, ale likwidatorami ustroju
o innych założeniach, niż dążący do dominacji, wtedy też monopolu ustroju kapitalistycznego w skali światowej.
63
Wtedy, gdy rozmawiałem z M. Szołochowem i krytycznie ocenialiśmy postawę A.N. Jakowlewa – nie wiedzieliśmy jeszcze, jak ogromną
rolę odegra on w faktycznym zniszczeniu ZSRR, co udało mu się dokonać
głównie przez uzyskanie wpływu na M. Gorbaczowa. W czasie pełnienia
przez A.N. Jakowlewa funkcji ambasadora ZSRR w Kanadzie (1973-83),
gościł on u siebie szybko awansującego wtedy M. Gorbaczowa. Obaj działacze KPZR bardzo się ze sobą zaprzyjaźnili. M. Gorbaczow został przez
A.N. Jakowlewa przekonany, że ZSRR wymaga głębokich reform. Było
to zresztą prawdą. Związek Radziecki wymagał wręcz generalnej przebudowy. Doświadczenia chińskie (przeprowadzane od 1979 roku) wykazały,
że taka przebudowa była możliwa. M. Gorbaczow, gdy został I Sekretarzem KPZR, powołał na stanowisko sekretarza do spraw ideologii A.N.
Jakowlewa, który w dużej mierze stał się autorem i wykonawcą koncepcji
tej przebudowy. Nie bez powodów encyklopedia internetowa Wikipedia
informuje, że był inicjatorem polityki głasnosti, tzn. liberalizacji cenzury
i innych kroków, zmierzających do odrzucenia dotychczasowych rozwiązań ustrojowych. Nawet dochodząc do tego, że stał się inicjatorem całkowitego potępienia komunizmu, jako doktryny i ówczesnego systemu politycznego ZSRR3, M. Gorbaczow w pełni podzielał i realizował w praktyce
jego poglądy. Obaj, zamiast dążyć do zapewnienia w ZSRR intensywnego
wzrostu postepu naukowo-technicznego, wydajności pracy, powszechnej
przedsiębiorczości i innowacyjności – zaczęli zmiany od zupełnie innej
strony. Doprowadzili do bardzo daleko idących przeobrażeń w życiu społeczno-politycznym, pozwalających już nie tylko na rozkwit, ale wręcz
na wybuch niezadowolenia z dotychczasowych rządów szerokich kręgów
społecznych. Utracili w efekcie panowanie nad krajem. Zamiast wprowadzać reformy, satysfakcjonujące naród rosyjski i inne narody ZSRR – doprowadzili do wszechogarniającego chaosu. Zyskali natomiast ogromne
uznanie w rozwiniętych krajach kapitalistycznych, bowiem z własnej
i nieprzymuszonej woli zniszczyli ustrojową konkurencję tych krajów.
Wystąpiło zjawisko, polegające na skoncentrowaniu pochwał radzieckiego
przywódcy przez przeciwników dotychczasowego ustroju, co doprowadziło do wieloletniego zamętu i degradacji we współczesnym świecie narodu
3
http://p.wikipedia.org/wiki/Aleksander_Niko%C5%82ajewicz_Jakowlew
64
Wojciech Pomykało
rosyjskiego i innych narodów ZSRR. Ten kierunek zmian, inspirowanych
głównie przez Jakowlewa i Gorbaczowa, wzmacniał też w Polsce siły liberalno-likwidatorskie, które wywierały dominujący wpływ na charakter
wprowadzanych przemian przez W. Jaruzelskiego. Wiele lat wcześniej,
w rozmowie z M. Szołochowem, dostrzegaliśmy w A.N. Jakowlewie człowieka niebezpiecznego dla losów ustroju, który w tym czasie był jeszcze
częściowo konkurencyjny wobec coraz bardziej dominującego ustroju kapitalistycznego, ale miał już za sobą swoje wielkie dni, choćby w okresie
ważnej wygranej we współzawodnictwie z USA w podboju kosmosu.
STRESZCZENIE
Słowa kluczowe: turystyka naukowa, Michaił Szołochow
Niniejszy artykuł to notatki z wizyt autora u wybitnego pisarza rosyjskiego, laureata Literackiej Nagrody Nobla, Michaiła Szołochowa, jako
przykład turystyki naukowej.
Autor podaje szereg informacji o Szołochowie, które są nieznane szerszemu gronu czytelników, charakteryzuje również niektóre cechy osobowości wielkiego pisarza na podstawie osobistych rozmów. W ten sposób
osobiste notatki nabrały wartości historycznej.
SUMMARY
EDUCATIONAL TOURISM WITH GREAT
INTELLECTUAL ADVENTURE (NOTES FROM VISITS AT
Michaił Szołochow)
Key words: educational tourism, Michaił Szołochow
The article includes notes from the author’s visits at Michaił Szołochow,
an outstanding Russian writer, the winner of the Literary Nobel Prize, as
an example of educational tourism.
65
The author provides the reader with a lot of information about
Szołochow, unknown to a broader circle of readers, pointing out certain
characteristics of the writer’s personality, based on their personal talks.
Thus private notes have acquired historical quality.
67
Wyższa Szkoła Turystyki i Języków Obcych
MIEJSCE TURYSTYKI HISTORYCZNEJ
W PROCESIE EDUKACJI MŁODZIEŻY
Wstęp
Turyści obierają cele podróży ze względu na uformowane wcześniej
zainteresowania, potrzebę odkrywania i poznawania nowych obszarów
rzeczywistości oraz zdobywania nowych i rozwijania wcześniej poznanych
umiejętności krzepiących ciało i ducha. Rozległy, przybierający ciągle na
znaczeniu zakres turystycznych zainteresowań wyróżniany ze względu
na tematykę podejmowanych podróży odnosi się do turystyki kulturowej,
a w szczególności jej dziedzin związanych z poznawaniem historii zapisanej w pomnikach pamięci, relacjach świadków i ostatnio popularnym odtwarzaniu znaczących dla współczesnych - minionych zdarzeń, sposobów
życia, elementów kultury materialnej.
Badacze turystyki kulturowej dokonując podziałów na poszczególne
jej rodzaje różnie określają elementy turystyki związanej z przeszłością
– najczęściej pojawiają się terminy znaczeniowo najbliższe turystyce dziedzictwa kulturowego. Wyróżnia się tu turystykę do obiektów zabytkowych
i muzealnych, archeoturystykę, turystykę religijną i pielgrzymkową, turystykę etniczną, a także tanatoturystykę. Pojawiają się również odniesienia
do turystyki obiektów militarnych i przemysłowych.1 Wspólne pole odniesienia stanowi tu krąg atrakcji historyczno-kulturowych, takich jak budowle i miejsca historyczne oraz zespoły miejskie, stanowiska archeologiczne,
parki i ogrody oraz uczestnictwo w imprezach ukazujących dziedzictwo
przeszłości. Samo jednak tworzenie kategorii nie definiuje jej obszaru, dopiero dopełnienie w postaci określenia charakteru spotkań z kulturą i ich
efektów może uzupełnić ten obraz. „Turystyka kulturowa rozumiana w kategorii spotkań ludzi, idei i poglądów, obejmując swym zasięgiem zdoby1
A. .Mikos von Rohrscheidt, Turystyka kulturowa, fenomen, potencjał, perspektywy,
Gnieźnieńska Wyższa Szkoła Humanistyczno-Menedżerska Milenium, Gniezno 2008. 68
cze kultury uniwersalnej, europejskiej i narodowej, jest szczególnie predestynowana do rozwijania form turystycznej aktywności, nakierowanej na
realizację humanistycznych wartości”.2 Z definicji wynika coś więcej niż
określenie charakteru motywacji, w domyśle zakłada ona szeroki projekt
edukacyjny obejmujący poznawanie i przyswajanie najcenniejszych walorów spuścizny przodków odnoszącej się do różnych poziomów kręgów
tożsamościowych. Szczególnie cenne jest tu odwołanie do potrzeby „realizacji humanistycznych wartości” poprzez wyodrębnienie trzech obszarów
emanowania kultur – uniwersalnej, europejskiej i narodowej.
Wyodrębnienie z tak szeroko pojętej koncepcji turystyki kulturowej
kręgu zainteresowań turystyki historycznej obejmowałoby część jej zagadnień stawiających na pierwszym miejscu projekt edukacyjny mający
w swoim zamierzeniu trzy ważne cele: poznanie, wzbudzenie refleksji
oraz kształtowanie postaw wobec szeroko pojętego dziedzictwa narodowego – w jego wymiarze duchowym oraz materialnym, a także dającym
wgląd w ważne wydarzenia historyczne polskiego Państwa, ukazującym
formy współżycia zamieszkujących je społeczności. Bezpośrednie spotkania z artefaktami dokumentującymi kreatywne działania przodków,
możliwość brania udziału w odtwarzaniu zdarzeń historycznych, poznawanie dziejów w „naturalnym otoczeniu historycznym” stanowią główne
zadania turystyki historycznej. Jej ostatecznym celem jest kształtowanie
poczucia wspólnoty w różnych wymiarach społeczno-przestrzennych – lokalnej, regionalnej i narodowej. Znajomość przeszłości, okresów chwały
i błędów popełnianych przez przodków, uczy odpowiedzialnego stosunku
do zdarzeń i procesów w czasie, w którym przyszło nam żyć. Poczucie zakorzenienia stanowi dobry punkt wyjścia do dobrego współistnienia grup
tożsamościowych w regionalnym, narodowym czy ponadnarodowym środowisku wielokulturowym.
M. Kazimierczak, Wprowadzenie, [w]: M. Kazimierczak (red.), W kręgu humanistycznej
refleksji nad turystyką kulturową, AWF Poznań, Poznań 2008, s. 6.
2
69
Studia z zakresu turystyki historycznej
na polskich uczelniach
W większości kierunki turystyki historycznej są prowadzone na uczelniach państwowych, na wydziałach humanistycznych, w oparciu o kadrę
wykładowców i badaczy naukowych w zakresie historii tam, gdzie uprzednio istniały już kierunki historyczne. Edukacja młodzieży akademickiej
w tym obszarze ma przygotowywać specjalistów zdolnych interpretować
wydarzenia historyczne, posiadających umiejętność narracji wokół ważnych zdarzeń historycznych, ciekawego przedstawienia budowli, miejsc
i obszarów znaczących dla kultury narodu i regionu. Odpowiednio wyposażeni w wiedzę z zakresu różnych dziedzin turystyki, jak również posiadający dydaktyczne umiejętności mogą pełnić ważną funkcję społeczną
– organizatorów bezpośrednich spotkań z artefaktami dziedzictwa narodowego bądź animatorów odtwarzania zdarzeń z przeszłości.
Kierunki edukujące młodzież w zakresie turystyki historycznej powstały, między innymi na Uniwersytecie Łódzkim, Uniwersytecie Gdańskim oraz Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej. Uniwersytet Łódzki
prowadzi studia w zakresie turystyki historycznej na wydziale historyczno-filozoficznym. W ramach kierunku prowadzi się warsztaty historyczno-krajoznawcze, takie jak zajęcia plenerowe i objazdy oraz warsztaty
dziennikarsko-krajoznawcze.3 Na Wydziale Historycznym Uniwersytetu
Gdańskiego na poziomie licencjackim kształci się studentów na kierunku
Krajoznawstwo i turystyka historyczna. Program nauczania obejmuje zarówno blok nauk przyrodniczych jak i rozległą wiedzę historyczną, przygotowującą absolwentów do tworzenia produktów turystycznych, prowadzenia imprez oraz przekazywania wiedzy krajoznawczej, a szczególnie
w zakresie turystyki historycznej.4
W tym roku Wydział Humanistyczny Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej zaproponował kandydatom studia na kierunku turystyka historyczna, kształcącym nowoczesne kadry dla biznesu turystycznego. Istotną
rolę odgrywać tu będą historycy dysponujący szeroką i wieloaspektową
wiedzą. Jest to jedyna uczelnia, w której będzie się kształcić nie tylko
3
4
http://www.uni.lodz.pl/informatory/Wydzial_Filozoficzno_Historyczny.pdf
http://www.ug.edu.pl/pl/info_dla_kand/kierunki/?tpl=/hist/krajoznawstwo1213
70
absolwentów będących specjalistami w tworzeniu i promowaniu atrakcyjnych produktów turystycznych, ale także specjalistów posiadających
uprawnienia do pełnienia funkcji wychowawcy i kierownika zorganizowanych form wypoczynku dzieci i młodzieży. Jest to szczególnie ważny
kierunek kształcenia, w sytuacji, gdy główny ciężar edukacji historycznej
przez turystykę zorganizowaną wzięły na siebie szkoły. Absolwenci mają
być przygotowani do tej roli niezwykle starannie, poprzez prowadzenie
- bloku historycznego przez wybitnych specjalistów, zestawu zajęć z zakresu historii sztuki, krajoznawstwa oraz dziejów turystyki, prowadzenie
praktyki zagranicznych i krajowych oraz wyjazdów studyjnych. Jak podkreślono, turystyka historyczna stanowi naturalne uzupełnienie szerokiej
oferty edukacyjnej szkół wyższych w zakresie turystyki.5
Na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Zielonogórskiego prowadzi się Studia Magisterskie Uzupełniające w zakresie turystyki historycznej. Zakres merytoryczny studiów obejmuje przygotowywanie wycieczek oraz wypoczynku, pozyskanie umiejętności w zakresie organizacji
ruchu turystycznego w odniesieniu do obszaru kulturowego i historycznego dziedzictwa Europy i basenu Morza Śródziemnego.6
W Akademii Morskiej w Gdyni na Wydziale Nauk Humanistycznych
i Społecznych, na studiach cywilnych i stopnia prowadzi się specjalność
dotyczącą animacji historii i turystyki historycznej, którą pojmuje się jako
przygotowanie absolwentów do propagowania historii, przede wszystkim związanej z ważnymi wydarzeniami historycznymi o wymowie batalistycznej.7 Szczególny nacisk kładzie się tam na turystykę związaną
z odtwórstwem historycznym lub turystyką historyczną ukierunkowaną
na kwestie militarne. Absolwent tej uczelni wybierający specjalność „batalistyka” zyskuje umiejętność projektowania tras turystyki batalistycznej
na terenie całej Polski, zorganizowania związanej z wydarzeniami militarnymi imprezy masowej czy stworzyć kompleksową ofertę turystyczną.
W nurt studiów przekazujących wiedzę o militariach i działaniach wojen-
71
nych wpisuje się również Wydział Bezpieczeństwa Narodowego Akademii
Obrony Narodowej, gdzie proponuje się studia podyplomowe z zakresu
turystyki historyczno-wojskowej.
Specjalność ,,turystyka historyczna i archeologiczna” prowadzona
jest w Państwowej Wyższej Szkole Zawodowej im. Angelusa Silesiusa
w Wałbrzychu, która w ramach studiów historycznych kształci absolwentów studiów licencjackich w specjalności - Turystyka historyczna i archeologiczna, kładącej nacisk na „…turystykę refleksji i komunikacji; jej
celem jest poznawanie przeszłości w odniesieniu do teraźniejszości i przyszłości. Jest to turystyka zorientowana na dziedzictwo kultury oraz turystyka zorientowana na sztukę”8. Zakłada się, że absolwenci będą profesjonalistami umiejącymi zapoznać turystów z interesującymi ich zabytkami
i historycznymi miejscami oraz przybliżyć im sposoby życia na obszarach
cennych kulturowo. Na studiach podyplomowych Wyższa Szkoła Bankowa w Poznaniu prowadzi studia na kierunku Organizacja i obsługa turystyki historycznej i biznesowej.9
Sposoby edukacji historycznej młodzieży
Autorzy pracy „Edukacja historyczna w szkole” wskazują na trzy pozalekcyjne formy edukacji historycznej – wycieczkę historyczną, lekcję
w muzeum i lekcję w archiwum.10 W zakres turystyki historycznej wchodzą dłuższe, więcej niż jednodniowe wycieczki do odleglejszych miejsc
znanych z tytułu ich walorów historycznych, mogących służyć edukacji
młodzieży szkolnej. Ważną rolę w takim wyjeździe odgrywa przewodnik
oraz nauczyciel historii, którzy biorą na siebie ważną rolę jasnego i atrakcyjnego przekazu treści historycznych. Współuczestniczy w tym personel muzeów i innych placówek kulturalno-oświatowych, odpowiadający
za ciekawe i odpowiednie do wieku i znajomości historii przedstawienie
dziejów miejsca czy osoby, mającej wpływ na niegdysiejszy bieg wydarzeń. W praktyce, w wypadku wycieczek dłuższych wybierany jest wa http://www.pwsz.com.pl/turystyka
http://www.wsb.net.pl/sites/default/files/web/dzial-kandydata/oferta-edukacyjna/organizacja_i_obsluga_turystyki.pdf
10
E. Chorąży, D. Konieczka-Ślwińska, S. Roszak, Edukacja historyczna w szkole. Teoria
i praktyka, PWN, Warszawa, s. 253-261.
8
http://www.mmlublin.pl/405038/2012/3/4/umcs-szesc-nowych-kierunkowstudiow?category=news
6
http://www.wh.uz.zgora.pl/
7
http://www.amw.gdynia.pl/title,Studia_cywilne_I_stopnia,pid,76,event,article.html
5
9
72
73
riant wycieczki wielotematycznej, gdzie edukacja historyczna jest jednym
z wielu poznawanych elementów.11 Tak na przykład podczas wycieczki
podążającej szlakiem Orlich Gniazd, uczniowie poznają również bogactwo przyrodnicze tego rejonu, unikalność występujących tam krajobrazów.
Wycieczki do muzeów gromadzących świadectwo zdarzeń historycznych,
faktów z życia codziennego przodków, najczęściej łączone jest z odwiedzaniem świątyń znaczących w duchowym życiu narodu, galerii sztuki
współczesnej czy atrakcyjnych punktów widokowych, z okazją do spaceru
po reprezentacyjnej części miasta.
Muzea proponują lekcje historii nie tylko grupom szkolnym ze środowisk lokalnych, ale również starają się je włączyć do pakietu wycieczek
wielodniowych. Wiele muzealnych portali internetowych oferuje gotowe
programy lekcyjne, oczekując zgłoszeń grup wycieczkowych, w ramach
realizacji ich programu edukacyjnego.12 Krakowskie muzea starannie
przygotowały swoje propozycje umieszczając je w jednym miejscu – na
portalu muzealnym Krakowa. Muzeum Narodowe w Krakowie przygotowało oddzielne propozycje dla przedszkoli i szkół podstawowych, szkół
gimnazjalnych oraz ponadgimnazjalnych, a także propozycje warsztatów
dla rodzin, podczas których proponuje się atrakcyjne, oddzielne dla dzieci
i dorosłych zajęcia. Podczas gdy dzieci twórczo się bawią tworząc przedmioty „z epoki”, dorośli mogą zwiedzić jakiś obiekt, wysłuchać wykładu, lub odbyć spacer po mieście w towarzystwie przewodnika. Inną formę
edukacji historycznej młodzieży proponują pracownicy Działu Edukacji
Muzeum Narodowego w Szczecinie. Realizują zajęcia w formie lekcji muzealnych również dla dzieci i młodzieży przebywających na różnych oddziałach szczecińskich szpitali. Muzeum wyraża zgodę na wypożyczenie
eksponatów, by dzieci mogły lepiej poznać historię regionu, dawne statki
i łodzie pływające na Bałtyku, a także odległych, egzotycznych regionów
świata.13
Działalność muzeów wchodzi w zakres kształcenia równoległego
obok systemu kształcenia szkolnego i systemu kształcenia ustawicznego.
Pracownicy muzeów prowadzą lekcje za pomocą eksponatów związanych
z tematyką nauczania, zwiedzanie wybranych ekspozycji, prelekcje, wykorzystanie filmów i slajdów. Samodzielna obserwacja prowadzona przez
młodzież z zastosowaniem środków interaktywnych, zachęcających do aktywnego kontaktu z eksponatami, dźwiękami, filmem historycznym mają
szczególne walory poznawcze i kształcące.14 Ważnym zadaniem realizowanym w muzeach, zabytkach architektonicznych, interesujących z historii miejscach jest edukacja regionalna. Pracownicy działów historycznych
w muzeach są profesjonalnie przygotowani do prowadzenia lekcji, oprowadzania oraz wyjaśniania zawiłości historii regionu, są przekaźnikami
wiedzy wspomagającej potrzebę zakorzenienia, trwania minionych pokoleń w danym miejscu.
Muzeum jako placówka pełniąca ważną funkcję edukacyjną jest miejscem otwartym i inspirującym również dla turystów niezorganizowanych,
grup rodzinnych, pojedyńczych osób. Wielu odwiedzających nie tylko
zwiedza, wysłuchuje słów przewodnika ale też notuje swoje wrażenia,
kontempluje dłuższy czas niektóre eksponaty. Można tu mówić o procesie
kształcenia nieformalnego, powstałego pod wpływem własnych zainteresowań, bądź nastroju, chwili.15 „Podróżując lepiej rozumiemy sens historii.
Pojmujemy czym jest duch historii, otacza nas bowiem przeszłość, którą
zaczynamy inaczej postrzegać. Historia znana z książek nabiera innego
wymiaru”.16
Projekty edukacyjne odbywające się w wojewódzkich oddziałach archiwów państwowych stanowią ważną formę popularyzacji wiedzy na
temat posiadanych dokumentów historycznych. Młodzi ludzie mają okazję odwiedzać okolicznościowe wystawy, obejrzeć starodruki, pamiątki
rodzinne czy prywatne listy sławnych osób. Przy okazji poznają oni sposo-
P. Kuleczka., Misja nauczyciela kraju ojczystego, [w]: K. Denek, L. Drożdżyński, A.
Gordon (red.), O potrzebie krajoznawstwa w edukacji szkolnej, PTTK, Poznań 2009, s.
46.
12
http://www.edukacja.muzeum.krakow.pl/programy/szkoly
13
http://www.muzeum.szczecin.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=30&Itemid=154
14
11
A. Wasiak, Rola muzeum w nauczaniu historii, [w]: A. Koźma (red.), Regionalna edukacja historyczna w Muzeum Częstochowskim, s. 18-20.
15
O. Czerniawska, Podróż jako projekt edukacyjny, [w]: O. Czerniawska, B. Juraś-Krawczyk (red.), Podróże jako projekt edukacyjny, Wyższa Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna w Łodzi, Łódź 2001, s. 14.
16
Ibidem, s. 17.
74
by gromadzenia i przechowywania świadectw aktywności ludzkiej w minionych wiekach. Mogą bezpośrednio zetknąć się z materiałami dokumentującymi dawną i najnowszą historię własnej miejscowości i regionu,
a nawet zapisy związane z genealogią ich rodzin.
Turystyka historyczna skierowana do młodzieży w programach
stowarzyszeń i organizacji pozarządowych
Młodzi ludzie skupiają się w stowarzyszeniach i organizacjach pozarządowych, klubach i grupach rekonstrukcyjnych w celu organizowania
spotkań z historią w postaci rajdów historycznych, odtwarzania zdarzeń
z przeszłości mających znaczenie dla pamięci historycznej narodu, pikników, rajdów samochodowych i rowerowych dla uczczenia ważnych wydarzeń i odwiedzenia miejsc pamięci. Dla przykładu, Klub Historyczny im.
Stefana Roweckiego „Grota” we Wrocławiu organizuje wyjazdy patriotyczno-turystyczne z udziałem młodzieży i kombatantów.17 W 2012 roku
trasa wiodła do Muzeum Obozów Jenieckich w Żaganiu, gdzie w okresie
II wojny światowej Niemcy zgrupowali jeńców wojennych około 30 narodowości, w sumie przez Obóz przewinęło się ponad 300 tysięcy osób.
Wartość tego rodzaju wyjazdów dla patriotycznego wychowania młodzieży jest nie do przecenienia.
Organizowane są również międzynarodowe spotkania młodzieży,
w celu wspólnego poznawania trudnych kart historii najnowszej, losów
wojennych Polaków i innych narodów, sąsiedzkich zadrażnień nieporozumień i napaści, wyjaśniania trudnych wzajemnych relacji. Ważną funkcję edukacji młodzieży pełni Domu Pojednania i Spotkań im. św. Maksymiliana M. Kolbego w Gdańsku, który z udziałem Polsko-Niemieckiej
Współpracy Młodzieży organizuje seminaria dla uczestników pracujących
z polsko-niemieckimi grupami uczniów, zapoznającymi się z miejscami
pamięci. Młode pokolenia sąsiadujących ze sobą krajów podejmują trudne
zadanie dyskutowania tematyki historii ostatniej wojny. Dyrektor Domu
Ojciec Piotr Pliszka, tak naświetlił ramy polsko- niemieckiej współpracy
młodzieży: „Narody nie pamiętające swojej historii zatracają swoją toż-
http://ipn.gov.pl/portal/pl/2/19894/Rajd_patriotycznoturystyczny_Klubu_Historycznego_im_Stefana_Roweckiego_Grota__Wr.html
75
samość. Dlatego wyciągamy rękę do drugiego człowieka i nie boimy się
w miłości stawiać trudnych pytań i razem szukać na nie odpowiedzi.”18
Przy Młodzieżowym Domu Kultury w Krakowie istnieje Klub Turystyki Historycznej, w ramach którego młodzież może realizować swoje
zainteresowania historyczne przez branie udziału w grupie „Wehikuł
Czasu” oraz w grach planszowych, zajęciach miłośników rekonstrukcji
oraz spotkaniach i wycieczkach historycznych.19 W zajęciach i wycieczkach, a także wyjazdach rekonstrukcyjnych bierze młodzież szkoły podstawowej od 4. klasy, młodzież z gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych.
Strona internetowa www.rodzinna-turystyka.pl poleca miejsca, gdzie można ciekawie spędzić czas z rodziną. Polecane imprezy i i zwiedzanie pozostałości dawnych budowli można w zasadzie wszystkie zaliczyć do aktywności w ramach turystyki historycznej. Największym zainteresowaniem
cieszą się: Festyny Archeologiczne w Biskupinie, turnieje i zjazdy wojów,
zwiedzanie twierdz, pikniki historyczne i rekonstrukcje walk, z bitwą pod
Grunwaldem na czele, zamki, pałace, grody i kościoły, a także muzea oraz
staromiejskie dzielnice zabytkowych miast, takich jak – Kraków, Toruń,
Gdańsk czy Wrocław.20
Młodzież aktywnie uczestniczy i jest głównym sprawcą powstawania grup rekonstrukcyjnych tworząc zespoły używające wiernych replik
strojów, sprzętu, broni, narzędzi pracy, odtwarzając wydarzenia z różnych okresów historycznych. Daje to konkretny materiał poznawczy.
Żywi ludzie demonstrują wierne kopie zabytkowych strojów, sprzętów,
środków transportu, a także odtwarzają dane zdarzenia, udowadniają oni
przydatność, użyteczność a także skuteczność i niezbędność funkcjonowania narzędzi. W grupach rekonstrukcji historycznych powstają sekcje
młodzieżowe, w których nowi członkowie zdobywają wiedzę historyczną
o terenie, odbywają wycieczki, rajdy, odwiedzają muzea i oglądają filmy
historyczne, przygotowując się w ten sposób do udziału w odtwarzaniu
zdarzeń historycznych.
http://www.dmk.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=351&Itemid=148
http://www.mdk-dh.krakow.pl/?pg=klub_tur_hist
20
http://www.rodzinna-turystyka.pl/Imprezy/Imprezy_Militarne/II_wojna/OstTajRiesePalacFoto.html
18
19
17
76
W Gorlicach działa sekcja młodzieżowa Grupy Rekonstrukcji Historii – Gorlice 1915. Uczestniczy ona w zajęciach warsztatowych oraz
piknikach historycznych poświęconych działaniom wojennym I wojny
światowej w okolicznych miejscowościach. GRH organizuje w szkołach
konkursy historyczne obejmujące zarówno ogólne wiadomości dotyczące
I wojny światowej, jak i wiedzę specjalistyczną z zakresu wojskowości,
mające również na celu zainteresowanie uczniów szkół historią Gorlic
i Ziemi Gorlickiej, zapoznanie z genezą, przebiegiem i skutkami Bitwy
pod Gorlicami 1915 oraz kształtowanie szacunku dla przeszłości „małej
Ojczyzny”. Na stronie młodzieżowej GRH w Gorlicach zgromadzono bogaty materiał zdjęciowy i tekstowy ukazujący historię i obecne działania
grupy. Zamieszczone tam są między innymi zdjęcia i filmy zrealizowane przez Regionalną Telewizję Gorlicką ukazujące animacje historyczne
i inne działania grupy.21
Grupy rekonstrukcji wydarzeń historycznych współpracują ze sobą,
i specjalizują się w rodzajach broni oraz odgrywanych rolach, kierując się
często umiłowaniem lokalnej historii. Uczestnicy wcielający się w role powstańców warszawskich są zazwyczaj Warszawiakami, grupa rekonstrukcyjna z Wrocławia Festung Breslau organizuje spektakle z walk o Wrocław w 1945 r, a Krzyżacy reprezentowani w bitwie pod Grunwaldem wywodzą się z grup rekonstrukcyjnych Torunia, Malborka i Tczewa. Obecnie
w Polsce działa ponad pół tysiąca grup rycerskich, starożytnych Słowian
i Wikingów, żołnierzy napoleońskich, powstańców powstań narodowych
oraz rekonstruujących działania wojenne, w których aktywność zaangażowanych jest około stu tysięcy osób. U podstaw ich działania znajdują się
motywacje takie, jak: fascynacja militariami i przeszłością przodków, patriotyzm oraz umiłowanie lokalnego dziedzictwa, zabijanie czasu wolnego
jak i chęć bycia członkiem grupy mającej silną identyfikację, uczestnictwa
w zajęciach sportowych.22
Młodzież przyjmuje styl życia łączący to co dawne z obecnie wytwarzanymi elementami kultury, twórczo i skutecznie uczestniczy w przywracaniu właściwych proporcji w postrzeganiu świata, przepełnionego prze21
22
http://www.gmgorlice1915.cba.pl/
http://www.polityka.pl/spoleczenstwo/artykuly/1525001
77
cież brutalizacją życia codziennego, zindywidualizowanym wyścigiem
do konsumowania i hedonistycznego samozadowolenia. Aktywne uczestniczenie w aplikacji, przenoszeniu historycznych zdarzeń do współczesnego świata egzystencji daje jak najbardziej pozytywne wychowawczo
i edukacyjnie efekty.
Podsumowanie
Udział młodzieży w turystyce historycznej jest okazją do przeżywania
rzeczy i zjawisk w naturalnej ich postaci i środowisku. Dla przeżycia dzieła sztuki, wyobrażenia wydarzeń w danym miejscu kontakt z oryginałem
jest jednym z podstawowych warunków. W czasie poznawania architektury w jej naturalnej scenerii widzi się właściwą skalę przedmiotu, umiejscowienie obiektu w krajobrazie. Odwiedzanie ważnych miejsc dziedzictwa
narodowego, a także uczestniczenie w odtwarzaniu zdarzeń, które towarzyszyły naszym przodkom, przyczyniają się do rozbudzenia ciekawości,
która może się przerodzić w zainteresowania historyczne. Młodzi turyści
podlegają procesowi edukacji na różnych płaszczyznach odbioru i postrzegania przeszłości. Są edukowani w placówkach oświatowych, muzealnych
i innych miejscach związanych z przeszłością specjalnie do tego przygotowanych i jednocześnie sami tworzą przestrzeń aktywnego odtwarzania,
istnienia w środku zdarzeń dziejących się w historii i obecnie jednocześnie.
Są odbiorcami i współtwórcami historii odczytywanej na nowo, ożywianej
i przekazywanej szerszemu kręgowi odbiorców.
Realizacją turystyki historycznej zajmują się szkoły i uczelnie, muzea, organizacje krajoznawcze, organizacje grup zainteresowań, władze
miast i regionów, lokalne samorządy. Instytucje te często realizują wspólnie uzgodnione programy, działania poszczególnych jednostek składają się
na realizację wielowymiarowych zadań edukacji historycznej, elementów
teorii i praktycznego obcowania a obiektami historycznymi, pobudzania
refleksji nad przeszłością regionu i kraju i kształtowania szerszej perspektywy widzenia współczesnych zjawisk społecznych i gospodarczych.
78
Bibliografia
1. Chorąży E., Konieczka-Ślwińska D., Roszak S., Edukacja historyczna w szkole. Teoria
i praktyka, PWN, Warszawa 2008.
2. Czerniawska O., Podróż jako projekt edukacyjny, [w]: O. Czerniawska, B. Juraś-Krawczyk (red.), Podróże jako projekt edukacyjny, Wyższa Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna w Łodzi, Łódź 2001.
3. Kazimierczak M., Wprowadzenie, [w]: M. Kazimierczak (red.), W kręgu humanistycznej refleksji nad turystyką kulturową, AWF w Poznaniu, Poznań 2008.
4. Kuleczka P., Misja nauczyciela kraju ojczystego, [w]: K. Denek, L. Drożdżyński, A.
Gordon (red.), O potrzebie krajoznawstwa w edukacji szkolnej, PTTK, Poznań 2009.
5. Mikos von Rohrscheidt A., Turystyka kulturowa, fenomen, potencjał, perspektywy,
Gnieźnieńska Wyższa Szkoła Humanistyczno-Menedżerska Milenium, Gniezno 2008. 6. Wasiak A., Rola muzeum w nauczaniu historii, [w]: A. Koźma (red.). Regionalna edukacja historyczna w Muzeum Częstochowskim, Muzeum Częstochowskie 2003.
7. http://www.amw.gdynia.pl
8. http://www.dmk.pl
9. http://www.edukacja.muzeum.krakow.pl
10.http://ipn.gov.pl
11. http://www.muzeum.szczecin.pl
12.http://www.rodzinna-turystyka.pl
13.http://www.ug.edu.pl
14.http://www.uni.lodz.pl
Streszczenie
Słowa kluczowe: turystyka historyczna, edukacja młodzieży, obiekty
historyczne, grupy rekonstrukcyjne
Turystyka historyczna jest dynamicznie rozwijającą się częścią turystyki kulturowej. Najszersza oferta w jej zakresie kierowana jest do młodzieży
uczącej się, chociaż na znaczeniu zyskuje turystyka rodzinna oraz indywidualna. Na polskich uczelniach tworzy się kierunki realizujące program
turystyki historycznej i przygotowujące kadry do funkcji wychowawczej
i edukacyjnej młodzieży. Ważne miejsce w edukacji historycznej młodzieży zajmują organizacje pozarządowe i stowarzyszenia, a zwłaszcza grupy
rekonstrukcyjne.
79
SUMMARY
THE PLACE OF HISTORIC TOURISM IN THE PROCESS
OF YOUTH EDUCATION
Key words: historic education, youth education, historic objects,
reconctructing groups
Historic tourism is a dynamically expanding part of culture tourism.
The widest range of offers is directed to school youth, though family and
individual tourism is also gaining in popularity. Polish university set up
faculties realizing the program of historic tourism and preparing staff for
educating and upbringing youth. Nongovernmental organizations and societies play a crucial role in historic education.
81
Київський національний університет імені Тараса Шевченка
Історико-архітектурний заповідник
«Кам’янець»: логістичний вимір
в контексті розвитку туризму
в україні та польщі
Постановка наукової проблеми. При характеристиці туристичних чудес України звичайно недостатньо уваги приділяється транспортно-логістичним аспектам їхнього розвитку та функціонування.
Це особливо відноситься до одного з найбільш цікавих, на наш погляд, туристичних чудес України – заповідника «Кам’янець», де майже вся увага концентрується на Кам’янецькому замку. Між тим, замок – лише один з складових елементів складної системи комплексу
середньовічних оборонних споруд міста, метою яких був захист найбільшого адміністративного, релігійного, господарського, торговельно-складського та транспортного центру Поділля протягом XV-XVII
ст. від нападників, передусім турецько-татарських військ. Літературні джерела та публікації з теми статті охоплюють як історико-туристичні джерела, так і логістичні публікації, зокрема праці автора
з логістики туризму. Метою статті є висвітлення розвитку як торгівельної та транспортної логістики в Україні в історичному аспекті
(на прикладі середньовічного міста-фортеці Кам’янця-Подільського),
так і дослідження логістичного аспекту туристичних чудес України –
в межах новітнього науково-практичного напрямку, що нині формується, - логістики туризму.
Виклад основного матеріалу. Про заповідник «Кам’янець» з його
унікальним комплексом величних та грізних споруд середньовічного європейського міста-фортеці з XV-XVIIІ ст. написано чимало
в українських та закордонних (особливо польських, вірменських та
турецьких) джерелах. Це пов’язане, зокрема, з включенням Кам’янця-
82
Подільського до списку «Семи чудес України», складеному в 2007 р.1
Однак при цьому недостатньо уваги приділено транспортним, торгівельно-складським та митним функціям цього на ті часи найбільшого
оборонного, міського, господарського та релігійного осередку Поділля. В сучасній термінології транспортні, торгівельно-складські та
митні функції об’єднуються поняттям «логістичні функції» (або логістичний аспект). Між іншим, саме вигідному транспортно-географічному (або геологістичному) розташуванні на перетині суходольних та водних (рр. Дністер та Смотрич) шляхів у Південно-Східній
Європі завдячує місто Кам’янець-Подільський своєму виникненню
та наступному швидкому розвиткові та розбудові. Недарма на старовинних картах-портоланах англійського, італійського та турецького
походження (XV-XVII ст.), де були зображені береги Середземного та
Чорного морів, назва Podolia (Поділля, Пониззя) регулярно виступає
нарівні з, приміром, Romania (Румунія), Natolia (Анатолія) чи Egiptus
(Єгипет).2
Початки створення на місці сучасного Кам’янця стародавнього
міського осередка сягають, за деякими даними, ще часів Давнього
Риму. Недарма на карті давньогрецького географа Птоломея в районі сучасного Поділля було позначене давньоримське місто Клепідава, яке знаходилося на острові серед одвічних лісів, боліт і мочарів.
Кам’янець ще раз з’являється у давньоримських джерелах, вже як Петридава (Подільська «Петра»?) – «місто-камень на воді», на цей раз
з точною вказівкою не тільки місце знаходження міста, але й часу заснування – 100 рік н.е. Саме тоді на початку ІІ ст. імператор Марк
Траян захопив Гето-Дакію (територію сучасної Румунії), отримавши
контроль і над Подністров’ям. Римські легіони розташувалися біля
Кам’янця, а на острові розміщувалася канаба – поселення, де мешкали родини воїнів, торгівці та ремісники, що постачали легіонерам
необхідні товари. Місто так багато важило для Римської Імперії, що з
материка на острів був перекинутий міст, верхня частина якого скла І.Г. Смирнов, Логістика туризму: Навч. пос, Київ 2009, с. 382.
А.Ю. Гордєєв, Карти-портолани XVI-XVII ст.: особливості та роль у розвитку
картографії: Моногр, Київ 2009, с. 123.
1
Історико-архітектурний заповідник «Кам’янець»...
83
далася з дерев’яних аркових форм, а на мисі зведено замок. З занепадом Риму не стало і Петридави. Що ж залишилося в Кам’янці на
згадку про ті часи? А досить багато: по-перше, ще класична давньоримська аркова архітектура кам’яного Замкового мосту; по-друге,
знайдені в околицях багаті скарби давньоримських монет; по-третє,
середньовічні друковані дороги на в’їзді до міста і в самому місті, споруджені в найкращих давньоримських традиціях наприклад, головна
в’їзна дорога до міста-фортеці з боку тзв. Польських фільварків (у т.ч.
пряма лінія дороги на схилі, використання броду на р. Смотрич – для
його захисту та контролю навіть була зведена спеціальна оборонна
вежа – Башта на броді (її це називають Турецька, Захаржевська); почетверте, традиція мостити подвір’я міських кам’яниць кам’яними
плитами в мозаїчний спосіб (саме так мостили шляхи в Давньоримській державі, залишки такої дороги можна подивитись нині в Криму,
це стокілометрова пряма траса, що пов’язувала фортецю Гаракс біля
Ялти з Херсонесом).3
Новітні археологічні дослідження виявили під середньовічними
фортифікаціями Кам’янця культурний шар тиверського та давньоруського укріпленого городища Х-ХІІІ ст. Однак після того як Пониззя увійшло до складу Галицького князівства, центр транспортно-торгівельної активності змістився від «захованого» серед пралісів
Кам’янецького граду на береги р. Дністра – стратегічної міжнародної
торгової артерії Галицько-Волинського князівства. Можна сказати,
що для галичан та подолян шлях Дністром (відомий як Галицький
шлях) був тим, чим дніпровський торговий шлях «із варяг у греки»
був для Київського Чернігівського та Переяславського князівств.
Тому найбільшим транспортно-торгівельним центром та «столицею»
давньоруського Пониззя-Поділля став портово-перевалочний град
Бакота на Дністрі (нині, на жаль, затоплений водами дністровського
водосховища, зберігся лише великий давньоруський Бакотський печерний монастир).
Як відомо, літопис приписує будівництво кам’яної фортеці
в Кам’янці литовським князям-братам Коріатовичам (небожам Вели-
2
3
І.Г. Смирнов, Логістика..., op. cit., с. 359.
84
кого князя Ольгерда), які після перемоги під Синіми водами успадкували Поділля. Згідно легенди литовський князь на ловах погнався за
оленем, загнав його на острів, зусебіч оточений проваллям, і тут вирішив закласти фортецю. Однак, давньоруська фортеця і багатолюдний
посад при ній на час приходу Коріатовичів мусили вже існувати, або
вже за декілька років після документальної згадки про будову князьми Коріатовичами нової фортеці (у 1374 р.), місту Кам’янцю було надане магдебурське право. В 1434 р. Поділля було загарбане Польськім
королівством і Кам’янець до 1793 р. став центром воєводства і ключовим пунктом оборони Речі Посполитої на її неспокійних південно-східних кордонах. Усвідомлюючи значення Кам’янецької твердині
на східних обводах західноєвропейської цивілізації, Папа Римський
Юлій ІІ називав це місто-фортецю «antemurale hristianum» (оплот
християнства). Історики підрахували, що Поділля й Кам’янець у ХV
ст. 28 разів піддавалися нападу турецьких і татарських військ, у ХVІ
ст. – 18 разів, у перший половині ХVІІ ст. – 5 разів.4
Але одночасно це був «золотий вік» Кам’янця-Подільського, який
не тільки хоробро боронився від ворогів (за довгу середньовічну історію міста тільки тричі супротивникові вдалося його захопити: у 1393
р. – литовському князю Вітовту, який відібрав Кам’янець у Коріатовичів; у 1430 р. – полякам братам Бучацьким; у 1672 р. – туркам на чолі
з султаном Мехмедом ІV; значно довшим є список тих, хто так і не зміг
оволодіти містом), але й зростав як європейське місто, що змагалося
в красі з Києвом та Львовом, займаючи чільне місце в східній торгівлі. В Стамбулі, Карсі, Криму кам’янецькі купці-вірмени закупляли
килими, оксамит, шовк, зброю, вина, дорогі пахощі, прянощі – все те,
що складало комфорт тодішнього побуту. Товар переправлявся транзитом через Молдову до Хотина, а далі – галерами по річках Дністер
та Смотрич безпосередньо доставлявся у Кам’янець-Подільський.
Остання річка на ті часи була значно повноводнішою ніж нині, та була
судноплавною (зокрема, в межах Кам’янця – на ділянці між Руською
брамою і водоспадом на північному сході). Отже, Кам’янець тоді був
значним річковим портом, мав пристань, на якій галери прив’язували
М. Рутинський, Замковий туризм в Україні: Навч. пос, Київ 2007, с. 169.
4
85
до кнехтів – кам’яних стовпів у вигляді грибу (саме такий «гриб» було
знайдено на березі р. Смотрич в Кам’янці в 1960-х рр.) і розвантажували. Підводи з товарами заїжджали до широкого тунелю (галереї),
що простягався вздовж східного боку Старого міста. В середині ХХ
ст. під час будівельних робіт у місті були знайдені рештки цієї галереї,
зі слів старожилів вона нагадувала станцію київського метро. Звідти коридорами товари розвозилися до льохів-сховищ, власниками
яких були кам’янецькі купці. Підземний Кам’янець не поступався
розмірами надземному, тільки був більш утаємниченим. У дво, триповерхових сховищах зберігалися предмети східної розкоші, вино,
паливо, зброя. Тут навіть були свої крамниці - «темні склепи» (sklep
польською – магазин, крамниця, а magazyn – склад). Входи до підземного міста захищала сторожа. Пізніше ця підземна галерея була
засипана землею та сміттям, нині про неї немає й згадки. Однак у місті її досі живуть легенди про численні скарби, що надійно приховані під ним (які в Петрі, що в Йорданії). Понад 350 років (з 1434 до
1793, коли Поділля в результаті Другого поділу Польщі відійшло до
Росії) Кам’янець успішно функціонував не тільки як найважливіший
та найпотужніший оборонний осередок на південно-східному кордоні Речі Посполитої (про що досить детально викладене в літературі),
але й як адміністративний центр Подільського воєводства та найбільший господарський торговельно-складський, транспортний та
митний осередок краю (про що в літературних джерелах згадується
значно рідше). Відповідно, місто не тільки імпортувало значні обсяги
різноманітних товарів (про що було вище), але й виробляло та «експортувало» (тобто відправляло на вивіз). Про високий рівень розвитку різноманітних ремесел в середньовічному Кам’янці свідчать хоча
б назви вулиць Реміснича, Ковальська (де жили не тільки ковалі, але
й склодуви, гончарі-кахельники), оборонних башт (Гончарна, Кравецька, Різницька – їх збудували та підтримували в належному стані
за кошти цих кам’янецьких ремісничих цехів) та бастіонів (М’ясний)
тощо. Що стосується торговельно-складського сектору господарства
середньовічного Кам’янця, то він повністю контролювався вірменами. Хоча нині поляків часто називають торгівельною нацією, у XVXVIII ст. польська шляхта гребувала займатися торгівлею (її справою
86
було добре володіти шаблею та мушкетом), тому торгівельну діяльність в Кам’янці, Львові (тобто вздовж Галицького шляху) здійснювали вірмени. Вони були християнами, а в XVII ст. навіть увійшли до унії
з римсько-католицькою церквою, тому вірменам дозволялося жити
і торгувати в Кам’янці (а, наприклад, українцям православної віри це
заборонялося з 1699 р.). Вірмени контролювали, зокрема, східну торгівлю, тобто з турецькими купцями. Для цього їм не завжди треба
було їхати до Стамбулу, оскільки турецькі володіння починалися поруч – у Хотині (перейшов під контроль Росії у 1812 р.). Поговорюють,
що з Кам’янця в Хотин (під Дністром) був прокладений підземний хід
завдовжки 20 км, яким користувалися контрабандисти, таємні агенти
і військові. Кам’янецька частина цієї підземної комунікації розпочиналася з галереї перед замком. Хоча з боку Хотина підземний хід був
добре замаскований, турки його все ж виявили та підірвали в ділянці
Дністра, в результаті чого багато людей захлиснулися у воді. Про це
відомо з досліджень ХІХ ст.
Для молдовського князівства, яке знаходилося у васальній залежності від Туреччини, митні збори від торгівлі з Поділлям мали велике
значення, про що свідчить будинок середньовічної митниці, що зберігся донині в Хотинському замку. Річ Посполита теж мала розвинуту
та складну митну систему, яка на її кордонах, зокрема в Кам’янці, була
представлена митними коморами (митницями) та митниками – целовальниками (від польського clo – мито). Основні обсяги «східної»
торгівлі здійснювалася вірменськими купцями через південну – Руську в’їзну браму де і проходив митний догляд. Далі товари доставлялися або водним шляхом річкою Смотрич (про що було вище), або
суходольним – стрімкою Вірменською вулицею прямісінько на Вірменський ринок, де відбувалася торгівля і знаходилися спеціальні
складські приміщення (ці чотири будинки існують і нині під назвою
«Вірменські склади», їх споруджували як житлові, а в якості складів
використовували напівпідвальні приміщення). Вірменський ринок,
як зазначив відомий дослідник Кам’янця О. Прусевич, в давні часи
був вогнищем східної торгівлі, сюди прибували каравани верблюдів зі
87
східними товарами, по які приїжджали купці з півночі та заходу.5 Біля
Вірменського ринку сформувався Вірменський квартал міста з своєю ратушею, церквами монастирем, та шпиталем (вірмени складали
до 30 % населення середньовічного Кам’янця). Про суворий митний
контроль торгівельної діяльності кам’янецьких вірмен з боку міської влади Кам’янця свідчить розпорядження короля Сигизмунда ІІІ
про запровадження додаткового податку на утримання вірменського
шпиталю. Так, вірменські купці за кожен виїзд і повернення з Туреччини повинні були сплачувати три польських гроші від кожного коня;
вірмени-м’ясники за кожну голову великої рогатої худоби сплачували
по два гроші, а дрібної – по грошу; з кожної хури дров, провезених
через Руську браму, одне поліно віддавали для шпиталю.6
В кінці XVI ст. Кам’янець став закритим містом, за мури якого не
допускалися ані торгові каравани, ані подорожні. Пов’язане це було із
зведенням Руської і Польської брам – оборонно-гідротехнічних систем, у спорудженні яких запроваджувалися найновіші технології того
часу. Тому змінилася і «логістика» східної торгівлі: для купців-іноземців на правому березі р. Смотрич збудували караван-сарай (комори
для зберігання товарів) з досконалою на той час інфраструктурою: колодязем, стайнею та голубиною поштою. Незабаром тут виникло поселення, де мешкали ремісники і обслуга. Нині про це нагадує сучасна
назва цієї місцевості – Карвасари (спотворене караван-сарай). Якщо
вірменські купці контролювали гуртову та зовнішню торгівлю (що
здійснювалася на Вірменському ринку), то роздрібний продаж різноманітного краму відбувався ще на двох ринках міста – Польському
та Руському. Як для обмежених розмірів середньовічного Кам’янця,
який декілька сторічь повністю вміщувався на острові площею всього 120 га (нині – Старе місто), то це свідчить про значну роль торгівлі
в господарському розвитку міста та високий рівень заможності (купівельної спроможності) його мешканців на ті часи.
Щодо південно-західного вектору ділової активності Кам’янця
(раніше – торгівля «східними» товарами), то в нових часах він набув
О.В. Будзей, Вулицями Кам’янця-Подільського, Львів 2005, с. 41.
Ibidem, c. 32.
5
6
88
нового змісту, пов’язаного не стільки з торгівлею (хоча в ХІХ ст., приміром, експорт продукції Немирівського спиртзаводу здійснювався
через Одесу (морем) та Кам’янець-Подільський (суходолом), скільки
із поштовим зв’язком. Так, у ХІХ ст. місто стало міжнародним поштовим транзитним пунктом, через який пошта йшла в Австро-Угорщину, Італію, Румунію, Сербію ті інші країни Європи. Це відбилося у назвах аж двох вулиць міста – Старопоштовий та Поштовий узвози. На
останньому було збудовано в 1853 р. капітальний чотирьохповерховий (якщо дивитись з боку Новопланівського мосту) будинок губернської пошти, який зберігся і донині.
Може виникнути питання, чи використовувався для торгівельних перевезень Замковий міст, через який проходить західний напрямок сполучень Кам’янця (на Львів, Краків Варшаву). Отож Замковий
міст, та відповідна дорога біля замку, що з’єднувала місто-фортецю
Кам’янець та його передмістя Підзамче, за середньовіччя мали виключно державно-військове значення, тому були дуже вузькими (зокрема на мосту подорожній не зміг би розминутися з возом) та мали
чотири контрольних брами – Підзамецьку, Пильну (або Станіслава
Августа), браму на початку Замкового мосту і Міську. Пов’язане це
було з надзвичайно важливим військовим значенням Кам’янецької
фортеці, який вона зберігала аж до 1812 р., тому цивільним особам
щоб зберегти таємницю укріплень, в’їзд чи вхід з боку Підзамча було
суворо заборонено. Навіть за перебування під стінами замку чи на
валах карали смертю. Але часи змінилися і в 1876 р. для зручності
проїзду всі брами – повністю або частково-розібрали. Військово-логістичне призначення мала за середньовіччя вул. Успенська, яка була
найзручнішим та найкоротшим шляхом для перекидання військ із
фортечних казарм до самого замку. Взагалі можна сказати, що містофортеця Кам’янець уособлював місце зустрічі західноєвропейської
військової логістики (засади якої вже були добре відомі та широко
використовувалися арміями європейських держав, у т.ч. Речі Посполитої, яка в XVI-XVII ст. мала одну з найпотужніших армій у Європі)
та азійської військової «логістики». Останню уособлювали татарські
89
орди ще з часів Чінгісхана. Як зазначають Д. Шехтер та Г. Сандер,7
на перший погляд може здатися, що Чінгісхан жодного відношення
до логістики немає. В дійсності якраз навпаки. Якщо поглянути на
Чінгісхана безпристрасним оком історика, то виявиться, що він був
не тільки видатним тактиком, який завбачливо поділяв свою кінноту
на загони, щоб одночасно нападати на супротивника з усіх боків, але
й ще вельми талановитим та винахідливим логістом. Прагматичний
воєначальник Чінгісхан привчив своїх воїнів не тільки пересуватися
в бою малими групами, але й задовольнятися малим. Татаро-монгольська кіннота відправлялася в похід з трьома конями, з яких один був
верховим, друга (кобила) давала молоко, а третій являв собою живу
«консерву» на випадок скрутних часів. Окрім міркувань військового
постачання гул від руху тисяч коней татарського війська виконував
психологічну мету – наводив жах на мирних мешканців ще до появи
татар. Вони на землях України, як і Чінгісхан, слідували жорстокій, але
такій, що відповідала їхній меті стратегії, та знищували все боєздатне,
до того ж молоде мирне населення (тобто знищували бойову силу супротивника в зародку). Чим менше в супротивника людей, міркував
Чінгісхан, тим менша в нього армія, менше ресурсів. В Україні трофеями татар ставало все, що могло пересуватися: люди, свійська худоба, окрім свиней, яких забороняв їсти іслам. Вони вбивали чоловіків;
полювали на хлопчиків, забираючи їх у яничари, дівчат – у гареми,
шляхту – на багатий викуп. За це їх і прозвали «людоловами».
Коли турки з татарами захопили Кам’янець у 1672 р., за неписаними законами війни переможці три дні грабували місто. Турки
вивезли з міста понад 100 возів золота-срібла, 300 хлопчиків узяли
в яничари, дівчат, серед яких були молоді черниці та шляхетні панни – в гареми. Загарбники здирали з церков хрести, з ікон – дорогоцінні оправи, самими ж іконами вимощували вулиці. З цим періодом
пов’язана кам’янецька легенда про «золотий ридван»:8 турки вивозили з Кам’янця до Стамбулу золото й коштовності верблюдами, кіньми,
Д. Шехтер, Логистика. Искуство управления цепочками поставок, Москва 2008, с. 47.
Наводиться за: В. Вінюкова-Волкова, Легенди старого Кам’янця, Кам’янецьПодільський 2006, с. 30.
7
8
90
віслюками, але добра не зменшувалося. Наказав тоді турецький пажа
розплавити золото й вилити з нього золоту карету, по-місцевому
– ридван. Карету загрузили барилами з грошима, мішечками з коштовностями, а зверху поклали скриньку з турецькими реліквіями.
На Замковому мості коні злякалися і карета впала в кручу глибиною
30 м. Як турки не намагалися дістати золото – не зуміли. У 1911 р. на
берег Смотрича під час повені винесло сотню золотих монет і шукачі
скарбів «золотої карети» з новою силою (а цим пошукам вже пішло
четверте століття) прийнялися за роботу. В кінці ХХ ст. до справи
підключилися професіонали з екскаватором самоскидом та старовинною картою, придбаною в Туреччині за великі гроші. В результаті
пошукових робіт було порушене русло річки Смотрич, ледь не потопився екскаватор, але скарб знову ж не дався в руки. А Кам’янцем
поширилися чутки, що турки обіцяють винагороду тим, хто знайде
не так золоту карету, як турецькі реліквії, заховані в ній, а на додачу
безкоштовно відбудують Старе місто та реставрують Замковий, колишній Турецький міст.
Розвиток
транспортної
інфраструктури
середньовічного
Кам’янця включав не тільки суходольний та водний види транспорту,
але й повітряний. Пов’язане це з ім’ям «повітроплавця» Душинського.
Це був механічних справ майстер, що проживав у місті в кінці XVIII
ст. Окрім іграшок та різних забавок він також майстрував повітряні
кулі, мріючи злетіти в небо. 1783 року він зробив дві спроби відірватися від землі, але кулі розірвалися. Тільки на третій раз йому повезло і куля піднялася вгору. Обивателі перелякано хрестилися, а діти
кричали й кидали камінням, коли куля низько пролетіла над містом
і зникла за обрієм. До Кам’янця Душинський так і не повернувся…
Важливим та неодмінним складником транспортної інфраструктури заповідника «Кам’янця» є його чотири мости. Найстаріший
з них – Замковий (XI, XVI, XVII-XVIII ст.), він відзначений у «Книзі
рекордів» України. Міст збудовано на кам’яному гребні, що зєднував острів з мисом материка, на якому стоїть замок; міст сполучає
два правих береги р. Смотрич. Під час розбудови замку під мостом у
скелі був пробитий склепінчастий канал, який регулював рівень води
91
в Смотричі під час повіней. Як зазначалося, міст був дуже вузький
(під один віз), виконував виключно військові функції, тому каравани
з товарами входили до Кам’янця долиною р. Смотрич через Південну
(Руську) міську браму. Під час турецької окупації (1672-1699 рр.) Замковий міст було обмуровано кам’яною кладкою у кшталті суцільної
стіни довжиною 88 м, висотою 24-28 м. Існує легенда, що на ньому був
страчений син Богдана Хмельницького – Юрко. Саме його, незадовго
до смерті, Б. Хмельницький визнав за свого наступника. Однак гетьманська булава виявилася не під силу 16-річному Юркові. Турки двічі
надавали Ю. Хмельницькому султанський фірман на звання гетьмана і «князя Сарматського» з резиденцією в м. Немирів. 1685 року за
доносом гетьман-князь був заарештований турками і привезений до
Кам’янця. Після короткого розслідування, яке відбувалося в Ратуші
на Польському ринку, його задушили, а тіло скинули з турецького
мосту. За іншими даними він був відправлений в грецький монастир
на острові в Егейському морі. І сьодні на Мальті туристам показують
могилу «козацького генерала» Юрія Хмельницького. Архітектор та
військовий комендант Кам’янця Ян де Вітте у XVIII ст. відремонтував
Замковий міст на гроші польського короля Станіслава Августа Понятовського, в пам’ять про що була встановлена дошка. В 70-х рр. ХІХ
ст. залишки споруд на Замковому мості були розібрані та встановлені
дерев’яні тротуари з перилами. Це розширювало дорогу, однак середньовічний колорит мосту був остаточно втрачений.
Старий міст біля ковалів. З внутрішнього Поділля до Кам’янця
пролягав шлях, що проходив повз Польські фільварки, вбрід річкою,
через Північну (Польську) вї’зну браму, а далі узвозом в Старе місто.
Першими зустрічали подорожніх ковалі, котрі пристосували печери
в скелях під пересувні кузні. Вони підковували коней, виготовляти
кінську упряж, цвяхи. Наприкінці XVII ст. (1793 р.) правий та лівий
береги Смотрича з’єднав дерев’яний міст, який називався Новим.
Після того, як ввели в дію міст через каньйон на сході (1874), назва
Нового або Новопланівського перейшла до нього. В свою чергу міст
біля Польської брами перейменували в «Старий міст біля Ковалів».
Саме через цей міст, Старопоштовий узвіз та Вітряну браму до міста
92
в’їжджали всі ті, хто прибував до Кам’янця з півночі та сходу (до побудови Новопланівського мосту). А серед них були чотири російські
імператори (Петро І – 1711 р., Олександр І – 1818 р., Микола І – 1842
р., Олександр ІІ – 1859 р.); 32-річний поет і художник Тарас Шевченко
– (у 1846 р.); письменники Степан Руданський (1849 р.) та Анатолій
Свидницький (1851 р.), автор Словника російської мови Володимир
Даль (1831 р.) та багато інших. Щодо польських королів, то на древніх мурах Кам’янця залишили свої «автографи» (у вигляді «пам’ятних
дошок») два з них. Перший – це Стефан Баторій, за часів якого у XVI
ст. якого була споруджена тзв. Вітряна Брама (або Брама Стефана
Баторія), другій – це останній король Речі Посполитої Станіслав-Август Понятовський, який перебував у Кам’янці в 1781 р. З цієї оказії
була зведена Тріумфальна арка на вході до Кафедрального майдану,
на який повідомляється про цю подію. Нині на арці цей напис можна
прочитати. До речі, він зроблений старопольською мовою, а на латиною, як подається в деяких джерелах. Латиною натомість виконана «Tablica Pamietkowa» (польською – пам’ятна дошка) на Вітряній
брамі біля башти Стефана Баторія. Ці два королі напевно в’їжджали
в Кам’янець через єдиний тоді Замковий міст.
Новопланівський міст з’єднав Старе місто з східними землями,
де в кінці ХІХ ст. було утворене передмістя – Новий план, з широкими
вулицями, зеленими скверами та майданами. В 50-60 ті рр. ХХ ст. на
їх місці забили фонтани, які пізніше висохли. Міст будувався з 1864
по 1874 рр. під наглядом інженер-капітана Я.Костенецького. Довжина
мосту – 136 м, висота – 38 м. Одразу міст став улюбленим місцем відпочинку кам’янчан – свого роду бульваром. Про це свідчать численні
фотографії Новопланівського мосту кінця ХІХ - початку ХХ ст. з фланіруючими гімназистами, чиновниками та панами в капелюшках. На
огляд мальовничої панорами, що відкривалась з мосту, приводили
гостей з провінції, і дами зомлівали, глянувши в майже 40-метрову
прірву під ногами. У 2006 р. Новопланівський міст був реставрований в стилі кінця ХІХ – початку ХХ ст., що сприяло подальшому підвищенню його популярності серед туристів та місцевих мешканців,
особливо молоді, яка чіпляє до грат мосту замочки, називаючи його
93
«мостом закоханих». Подейкують, що рано-вранці, коли в долині ще
клубочиться туман, на мості інколи з’являється постать минулого –
жінка в білому капелюсі. За нею біжиш, біжиш – ніколи не доженеш.
Міст «Стрімка лань» був споруджений в 1973 р., тобто через сто
років після відкриття Новопланівського мосту. Цей четвертий міст
Кам’янця знаходиться на південному сході Нового плану. Доки його
зводили, в народі з’явився жарт про річку Смотрич, як найширшу
річку України, бо міст будувався десятиліттями і не було цій будові
ні кінця, ні краю. Експериментальний міст довжиною 380 м, висотою
60 м створювали спеціалісти Київського Інституту Електрозварювання НАН України імені Патона. Проїжджа частина мосту складається
з трипрогінної рамкової системи, що дозволяє використовувати міст
у спортивних змаганнях – чемпіонаті України з повітроплавства (згадаймо повітроплавця ХVІІІ ст. Душинського). Під час змагань пілоти
на повітряних кулях намагаються пролетіти під мостом. Виконання
цього завдання дає їм право бути зарахованими до еліти повітроплавців – майстрів вищого класу. З 1995 р. популярністю серед екстремалів користувалися стрибки з мосту на гумових канатах з падінням
в скелястий каньйон р. Смотрич (тзв. «бенджі-джампінг»). Однак після трагічного випадку – смерті однієї з учасниць, атракціон був закритий. Міст отримав назву «Лань, що біжить» або «Стрімка лань».
Назва мосту перегукується з давньою легендою про оленя та князів
Коріатовичів – засновників міста.
Висновки. Одне з семи «Туристичних чудес України» - історикоархітектурний заповідник «Кам’янець-на-Поділлі» протягом століть
розвивався як найбільший оборонний, господарський, торгівельний
та транспортний осередок Поділля. Понад 300 років це був центр
Подільського воєводства Речі Посполитої (ХV-XVIII ст.), понад 120
років – центр Подільської губернії Російської імперії (1793-1917 рр.),
майже півроку – тимчасова «столиця» Директорії Української Народної Республіки (друга половина 1919 р.), майже 20 років – обласний центр УРСР (1920-1937 рр.). Особливо цікавим та змістовними
з туристичного погляду в розвитку Кам’янця-Подільського були часи
середньовіччя, коли місто і сформувалося як місто-фортеця з ціліс-
94
ним комплексом військово-оборонних та житлово-торгівельних споруд, які органічно поєднувалися на досить невеликому за розмірами
острові, який оточував глибокий скелястий каньйон р. Смотрич та
для захисту якого був споруджений грізний замок, що контролював єдиний міст на в’їзді до міста. Середньовічний Кам’янець мав
розвинуту торгівельну транспортну та митну інфраструктуру, що
включала бруковані дороги, в’їзні брами (де містилися митні комори, тобто митні пости), річковий порт тощо. Кам’янець вирізнявся
особливим розвитком «східної» торгівлі, яку здійснювали вірменські
купці, які створили в місті власний торгівельно-складський та житловий квартал навколо Вірменського ринку. Караван-сарай на в’їзді
до міста, річковий торгівельний порт, підземні торгівельні галереї та
складські приміщення, три великих міських ринки (крім Вірменського, це Польський та Руський ринки), торгівельно-складські будівлі
тощо – все це говорить про надзвичайно високий рівень розвитку,
який отримали в середньовічному Кам’янці не тільки військово-оборонні, але й торгівельно-складські та транспортно-митні функції, які
в сучасній термінології позначаються поняттям «логістичні функції».
Отже, матеріал статті вносить свою частку у висвітлення розвитку як
транспортно-торговельної логістики в Україні в історичному аспекті
(на прикладі середньовічного місця-фортеці Кам’янця) так і в дослідження логістичного аспекту «Туристичних чудес» України - в межах
логістики туризму. Слід зазначити, що господарський, транспортний,
архітектурний розвиток міста не припинявся і в ХІХ – на початку ХХ
ст. Як губернський центр Російської імперії, Кам’янець тоді не поступався сусідньому провінційному центру Австро-Угорщини – Чернівцям (на жаль, нині таке порівняння не на користь Кам’янця). Визначальними ознаками Кам’янця тоді були такі споруди Старого міста,
як бувший Кармелітський костьол (пізніше - Собор Ікони Казанської
Божої Матері), Вірменський та особливо Польський ринок, забудовані 3-4-х поверховими будинками в стилю барокко та ренесансу, нарешті, капітальні кам’яні трьох-чотирьохповерхові будинки, зведені
на стрімких схилах Старого міста в особливий спосіб – з фасаду вони
мали 3-4 поверхи, а з внутрішнього двору – один-два поверхи. Сходів
між поверхами в таких будинках не було, оскільки до першого по-
95
верху вела окрема стежка, а верхні поверхи мали вихід безпосередньо
у внутрішній двір, замощений кам’яними плитами. Спосіб будівництва таких домів був запозичений кам’янецькими будівничими від
оборонних башт, наприклад Різницької, яка з боку кручі була трьохярусною, а з боку міста – двохярусною. На жаль, жодної з цих ознак
нині немає: Кармелітський костьол був повністю знищений в 1930-ті
роки (нині на його місці – пустка); Польський ринок, як і білостінні
багатоповерхівки на кручах стали жертвами німецьких бомбардувань
в 1941 р. Можна зазначити, що Кам’янець-Подільський є мабуть, єдиним містом України історичний центр якого так і не було відновлено
після Другої Світової війни. На додаток Кам’янець був «репресований» Радянською владою в 1930-х роках: позбавлений статусу обласного центру та «розжалуваний» до рівня райцентру (мабуть місту
пригадали часи Гетьманату, коли в Кам’янці був створений Український університет, та Дирекції, коли Кам’янець півроку перебував
у статусі тимчасової столиці України). Усе вищевикладене, на нашу
думку, дає підстави до висунення Кам’янця-Подільського в претенденти на присвоєння йому звання «місто-герой України».
Література
1. Будзей О.В. Вулицями Кам’янця-Подільського / Серія «Історичні місця України /
О.Будзей. – Львів: Світ, 2005. – 272 с.
2. Вінюкова-Волкова В. Легенди старого Кам’янця / В. Вінюкова-Волкова. Кам’янець-Подільський: ПП «Медобори-2006», 2009. – 48 с.
3. Гордєєв А.Ю. Карти-портолани XVI-XVII ст.: особливості та роль у розвитку
картографії: Моногр. / А. Гордєєв. – К.: ВГЛ «Обрії», 2009. – 408 с..
4. Рутинський М. Замковий туризм в Україні: Навч. пос. / М. Рутинський. – Київ:
ЦУЛ, 2007. – 432 с.
5. Смирнов І.Г. Логістика туризму: Навч. пос. / І. Смирнов. – К.: Знання, 2009. – 444 с.
6. Смирнов І.Г. Стратегічний логістичний менеджмент в контексті сталого
розвитку туризму в Україні / І. Смирнов // Краєзнавство та музейна справа
в Україні: Наук. зб. «Велика Волинь». – 2010. – Вип. 14. – С. 164-179.
7. Шехтер Д. Логистика. Искуство управления цепочками поставок / Д. Шехтер,
Г.Сандер. / Пер. с англ. – М.: Претекст, 2008. – 230 с
96
Историко-архитектурный заповедник «Каменец»: логистический аспект в контексте развития туризма в Украине и Польше.
Раскрыты логистические, т.е. торгово-складские и таможеннотранспортные функции средневекового города-крепости Каменец-Подольский - одного из туристических чудес Украины. Статья вносит
свою долю в освещение развития как транспортной и торговой логистики в Украине в историческом аспекте (на примере средневекового
города - крепости Каменец), а также в исследования логистического
аспекта туристических чудес Украины - в пределах новейшего научного практического направления - логистики туризма.
Ключевые слова: торгово-складские функции, таможеннотранспортные функции, город-крепость Каменец-Подольский, как
туристическое чудо Украины.
STRESZCZENIE
REZERWAT ARCHITEKTURY HISTORYCZNEJ
„KAMIENIEC” I JEGO LOGISTYCZNY WYMIAR
W KONTEKŚCIE ROZWOJU TURYSTYKI W POLSCE
I NA UKRAINIE
Słowa kluczowe: funkcje logistyczne miasta, miasto-twierdza Kamieniec
Podolski, atrakcje turystyczne Ukrainy
W artykule przedstawione zostały logistyczne (handlowe, transportowe,
celne, magazynowe) funkcje średniowiecznego miasta – twierdzy
Kamieniec Podolski – jednego z cudów turystycznych Ukrainy.
Na tym przykładzie autor pokazuje rozwój logistyki handlowej
i transportowej na Ukrainie w aspekcie historycznym, a także logistyczny
aspekt turystycznych pereł Ukrainy w ramach najnowszego praktycznego
kierunku naukowego – logistyki turyzmu.
97
SUMMARY
Historical and Architectural Reserve «Kam’anetz»: logistics dimension
in the context of tourism development in Ukraine and Poland
Represented logistical (commercial, warehouse, transport, customs)
functions of medieval city of Kamianets-Podilski – one of touristic wonders
of Ukraine. The article brings its part to interpretation of development
of transport and commercial logistics in Ukraine in historical aspect (on
the example of medieval city – fortress of Kamianets), as well as to research
of logistical aspects of Ukraine touristic wanders – in travel logistics contents
which is one of the newest scientific and practical directions.
Key words: trade and warehousing functions, customs and transportation
functions, the city-fortress of Kamenetz-Podolsk, as a tourist marvel of
Ukraine.
99
Andrzej Janowski
WĘDROWANIE PO TERENIE I WĘDROWANIE
PO ZAGADNIENIACH
Harcerska AKCJA „WARMIA I MAZURY”
1958-1963
Członkowie Komendy Harcerskiej Akcji Letniej Młodzieży Starszej
„Warmia i Mazury” mówiąc o przygotowaniach akcji wzdychają ciężko
- mieliśmy stanowczo za mało czasu, nie zdążyliśmy zrobić tego … można było jeszcze to i to … w przyszłym roku trzeba … Ten samokrytycyzm
jest niewątpliwie zdrowy. Ale daj Boże, żeby organizatorzy wszystkich akcji
w równym stopniu pracowali głową.
Joanna Horodecka „HALMS nr 2 Warmia i Mazury”
Życie Warszawy nr 196/1958
Skąd się wzięła Akcja ,,Warmia i Mazury”?
Na początku 1958 roku zacząłem działać w zespole powołanym w Komendzie Chorągwi Warszawskiej dla organizowania akcji ,,Warmia i Mazury”. Akcja miała na celu eksperymentalne poszukiwanie metod pracy dla
drużyn w szkołach średnich poprzez łączenie wędrownictwa w sensie turystycznym z wędrówką po zagadnieniach. Nawiązując do tradycji z okupacji i okresu zaraz po wojnie Komenda Chorągwi uznała, że podjęcie
pracy harcerskiej na Warmii i Mazurach daje najlepszą sposobność pełnienia służby na rzecz ludności boleśnie skrzywdzonej przez los, a zarazem
pozwala harcerzom poznać uwarunkowane historycznie trudne problemy
społeczne, etniczne i narodowe. Uznałem, że w tego rodzaju działaniach
mogę być przydatny, bo tu właśnie da się wykorzystać moje zainteresowania sprawami społecznymi i narodowościowymi.
100
Andrzej Janowski
W akcji WiM odpowiadałem przez cały czas za programowe przygotowanie działań obozów harcerskich. Akcja trwała 6 lat, od 1958 do 1963
roku.
Jeszcze w 1957 roku, na rok przed powołaniem Akcji ,,Warmia i Mazury” proszono mnie abym drużynowym wyjeżdżającym na obóz szkoleniowy do Karwicy opowiedział trochę o sprawach ludnościowych Warmii
i Mazur.
Istotna część mego wystąpienia to były zalecenia, jak należy się zachowywać wobec ludności autochtonicznej. Mówiłem więc o takcie w odnoszeniu się do ludzi, o konieczności przykładnego zachowania się jeśli
idzie o organizację, słowność, poszanowanie cudzej własności i w ogóle
szacunek do innego człowieka. Przestrzegałem przed pochopnymi generalizacjami („ewangelik to Niemiec”), przed nadmiernym natręctwem (np.
„jesteś Mazur, to znaczy jesteś Polak”) i przed negatywnym reagowaniem
na niemczyznę. Duży nacisk kładłem na przyciąganie młodzieży miejscowej do wspólnego udziału w ogniskach, wspólnego śpiewania i uczestniczenia w terenowych grach harcerskich. Zależało mi też, by harcerze
pomagali starszym gospodarzom w pracach polowych i by z otwartymi
oczyma starali się poznawać warunki życia ludzi w regionie olsztyńskim.
Już w 1957 roku miałem za sobą kilka lat zainteresowań sprawami
pojezierza. Mój bezpośredni kontakt z Warmią i Mazurami zaczął się
w 1952 roku. W czasie studiów polonistycznych, parę razy byłem na Mazurach, pracując latem w państwowych gospodarstwach rolnych (PGR).
Aby pomagać PGRom organizowano złożone ze studentów tzw. „brygady
żniwne”. Pracę i życie w PGR-ach uznałem za ciekawą formę poznawania
świata. Pamiętam, że w 1952 roku najpierw zacząłem oglądać wszystko co
tam było - domy, zabudowania, drogi, dawne napisy niemieckie, a potem
patrzeć na ludzi i przysłuchiwać się temu, jak mówią. Słyszało się gwarę
mazurską i język niemiecki. Zacząłem się zastanawiać, co to za ludzie, kim
są, o czym myślą. Zapamiętałem taką staruszkę, która w ośrodku zdrowia
Wędrowanie po terenie i wędrowanie po zagadnieniach...
101
w Giżycku mówiła: „Latoś bzidno” zamiast „biednie”. Bardzo mi się wtedy spodobała ta gwara.
Potem, kiedy wróciłem do Warszawy, zabrałem się do czytania nielicznych dostępnych książek na temat Warmii i Mazur. Zacząłem oczywiście
od książki Melchiora Wańkowicza „Na tropach Smętka” – w pierwszej
połowie lat pięćdziesiątych, czyli za tzw. Stalinizmu, była to książka niedostępna w bibliotekach i nie wznawiana. Wańkowicz był wtedy jeszcze
na emigracji. U mojej rodziny znalazł się egzemplarz przedwojennego wydania tej książki. Studia polonistyczne ułatwiły mi poznanie gwary Warmii
i Mazur. Między 1952 a 1956 to moje zainteresowanie stale wzrastało.
W książce Wańkowicza przeczytałem tekst napisany w drugiej połowie lat trzydziestych: „Niemcy w czasie ferii letnich uruchamiają formalne wędrówki narodów. Pieszo i na rowerach tysiące dziewcząt i tysiące
młodych chłopców sunie szosami Prus Wschodnich. /…/ Jeśli uświadomimy sobie, że w roku zeszłym przez Prusy Wschodnie przeszło 75.000
młodzieży /…/, zrozumiemy jak takie wędrówki łączą ziemie niemieckie
w jedną psychiczną całość”. Pomyślałem wtedy – co my powinniśmy robić
by ziemie polskie łączyć teraz w jedną psychiczną całość?
Zacząłem tworzyć – na własny użytek – bibliografię pozycji dotyczących Warmii i Mazur. Przeczytałem chyba wszystko, co w języku polskim
na ten temat znajdowało się wówczas w Bibliotece Uniwersytetu Warszawskiego i w Bibliotece Narodowej – łącznie z dziewiętnastowiecznymi czasopismami. W końcu pomyślałem, że bez znajomości niemieckiego wiele się nie dowiem, zacząłem się więc uczyć tego języka. Niestety,
trwało to tylko jeden rok szkolny – 1955/56. Potem przyszedł tzw. Polski
Październik, czyli znaczne przemiany polityczne, na nowo powstało harcerstwo i kosztem niemieckiego rzuciłem się w wir prac organizacyjnych.
Teraz, z perspektywy wielu lat myślę z pewnym zdziwieniem, że całe
to moje gromadzenie wiedzy o Warmii i Mazurach było wyrazem czystego
amatorstwa. Po prostu chciałem wiedzieć.
102
Andrzej Janowski
U podstaw mojego zainteresowania musiał być jakiś sentyment, który
trudno mi teraz nazwać. Kiedy pierwszy raz byłem na Mazurach, uderzyło
mnie poczucie harmonii tego, co stworzył człowiek z tym, co stworzył
Pan Bóg. Nigdzie na świecie nie odniosłem podobnego wrażenia harmonii
między wysokością domków, charakterem zabudowy, planem miasteczek
a łanami zboża, kolorem jezior, wzgórzami, zielenią. Wieże kościołów,
dworce kolejowe, kolor dachówek, woda, brzozy, sitowie – wszystko tam
współgrało. Pochodzę z byłej Kongresówki, wychowany więc byłem na
zupełnie innych wzorcach. Na przykład okolice mojego Radomia – jeden
dom stoi w jedną stronę, drugi w inną, jakieś dziury, szopy, budki, płot się
wali...
A trzeba pamiętać, że te domy na Mazurach, gdy ja je oglądałem, były
już częściowo potrzaskane, porozbijane, ale poczucie harmonii ciągle
trwało – trzeba było tylko patrzeć z trochę dalszej perspektywy. Kiedy się
podchodziło, rysy, pęknięcia stawały się widoczne.
W harcerstwo włączyłem się zaraz po Zjeździe Łódzkim reaktywującym organizację w grudniu 1956 i już w pierwszych miesiącach 1957
byłem zaangażowany w odtwarzanie czy tworzenie Pierwszej Warszawskiej Drużyny Harcerzy, znanej później jako Czarna Jedynka w Liceum
im. Rejtana.
Wiedziałem już wtedy, że istnieje tradycja szczególnego zainteresowania harcerstwa sprawami Warmii i Mazur. Słyszałem, że w czasie wojny
tajne harcerstwo przygotowywało się do przyszłej, powojennej pracy na
Mazurach. Wiedziałem również, że zaraz po wojnie, w okresie gdy istniało
harcerstwo, a więc w latach 1945–1949, były podejmowane pewne działania Chorągwi Warszawskiej na terenie Warmii i Mazur. Tradycja została
przerwana przez stalinizm.
Dopiero w 1957 odtworzone harcerstwo zaczęło się ponownie interesować Warmią i Mazurami. Powstało wtedy zapotrzebowanie na ludzi,
którzy – tak jak ja – coś niecoś już wiedzieli o problemie „autochtonów”.
103
W ten sposób moje zainteresowania prywatne zbiegły się z celami niektórych ludzi kierujących w owym czasie Chorągwią Warszawską.
Decyzja o rozpoczęciu Akcji ,,Warmia i Mazury” podjęta została, o ile
pamiętam, w styczniu 1958. I tak się zaczęta ta przygoda, której miałem
poświęcić sześć lat życia. Dynamika pierwszych lat to w dużym stopniu
zasługa dwóch pierwszych, nieżyjących już, komendantów akcji – Zygmunta Kaczyńskiego (rok 1958) i Józefa Kotowskiego (1959). W roku
1960 komendantem akcji byłem ja, a w latach 1961–1963 znów Józef Kotowski. Przez wszystkie te lata, poza rokiem 1960, pełniłem funkcję zastępcy komendanta akcji do spraw programowych.
Jakie były motywy rozpoczęcia akcji „Warmia i Mazury”? W kierownictwie Chorągwi Warszawskiej istniała chęć poszukiwań programowo-metodycznych, zwłaszcza dla młodzieży ze szkół średnich. Starano się
znaleźć dla drużyn starszych ważną, a zarazem atrakcyjną pracę o charakterze służby społecznej. Poszukiwania „pola służby” – tak się to wtedy
nazywało - na Warmii i Mazurach były więc włączone w ogólny nurt myślenia o tym, jak budować harcerski system wychowawczy, mądry i zgodny z aktualnymi potrzebami młodzieży, a zarazem przejmujący z tradycji
to, co najlepsze.
Było kilka znaczących osób spośród władz województwa olsztyńskiego, które bardzo zaangażowały się w sprawę akcji „Warmia i Mazury”.
Przede wszystkim Warmiak Jan Boenigk, który wówczas był wiceprzewodniczącym Wojewódzkiej Rady Narodowej oraz Tadeusz Ostojski –
pracownik ówczesnego Komitetu Wojewódzkiego Polskiej Zjednoczonej
Partii Robotniczej, który zajmował się tam sprawami ludnościowymi. Akcji sprzyjał także znany działacz mazurski – Karol Małłek – odwiedziliśmy
go w 1958 roku w Uniwersytecie Ludowym w Rudziskach pod Pasymiem.
W wydanych wiele lat później pamiętnikach pisał o nas z dużą sympatią.
Głównym kryterium sensowności Akcji była dla nas odpowiedź na
pytanie, czy można instruktorom i harcerzom przekazywać prawdę o problemach ludnościowych Warmii i Mazur. Myślę, że przez całe sześć lat
trwania Akcji udawało nam się to.
Przy pierwszym spotkaniu z harcerzami ludzie w województwie olsztyńskim byli czasem zamknięci w sobie. Zwykle szybko to mijało pod
104
Andrzej Janowski
wpływem obcowania z młodzieżą harcerską, natomiast pozostawało zdziwienie, że my – harcerze, przybysze z Polski centralnej, tak a nie inaczej
się zachowujemy. Że jesteśmy przyjaźni wobec ludzi, że obozy są sprawnie zorganizowane, że jest porządek. To było niezgodne z uprzednimi doświadczeniami Mazurów i Warmiaków.
Akcja była organizowana w taki sposób, że staraliśmy się, by każda
decyzja o lokalizacji obozu (na terenie ówczesnych powiatów Olsztyn,
Szczytno, Mrągowo oraz skrawki Biskupieckiego i Ostródzkiego) była
podjęta na podstawie informacji dotyczących ludności. To znaczy staraliśmy się, aby obok obozu znajdowała się wieś lub wsie zasiedlone w mniejszym lub większym stopniu przez ludność miejscową. Robiliśmy w tej
sprawie bardzo dokładne rozpoznanie. To nauczyło nas, że struktura ludnościowa Warmii i Mazur, która była przed 1945 rokiem bardzo czytelna
– jako wynik spokojnego kształtowania się od czasów średniowiecza – jest
rozbita i przekształcona w sposób trudny nieraz do zrozumienia.
Cała ta struktura rozpadła się w wyniku zmian, jakie przyniósł rok
1945. Wiele osób zostało zmuszonych do wyjazdu przez cofające się wojska niemieckie lub wyjechało z własnej woli. Ponadto znaczna część ludności autochtonicznej została jakby przesunięta bardziej na północ – nie
żyła w swych odwiecznych siedzibach. Nie wiem, czy to była spontaniczna ucieczka przed Polakami, którzy z Mazowsza weszli do Prus Wschodnich, czy też wysiedlano ich siłą. Niektóre wsie, tuż przy dawnej granicy polsko-niemieckiej, takie, które miały – jeszcze według spisów z lat
trzydziestych – po osiemdziesiąt procent ludności mazurskiej, w latach
pięćdziesiątych nie były w ogóle mazurskie. Mazurzy zastali jakby „przepchnięci” stamtąd w okolice Giżycka czy Węgorzewa – na tereny, które od
bardzo dawna zamieszkiwali Niemcy.
Przy takim przemieszaniu trudno było odnaleźć wsie, które zamieszkiwałaby zwarta społeczność mazurska. Nieco lepiej wyglądała sytuacja na
Warmii – zachowało się tam parę wsi autochtonicznych o tradycyjnych elementach dawnej struktury społecznej na przykład Pluski, Giławy, Purda.
105
W większości wsi istniała mieszanka ludnościowa w różnych proporcjach, ale zwykle złożona z trzech elementów: autochtonów, repatriantów
ze wschodu, głównie z Wileńszczyzny oraz przybyszów z Polski centralnej, głównie z Kurpiów, czyli północnej części ówczesnego województwa warszawskiego. Między tymi grupami rodziły się silne napięcia, przy
czym Wilniucy i Kurpie określali siebie jako Polaków, traktując autochtonów jako Niemców. W owych czasach bardzo rzadko słyszało się o małżeństwach mieszanych.
Przeprowadzenie rzetelnego rozpoznania ludnościowego było trudne.
„Stalinizm” - czyli dominujący w pierwszej połowie lat pięćdziesiątych
system społeczno-polityczny - pozostawił po sobie obsesję tajności i brak
jakichkolwiek porządnych opisów zjawisk społecznych. W związku z tym
w 1958 roku dużo łatwiej było określić strukturę ludnościową jakiejś wsi
w roku 1885 czy 1935 niż strukturę aktualną.
W naszym kraju w latach 1945 – 1960 jakichkolwiek – nie mówiąc już
o wartościowych – materiałów drukowanych o Warmii i Mazurach było
bardzo mało. Pierwszy przewodnik turystyczny po województwie olsztyńskim ukazał się w roku 1960, tak że my w naszym „Vademecum Warmii
i Mazur” zmuszeni byliśmy pisać także o zabytkach architektury. Z innych
źródeł instruktorzy nie otrzymaliby tych informacji.
Nieufność ludności autochtonicznej była spowodowana w dużym
stopniu akcją polonizowania na siłę w latach 1945–1955. Tak na przykład w trakcie akcji wydawania dowodów osobistych w latach 1952–53
zmieniano imiona o brzmieniu niemieckim na polskie. Uniemożliwiano
też umieszczanie niemieckich napisów na grobach. Na bardzo wielu grobach, które oglądaliśmy w czasie trwania akcji, były tylko najbardziej lakoniczne informacje – gwiazdka, data urodzenia, krzyżyk, data śmierci
i nic więcej. Wyłącznie piktogram, jakby chciano uniknąć używania jakiegokolwiek języka. Zdarzały się wypadki niszczenia grobów z napisami
w języku niemieckim.
I ostatnie, uderzające wrażenie – tymczasowość. Nasza ówczesna propaganda głosiła, że ziemie zachodnie i północne są przyłączone do macierzy na zawsze. Tam było widać, jaki to bezsens. Ci, którzy żyli na tej ziemi
od wieków, teraz w większości mieszkali nie w swych dawnych, siedzi-
106
Andrzej Janowski
bach i wyglądali możliwości wyjazdu do rodzin w Niemczech. Ci, którzy
przybyli, nie otrzymali prawa własności ziemi, dlatego że, władze ciągle
liczyły, że uda się założyć „spółdzielnie produkcyjne” na wzór radzieckich
„kołchozów”. I odwieczni mieszkańcy i nowi przybysze mieli więc poczucie, że właściwie nie wiadomo kim są i co ich czeka.
Kiedy latem 1956 pod Ełkiem zobaczyłem, że gospodarz wstawił
nową deskę w drewnianym płocie, złapałam kolegę za ramię, powiedziałem: „Daj aparat” i sfotografowaliśmy to. Po raz pierwszy od 1952 roku
dostrzegłem, ze ktoś na wsi zainwestował choćby tak symbolicznie w zabudowania gospodarcze. Ludzie tam zwykle żyli tylko by przetrwać.
Zadania realizowane przez obozy Akcji „WiM”
To wszystko co drużyny konkretnie zrobiły zostało opisane w naszych
sprawozdaniach. Miałem wówczas pogląd, że nasze sprawozdania muszą
być całkowicie prawdziwe – uważałem, że jeśli my w harcerstwie zaczniemy podkolorowywać to, co zrobiliśmy, to niejako dyskwalifikujemy sami
siebie jako wychowawcy. Zacznijmy od informacji o uczestnikach i zasięgu akcji.
1. Uczestnicy Akcji
A oto informacja o uczestnikach Akcji ,,Warmia i Mazury”.
- w roku 1958 istniały 63 obozy, uczestniczyło 3 228 harcerek i harcerzy;
- w roku 1959 było 126 obozów, uczestniczyło 4 413 harcerek i harcerzy;
- w roku 1960 było 48 obozów, uczestniczyło 1 849 harcerek i harcerzy;
- w roku 1961 było 31 obozów, uczestniczyło 908 harcerek i harcerzy;
- w roku 1962 było 20 obozów, uczestniczyło 1779 harcerek i harcerzy;
- w roku 1963 były 23 obozy, uczestniczyło 2836 harcerek i harcerzy.
W 1958 roku w obozach brało udział „ponad 40 chłopców spośród
ludności miejscowej warmińskiej i mazurskiej, na prawach normalnych
członków obozów”.
Akcja WiM była organizowana przez Komendę Chorągwi Warszawskiej, ale uczestniczyli w niej także harcerze z innych Chorągwi: w r. 1958
mieliśmy 23 obozy spoza Warszawy, w r. 1959 - 32, w 1960 - 13, a w r.
1961 - 2, które tradycyjnie co roku obozowały na Mazurach. W roku 1963
w Akcji brało udział 450 osób w zgrupowaniu hufca Chrzanów (Chorą-
107
giew Krakowska) oraz 200 osób w zgrupowaniu hufca Pruszków (Chorągiew Mazowiecka).
W czasie samej Akcji obozowej włączały się do naszej działalności
również inne drużyny pozawarszawskie, które znalazły się na terenie woj.
olsztyńskiego. W miarę możliwości zaopatrywaliśmy te obozy w nasze
wydawnictwa i materiały programowe traktując je jako drużyny „współpracujące”. W latach 1958-9 były to obozy Chorągwi Warmińsko-Mazurskiej, a w r. 1960 i 1961 młodzież z Chorągwi Mazowieckiej.
W ciągu 6 lat na obozach Akcji WiM w woj. olsztyńskim przebywało
ponad l5 000 młodzieży z Polski centralnej zgrupowanych w ok. 350 obozach - dodatkowo na tym terenie obozowało kilka tysięcy harcerek i harcerzy należących do drużyn współpracujących.
2. Terenowy zasięg Akcji
W latach 1958, 1960, 1961, 1962 i 1963 obozowaliśmy na terenach
powiatów Olsztyn, Szczytno, Mrągowo, Biskupiec oraz częściowo w pow.
Giżycko, Ostróda i Pisz, w miejscowościach, które – jak sądziliśmy - wymagają szczególnie naszej obecności. W r. 1959 objęliśmy Akcją teren całego województwa.
Drużyny nasze współpracowały zawsze z całą ludnością wsi, przy której obozowały. Staraliśmy się jednak kierować drużyny do miejscowości,
o których wiedzieliśmy, że istnieją w nich konflikty bądź waśnie między
poszczególnymi grupami ludności, mieszkającymi na tym terenie. Przy
doborze odpowiednich miejscowości kierowaliśmy się wskazówkami,
uzyskanymi od trzech osób świetnie orientujących się w sprawach ludnościowych – byli to p. Jan Boenigk, p. Karol Małłek i p. Tadeusz Ostojski.
3. Realizacja programu pracy dla środowiska
Przyjmując schemat stosowany w naszych sprawozdaniach harcerskie
działania w latach 1958-1963 można ująć w następujące kategorie.
a/ Działalność kulturalno-artystyczna wysuwa się na czoło wszystkich form pracy podejmowanych przez nasze drużyny.
Każda z obozujących drużyn przynajmniej raz w tygodniu urządzała ognisko o charakterze regionalno-rozrywkowym z udziałem ludności
108
Andrzej Janowski
miejscowej, W ciągu sześciu lat odbyło się około 1300 imprez . Były też
organizowane imprezy typu „Zgaduj-Zgadula”, zabawy taneczne i wyświetlanie filmów z użyciem własnej aparatury itp.
Należy tu wspomnieć o występach Chóru Harcerskiego, kierowanego
przez dha Władysława Skoraczewskiego, który to chór w składzie 140-180
osób (w różnych latach) dał w r. 1958 - 24 koncerty, w r. 1959 — 36, a w r.
1960 brał udział w uroczystościach jubileuszowych na Polach Grunwaldzkich oraz wystąpił kilkakrotnie w okolicznych wsiach.
W r. 1959 w Olsztynie i na terenie pow. mrągowskiego występował
zespół „Kalina” z hufca Pruszków. Zespół dał 12 koncertów. Prócz tego
występowały zespoły artystyczne 66 WDH z Warszawy, 14 PDH z Poznania i zespół artystyczny z Hufca Olkusz.
W r. 1961 zespół harcerskiego teatru kukiełkowego „Gawęda” wziął
udział w Zlocie Młodzieży w Piszu;
b/ Akcja czytelnicza. Polegała na zorganizowaniu stałych punktów
bibliotecznych (w r. 1958 – l0) porządkowaniu i dopełnianiu bibliotek
oraz rozprowadzaniu pism i książek zebranych przez drużyny w ramach
prac przygotowawczych. Pracami tymi zajmowało się około 40 obozów
w 1958, tyleż w 1959 oraz po l 0-12 w latach następnych. W sumie w ciągu
6 lat propagowaniem czytelnictwa i rozprowadzaniem książek zajmowało
się około 120 obozów;
c/ Działalność sportowa. Nawiązywano kontakt z miejscową młodzieżą przez organizowanie wspólnych rozgrywek piłki nożnej, szczypiorniaka i siatkówki (14 PDH, 179 WDH, drużyny hufca Anin). Drużyny
żeglarskie i kajakowe urządzały naukę pływania, żeglowania, zdobywanie
kart pływackich (165 WDH, 126 WDH);
d/ Służba dziecku. Ta służba podejmowana była przede wszystkim
(choć nie tylko) przez drużyny żeńskie. W r. 1958 prowadzono 25 stałych dziecińców, nie licząc grup dzieci (ok. 40), które bawiły się na terenie obozów. Organizowano kiermasze gier i zabawek, wieczory bajek,
wyświetlano filmy dla dzieci. W latach 1960 i 1961 pracę tę bardzo dobrze prowadziła też 1 WDH. Kilka drużyn wyspecjalizowało się w organizowaniu teatrzyków kukiełkowych. Szczególnie zasłużyły się w tej
109
dziedzinie w r. 1959 dwie drużyny: 8 WDH i 244 WDH. W roku 1960
zajmowały się teatrzykami kukiełkowymi drużyny żeńskie z hufca Anin
i 183 WDH. Podejmowano też próby organizowania gromad zuchowych
i drużyn harcerskich, które przejmowane potem były po obozach Akcji
WiM przez miejscowe władze harcerskie - tu trzeba wymienić działalność
66 WDH w Cierzpiętach (rok 1961) i w Piasutnie (rok 1963). Działalność
tej drużyny była dobrze znana w powiecie mrągowskim, gdzie co rok był
organizowany jej obóz. Drużyna ta, kierowana przez dh hm Cabajową,
została bardzo pozytywnie oceniona w artykule w „Głosie Olsztyńskim”
nr 218 z 14 IX 1963 r;
e/ Służba zdrowia. Prowadzona była przez obozy, które posiadały
w swym składzie fachową obsadę lekarską. W r. 1958 było na terenie Akcji
17 lekarzy, 6 felczerów i ruchomy ambulans dentystyczny, który udzielił
pomocy 271 osobom. W r. 1959 istniało stałe ambulatorium w Zgrupowaniu Hufca Olkusz oraz aktywnych było 7 lekarzy w poszczególnych
obozach. Hufiec Bielany organizował patrole sanitarne, które docierały do
wielu wsi. W kilku miejscowościach pozostawiono dobrze zaopatrzone
apteczki. Prace te były kontynuowane w latach 1960 i 1961. W 1963 roku
służba zdrowia najlepiej zorganizowana była w ośrodku hufca Pruszków,
który przyjechał na obóz z własnym ambulansem dentystycznym i w ramach akcji społecznej leczył okoliczną ludność;
f/ Służba techniczna, pomoc w polu i w lesie. Służba techniczna polegała na pomocy w naprawach dróg, mostów, płotów i drobnych remontach
ślusarskich; były to zadania drużyn męskich. Szczególnie odznaczyły się
tu 14 Poznańska DH (remont szkoły) i 16 Krakowska DH (remont drogi
i studni). Niekiedy potrzebne było odgruzowywanie. Młodzież wszystkich
drużyn starszych podejmowała w dużym zakresie pomoc przy sianokosach i żniwach. W czasie każdego lata znaczna część obozów brała udział
w akcji porządkowania upraw leśnych, zbiorze owoców i nasion, ochronie
lasów. W r. 1959 kilka drużyn brało udział w gaszeniu pożarów (hufiec
Olkusz, 3 Drużyna z Jeleniej Góry, 14 Poznańska DH);
g/ Specjalne zadania wykonywało kilka drużyn starszych, które na
zlecenie Polskiej Akademii Nauk i Instytutu Zachodniego prowadziły rejestrację zabytków sztuki ludowej oraz akcję zbierania materiałów regio-
110
Andrzej Janowski
nalnych (pieśni i legend). W pracach tych wyspecjalizowała się zwłaszcza
24 Warszawska Drużyna Harcerek.
4. Współpraca drużyn i obozów ze środowiskiem miejsca
obozowania
Wiele drużyn kontynuowało rozpoczętą w lecie współpracę z mieszkańcami miejscowości, koło których obozowano – organizowano w ciągu
roku szkolnego wzajemne odwiedziny, wspólne wycieczki, wymianę korespondencji. W owych latach ważne było też przesyłanie na Mazury pomocy szkolnych i książek. Stałą współpracę w różnych latach prowadziły
hufiec Bielany, 91 WDH-ek, 121 WDH, 14 WDH-ek, 66 WDH i 1 WDH-y.
Na przełomie r. 1959/60 warszawski hufiec Młynów zorganizował na Mazurach zimowisko swojego kursu drużynowych.
5. Działalność Komendy Akcji
Liczba instruktorów biorących udział w Komendzie Akcji w poszczególnych latach: 1958 - 12, 1959 - 14, 1960 - 11, 1961 – l0, 1962 - 8, tyle
samo w 1963 r. Przed rozpoczęciem obozów Komenda Akcji w każdym
roku prowadziła działalność przygotowawczo – szkoleniową. Poza tym
odbywały się przedobozowe odprawy komendantów obozów.
* W 1958 roku przeprowadzono rozpoznanie terenu, sporządzono kartoteki terenów obozowych oraz zorganizowano:
- 4 seminaria szkoleniowe dla komendantów obozów,
- szkolenie „sprawnych artystycznych” - 120 uczestników,
- szkolenie „sprawnych służby zdrowia” – 53 osoby,
- szkolenie „sprawnych służby dziecku”,
- szkolenie „sprawnych służby łączności”.
* W 1959 roku zorganizowano:
- szkolenie „sprawnych artystycznych” - 96 uczestników,
- szkolenie „sprawnych służby dziecku” - 30 osób,
- szkolenie „sprawnych służby zdrowia” - po 2 uczestników z każdego obozu.
* W latach 1960 i 1961 każdy z instruktorów Komendy Akcji miał przydzieloną grupę obozów, z którą przeprowadzał szkolenie i konsultację
111
programów. Kwatermistrze brali udział w szkoleniu organizowanym
przez Komendę Chorągwi.
* W latach 1958 i 1960 w ramach Tygodnia Ziem Zachodnich zorganizowano w Warszawie wystawy obrazujące działalność harcerzy na
Warmii i Mazurach.
* W latach 1958 - 1961 w okresie przedobozowym czynny był na terenie
Komendy Chorągwi w Warszawie Ośrodek Informacyjny WiM oraz
biblioteka licząca kilkaset tomów.
* W czerwcu 1960 r. zorganizowaliśmy zlot drużyn wyjeżdżających na
Akcję WiM (Piaseczno pod Warszawą), na którym odbyło się szereg
imprez o tematyce związanej z regionem olsztyńskim.
* W okresie akcji obozowej Komenda WiM przeprowadzała wizytacje
obozów, wszystkie obozy odwiedzane były przynajmniej dwukrotnie,
a obozy wymagające specjalnej opieki organizacyjnej i programowej
wizytowane były wielokrotnie. Instruktorzy Komendy Akcji WiM
udzielali pomocy w układaniu harmonogramu prac obozowych, wygłaszali pogadanki i gawędy na ogniskach.
Warto odnotować pracę Akademickiej Drużyny Harcerskiej. ADH
skupiająca harcerki i harcerzy w wieku studenckim z różnych środowisk
(przede wszystkim z Politechniki Warszawskiej) bardzo wcześnie włączyła się w działalność na rzecz Warmii i Mazur i aktywnie realizowała swe
prace przede wszystkim w ciągu dwóch lat 1958 i 1959.
W czasopiśmie studentów Politechniki Warszawskiej „Politechnik” (nr
10 z 15-31 maja 1958 r.) znajdujemy artykuł Andrzeja Pałysa pt. „Bierzcie przykład z harcerzy”. Artykuł zaczyna się tak: „Nie wszyscy chyba
wiedzą, że najliczniejszą organizacją na naszej uczelni jest harcerstwo.
Nie tylko najliczniejszą, ale także najpracowitszą. Mają oni już bardzo
duże osiągnięcia w swej działalności, a także bogate plany na przyszłość.”
W drużynie akademickiej skrystalizowały się 3 zasadnicze kierunki działania. Powstał więc zespół repatriacyjny (dyżury na dworcach i organizowanie kursów języka polskiego dla dzieci repatriantów), zespół pogotowia
dla drużyn (wspomaganie instruktorskie drużyn) i zespół Warmii i Mazur.
Zadanie zespołu do spraw Warmii i Mazur polegało na nawiązaniu kontaktu i współpracy z młodzieżą autochtoniczną oraz na wspieraniu i organizo-
112
Andrzej Janowski
waniu życia kulturalnego tej młodzieży. Harcerze doszli też do wniosku,
że ich zadaniem winna także być popularyzacja spraw mazurskich wśród
młodzieży warszawskiej. Członkowie Akademickiej Drużyny Harcerskiej
nawiązali kontakt z Mazurskim Uniwersytetem Ludowym w Rudziskach
koło Pasymia, ze stowarzyszeniem „Pojezierze” i z Instytutem Warmińsko
Mazurskim. Przeprowadzono w Warszawie zbiórkę książek, które miały
wspomóc zasoby bibliotek szkolnych i gromadzkich na tym terenie.
Jako pamiątka po działaniach Akademickiej Drużyny Harcerskiej pozostał także materiał podsumowujący dwuletnie prace obozów akcyjnych
zrealizowany na użytek Komendy Akcji w wyniku wykorzystania materiałów „zebranych przez obóz wędrowny ADH” w sierpniu 1959 roku.
Dwutygodniowy rowerowy obóz wędrowny miał za zadanie obejrzeć
obozy w sierpniu istniejące i poprzez kontakty z mieszkańcami wsi wyrobić sobie pogląd na temat tego co, i jak robili harcerze w lipcu 1959 i w
poprzednim (tj. 1958), pierwszym roku akcji. Przedstawiony przez ADH
materiał datowany 25. 09. 1959 jest podpisany przez ówczesnego drużynowego ADH druha Andrzeja Koprowskiego.
Wysoko oceniałem to, co robili harcerze ADH i miałem przekonanie,
że w latach następnych po 1959 roku ich zapał i doświadczenie będzie
można w znacznie większym stopniu wykorzystać na rzecz ludności Warmii i Mazur. Niestety tak się nie stało. Akcja WiM trwała jeszcze w latach
1960-1963, ale pod pewnymi względami działać było coraz trudniej. Coraz mocniej ujawniały się tendencje władz politycznych do ograniczenia
wieku przynależności do harcerstwa.
Wydawnictwa programowo – metodyczne
Bardzo istotnym elementem pracy Komendy Akcji były wydawnictwa
programowe dla harcerzy i instruktorów. W ciągu 6 lat Komenda Akcji
WiM wydała 21 różnych materiałów programowych i broszur (powielonych) zawierających około 700 stron maszynopisu. Nakład wszystkich naszych wydawnictw wynosił około 10.000 egzemplarzy.
W 1958 roku byłem proszony przez komendanta Akcji WiM dha hm
Kaczyńskiego o napisanie dwóch głównych tekstów przedstawiających jeśli tak rzec można - ideologię Akcji WiM. Kaczyński prosił mnie o to,
113
bo wiedział, że od dawna się tymi sprawami interesowałem i jeszcze przed
Akcją w 1957 roku napisałem tekst o pracy harcerskiej na Mazurach pt.
„Dobre słowo otwiera serca” (wydrukowany w nieregularnie wychodzącym piśmie Chorągwi Warszawskiej „Czuwaj” w 1957). Te dwa wspomniane wyżej zasadnicze teksty miały tytuły „Ludzie i problemy” oraz
„Rzeczywistość i my”.
„Ludzie i problemy” to główny materiał programowy Akcji WiM; druk
w formie powielaczowej (nakład 500 egz.) w „Vademecum Warmii i Mazur 1958 cz. 1.” potem przedrukowany w „Vademecum WiM na rok 1959”
i w innych wydawnictwach WiM.
„Rzeczywistość i my” drugi materiał programowy Akcji WiM; druk
w formie powielaczowej (nakład 500 egz.) w „Vademecum Warmii i Mazur 1958 cz. 2.” potem przedrukowany w „Vademecum WiM na rok 1959”
i w innych wydawnictwach WiM. Próby opublikowania obu wyżej wymienionych materiałów drukiem zostały udaremnione przez cenzurę. Publikacja w Vademecum była możliwa po zastosowaniu napisu „do użytku
wewnętrznego”.
Uwaga: „nijakość” tytułów była w tych tekstach zamierzona. Początkowo wydawało się, że może ta „nijakość” umożliwi publikację normalnym drukiem.
I jeszcze jedna uwaga. W roku 1958 używano skrótu HALMS – Harcerska Akcja Letnia Młodzieży Starszej. W latach późniejszych instancje
harcerskie wolały nie podkreślać roli młodzieży starszej, ale przez całe 6
lat trwania Akcji praca harcerska w szkołach średnich była możliwa.
Gdyby współczesny czytelnik spojrzał na zestaw wydawnictw Akcji
Warmia i Mazury prawdopodobnie wzruszyłby ramionami i spytał: „Po co
organizatorzy akcji pisali harcerzom o powszechnie znanych sprawach?”
Odpowiedź jest prosta: sprawy powszechnie znane, wielokrotnie opisywane w licznych publikacjach jawią się nam jako „znane” lub oczywiste
teraz, w drugiej dekadzie XXI wieku. Pod koniec lat 50. i w latach 60. XX
wieku sytuacja był zupełnie inna. W przedstawionym niżej Vademecum
Warmii i Mazur zamieściliśmy w 1958 i potem w 1959 roku tekst „Spojrzenie krajoznawcy i turysty na Warmię i Mazury”, tekst „Co warto zobaczyć” oraz materiał o zabytkach architektury i sztuki. Musieliśmy to zro-
114
Andrzej Janowski
bić, ponieważ pierwszy powojenny przewodnik turystyczny po tym terenie
ukazał się dopiero w 1960 roku. Gdyby nie nasze wydawnictwa harcerze
nie mieliby żadnych szans dowiedzieć się o tych sprawach.
Zdecydowaliśmy się publikować materiały przygotowujące harcerzy
do opieki nad dzieckiem czy do organizowania zajęć kulturalno-oświatowych (również łącznie z wzorowymi przykładami programów ognisk).
To nie było tak, iż nie chcieliśmy korzystać z materiałów opublikowanych
przez innych, tylko zdecydowanie preferowaliśmy teksty własne. Tych innych materiałów programowych po prostu wtedy nie było! Czyli Akcja
musiała wypełnić luki czy braki wcześniej powstałe. Jak widać te braki
dotyczyły nie tylko konfliktowych i bolesnych zjawisk ludnościowych, ale
też spraw znacznie prostszych. Z tych samych powodów zamieściliśmy
w Vademecum z 1959 roku „ Spis najważniejszych instytucji i urzędów na
terenie Akcji”, bo gdzie indziej instruktorzy nie znaleźliby prostego informatora o urzędach, z którymi należało załatwiać sprawy obozowe. Staraliśmy się skłonić instruktorów do własnych działań samokształceniowych
na temat Warmii i Mazur publikując teksty takie jak „Gdzie szukać materiałów o Warmii i Mazurach” (1959). Duże znaczenie miało opracowanie
wymogów na sprawność „Przyjaciel Warmii i Mazur” oraz ogłoszenie tekstu „Zdobywamy sprawność >Przyjaciel Warmii i Mazur<” (1959).
Szczególne znaczenie przywiązywaliśmy do kluczowego wydawnictwa, jakm było w 1958 roku nasze dwuczęściowe Vademecum Warmii
i Mazur, rozszerzone potem do trzech części w 1959 roku.
Trzyczęściowe „Vademecum Warmii i Mazur” w roku 1959 miało
160 stron dużego formatu. W 1959 roku podaliśmy w Vademecum ogólną informację: redaguje zespół - Barbara Dobrowolska, Zbigniew Wilski,
Andrzej Janowski. Wiadomo, że w zeszycie 1. Vademecum znalazły się
prace następujących osób: Barbara Dobrowolska, Wera Drużyłowska, Ewa
Hasslinger, Andrzej Janowski, Zygmunt Kaczyński, Zbigniew Wilski. Spis
autorów do zeszytu 2. nie zachował się. Do zeszytu 3. materiały napisali
Halina Górna, Irena Kubisztal, Anna Moraczewska i Zbigniew Wilski.
Na swój sposób nietypowy charakter miało „Vademecum Warmii i Mazur” wydane w 1960 roku. Był to materiał na Młodzieżowy Zlot Grunwaldzki opracowany przez instruktorów Akcji WiM , ale wydany przez
115
GK ZHP (Warszawa 1960, s. 48.). Ponieważ materiał miał być szeroko
rozpowszechniany (zlot był państwowym przedsięwzięciem propagandowym), tylko odległe informacje historyczne i nieco etnograficznych można było tu zamieścić. O aktualnych problemach ludnościowych pisać nie
było wolno, ale o sprawach dawnych można było jeszcze pisać prawdę.
Materiały przygotowali Barbara Dobrowolska, Wera Drużyłowska, Ewa
Hasslinger, Anna Moraczewska, Anna Szyfer, Zbigniew Wilski.
Ponieważ uważaliśmy, że samodzielne zbieranie materiałów o Warmii
i Mazurach ma decydujące znaczenie dla powodzenia Akcji, więc w „Vademecum WiM” (1959, część 1.) zamieściliśmy duży blok informacyjny –
przygotowany przez Barbarę Dobrowolską - ułatwiający drużynowym poznawanie problemów tego regionu i umożliwiający pokazanie tych spraw
harcerzom. Tak więc pod tytułem „Gdzie szukać materiałów o Warmii
i Mazurach” prezentowaliśmy zestaw 70 pozycji bibliograficznych umożliwiających poznanie spraw istotnych dla pojezierza olsztyńskiego.
Nasze wydawnictwo „Warszawa - kierunek Mazury” (1962) było
przygotowane przez zespół w składzie Barbara Dobrowolska, Krystyna
Telakowska, Krystyna Drelowska, Józef Kotowski i Andrzej Janowski.
W tymże wydawnictwie zamieściliśmy spis bibliograficzny wszystkich chyba materiałów drukowanych, jakie pojawiły się na temat naszej
akcji w latach 1958 – 1961. Bibliografię sporządzała fachowo Barbara Dobrowolska. Uwzględniono materiały znalezione w 4. dziennikach, dwóch
tygodniowych dodatkach do dzienników, jednym dwutygodniku, jednym
tygodniku, jednym miesięczniku i jednym piśmie harcerskim publikowanym nieregularnie. Na temat obozów organizowanych w 1958 roku zarejestrowano prawie 40 artykułów i informacji prasowych. O bardzo rozbudowanej akcji WiM 1959 znacznie mniej wzmianek – tylko 12; o akcji WiM
1960 – 14 tekstów; o WiM 1961 – 15 materiałów.
Na użytek Akcji ,,Warmia i Mazury” udało się zaprojektować i doprowadzić do zatwierdzenia przez GKH sprawności „Przyjaciel Warmii i Mazur”. Oto tekst tej sprawności.
1. Zdobywa wiadomości o Warmii i Mazurach . Poznaje geografię , historię, kulturę i bieżące zagadnienia społeczne i gospodarcze tej ziemi. Zna historyczne granice Warmii i Mazur, odrębność ich rozwoju.
116
Andrzej Janowski
Zbiera materiały o bojownikach o polskość Warmii i Mazur (Mrongowiusz, Gizewiusz, Pieniężny i inni). Przeczytał przynajmniej 5 książek
popularno - naukowych i z literatury pięknej o Warmii i Mazurach.
Wskaże innym książki i prace o tych ziemiach. Zapoznał się z pracą
towarzystwa „Pojezierze“ i Warmińsko - Mazurskiego Towarzystwa
Kulturalnego. Czyta stale jedno pismo poświęcone sprawom Warmii
i Mazur.
2. Zdobywa wiadomości o położeniu Warmiaków i Mazurów pod rządami niemieckimi i w Polsce Ludowej. Poznaje działalność rewizjonistów niemieckich, ziomkostw itp.
3. Zna najważniejsze pozycje twórczości regionalnej - poezje Kajki,
Zientara-Malewskiej i innych. Zaśpiewa hymny Warmii i Mazur oraz
3 pieśni ludowe tych regionów.
4. Obozował co najmniej 2 tygodnie w dowolnej okolicy Warmii i Mazur
nawiązując przyjazne kontakty z ludnością rodzimą, poznając jej życie
i potrzeby oraz służąc jej swą pomocą (pomocą sanitarną, techniczną,
żniwną, opieką nad dziećmi itp.). Wziął czynny udział w kilku imprezach kulturalno – artystycznych, na które zaproszono Warmiaków
i Mazurów.
5. Utrzymuje stały kontakt z ludnością rodzimą Warmii i Mazur (wymiana korespondencji indywidualna, z drużyną, ze szkołą itp.), wziął
udział w zorganizowaniu wycieczki młodzieży z Warmii lub Mazur.
Oprowadził uczestników tej wycieczki po mieście pokazując im zabytki historyczne, muzea, lub zorganizował wspólną wyprawę do teatru
itp.
6. Propaguje znajomość Warmii i Mazur w swoim środowisku. Przeprowadzi na ten temat zbiórkę drużyny, napisze artykuł, wygłosi pogadankę uzasadniając przy tym prawa Polski do ziem zachodnich (argumenty historyczne, geograficzne, etniczne, polityczne, gospodarcze itp.)”.
Harcerze na mazurskich obozach nie organizowali wielkich spektakularnych akcji. Starali się, w miarę swych możliwości, pomagać mieszkańcom okolicznych wiosek.
117
W 1958, kiedy rozpoczęliśmy akcję WiM, autochtoni zaczęli mieć
właśnie pewne możliwości wyjazdu do Niemiec. To że harcerze przez dwa
miesiące letnie, a niekiedy i potem, robili coś miłego, nie stanowiło ekwiwalentu dla rozlatującej się gospodarki, dla ogólnego poczucia zagrożenia
ludzi wpychanych przez resztę Polaków w ramy niemczyzny. Zwłaszcza,
że wyjazd w wielu przypadkach był równoznaczny z połączeniem rodziny.
Myślę, że w owych latach nasze harcerskie działania były rozsądne,
dobre i skuteczne, ale w tak małej - wobec potrzeb - skali, że nie mogły
wpływać na decyzje dotyczące na przykład wyjazdu na stałe do Niemiec.
Działaniem wynikającym z najlepszych chęci, z dobrego serca można coś
zrobić w wymiarze jednostkowym, ale nie można naprawić tego, co jest
psute na wielu polach przez wiele lat.
Zastanawiałem się kiedyś, czy ktoś z Warmiaków i Mazurów, pod
wpływem kontaktu z harcerzami zdecydował się zastać i być Polakiem.
To są decyzje indywidualne, z których nikt nie zwierza się w sprawozdaniach. Może było kilka takich przypadków... Jestem skłonny oceniać naszą
akcję dosyć sceptycznie. W sumie, w perspektywie historycznej, była ona
przede wszystkim – świadectwem. Świadectwem, że zależało nam na tych
ludziach.
Wiem natomiast na pewno, że akcja miała duży, pozytywny wpływ
na uczestniczących w niej harcerzy. U wielu młodych ludzi przeżycia te
pozostawiły trwałe ślady. Wiem, że w wielu drużynach przetrwało zainteresowanie włóczęgą podejmowaną w celu poznawania odrębnych grup
narodowościowych. Były i takie, które pod wpływem impulsu uczestnictwa w akcji WiM szukały potem starowierów, Białorusinów, mahometan,
Łemków, interesowały się zabytkami (na przykład cmentarzami żydowskimi).
W sumie harcerstwo chyba na tym wszystkim bardziej skorzystało niż
ludność miejscowa. Nie byliśmy w stanie zatrzymać koła historii, które
wcześniej rozkręcono bardzo silnie.
Ja osobiście miałem poczucie, że robię coś ważnego i potrzebnego.
Myślę, że sporo się nauczyłem z innych dziedzin – jak organizować duże
akcje, jak pokonywać opór „materii społecznej”.
118
Andrzej Janowski
Kiedy jest się szefem takiej akcji, to czasem zdarzają się nagrody zupełnie nieoczekiwane. W 1959 roku mieliśmy przydzielonego żołnierza,
który mnie woził w przyczepie wojskowego motocykla po obozach harcerskich – woził, woził, aż któregoś dnia powiedział: „Wie pan, myśmy
się zawsze bili z tymi Mazurami w jednostce, a teraz myślę, że to nie było
w porządku. Oni chyba nie są tacy źli”. Z tym człowiekiem wcześniej
prawie nie rozmawiałem. On tylko prowadził motor, potem siadał sobie
gdzieś z boku, słuchał tego, co my, instruktorzy, mówiliśmy do harcerzy,
patrzył na ogniska...
A oto refleksje na temat Akcji WiM napisane przez Joannę Horodecką,
dziennikarkę „Życia Warszawy”, przedstawione na łamach tej gazety w nr
196 i 200 z 1958 roku.
/…/ Ocierając się od lat o tzw. zagadnienia młodzieży i związane z nią
troski czuję się trochę nieswojo pisząc o harcerzach HALMS WiM w samych superlatywach. Rzetelna, wykonywana z zapałem praca, uczynność,
wesołość i pogoda, nienaganne zachowanie, porządek i dyscyplina… darujcie, ale jak na dziennikarską wytrzymałość, za dużo tych cech pozytywnych bohaterów. /…/ Zadawałam dziesiątki pytań mogących sprowokować >wypowiedzi negatywne<. Efekt był taki, że naraziłam się szpetnie
pewnemu staremu Warmiakowi, który mi pół żartem przygadał. - >A co
wy tak szpiegujecie tych harcerzy? Pytacie i pytacie. Nikt wam i tak nic
innego o nich nie powie, tylko dobrze.<
/…/ Autorka przywołuje opinię wyrażoną przez człowieka znającego
Akcję od jej niemowlęctwa i popierającego ją swą wiedzą, autorytetem
i osobistym entuzjazmem, działacza Warmii i Mazur Wiceprzewodniczącego Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Olsztynie Jana Boenigka. Nazwał on HALMS WiM akcją wysokiej klasy, odpowiedzią na
zamówienie społeczne i polityczne ziemi warmińsko-mazurskiej.”/…/
119
W miesięczniku „Warmia i Mazury” nr 10/1959 ukazał się artykuł Tadeusza Ostojskiego pt. „ Droga do serc”. Artykuł dotyczył naszej akcji,
a napisany został przez człowieka szczególnie kompetentnego - Tadeusz
Ostojski zajmował się z ramienia władz wojewódzkich sprawami ludnościowymi i narodowościowymi. A oto fragment jego tekstu:
„Harcerki i harcerze ze stolicy i województw centralnych przyjechali na letnie obozy po wielomiesięcznych przygotowaniach. Potrafili rzeczowo i serdecznie ustosunkować się do spraw codziennych tysięcy ludzi, rzeczowo i serdecznie z nimi rozmawiać. Potrafili znaleźć wspólny
język z młodzieżą i przyciągnąć do dziecińców, prowadzonych przez szereg obozów, wiele setek dzieci. Harcerskie słowo, wiersze recytowane na
ogniskach, gawędy, rozmowy i pieśni wszędzie były przyjmowane mile
i z wdzięcznością /…/”.
Wiele lat temu usłyszałem opowieść, która ożywiła mi w pamięci sprawy mazurskie. W książce „Na tropach Smętka” Wańkowicz przedstawia
historię człowieka o nazwisku Obitz, który urodzony i wychowany jako
Niemiec doszedł nagle do wniosku, że jest Mazurem i zaczął tę mazurskość najpierw odtwarzać w sobie, a potem i propagować wobec innych.
Było to przed wojną. W wyniku kłopotów z Niemcami Obitz wyemigrował do Polski, nauczył się polskiego, u nas w kraju pracował zawodowo.
Nie wiem, czy Wańkowicz miał możność prześledzenia jego dalszych
losów. W każdym razie nie mógł ich opisać w pierwszym, przedwojennym
wydaniu „Na tropach Smętka”. Potem wybuchła wojna i Obitz w podbitej
Polsce znów znalazł się pod panowaniem niemieckim. Pracował wtedy
jako weterynarz w instytucie rolniczym w Puławach. Tam dorwało go gestapo, uwięziono go na Zamku w Lublinie.
Otóż w maju 1983 r. rozmawiałem z człowiekiem, który w czasie okupacji siedział w Lublinie w niemieckim więzieniu razem z Obitzem. Według jego relacji gestapowcy uważali Obitza za Niemca i chcieli dać mu
wolność za przyznanie się do niemieckości. Trzykrotnie robili mu propozycję, by podpisał tzw. Reichslistę. Obiecywano mu, że dostanie katedrę
120
Andrzej Janowski
w puławskim instytucie rolniczym. Za trzecim razem nawet żonę sprowadzili, żeby czekała na niego pod więzieniem. Obitz za każdym razem odmawiał, mówiąc: „Mazur jestem”. Mój rozmówca podkreślał, że Obitz nie
mówił „Polak”, ale „Mazur”. Gdy Niemcy zrezygnowali z kuszenia Obitza, wywieźli go do Dachau. Podobno stamtąd jakoś wydobyli go Szwedzi,
ale wkrótce zmarł na gruźlicę.
Myślę, że to co czyniliśmy w ramach akcji „Warmia i Mazury”, a co
miało przekonać tych ludzi do polskości, realizowaliśmy kulturalnie, taktownie i tolerancyjnie. Ale obecnie nie przejmowałbym się pochodzeniem
i krwią, a dużo większą rolę przywiązywałbym do świadomości człowieka.
W którymś z materiałów programowych Akcji broniłem „mazurskości”, starając się czytelnika przekonać, że poczucie autonomii mazurskiej
jest dobre, bo w rezultacie służy sprawie polskości, podczas gdy nachalne
„wciskanie w polskość” temu nie służy. Teraz oczywiście też broniłbym
mazurskości, ale z inną motywacją – że powinno się uszanować wolną
wolę człowieka, który chce określić siebie słowem „Mazur” i chce przy
tym określeniu pozostać, mimo że wielcy, możni i silni dzielą ludzi na
Polaków, Niemców, Rosjan itd.
Człowiekiem, który zawsze sprzyjał naszym działaniom był Karol
Małłek (1898-1969), w owych latach dyrektor Mazurskiego Uniwersytetu Ludowego w Rudziskach koło Pasymia. Pisał o nas z dużą sympatią
w książce Polskie są Mazury, Warszawa 1972, Wydawnictwo „Czytelnik”
na stronach 280-290. Ten fragment nosi tytuł „Harcerska Akcja WARMIA
I MAZURY”. Małłek zastanawiał się, jak należałoby ocenić naszą akcję
harcerską? Podsumowując nasze działania pisał o nas tak:
„Tadeusz Ostojski, sekretarz Komisji Problemowej KW PZPR dla
spraw polskiej ludności rodzimej, tak określił wyniki tej ważnej akcji
w artykule, zamieszczonym na łamach miesięcznika >Warmia i Mazury<
121
w październiku 1959 roku: >...Odzyskana ziemia warmińsko-mazurska
ogniwem serdeczności wiąże się ze stolicą, z centralnymi terenami kraju.
«W i M» na pewno dobrze służy procesom integracji społecznej<.
Piękna to jest ocena, do której i ja się przyłączam. Harcerze nasi dokonali olbrzymiej roboty społecznej, bo poza tym, co Ostojski powiedział,
usunęli wiele konfliktów międzyludzkich, wyplenili u tubylców strach
przed Polską i Polakami, wpłynęli na uspokojenie rozjątrzonych umysłów
itd.”
Tak widział naszą pracę Karol Małłek. Gorzko brzmią jednak jego słowa zamieszczone w książce „Polskie są Mazury”, (Warszawa 1972 s. 290):
Akcję tę należało prowadzić zaraz po wyzwoleniu, w latach 19451947/…/ - istniał wtedy klimat sprzyjający łączeniu się w nowej polskiej
ojczyźnie. Akcja harcerstwa byłaby ten proces spotęgowała i utrwaliła.
Sprawa zdobycia polskiego ludu rodzimego Warmii i Mazur dla Polski byłaby wtedy wygrana. „Akcja W i M” była więc o trzynaście lat spóźniona.
STRESZCZENIE
Słowa kluczowe: ZHP (Związek Harcerstwa Polskiego), Harcerska
Akcja „Warmia i Mazury”, edukacyjne aspekty akcji harcerskich
Autor przez pryzmat osobistych doświadczeń przedstawia historię
Harcerskiej Akcji „Warmia i Mazury” 1958-1963.
W artykule bardzo szczegółowo przedstawione zostały: cele i zadania akcji, jej przebieg, charakterystyka uczestników, realizacja programu,
współpraca z lokalnym środowiskiem, charakterystyka kierownictwa akcji
i działalność wydawnicza.
Wspomnienia autora mają znaczenie historyczne, ale pokazują również
edukacyjne znaczenie dobrze zorganizowanego wypoczynku młodzieży.
122
Andrzej Janowski
SUMMARY
WANDERING AROUND THE AREA, EXPORING ISSUES.
SCOUTING ACTION “WARMIA AND MAZURIA” 1958-1963
Key words: ZHP (Polish Scouting Organization), Scouting Action
“Warmia and Mazuria”, educational aspects of scouting actions
The story of the scouting action “Warmia and Mazuria” 1958-1963 is
presented from the view of the author and his personal experiences.
The aims and tasks of the action, its events, characteristics of the participants, realization of the program, cooperation with the local community, characteristics of the action management and publishing actions are
presented in detail.
The author’s memories are of historic value, also showing educational
role of well organized youth leisure.
123
Kaja Drąg
Muzeum Harcerstwa
Wychowanie patriotyczne
przez działanie w ZHP
W ostatnich latach wychowanie obywatelskie i patriotyczne, wzbudza
wiele emocji w różnych środowiskach, zwłaszcza nauczycielskich i wychowawczych. Celem odbywających się debat i sesji naukowych jest próba odpowiedzenia na pytanie czym dziś dla młodego człowieka jest patriotyzm i w jaki sposób zachęcić go do bycia patriotą i obywatelem?
Sama definicji patriotyzmu jest dość szerokim pojęciem, które Języka Słownik Polskiego PWN definiuje jako postawę łączącą przywiązanie
i miłość do ojczyzny oraz solidarność z własnym narodem — z szacunkiem
dla innych narodów i poszanowaniem ich suwerennych praw1. Szerszą definicję podaje Encyklopedia Powszechna: postawa społeczno-polityczna,
oparta na zasadach miłości i przywiązania do Ojczyzny, jedności i solidarności z własnym narodem; poczucie więzi społecznej z innymi członkami narodu; forma ideologii narodowej postulująca podporządkowanie
i poświęcenie dążeń osobistych sprawom narodu i Ojczyzny(…)2. Ponadto
Słownik Języka Polskiego wyróżnia patriotyzm lokalny określając go jako
silne przywiązanie do miejscowości lub regionu, z którym się jest związanym, i stawianie spraw lokalnych ponad sprawy ogólnokrajowe 3.
Uwzględniając reakcje i ludzkie zachowania, emocje, wiedzę, system
wartości jak i postawy patriotyzm można zdefiniować w 9. punktach:
- miłość ojczyzny i własnego narodu,
- gotowość do działań i rzeczywiste działania dla dobra Ojczyzny i ludzi
ją tworzących,
- szacunek dla języka, tradycji, kultury, religii innych narodów,
Słownik Języka Polskiego PWN, T. 3, Warszawa 2007.
Encyklopedia Powszechna wyd. 6, Warszawa 1992.
3
Słownik Języka Polskiego PWN.
1
2
124
Kaja Drąg
- kierowanie się w życiu dobrem Ojczyzny i narodu uwzględniając interesy Ojczyzny przy podejmowaniu decyzji (…) o znaczeniu jednostkowym, jak i społecznym,
- przywiązanie i dbałość o ciągłość kultury i tradycji narodowej,
- odczuwanie tożsamości i bycia solidarnym z własnym narodem, niezależnie od miejsca zamieszkania,
- rozwijanie więzi z wszystkimi osobami zamieszkującymi ten sam kraj,
- gotowość poświęcenia i podporządkowania własnych interesów dla
dobra narodu i państwa,
- aktywny udział w życiu społeczno-obywatelskim, kierowanie się w życiu wartościami, które spajają, jednoczą, rozwijają kulturę materialną
i duchową narodu i państwa4.
Jedną z organizacji, która stara się uporać z zagadnieniem patriotyzmu
jest Związek Harcerstwa Polskiego, będący „ogólnopolskim, patriotycznym stowarzyszeniem” prowadzącym „działalność pożytku publicznego”5.
Zgodnie z zapisem w statusie ZHP, misją stowarzyszenia jest wychowanie
młodego człowieka6. Do celu tego dąży się przez kształtowanie postaw
patriotycznych „poprzez upowszechnianie tradycji narodowych, rozwój
świadomości narodowej, obywatelskiej i kulturowej”7. Cele te realizowane
są m. in. przez trzy podstawowe zasady wychowania harcerskiego, jakimi
są służba, braterstwo i praca nad sobą8. Służba rozumiana jest jako umiejętność i ciągła gotowość do pomocy innym przejawiająca się w czynnej
postawie nie tylko wobec drugiego człowieka ale również wobec świata,
jest to więc również służba Bogu i Polsce. Braterstwo jest zaś przyjacielską i serdeczną postawą wobec innych ludzi. Praca nad sobą pojmowana
jest jako nieustanne doskonalenie i kształtowanie własnej osobowości.
Aby realizować zadania wychowania patriotycznego przy Głównej
Kwaterze ZHP powołano Referat Wychowania Patriotycznego i Obywa K. Ostrowska, Patriotyzm w rozwoju osobowym człowieka, [w:] „Patriotyzm Polski. Jaki
jest? Jaki winien być?”, A. Kozłowska red. Warszawa 2001, s. 35-36.
5
Statut ZHP Rozdział I, §1 p.1.
6
Statut ZHP Rozdział II, § 3 p.1.
7
8
4
125
telskiego. Prowadzone przez niego programy mają na celu kształtowanie:
postaw i zachowań społecznych (należy tu wymienić: odpowiedzialność,
poczucie więzi ze wspólnotą, solidarność, zdolność do współpracy i pomocy, otwartość na drugiego człowieka, tolerancyjność), „patriotyzm na
co dzień”, świadomości narodowej (poprzez budowanie przywiązania do
symboli narodowych jak i do symboli harcerskich (krzyż harcerski), zainteresowania problemami Polski i współczesnego świata, świadomego
i aktywnego uczestnictwa w życiu społecznym. Oczywiście prócz programów prowadzonych przez GK ZHP, istnieją również programy i akcje lokalne – organizowane przez chorągwie lub hufce. Jedną z nich jest Akcja
„Kostiuchnówka” organizowana obecnie przez Chorągiew Łódzką ZHP,
mająca na celu opiekę nad miejscami pamięci narodowej z okresu I wojny
światowej znajdującymi się na Wołyniu. Akcja ta swoim zasięgiem objęła
następujące miejsca:
Okolicę wsi Kostiuchnówka, w której znajduje się cmentarz legionowy, bracka mogiła, Polska Góra, Pomnik Nieznanego Legionisty, oraz dwa
słupy pamięci. Cmentarz w Polskim Lasku założony w 1915 r. podczas
walk pozycyjnych. Pierwotnie spoczęło na nim około 55 żołnierzy, przeważnie z II brygady (głównie 3 pp.). Ilość nagrobków wzrosła w okresie
dwudziestolecia wskutek przeniesienia na cmentarz szczątków żołnierzy
ekshumowanych z okolic, oraz w 2008 r. kiedy w dostawionych mogiłach
ponownie pochowano żołnierzy ekshumowanych w Kołkach9. Tuż przy
wejściu na cmentarz znajduje się przewieziony z okolic wsi Podryże, pomnik z grobu nieznanego Legionisty 4 pp (ekshumowane szczątki spoczęły na sąsiadującym cmentarzu). Również w Polskim Lasku znajdują się
dwa Słupy Pamięci. Są to bazaltowe słupy, ustawione pod koniec lat ’30,
z wyrytymi napisami upamiętniającymi miejsca pobytu Naczelnika Józefa
Piłsudskiego. Jeden ze słupów pierwotnie znajdował się na terenie kołchozu w Kostiuchnówce, skąd przeniesiono go w sierpniu 2011 r.10 Około
500 metrów od cmentarza w Polskim Lasku znajduje się „Bracka Mogiła”,
w której pochowano 42 nieznanych legionistów11.
A. Kaczyński, Cmentarze Legionowe na Wołyniu, Warszawa 2011, s. 100.
Ibidem, s.101.
11
Ibidem, s. 101.
9
10
126
Kaja Drąg
W listopadzie 1915 r. założono cmentarz pod Polską Górą, którego
położenie nie jest znane. Zachował się natomiast niedokończony kopiec
Chwały Legionów którego usypywanie rozpoczęto w 1933 r. 12;
Cmentarz w Koszyszczach (wieś dziś nie istnieje), założono na niewielkim wzniesieniu w 1922 r. z ekshumowanych z okolic pojedynczych
grobów z okresu jesieni 1915 r.13;
Dwa cmentarze w Kowlu. Pierwszy to kwatera legionowowa na cmentarzu rzymskokatolickim, powstała we wrześniu 1915 r. Drugi to cmentarz
„na górce” usytuowany na skarpie tuż przy kopalni piachu14;
Cmentarz z 19 mogiłami znajdującymi się przy kościele rzymskokatolickim w Maniewiczach. Jest to cmentarz poekshumacyjny powstały
w drugiej połowie lat 20. Harcerze dostawili drugi rząd grobów, w których
pochowano szczątki legionistów ekshumowanych z sąsiednich działek.
Przy grobach znajduje się cztero metrowy obelisk;
Cmentarz w Wołczecku z 31 pojedynczymi mogiłami, czterema podwójnymi oraz oficerską. W miejscu tym pochowano oficerów, którzy zginęli podczas szturmu na Polską Górę, jak i żołnierzy poległych podczas
walk pozycyjnych oraz zmarłych wskutek odniesionych ran w szpitalach
polowych15;
Mogiły w Czersku i Trojanówce. W pierwszej wsi, nagrobek wystawiony trzem legionistom z 1 pp, którzy polegli w potyczce z Rosjanami
17.09.1915, otrzymał formę betonowej płyty z krzyżem na cokole i inskrypcjami16. W Trojanówce znajduje się natomiast pomnik w formie obelisku umieszczonego na około metrowym podwyższeniu, otoczony kutymi
łańcuchami. Pomnik umieszczono na zbiorowej mogile legionistów poległych w latach 1915-191617;
12 Ibidem, s. 76.
Ibidem, s. 102.
14
Ibidem, s. 104.
15
Ibidem, s.107.
16
Ibidem, s. 97.
17
A. Kaczyński, op. cit., s. 107.
12
127
Cmentarz w miejscowości Jeziorno powstały w okresie od września
1915 do sierpnia 191618.
Akcję „Kostiuchnówka” zapoczątkował ówczesny komendanta Hufca
ZHP Zgierz hm. Jarosław Górecki, starający się odnaleźć grob drużynowego Pierwszej Zgierskiej Drużyny Harcerzy - Artura Miatkowskiego19.
Wyprawę rozpoznawczą zorganizowano w 1997 r. z udziałem Władysława
Barańskiego, który wskazał możliwe miejsca pochówku instruktora. Dzięki podjętym staraniom i rozmowom z Radą Ochrony Pamięci i Męczeństwa udało się pozyskać środki finansowe na zorganizowanie pierwszego
obozu w lecie 1998 r. Podczas trwającej tydzień wyprawy, harcerze ustawili na cmentarzu w Polskim Lasku betonowe obramowania nagrobków
oraz wykonali ogrodzenie. W kolejnym roku z powodu braku finansów
wyjazdu nie zorganizowano. Sytuacja zmieniła się w roku 2000, wówczas
dzięki dofinansowaniu kolejnej grupie zgierskich harcerzy udało się, ustawić przed wejściem na cmentarz w Polskim Lasku, płyty betonowe z dwujęzycznym napisem „Polski Cmentarz Wojenny”. Wówczas również wyrównano teren pomiędzy mogiłami oraz uporządkowano pobliską Bracką
Mogiłę. W 2001 r. obóz zorganizowano we wsi Wołczeck, na tamtejszym
bowiem cmentarzu spoczął poszukiwany Artur Miatkowski. W kolejnym
roku powrócono już na stałe do Polskiego Lasku, z którego podczas trwania obozu, każdego ranka wyrusza do pracy młodzież, by pełnić służbę
w innych miejscach pamięci20. Namioty w Polskim Lasku rozbijane są na
wprost cmentarza, którego teren wchodzi w skład obozu. Przed cmentarzem znajduje się plac apelowy oddzielony leśną drogą od części „mieszkalnej” obozu.
Początkowo uczestnikami obozów była jedynie młodzież zgierskiego
hufca harcerskiego. Sytuacja ta dość szybko uległa zmianie, gdy do akcji
dołączyli harcerze z hufców łódzkich, hufca w Wołominie, Legionowie
oraz Brzezinach oraz grupa siedmiu studentów historii Uniwersytetu Warszawskiego. Z czasem do harcerskiej akcji dołączył również inne polskie
13
Ibidem, s. 98.
Artur Miatkowski, ur. 1896 r. w Zgierzu, zginął 13 czerwca 1916 r., był kpr. 3 komp. V
bat.
20
A. Kaczyński, op. cit., s. 87-91.
18
19
128
Kaja Drąg
organizacje wychowawcze, m. in.: Związek Strzelecki oraz Ochotniczy
Hufiec Pracy. Zdarza się, że wśród uczestników znajdują się również pojedynczy harcerze ze Związku Harcerstwa Rzeczpospolitej. Bardzo ważny
jest fakt, iż na obozy do Polskiego Lasku przyjeżdża zarówno ukraińska
młodzież jak i Polonia mieszkająca na Ukrainie. Wielokrotnie gościli na
obozie harcerze i harcerki z Hufca Wołyń należącego do Harcerstwa Polskiego na Ukrainie. Skauci z ukraińskiej organizacji Płast z Łucka, Lwowa i Kołek oraz młodzież niezrzeszona z Kostiuchnówki, Maniewicz oraz
Kowla. Kadra obozu stara się, by wszyscy czuli się na nim jak „u siebie”,
na porannych apelach codziennie na maszty wciągane są flagi ukraińska
i polska oraz odśpiewywanie oba hymny. Zawiązane podczas obozów
znajomości utrzymują się przez długi czas. Wspólne porozumiewanie się
przedziwną mieszanką polsko-ukraińsko-rosyjskich słów prowadzi czasem do drobnych nieporozumień, sprawiają one jednak wszystkim więcej
radości niż uciążliwych sytuacji. Wspólnie spędzony czas, to dzielenie się
nawzajem własnymi tradycjami, zainteresowaniami i przeżyciami. Nie ma
wieczoru, by po całodziennej pracy nie odbyło się wspólne ognisko. Nawet jeśli zdarzają się wieczory bez gawęd, to nie ma wieczoru bez: Białych róż, Piechoty czy Marszu Pierwszej Brygady. A swoistym symbolem
polsko-ukraińskiej wspólnoty obozowej stała się piosenka „Ти ж мене
підманула”.
Rozpalane raz w Polskim Lasku ognisko płonie tradycyjnie, aż do wyjazdu harcerzy. Podczas ulew zawsze trwa walko o to, by nie zgasło, niejednokrotnie zdarzało się, że ognisko płonęło nad taflą wody. Wychowawcy dokładają wszelkich starań, by wieczory były ucztą kulturalną w blasku
ognia, podczas której przekazywane są za pośrednictwem gawęd duchowe
wartości, kultywowana jest tradycja i patriotyzm. To właśnie czas wieczornego ogniska instruktorzy wykorzystują na przekazywanie wiedzy historycznej oraz kształtowanie postaw patriotycznych wśród uczestników.
Przekazywane w formie gawęd treści historyczne dotyczą nie tylko I wojny światowej i legionów. Przypomnienia jest również historia tych ziem
z okresu przedrozbiorowego, dwudziestolecia międzywojennego oraz II
wojny światowej. Jest rzeczą oczywistą, że najwięcej miejsca poświęca się
historii Legionów Piłsudskiego. Podczas wieczornych gawęd przy ognisku
129
przedstawiana jest geneza powstania legionów, ich szlak bojowy, życie codzienne oraz anegdoty z legionowych pamiętników. W miarę możliwości
opowiadania udokumentowane są ikonografią przedstawianą w formie reprintów zdjęć. Młodzież ma również okazję poznać tajniki legionowego
munduru, co jest możliwe dzięki replikom mundurów wykonanych przez
harcerzy zajmujących się rekonstrukcjami historycznymi. Chętni mogą
nawet je przymierzyć. Podczas każdych uroczystości, wystawiana jest
warta odziana w repliki mundurów legionowych. Dopiero po takich zajęciach przygotowawczych rozpoczynają się prace pielęgnacyjno-budowlane, podczas których rozwijana jest wiedza o poszczególnych miejscowościach, w których prowadzone są prace.
Prace pielęgnacyjne lub pielęgnacyjno-budowlane, polegają m. in. na:
koszeniu trawy, plewieniu, malowaniu jak i wymienianiu zniszczonych
betonowych płyt nagrobków czy krzyży. Początkowo były to przeważnie
czynności budowlane. W wielu wypadkach betonowe płyty boczne mogił wymagały wymiany na nowe oraz zamontowania betonowych krzyży.
Wraz z trwaniem akcji, zakres i rodzaj prac ulegał zmianie. Dziś, za wyjątkiem cmentarza Kowel-Górka, prace są głównie czynnościami pielęgnacyjnymi. Podczas ponad dziesięciu lat na poszczególnych wykonano
następujące prace:
Grób zbiorowy tzw. Bracką Mogiłę harcerze otoczyli betonowym murkiem, który wypełniono kostką ustawiając na niej symboliczne zasieki.
Nad całością góruje zaś brązowy drewniany krzyż21.
Na Polskiej Górze, po wykarczowaniu zarośli ukazał się niedokończony kopiec oraz zarys dróżek prowadzących na szczyt22.
Na cmentarzu znajdującym się na górce w Kowlu, po wykarczowaniu
krzewów harcerze zabezpieczyli osuwającą się skarpę. Wypoziomowali
groby, wyrównali alejki, wymienili uszkodzone obramowania nagrobków,
jak i wstawili brakujące krzyże23.
A. Kaczyński, Cmentarze Legionowe na Wołyniu, Warszawa 2011, s. 101.
Ibidem s. 101 – 102.
23
Ibidem, s. 104.
21
22
130
Kaja Drąg
Cmentarz w Wołczecku Harcerze odbudowali w 2001 r., dwa lata później dokonano jego przebudowy, obecny kształt uzyskał w 2007 r.24
Prace polegały na odbudowaniu mogił, wstawieniu nowych krzyży
oraz wykonaniu alejki. Przed wejściem na cmentarz harcerze ustawili
również betonową tablicę informacyjną. Prace restauracyjne w Czersku
i Trojanówce harcerze przeprowadzili w 2007 r. Uzupełnieniowo wówczas
ubytki w betonie, zabezpieczono go przed dalszym pękaniem oraz pomalowano.
Cmentarz w miejscowości Jeziorno harcerze jedynie pielęgnują25, podobnie jak miejsce pamięci w Przebrażu.
Plewienie, koszenie trawy, usuwanie starej farby i malowanie mogił czy przenoszenie ciężkich betonowych płyt i krzyży pomimo, że jest
żmudną i fatygującą czynnością co roku przyciąga młodzież, która z zapałem staje do pracy. Podczas tych wszystkich czynności harcerze nie tylko
oddają szacunek tym, którzy polegli za naszą Ojczyznę. Uczą się również
cierpliwości i współpracy, która wbrew pozorom jest bardzo potrzebna.
Każdą bowiem czynność należy wykonywać z rozmysłem, by nie zniszczyć pracy kolegi czy koleżanki.
W wolne dni, takie jak niedziele lub święta narodowe ukraińskie czy
polskie (obóz trwa przeważnie 3 tygodnie), organizowane są gry terenowe lub wycieczki. Podczas gier harcerze zdobywają nową wiedzę lub są
w swoisty sposób egzaminowani z posiadanych już umiejętności i informacji. Trasa przemarszu najczęściej wyznaczana jest w oparciu o znajdujące się w okolicy słupy pamięci: Polski Lasek, Reduta Piłsudskiego,
Saperski Lasek, Anielin.
Dzięki organizowanym wycieczkom młodzież może również zapoznać
się z fragmentami historii Wołynia. Teren stanowił przecież część Rzeczpospolitej Polskiej. W pobliżu znajduje się między innymi Stary Czartorysk, w którym niegdyś znajdowała się zamek Czartoryskich. Co prawda
zostały po nim jedynie widoczne na wzniesieniu charakterystyczne deformacje terenu, rekompensuje to jednak stojący do dziś, ufundowany przez
24
25
Ibidem, s.107.
Ibidem, s. 98.
131
Jerzego Leszczyńskiego kościół barokowy przekształcony w cerkiew
(wnętrze kościoła uległo całkowitej dewastacji w wyniku remontu). Każdego roku młodzież zabierana jest do Łucka. Ci, którym miasto jest obce
mają możliwość zwiedzenia z przewodnikiem m. in. łuckiego zamku oraz
Katedry Świętych Piotra i Pawła. Jeśli są fundusze organizowany jest również wyjazd do Lwowa, w którym obowiązkowo składana jest wizyta na
Cmentarzu Orląt Lwowskich. Dwa lata temu odbył się również wyjazd do
Piatichatek pod Charkowem, gdzie znajduje się cmentarz zamordowanych
przez NKWD w 1940 r., oficerów polskich. Najlepiej jednak młodzież
może poznać Kowel oraz Maniewicze, w których prowadzone są prace.
Wizyta w miejscowości Lubieszowo, w którym do pijarskiej szkoły
przyklasztornej przez pięć lat uczęszczał Tadeusz Kościuszko, pozwala
przypomnieć postać Naczelnika i czasy rezurekcji kościuszkowskiej. Zabierając młodzież do Ołyki, Młynówa czy Dubna i pokazując pozostałości
po rezydencjach polskich rodów oraz budynki niegdyś polskich kościołów
funkcjonujące dziś jako cerkwie lub popadających w ruinę, mamy możliwość namacalnego pokazania i uświadomienia, iż niegdyś te tereny należały do Polski. Ciekawym przykładem trudnego losu wołyńskich budowli
cywilnych i sakralnych jest kościół rzymsko-katolicki w Maniewiczach,
który przez wiele lat służył jako magazyn soli. Znajdujące się na Wołyniu
miejsca pamięci poświęcone ofiarom Rzezi Wołyńskiej pozwalają w łatwiejszy sposób przybliżyć młodzieży masową zbrodnię na Polakach,
z tego też powodu odwiedzana jest miejscowość Lubomla oraz Ostrówki.
W znajdującym się zaś na trasie Mielniku, przy znajdującym się tam pomniku oficerów KOP’u zamordowanych we wrześniu 1939 r. przez sowietów łatwo jest zaprezentować sprawę Kresów Wschodnich w II RP oraz
początek II wojny światowej.
Zaprezentowane działania i formy pracy z młodzieżą doskonale ukazują. że akcja „Kostiuchnówka” pozwala na wychowywanie patriotyczne młodzieży przez działanie w imię służby, w duchu braterstwa i pracy
nad sobą. Młodzież uczy się, że patriotyzm to nie tylko gotowość oddania życia za Ojczyznę, ale również dbanie o pamięć historyczną i miejsca
pamięci narodowej. Szacunek dla własnej i obcej kultury, tego bowiem
uczy wspólna praca z młodzieżą ukraińską. Organizowanie podczas obozu
132
Kaja Drąg
wyprawy są zaś formą podziękowania, podczas których „przemyca się kolejne treści historyczne. Jakże łatwiej jest uczyć się historii, gdy można jej
„dotknąć”, być w miejscu, w którym niegdyś wydarzyło się tak wiele, które niegdyś leżały w granicach naszego kraju. Akcja „Kostiuchnówka” hasło „wychowanie patriotyczne przez działanie” spełnia w sposób idealny.
Wołyńskie wyprawy zmieniły życie wielu harcerek i harcerzy. Są tacy,
którzy wybrali kierunek swojej dalszej edukacji pod wpływem doświadczeń zdobytych w Kostiuchnówce wybierając historię, archeologię, stosunki międzynarodowe lub ukrainistykę Inni zaczęli aktywną działalność
w grupach rekonstrukcyjnych, a młodzież dotychczas niezrzeszona rozpoczynała aktywną pracę harcerską.. O tym, jak ważne dla wielu są i były
kostiuchnowskie obozy świadczy tęsknota za nimi, zwłaszcza tych, dla
których wyjazdy stały się niemożliwe ze względów zawodowych.
Akcja „Kostiuchnówka” poprzez obrane formy pracy i sposoby wychowania realizuje zapis Statutu ZHP dotyczący wychowania patriotycznego pod każdym względem. Upowszechnia tradycje narodowe, rozwija
świadomość narodową, obywatelską oraz kulturową. Uczy również odpowiedzialności za wspólnotę historyczną, tym bowiem jest wspólna praca
Polaków i Ukraińców.
STRESZCZENIE
Słowa kluczowe: wychowanie patriotyczne, ZHP, Akcja „Kostiuchnówka”, współpraca polsko-ukraińska
Artykuł prezentuje problematykę edukacji obywatelskiej i patriotycznej. Przedstawia oraz analizuje pod kątem pedagogicznym przykład dobrej
praktyki w tym zakresie – Akcję „Kostiuchnówka”. Prezentowane przedsięwzięcie wychowawcze jest interesujące że łączy problematykę patriotyzmu z elementami edukacji międzykulturowej i jest organizowane w ramach międzynarodowej współpracy polsko-ukraińskiej.
133
SUMMARY
PATRIOTIC EDUCATION BY ZHP ACTIONS
Key words: patriotic education, ZHP, the “Kostiuchnówka” Action,
Polish-Ukrainian cooperation.
The article presents the issues of patriotic education. It depicts and
analyses pedagogically an example of this, namely the “Kostiuchnówka”
Action. The educational action is peculiar as it combines patriotic element
and cross-cultural education aspects and also because it is held as part of
Polish-Ukrainian cooperation.
135
Wyższa Szkoła Hotelarstwa, Gastronomii i Turystyki w Warszawie
TURYSTYKA PRZEMYSŁOWA W PROCESIE
EDUKACYJNYM MŁODZIEŻY SZKOLNEJ
Wycieczki szkolne
Stanowią jedną z najważniejszych form działalności dydaktyczno wychowawczej. Szkoła w tym zakresie powinna realizować program różnorodnych wycieczek, które powinny być uwzględniane w rocznym planie
pracy wychowawczej oraz nauczycielskich planach dydaktycznych. Wycieczki szkolne są jednak przede wszystkim lekcjami, a więc jednostkami pracy z uczniem, które przyczyniają się do pogłębienia, rozszerzenia
i utrwalenia treści kształcenia. Ta forma umożliwia bezpośrednie poznanie
środowiska lokalnego, własnego regionu, kraju ojczystego a czasami i obszarów dalej położonych. Wycieczki powinny stać się inspiracją do dalszego poznawania i poszerzania treści programu nauczania. Wycieczki są
pewną kategorią lekcji w terenie. Dzięki nim uczniowie mają możliwość
dokonywania weryfikacji posiadanej wiedzy.
Program wycieczek, a zwłaszcza tematycznych, powinien być podporządkowany wiekowi uczniów, poziomowi zdobytej wiedzy w szkole,
umiejętnościom specjalistycznym, np. zdobytym podczas wcześniejszych
wyjazdów. Zakres tematyczny powinien być jednocześnie ściśle skorelowany z programem wielu przedmiotów szkolnych a zwłaszcza lekcjami
języka polskiego, biologii, historii czy geografii. Wiedza wyniesiona ze
szkoły powinna umożliwić poznanie wartości przekazywanych z pokolenia na pokolenie. Jest to dziedzictwo, które pozwala określać i utrwalać
indywidualną tożsamość. Pojęcie dziedzictwa obejmuje zarówno formy
natury jak i kultury, czyli duchowy dorobek społeczeństwa. W ramach
dziedzictwa kultury wyróżnić można m.in. dziedzictwo przemysłowe.
Zwiedzając zabytki techniki i przemysłu uczniowie zapoznają się z cyklem produkcyjnym, mają możliwość obserwacji pracy, analizy wpływu
przedsiębiorstwa na środowisko, obserwacji starych technik eksploatacji
136
surowców i ich przetwarzania. Jednocześnie mają możliwość poznania
całego regionu, istniejących w nim związków między światem przyrody
a kulturowym, poznać ludzi, ich tradycje i obyczaje, architekturę miejscowego budownictwa. Pozostałości dawnego przemysłu stanowią więc bogate źródło informacji. Poprzez doświadczenie osobiste uczniowie utrwalają swoją wiedzę teoretyczną zdobytą w szkole.
Dziedzictwo przemysłowe
Relikty związane z początkami przemysłu na ziemiach polskich są niezastąpionym źródłem informacji zarówno dla celów naukowych jak i dydaktycznych. Tworzą one dziedzictwo przemysłowe będące częścią dziedzictwa kulturowego. Posiadają niezastąpione wartości architektoniczne, historyczne, społeczne, technologiczne, urbanistyczne. Dziedzictwo
przemysłowe ukazuje dzieje cywilizacji ze szczególnym uwzględnieniem
procesów technologicznych oraz technicznych. Dzieje rozwoju gospodarczego nierozerwalnie powiązane są z życiem mieszkańców, stylem życia,
historią, całą infrastrukturą i jej architekturą, tradycją a nawet religią. Dla
Polskiej Organizacji Turystycznej dziedzictwo przemysłowe to przede
wszystkim zabytki budownictwa przemysłowego i techniki. Część z nich
zdołano przystosować do potrzeb zwiedzających i uczyniono z nich interesujące dobra turystyczne.
Dobra kultury przemysłowej w literaturze przedmiotu są dzielone na
dwie podstawowe grupy: ruchome i nieruchome. Wśród nieruchomych
obiektami przeznaczonymi do zwiedzania mogą być:
• obiekty związane z eksploatacją surowców, czyli kopalnie,
• zakłady przemysłu ciężkiego takie jak huty, fabryki przemysłu maszynowego,
• obiekty przemysłu energetycznego, a więc elektrownie, gazownie,
• obiekty przemysłu włókienniczego, spożywczego, papierniczego,
drzewnego i ceramicznego (cegielnie, tartaki, drukarnie, papiernie,
browary, gorzelnie, wiatraki, młyny).
W ramach poznawania dziedzictwa przemysłowego zwiedzać można
także obiekty związane z transportem a więc dworce, kanały wodne i śluzy, zapory, stocznie, urządzenia portowe, mosty, wiadukty, kanały rzeczne
oraz tamy.
Turystyka przemysłowa w procesie edukacyjnym młodzieży szkolnej
137
Celem turystycznego zainteresowania mogą być również maszyny,
urządzenia i narzędzia z których korzystano w procesie produkcyjnym,
jak również obiekty ruchome takie jak samochody o wartości historycznej,
semafory, zwrotnice, tramwaje konne, motocykle, pojazdy opancerzone,
czołgi, armaty. Do tej grupy obiektów zaliczyć można także eksponaty
zgromadzone w muzeach techniki.
W latach 60. zainteresowanie historią przemysłu pojawiło się w wielu krajach Europy Zachodniej. Zaczęto wdrażać nową koncepcję zwaną
„ochroną spuścizny przemysłowej”. Rozwinęła się w tym zakresie współpraca międzynarodowa. Popularyzacją wiedzy o rozwoju myśli technicznej, promocją unikalnych zabytków techniki i przemysłu, gromadzeniem,
rozpowszechnianiem informacji oraz prowadzeniem prac naukowych zajął się Międzynarodowy Komitet Ochrony Dziedzictwa Przemysłowego.
Celem istnienia tej organizacji jest stworzenie międzynarodowego forum
wymiany myśli w zakresie historii przemysłu i zabytków techniki. Polska
przystąpiła do tej Organizacji w 1988 roku. W ramach statutowych działań
współpracuje z Ministerstwem Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz
Generalnym Konserwatorem. W 1994 roku rekomendowano 9 polskich
obiektów do wpisania na listę Światowego Dziedzictwa Przemysłowego.
Były to:
• zabytkowa kopalnia soli w Wieliczce, w której eksploatację rozpoczęto już w X w., a także znajdujące się w mieście Muzeum Żup Krakowskich. Warto pamiętać, że kopalnia w Wieliczce znajduje się już na
Liście Światowego Dziedzictwa Kultury i Natury UNESCO,
• neolityczna kopalnia krzemienia pasiastego w Krzemionkach Opatowskich,
• Kanał Augustowski – zabytkowy obiekt budownictwa wodnego
z pierwszej połowy XIX wieku,
• osiedle Księży Młyn w Łodzi,
• Wielki Piec Hutniczy w Starachowicach,
• most w Maurzycach koło .Łowicza – po raz pierwszy na świecie zastosowano tu spawanie jako nowatorską na one czasy technologię,
• miasta przemysłowe: Żyrardów (przemysł włókienniczy), Wałbrzych
(wydobycie antracytu) i Tarnowskie Góry (kopalnia srebra).
138
Turystyka przemysłowa jako jedna z form turystyki
poznawczej
To na bazie bogatego i zróżnicowanego dziedzictwa przemysłowego
w Polsce rozwinęła się turystyka przemysłowa inaczej zwana również industrialną. W bogatej literaturze przedmiotu przyjmuje się, że jest to nowa
forma aktywności turystycznej, ciesząca się coraz większą popularnością.
Jej rozwojowi sprzyja dobrze zachowana infrastruktura przemysłowa, stanowiąca obecnie interesujące obiekty chętnie odwiedzane przez turystów.
Turystyka przemysłowa lub inaczej dziedzictwa przemysłowego coraz
częściej uwzględniana jest w ofertach biur podróży m.in. skierowanych
do młodzieży szkolnej. W krajach Europy Zachodniej ta forma aktywności
jest popularna od bardzo dawna, u nas najczęściej tylko pojedyncze obiekty uwzględniane są w szerszym programie wyjazdowym. Ciągle szlaki
turystyczne wzdłuż infrastruktury przemysłowej nie znalazły należytego
zainteresowania.
H. Handszuh1 definiuje turystykę dziedzictwa przemysłowego jako
“produkt oparty na wykorzystaniu odziedziczonych po poprzednich pokoleniach, a także współcześnie powstających miejsc, budynków, układów
przestrzennych, urządzeń, narzędzi, przedmiotów, technologii i umiejętności mających zastosowanie w procesach produkcyjnych oraz związanych
z nimi stylów życia i tradycji, sztuki i jej wytworów, które dają świadectwo
rozwoju przemysłu i techniki, zarówno w przeszłości jak i obecnie”.
Z kolei A. Mikos2 określa turystykę przemysłową ,, jako podróże turystyczne, celem których jest zwiedzanie historycznych lub czynnych obiektów związanych z wydobyciem surowców, produkcją masową i techniką
oraz krajobrazów przemysłowych, o ile aspektem wiodącym tych podróży
lub głównym motywem ich podjęcia jest zapoznanie się z historią zakładów, obiektów i urządzeń lub historycznym rozwojem procesów technologicznych i produktów albo przeżycie osobistego spotkania z przemysłem,
produkcją i techniką w miejscach autentycznie związanych z ich historią
H. Handszuh, Tworzenie wzorca jakości dla turystyki dziedzictwa przemysłoegow, Wyd.
GWSH, Katowice 2005,s. 30.
2
Zabytki techniki województwa śląskiego, Śląskie Centrum Dziedzictwa Kulturowego
w Katowicach, Katowice 2008, s. 42.
1
139
i aktualną działalnością.” W efekcie bogate a przede wszystkim zróżnicowane dziedzictwo przemysłowe przyczyniło się do rozwoju turystyki
przemysłowej.
A. Stasiak3 definiuje ją jako: ,,wszelkie podróże turystyczne, których
podstawowym, a niekiedy i jedynym celem jest poznanie dziedzictwa
przemysłowego”. Ta forma wyjazdów turystycznych wymaga pewnego
wcześniejszego przygotowania uczestników a także wykwalifikowanego
przewodnika. Można powiedzieć, że z tego powodu ma charakter elitarny.
Na niektórych terenach pełni też funkcję turystyki alternatywnej przyczyniając się do pobudzenia rozwoju gospodarczego. Restrukturyzacja starych okręgów przemysłowych, a także zmiana charakteru funkcjonalnego
powoduje, że tworzone są nowe miejsca pracy. Bezrobocie wynikające
z likwidacji tradycyjnych gałęzi powoli zanika. Następuje transformacja
w kierunku przemysłu nowoczesnego i rozwoju usług. Ta nowa sytuacja
powoduje jednak poważne zmiany strukturalne na rynku pracy, konieczność przystosowania się mieszkańców do nowych wyzwań.
Z rejestru zabytków Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków wynika, że w Polsce jest co zwiedzać. W sumie zewidencjonowano
2098 obiektów przemysłowych. Wśród nich zapisano: 81 kopalni węgla
kamiennego, 3 kopalnie soli kamiennej, 31 hut żelaza, 51 wapienników, 23
odlewnie, 277 elektrowni, 132 gazownie, 209 trafostacji, 29 portów i zespołów stoczniowych, 514 wiatraków, 1135 browarów, 1709 młynów, 656
kuźni, 284 spichlerzy, 100 tartaków, 166 cukrowni, 26 piekarni, 273 wieże
ciśnień, 148 papierni oraz szereg innych. Niejeden z wymienionych obiektów przyczynił się do ukształtowania specyficznego krajobrazu wprowadzając do niego znaczące cechy antropogeniczne.
Struktura przestrzenna rozmieszczenia obiektów przemysłowych na
polskich ziemiach jest nierównomierna. Koncentrują się one głównie na
terenach rozwoju tradycyjnych gałęzi przemysłu. W pierwszej kolejności
wymienić należy:
• Staropolski Okręg Przemysłowy – miejsce rozwoju tradycyjnych form
hutnictwa żelaza i innych metali. To tutaj podziwiać można wytop żelaza w dymarkach na terenie Świętokrzyskiego Muzeum Starożytnego
3
Ibidem. s. 44.
140
•
•
•
•
•
Hutnictwa w Nowej Słupi. W Kielcach z inicjatywy Stanisława Staszica zorganizowano pierwszą szkołę dla górników, w której obecnie jest
Muzeum Górnictwa. Okręg ten zasłynął także z przemysłu ceramicznego (Ćmielów) oraz kamieniołomów porfirów i melafirów.
Łódzki Okręg Przemysłu Włókienniczego – częściowo został dzisiaj
zamieniony na kompleks rekreacyjno- handlowy Manufaktura.
Górnośląski Okręg Przemysłowy – to przede wszystkim do zwiedzania stare kopalnie, huty, walcownie i elektrownie. Przykładowo wymienić można w Będzinie wieżę wyciągową z zespołem dawnej kopalni Szombierki, zespół nieczynnej już kopalni w Czeladzi, Muzeum
Miejskie, Huty Bankową i Katowice w Dąbrowie Górniczej, Centralne
Muzeum Pożarnictwa w Mysłowicach, czy skanseny górnicze w Zabrzu.
Dolnośląski Okręg Przemysłowy z Wrocławiem i Wałbrzychem. Na
uwagę zasługują kopalnie, elektrownie, walcownie, huty żelaza i szkła,
tunele i wiadukty. Są tu też ważne muzea jak: Muzeum Techniki we
Wrocławiu, Huta Szkła Kryształowego „Violetta” w Stroniu Śląskim.
Centralny Okręg Przemysłowy na Podkarpaciu. Tutaj na uwagę zasługuje przede wszystkim Bóbrka koło Krosna, gdzie po raz pierwszy
na świecie rozpoczęto eksploatację ropy naftowej. Wiedzie tędy szlak
naftowy. Na terenie tego okręgu znajdują się też liczne stare zakłady
związane z przemysłem hutniczym i zbrojeniowym.
Bełchatowski Okręg Przemysłowy – stworzono tutaj możliwości obejrzenia odkrywkowej kopalni węgla brunatnego a także największej na
świecie elektrowni na węgiel brunatny.
Przyczyny rozwoju turystyki przemysłowej
W ostatnich latach obserwuje się wzrost zainteresowania turystyką
kulturową. Coraz więcej osób pragnie podziwiać nie tylko krajobrazy oraz
pamiątki związane z kulturą duchową, ale przede wszystkim to, co stworzyli mieszkańcy w dawnych czasach w ramach działalności gospodarczej.
Ten wzrost zainteresowania ma miejsce w ramach poznawania miejscowej
historii, edukacji technicznej, zdobywania nowych doświadczeń, nawiązywania kontaktu z przeszłością. Wielu zainteresowanym zależy na utrwalaniu tego wszystkiego techniką fotografowania i filmowania.
141
Rozwój turystyki przemysłowej wymaga pewnych nakładów finansowych i zaangażowania organizatorów. W pierwszej kolejności obiekty
powinny zostać zinwentaryzowane, w drugiej należałoby dokonać pewnej
selekcji. Większość z nich wymaga remontu w ramach rewitalizacji. Samo
przystosowanie obiektów nie zawsze jest wystarczające, by turyści, w tym
młodzież szkolna, chcieli przyjeżdżać. Należy stworzyć wokół odpowiednią infrastrukturę gastronomiczną, komunikacyjną i upiększyć teren roślinnością. Konieczne są również szlaki turystyczne, odpowiednio promowane w środkach masowego przekazu. Wskazane byłoby uwzględnianie
zabytków techniki w programach wycieczek szkolnych. Koniecznością
jest też podporządkowanie programów wycieczek procesowi edukacyjnemu szkół.
Przykładem możliwości zweryfikowania wiedzy szkolnej podczas
eskapady turystycznej może być Żyrardów. To niezbyt duże miasto, można
więc w ciągu jednego dnia zapoznać się z większością ciekawych miejsc.
Jednocześnie dzięki właśnie swoim rozmiarom możliwe jest prześledzenie
całego procesu jego rozwoju i przekształceń w ramach tradycyjnych gałęzi przemysłu, które tutaj się rozwijały. Szereg obiektów przemysłowych
istnieje po dzień dzisiejszy. Pełnią one jednak całkiem nowe funkcje. To,
co kiedyś opłacało się, dzisiaj straciło na znaczeniu. Czynniki lokalizacji
przemysłu, którymi kierowano się budując fabryki straciły na aktualności.
Miasto w swojej historii przeżywało zarówno okresy prosperity jak i upadku. O kolejnych etapach rozwoju przemysłu zwanych rewolucjami przemysłowymi uczniowie uczą się w szkole na lekcjach geografii. Wyjazd do
Żyrardowa pozwala im na zapoznanie się z kolejnymi etapami przekształceń i ich efektem końcowym. W dzisiejszych czasach Żyrardów traci na
swoim znaczeniu jako ważny ośrodek przemysłu włókienniczego. Miasto
staje się ponownie atrakcyjne ale w zupełnie innych płaszczyznach.
Cele edukacyjne wycieczki do Żyrardowa
Założenia organizacyjne: uczestnikami powinni być uczniowie przynajmniej szkoły gimnazjalnej, którzy przeszli proces edukacyjny w zakresie geografii gospodarczej Polski i świata.
Pytania, na które uczniowie powinni uzyskać odpowiedź podczas
zwiedzania miasta:
142
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Kiedy Żyrardów zaczął rozwijać się jako miasto przemysłowe?
Jakie były przesłanki wyboru przez inwestorów właśnie tego miejsca?
W jakich uwarunkowaniach geopolitycznych miasto to rozwijało się?
Kto był głównym inwestorem na tych terenach?
Na czym polegała mechanizacja procesu produkcyjnego, jakiego rodzaju rozwiązania innowacyjne (technologiczne i organizacyjne) zastosowano?
Co było głównym źródłem energii?
Jakie były podstawowe gałęzie przemysłu a jakie pokrewne, co oznacza termin przemysł tradycyjny, a także kolejne rewolucje przemysłowe, czynniki lokalizacji przemysłu?
Na czym polegała rola przemysłu włókienniczego w tworzeniu podstaw industrializacji?
Skąd pochodziła siła roboczą, jak kształtowała się polityka społeczna
względem tej warstwy mieszkańców?
Jak przygotowywano pracowników do pracy? Jaką infrastrukturę społeczną stworzono dla pracowników i ich rodzin?
Jakie były przyczyny niezadowolenia z pracy w fabrykach?
Gdzie znajdowały się rynki zbytu?
W jaki sposób rozwiązywano problem transportu gotowych wyrobów?
Czym charakteryzował się rozwój miasta na przełomie XIX i XX wieku oraz w pierwszej połowie XX wieku?
Co wyróżniało rozwój przemysłu za czasów PRL?
Na czym polegały problemy mieszkańców czasów PRL?
Jak przebiegała transformacja społeczno - gospodarcza w mieście
w latach 90? Jakie były przyczyny kryzysu przemysłu tradycyjnego?
Jaką rolę odegrał przemysł w gospodarczej działalności miasta od
momentu powstania pierwszej fabryki aż po czasy współczesne? Jak
zmieniła się struktura gospodarki miasta a także struktura społeczno –
zawodowa mieszkańców?
Na czym polegają procesy restrukturyzacji gospodarki miasta w czasach współczesnych?
W jakim zakresie dokonano rewitalizacji obiektów zabytkowych i do
jakich celów są one dzisiaj wykorzystywane?
143
Przeszłość historyczna Żyrardowa
Początek wieku XIX stanowił okres kiedy miasto zaczęło rozwijać się
jako miejsce przemysłu włókienniczego. To ten przemysł stał się później
impulsem rozwoju przemysłu odzieżowego i pończoszniczego. Pierwszy
zakład powstał w 1830 roku. Była to fabryka lnu ”Karol Scholtz i Spółka”.
W niej po raz pierwszy zainstalowano maszynę do tkania płótna. Jej konstruktorem był Filip de Girard. Był on dyrektorem do spraw technicznych.
Od jego nazwiska pochodzi nazwa miasta.
O wyborze tego miasta na centrum produkcyjne zadecydowało m.in.
położenie na ważnych szlakach komunikacyjnych. Była to przede wszystkim Kolej Warszawsko – Wiedeńska.
Kolejni właściciele Karol August Dittrich i Karol Hielle - niemieccy
przemysłowcy spowodowali, że zakład stał się jednym z najnowocześniejszych i największych a Europie. Produkowano na potrzeby wojska, co zapewniło właścicielom stały rynek zbytu. Otrzymali oni tytuł „Dostawców
Jego Cesarskiej Mości”.
Powiększająca się produkcja powodowała potrzebę wzrostu liczby zatrudnionych. Wśród robotników dominowali mieszkańcy wsi, którzy do
miasta przybyli w poszukiwaniu pracy. To dla nich wybudowano całe osiedle robotnicze z całą urozmaiconą infrastrukturą uzupełniającą. Aby postawić domy rozwinięto produkcję cegieł, które z czasem zaczęto również
eksportować na rynek wschodni. Z cegły wybudowano nie tylko osiedle
ale i inne obiekty użyteczności publicznej jak ochronka dla dzieci, szpital,
aptekę, przytułek dla starców, łaźnię, bibliotekę, resursę dla urzędników,
kościoły katolicki i ewangelicki. Stworzono miasto o regularnej siatce ulic.
Główną arterią komunikacyjną był trakt handlowy ciągnący się wzdłuż
ulicy Wiskickiej. Dzieliła ona Żyrardów na dzielnice fabryczną i mieszkaniową
W historii Żyrardowa niewiele lat było spokojnych. Często dochodziło
tutaj do strajków, tłumionych przez wojska. Miasto nazywano z tego powodu czerwonym.
Lata pierwszej i drugiej wojny światowej dla miasta były trudne. Zakłady produkcyjne zamykano. Część ludności wyjechała, ci co pozostali,
144
popadli w nędzę. W okresie międzywojennym właścicieli rosyjskich zastąpili Niemcy i Żydzi.
W 1947 roku wznowiono produkcję. Powstały Zakłady Przemysłu
Bawełnianego, Zakłady Przemysłu Lniarskiego im. Rewolucji 1905 roku
„Żyrardów”, Zakłady Przemysłu Pończoszniczego „Stella”, Zakłady Przemysłu Odzieżowego „Poldres” oraz Żyrardowskie Zakłady Tkanin Technicznych im. Kasprzaka. W efekcie w zakładach tych znalazło zatrudnienie ponad 50% pracujących. Wśród zatrudnionych dominowały kobiety.
Z pracą dla mężczyzn były poważne trudności. W efekcie sytuacja ekonomiczna rodzin była trudna. Poza tym miasto stało się kolebką narkomanów. Nie było środków na nowe inwestycje. Mieszkańcy byli nie tylko
biedni ale i słabo wykształceni. Dominowały szkoły, w których przyuczano jedynie do pracy w przemyśle włókienniczym. Do lat 90. Żyrardów
ciągle pozostawał ośrodkiem przemysłu tradycyjnego
Rozwój turystyki przemysłowej na terenie Żyrardowa
Przyjeżdżając do Żyrardowa uczestnicy wycieczek mają wiele interesujących obiektów przemysłowych do obejrzenia. Obecnie pełnią one
często funkcje mieszkalne, gastronomiczne, kulturalne, artystyczne, rekreacyjne. Zrewitalizowane hale fabryczne zamieniono w wielu przypadkach
na lofty. Jednocześnie zainteresowani zobaczeniem produkcji lnu starymi
metodami mają taką możliwość w jednej z fabryk.
Żyrardów jest jednym z pierwszych miast przemysłowych na ziemiach
polskich. Zbudowano go zgodnie z zasadą miasta-ogrodu. Dawna osada
fabryczna jest przykładem unikatowych walorów założeń urbanistycznych
i architektonicznych. Zaprojektowano ją jako spójny układ funkcjonalno
– przestrzenny, zgodnie z nowatorską koncepcją podziału przestrzeni miejskiej. Połączono obiekty pracy, osiedle mieszkaniowe, miejsca wypoczynku i rekreacji, nauki, kultury, usług socjalnych oraz komunikacji w jedną
zwartą całość wkomponowaną w zieleń miejską. Atutem historycznym
miasta jest to, że większość znajdujących się tutaj obiektów zachowała się
w stanie mało uszkodzonym. Żyrardów oczywiście nie był jedynym przykładem tworzenia nowoczesnych układów, o których dzisiaj powiedziano
by, że są nowatorskie i, że jest realizowana koncepcja zrównoważonego
145
rozwoju przestrzeni miejskiej. Innym przykładem takiego sposobu myślenia w tamtych czasach jest Park Mużakowski.
Centrum miasta stanowi stara „osada fabryczna”, która tylko w nieznacznym stopniu uległa zniszczeniu. O jej niezwykłości świadczy jednorodność stylowa zespołu, na którą składają się formy architektoniczne
i bogactwo wystroju elewacji. W granicach zabudowy mieszkalnej stawiano dodatkowo drewniane budynki gospodarcze i zagospodarowywano
ogródki. Obecnie całość objęta została ochroną konserwatorską jako przykład infrastruktury industrialnej o przeznaczeniu socjalnym. Obecnie trwa
postępowanie, by osadę uznać za pomnik historii.
„Plac Targowy” zlokalizowany został w centrum osady. Początkowo
był targowiskiem. Dzisiaj stracił na znaczeniu pierwotnym. Obecnie jest
to Plac Jana Pawła II. W latach wielkiego bezrobocia organizowano tu
manifestacje i wiece robotnicze.
„Szpital” wybudowany został w latach 90. XIX wieku. Wzorowano
się na nowoczesnym szpitalu z Drezna i dlatego podobnie jak w jego przypadku postawiono tu cały ciąg połączonych ze sobą pawilonów. Pomieszczenia wyposażono w instalację elektryczną, centralne ogrzewanie i kanalizację. Obok wybudowano przytułek dla starców. Całość umieszczono
w otoczeniu zieleni.
„Ochronka” i „Babiniec” zbudowane zostały ze środków Fundacji
Karola Dittricha. W pierwszym obiekcie było przedszkole przeznaczone
nawet dla 1000 dzieci. W drugim znajdowały się mieszkania wychowawczyń.
„Kantoratschule” (1896 - 1899) – była to szkoła dla dzieci urzędników i dyrektorów zakładów lniarskich. „Nowa szkoła” i „Stara szkoła”
przeznaczone zostały dla dzieci robotników. Przy szkołach znajdowały się
nowoczesne sale gimnastyczne.
„Pralnia” i „Łaźnia” przeznaczone były dla pracowników fabryki.
Obiekty funkcjonowały do lat 80. XX wieku.
„Kręgielnia” – mieścił się tam ekskluzywny Klub Kręglarski „Kamm”
Perełkę architektoniczną stanowi również „Dworzec Kolejowy” działający od 20 roku XX wieku. Wyglądem przypomina dworek polski. We-
146
wnątrz zdobiony jest oryginalną sztukaterią i piecami kaflowymi a także
kolumnami w stylu jońskim. Kilka lat temu przeprowadzono gruntowny
remont.
„Stara przędzalnia” z 1833 roku. Obecnie budynek został przejęty przez
rodzinę Błażejewskich i wykorzystany na cele mieszkalno-usługowe.
„Nowa przędzalnia” był to najnowocześniejszy obiekt zbudowany
między 1910 a 1914 rokiem. Jako jeden z pierwszych w Polsce wykonany został z konstrukcji żelbetonowej. W ten sposób przystosowano go do
znacznych obciążeń do jakich dochodziło w trakcie pracy kilku tysięcy
wrzecion. Warto wiedzieć, że podobną konstrukcję tylko o wiele większych rozmiarów, zbudowano w Hali Ludowej we Wrocławiu. M.in. z tego
powodu obiekt ten znalazł się na Liście Światowego Dziedzictwa Kultury
i Natury. Obecnie, po przejęciu przędzalni przez nowego prywatnego właściciela, pełni ona funkcję mieszkalno – usługową.
„Ludowiec” czyli „Dom Ludowy im. Karola Dittricha” – z 1913 roku
stanowi przykład architektury modernistycznej. Do budowy balkonów
i sceny wykorzystano również żelbeton. Obiekt pełnił funkcję domu kultury dla pracowników zakładów lniarskich. Była tu sala widowiskowa z 600
miejscami. „Ludowiec” był siedzibą teatru amatorskiego i towarzystwa
muzycznego.
„Kantor” z 1885 roku pełnił funkcję siedziby dyrekcji. Wewnątrz podziwiać można dekoracyjne elementy klatki schodowej z żeliwnymi kolumienkami i ozdobną balustradą.
„Resursa” była placówką kulturalną zaprojektowaną na wzór klubów
angielskich. Zbudowana w latach 70. XIX wieku była siedzibą Zrzeszenia
Urzędników Towarzystwa Akcyjnego Zakładów Żyrardowskich. Odbywały się tutaj przedstawienia teatralne, odczyty i zabawy. Od 2010 roku
trwa remont dzięki otrzymanym środkom z UE. Celem jest przywrócenie
starych funkcji. Tworzona jest tutaj obecnie sala widowiskowo – teatralna,
sale taneczne i kameralne, sale klubowe a także pomieszczenia Centrum
Informacji Kulturalnej. Istnieje też koncepcja zorganizowania ekspozycji
ukazującej dzieje historyczne miasta.
147
Zespół budynków dawnego „Bielnika” . Było to miejsce, gdzie odbywało się suszenie przędzy i bielenie tkanin oraz farbowanie.
„Pałacyk Tyrolski” pochodzący z 1869 roku. Zamieszkały był przez
rodzinę Karola Dittricha, której korzenie wywodziły się z Tyrolu. Obecnie
obiekt odbudowano. Zrobił to kolejny prywatny właściciel. We wnętrzach
zorganizowano pomieszczenia biurowe i restauracyjne.
Na szczególną uwagę zasługuje też najbogatsza część miasta, w której
znajdują się wille dyrektorskie w stylu renesansu francuskiego z przylegającymi ogrodami, willa dyrektora generalnego Haupta w stylu szwajcarskim, willa reprezentacyjna K. Dittricha w stylu neorenesansowym. Obecnie zorganizowano w niej muzeum dziejów miasta i rodziny Dittrichów.
Warte obejrzenia są także i inne obiekty jak magistrat, budynek dawnej administracji, straż ogniowa z wozownią, pończoszarnia. Obiekty już
zostały zrewitalizowane lub są w trakcie przywracania dawnej świetności
i blasku.
Po trudach zwiedzania miasta wypocząć można w ośrodku sportowo
rekreacyjnym w pobliżu Lasów Międzyborskich a także nad Jez. Żyrardowskim.
Zwiedzanie miasta jest niezmiernie pouczające i zaskakujące. Przede
wszystkim robi wrażenie jego architektura. Udało się tutaj zrealizować
projekt urbanistyczny w zakresie, który dla dzisiejszych włodarzy miast
jest trudny do przeprowadzenia. Jest to komplementarna infrastruktura,
budownictwo społeczne, sale gimnastyczne przy szkołach, bliskość parku i liczne placówki kulturalno-edukacyjne. Osiedle Wilanów powstało
ponad 10 lat temu, a ciągle mieszkańcy nie mogą doczekać się szkoły podstawowej z salą gimnastyczną i boiskiem, kina, teatru, sali widowiskowej,
urzędu dzielnicy, parku, oświetlenia ulic.
Zadziwiać może i to, że Żyrardów ciągle rozwija się pomimo zaniku w nim pierwotnej funkcji miastotwórczej. Współczesne społeczeństwo
potrafiło odnaleźć się w nowej rzeczywistości. Ważne jest i kolejne spostrzeżenie dotyczące planowania i budowy miast. Dzisiaj głośno mówi się
o ochronie środowiska, rozwoju zrównoważonym, opiece socjalnej, budownictwie społecznym dla ubogich, odpowiednio też kształci się mło-
148
dych na różnych uczelniach, by potrafili rozwiązywać problemy. Tymczasem nasi przodkowie świetnie sobie radzili z planowaniem społecznym
i urbanizacją miast. Tak więc wyjazd młodzieży, np. z Warszawy do Żyrardowa na jedno dwudniową wycieczkę może się okazać niezmiernie wartościowy w różnych płaszczyznach: edukacyjnej, społecznej i oczywiście
wypoczynkowej.
Biliografia
1. Dylewski A., Niezwykły świat techniki. Najciekawsze zabytki w Polsce, Świat Książki,
Warszawa 2005.
2. Europejskie Dziedzictwo Przemysłowe: Od industrializacji do kultury przemysłowej,
www.ebuildit.net
3. Handszuh H., Tworzenie wzorca jakości dla turystyki dziedzctwa przemysłowego, Wyd.
GWSH, Katowice 2005.
4. Jasiuk J., Drogi rozwoju polskich muzeów techniki, w : Zabytki techniki w programie
krajoznawczym PTTK, Materiały z Sejmiku Krajoznawczego Sielpia Wielka, Zarząd
Wojewódzki, Kielce 1988.
5. Jezierski A., Zawadzki S.M., Dwa wieki przemysłu w Polsce. Zarys dziejów, Wydawnictwo „Wiedza Powszechna”, Warszawa 1966.
6. Kruczek Z., Kurek A., Nowacki M., Krajoznawstwo. Zarys teorii i metodyki, Proksenia,
Kraków 2006.
7. Łysejko A., Polskie latarnie morskie, PWW ZET, Wrocław 1998.
8. Mikos v. Rohrscheidt A., Turystyka kulturowa. Fenomen Potencja Perspektywy, GWSH
Milenium, Gniezno 2008.
9. Mosty. Dzieła sztuki i inżynierii. Zabytki, red. Wierzbicka B., materiały z sesjii naukowej, 25-26 maja 2000 r., Warszawa 2000.
10.Muzea i zabytki techniki w Polsce, WNT, Warszawa 1970.
11. Podziemne trasy turystyczne w Polsce, „Poznaj Świat” 2003, nr 2.
12.Stasiak A., Zabytki techniki i przemysłu, w: A to Polska właśnie. Przewodnik do ćwiczeń z geografii turystycznej i krajoznawstwa, WSTH, Łódź 2006.
13.Turystyka w obiektach poprzemysłowych. Koncepcja promocji i rozwoju markowego
produktu turystycznego w zabytkach techniki i przemysłu w Polsce, POT, Warszawa
2004.
14.Wychowanie dla turystyki, materiały z konferencji „Wychowanie dla turystyki”, Polskie
Stowarzyszenie Turystyki, Warszawa 2000.
149
STRESZCZENIE
Słowa kluczowe: turystyka kształceniowa czyli poznawcza, turystyka
przemysłowa, zabytki techniki i przemysłu, dziedzictwo przemysłowe, infrastruktura przemysłowa, rewitalizacja
Jednym z celów rozwoju turystyki jest jej funkcja kształceniowa inaczej nazywana poznawczą. Stanowi ona część składową szeroko pojmowanego wychowania. Turystyka poznawcza poszerzając horyzonty myślowe
stwarza warunki do zdobycia umiejętności praktycznych. Jej istotę oddaje powszechnie stosowane powiedzenie „podróże kształcą”. Szczególne
znaczenie turystyka poznawcza odgrywa w procesie kształcenia młodego
pokolenia. Z tego powodu wycieczki szkolne zajmują tak istotną pozycję
w programach edukacyjnych jako formy obligatoryjne. Zwiedzając zabytki
techniki i przemysłu uczniowie zapoznają się z cyklem produkcyjnym, mają
możliwość obserwacji pracy, analizy wpływu przedsiębiorstwa na środowisko, obserwacji starych technik eksploatacji surowców i ich przetwarzania. Pozostałości dawnego przemysłu stanowią więc bogate źródło informacji. Poprzez doświadczenie osobiste uczniowie utrwalają swoją wiedzę
teoretyczną zdobytą w szkole.
SUMMARY
INDUSTRIAL TOURISM IN THE PROCESS
OF SCHOOL EDUCATION
Key words: educational or cognitive tourism, industrial tourism, technical and industrial monuments, industrial heritage, industrial infrastructure, revitalization
One of the targets of tourism development is its educational or, in other
words, cognitive function. It contributes to education in its broadest sense.
Expanding intellectual perspective, it gives possibilities to acquire practical skills. Its sense is conveyed by the common assumption that “travels
educate”. Cognitive tourism has a crucial meaning for education of the
young generation. Thus school trips are obligatory forms of educational
150
programs. Studying technical and industrial exhibits from the past, students get familiar with the manufacturing process, have a possibility to
watch work in progress, may analyze the impact of the manufacture on
the environment, can get to know old techniques of exploitation of natural
sources. Relics of the past industry are a rich source of information. By
means of personal experience students verify their theoretical knowledge
acquired at school.
151
Anna Mróz-Gazda
Volkswagen Bank Polska S A
TURYSTYKA REKREACYJNA – ALTERNATYWA
DLA MŁODZIEŻY NA PRZYKŁADZIE
NAŁĘCZOWA I KAIMIERZA DOLNEGO
Nałęczów to jedno z najbardziej znanych i rozpoznawalnych uzdrowisk Polski.
Miejscowość słynie, jako ośrodek leczniczy, miejsce wypoczynku, odnowy biologicznej oraz rekreacji. Z drugiej strony jest miejscem zamieszkania, nauki, pracy i życia rodzinnego. Na pocz. XIX w. odkryto lecznicze właściwości tutejszych wód, wykorzystali je trzej lekarze - sybiracy:
Fortunat Nowicki, Wacław Lasocki i Konrad Chmielewski, modernizując
w końcu XIX w. funkcjonujące już tu uzdrowisko.
Przy okazji poszukiwania na tych terenach rud żelaza, Antoni Małachowski odkrył, że wiele źródeł w jego posiadłości posiada walory lecznicze. Po przeprowadzeniu serii badań, urządza tu uzdrowisko z łazienkami,
opiekę lekarską i aptekę.
Około 1880 r. do Nałęczowa zaczęli zjeżdżać pierwsi goście. Wkrótce
Nałęczów stał się najmodniejszym uzdrowiskiem w Królestwie Polskim.
Chętnie bywali w Nałęczowie i tworzyli tu wybitni artyści, politycy
i pisarze, m.in. Ignacy Jan Paderewski, Henryk Sienkiewicz, Stefan Żeromski, Henryk Siemiradzki. Bardzo mocno i wyraziście wpisał się w historię Nałęczowa Bolesław Prus, który przyjechał tu w 1882 roku leczyć
się z agorafobii.
Koniec XIX i początek XX wieku to okres najpiękniejszego budownictwa nałęczowskiego. Powstaje wiele interesujących, obecnie zabytkowych willi, zwłaszcza przy ulicach: Lipowej i Armatniej Górze. Większość
z nich utrzymana jest w stylu szwajcarskim, charakterystycznym dla budownictwa w górskich kurortach. „Złoty” okres Nałęczowa trwał do wy-
152
Anna Mróz-Gazda
buchu I wojny światowej. Miasto, zniszczone przez okupantów w czasie
pierwszej wojny światowej, powoli odradzało się w II Rzeczypospolitej.
Obecnie miasto służy kuracjuszom i turystom. Mimo burzliwej historii w mieście przetrwało kilka cennych zabytków. Pałac Małachowskich
w stylu barokowym z końca XVIII w., otoczony wspaniałym parkiem, który po zniszczeniach wojennych został starannie odrestaurowany, zarówno
zewnątrz jak i wewnątrz. Dziś mieści się w nim muzeum Henryka Sienkiewicza, ale warto się również przyjrzeć samemu pałacowi. Obok pałacu
stoi gmach zwany „oficyną pałacową”. Piętrowy budynek pochodzi z początków XVII w. i pierwotnie był to dwór należący do rodziny Gałęzowskich. Mimo zniszczeń wojennych i burzliwej historii przetrwały również
nałęczowskie łazienki, oraz domki uzdrowiskowe, które ukazują zmianę
stylów w budownictwie na przestrzeni wieków. Dziś są to unikatowe zabytki świadczą o historii uzdrowiska. Kościół barokowy z początku XVII
w., to kolejny zabytek miasta. Z kolei ulica Lipowa to niezwykły pomnik
przyrody, rośnie na niej wiele drzew, których wiek określa się na ponad
100 lat. Po zwiedzeniu miasta można wyjść poza Nałęczów i pooddychać
świeżym powietrzem w pobliskich lasach.
Co ciekawego można zobaczyć?
- Park Zdrojowy w Nałęczowie - oazę ciszy i spokoju z pięknymi zabytkami.
- Stare Łazienki w Parku Zdrojowym.
- Sanatorium „Książę Józef” w Parku Zdrojowym.- Pijalnię wód i czekolady w różnych smakach w Parku Zdrojowym.
- Źródło miłości w Parku Zdrojowym.
- Pałac Małachowskich (Muzeum Bolesława Prusa) w Parku Zdrojowym.
- Atrium w Parku Zdrojowym.
- Staw z ptactwem wodnym w Parku Zdrojowym.
- Chatę Żeromskiego (Muzeum) na Armatniej Górze w stylu zakopiańskim.
- Kaplicę Św. Karola Boromeusza w stylu zakopiańskim.
- Zabytkowe wille w Nałęczowie: Oktawię, Podgórze, Tolin, Zofiówkę
i inne.
Turystyka rekreacyjna – alternatywa dla młodzieży...
153
Dla młodych ludzi chcących, przeżyć niezwykłą i fascynującą przygodę, miasto oferuje wiele ciekawych atrakcji, między innymi trasy rowerowe, wycieczki po wąwozach, spotkania z artystami, festiwale, koncerty
itp. W Nałęczowie są aż trzy licea m.in. Liceum Ekonomiczne, Sztuk Plastycznych oraz Ogólnokształcące.
Nałęczów to niezwykłe i magiczne miejsce, coraz więcej młodych ludzi chętnie spędza tu wolny czas, urlop w SPA oraz sanatoriach. Oddając
się leczniczym zabiegom i kuracjom, gdzie można uleczyć duszę i ciało.
W Nałęczowie można się nie tylko zrelaksować, ale również wziąć udział
w warsztatach w m.in. w Nałęczowie odbył się również Międzynarodowy
Festiwal i Kurs Pianistyczny, obejrzeć wystawy prac malarskich, zwiedzić
muzea oraz galerie sztuki.
Do tej malowniczej miejscowości przyjeżdża coraz więcej młodych
artystów chcących pracować w tak klimatycznym i spokojnym miejscu.
Dla młodzieży chcących zgłębić sztukę kulinarną odbywają się warsztaty kulinarne, na których uczestnicy mieli także możliwość zapoznania się
z systemami jakości żywności w Polsce i całej Unii Europejskiej.
Kraina gęstych lessowych wąwozów zaprasza młodzież na wycieczki
piesze i rowerowe, wąwozy przyciągają coraz więcej ludzi chcących
przeżyć niezapomnianą przygodę oraz spędzić miło czas. Okolica przyciąga bogatą i bujną roślinnością oraz mikroklimatem.
Przez Nałęczów przebiega czerwony znakowany szlak turystyczny
«Szlak Wyżynny Zachodni» o długości 60,8 km. Prowadzi on dolinami
Bystrej i Grodarza przecinając Płaskowyż Nałęczowski ze wschodu na
zachód. Wokół Nałęczowa wyznaczony jest żółty szlak spacerowy o długości 10 km, wiodący m.in. przez wsie Charz i Cynków. Miasto znajduje
się również na trasie samochodowych szlaków tematycznych: Szlaku Zespołów Pałacowo-Parkowych (dł. 422 km; Lublin, Nałęczów, Kluczkowice, Opole Lubelskie, Puławy, Lubartów, Kock, Radzyń Podlaski, Jabłoń,
Sosnowica, Rejowiec, Lublin) i Szlaku Muzeów Biograficznych Znanych
Pisarzy (dł. 276 km; Lublin, Nałęczów, Kazimierz Dolny, Wola Okrzejska,
Romanów, Biała Podlaska.
Nałęczów leży również na czerwonym szlaku przez Płaskowyż Nałęczowski o długości 64 kilometrów. Jest to jeden z odcinków powstającego
154
Anna Mróz-Gazda
etapami regionalnego szlaku rowerowego na Lubelszczyźnie. Szlak należy
do ciekawych, wiedzie on zarówno po obszarach o dynamicznej rzeźbie
lessowej, wśród której dominują doliny Ciemięgi i Bystrej, wąwozy i głębocznice, jak i po bezleśnych wierzchowinach stanowiących dobre punkty
widokowe.
Swoistą atrakcję stanowi także wąskotorowa Nałęczowska Koleji
Dojazdowa, wpisana na listę zabytków. Trasa tej kolei obejmuje 54 km
stalowych wąskotorowych szlaków wiodących przez tereny Płaskowyżu
Lubelskiego, doliny rzek Chodelki Bystrej oraz Powiśla Lubelskiego.
Kazimierz Dolny - piękna miejscowość pośród pagórków i wąwozów,
w samym centrum Kazimierskiego Parku Krajobrazowego. Znana ze swojej bogatej historii i wspaniałej architektury. Miejsce to od lat upodobali
sobie artyści oraz pisarze, a wyjątkowa atmosfera tego miejsca przyciąga
tu także wielu turystów, szczególnie w sezonie letnim, gdy organizowane
są tu festiwale, między innymi: Ogólnopolski Festiwal Kapel i Śpiewaków
Ludowych (w ostatnim tygodniu czerwca) oraz Festiwal Filmowy i Artystyczny „Lato Filmów” (w sierpniu). Celem pierwszego z nich jest popularyzacja muzyki ludowej. Drugi z nich, co roku przyciąga tłumy wielbicieli
zarówno kina polskiego jak i zagranicznego, oferując np. pokazy filmów
na świeżym powietrzu, rozmaite wystawy, jarmarki oraz koncerty muzyki
klasycznej.
Kazimierz Dolny jest jednym z ponad czterdziestu wyjątkowych miejsce w Polsce - posiadających status Pomnika Historii.
Okolice Kazimierza posiadają wyjątkowo atrakcyjne walory krajobrazowe, charakterystyczne dla Małopolskiego Przełomu Wisły, która na
tym odcinku, zachowała cechy dzikiej, malowniczej rzeki. Na niezwykle
bogate urzeźbienie terenu składają się wzgórza, doliny i wąwozy, wyżłobione w grubej warstwie lessu. Są tu liczne kamieniołomy, z których pozyskiwano wapień. Wzgórza i wąwozy porasta bujna, zmieniająca się wraz
z porami roku, roślinność. Konfiguracja terenu w decydującym stopniu
wpłynęła na architektoniczno–urbanistyczny kształt miasteczka. W panoramie dominują posadowione na wzgórzach zabytki architektury – ruiny
zamku, baszta, fara i klasztor. Nad położonym w dolinie rynkiem wznosi
się Góra Trzech Krzyży.
155
Zespół zabytkowy „Kazimierz Dolny” obejmuje miasteczko Kazimierz Dolny wraz z Mięćmierzem, Albrechtówką, Za Dębem, Lasem
Miejskim i Jeziorszczyzną. Cały obszar zawiera się w trójkącie zamkniętym od pn.–zach. brzegiem Wisły i wchodzi w skład Kazimierskiego Parku
Krajobrazowego.
W miasteczku zbiegają się liczne trasy turystyczne o szczególnych walorach krajobrazowo–przyrodniczych, z rezerwatami geologicznymi, faunistycznymi i florystycznymi. Z pobliskiego wzgórza Albrechtówka ukazuje się rozległa panorama na dawną wieś rybacką i przewozową Mięćmierz oraz położone na przeciwległym brzegu Wisły dawne miasteczko
Janowiec z górującymi nad nim ruinami Firlejowskiego zamku. Charakterystycznym elementem krajobrazu przełomu Wisły są ślady po licznych
kamieniołomach, które na przestrzeni wieków eksploatowano w zboczach
doliny
Wybitne walory architektoniczno–krajobrazowe Kazimierza zostały
docenione przez malarzy i rysowników już w końcu XVIII w. Znamienne,
że malarz królewski Zygmunt Vogel, utrwalający na zlecenie Stanisława
Augusta co cenniejsze miejsca ówczesnej Polski poświęcił temu miastu
kilka akwarel. Po nim urokom Kazimierza ulegali graficy i malarze dwóch
następnych stuleci – Barbara Czernof, Adam Lerue, Wojciech Gerson, Elwiro Andriolli, Józef Brandt. W 1909 r. Władysław Ślewiński urządził tu
pierwszy malarski plener. Jednak prawdziwe „odkrycie” Kazimierza przez
malarzy nastąpiło w okresie międzywojennym. Od 1923 r. regularne plenery organizował profesor warszawskiej Szkoły Sztuk Pięknych – Tadeusz Pruszkowski skupiający wokół swojej osoby liczne grono uczniów,
spośród których wyodrębniło się ugrupowanie artystyczne najsilniej związane z Kazimierzem – „Bractwo św. Łukasza” z Antonim Michalakiem.
W 1925 r. jako pierwszy osiadł tu malarz Jan Karmański. Od tej pory przez
Kazimierz przewinęła się ogromna rzesza artystów. Tworzyli tu m. in. Zenon Kononowicz, Władysław Filipiak, Stanisław Łazorek i wielu innych.
Miejscem zamieszkania i tematem swojej twórczości uczyniła Kazimierz
wybitna pisarka Maria Kuncewiczowa. Wielokrotnie powracał tu wybitny
fotografik Edward Hartwig.
156
Anna Mróz-Gazda
Kazimierz Dolny jest miasteczkiem wyjątkowym. Miasto królewskie,
w czasach „złotego wieku” jeden z większych w Rzeczypospolitej portów
handlowych, szkatułka wypełniona perłami zachwycającej renesansowej
architektury, malowniczych drewnianych willi, podcieni i ganków. Harmonia tego, co wyniosłe, dostojne i bogate, splecionego ze swojskością
skrywaną w zaciszu ogrodów, za drewnianymi płotami. Wspaniałości tego
cudu dopełnia niespotykany nigdzie indziej krajobraz Małopolskiego Przełomu Wisły z górującymi nad doliną rzeki wzgórzami, porozcinanymi gęstą siecią wąwozów, porosłymi lasem, sadami, z polami ciągnącymi się aż
po horyzont. Atmosfera dawności i czasu zastygłego w bielejących kamieniach porosłych dzikim winem, niedający się porównać z niczym innym
zapach nagrzanych słońcem ganków, werand i sadów, czynią miasteczko
po trosze uroczo archaicznym. Dzieje się tak i z tego powodu, że ciągle
wyczuwalna i wciąż żywa, choć miniona, jest tu obecność społeczności
żydowskiej, od wieków licznie zamieszkującej swoje „sztetl Kuzmir”.
Także i dziś Kazimierz jest postrzegany, jako miejsce fascynujące, artefakt kultury, sztuki, życia artystycznego. Tu, w małomiasteczkowej scenerii, dzieją się czasem rzeczy wielkie, nietuzinkowe i zaskakujące. Wydarzenia godne najznakomitszych scen, koncerty zapadające w pamięć,
wernisaże sław malarskich, spotkania literackie z noblistami, warsztaty,
plenery artystyczne, happeningi „okraszone” niekończącymi się wieczornymi pogawędkami o tym, co ważne i nieważne, co boli, cieszy lub zachwyca. O tym, co ludzkie.
Miasto festiwali artystycznych, dziesiątków galerii, muzeów. Miasto
osławionego już Festiwalu Filmu i Sztuki. Festiwal Muzyki i Tradycji Klezmerskiej, Letnie Wieczory Muzyczne w kościele farnym, Festiwal Kapel
i Śpiewaków Ludowych – to wizytówki bogatej tradycji kulturalnej miasta
i regionu. „Kazimierska Konfraternia Sztuki” zrzeszająca kilkudziesięciu
artystów zamieszkujących miasteczko bądź, na co dzień z nim związanych
- to kolejny dowód ciągłości artystycznej tradycji tego miejsca, porównywanego do osławionych kolonii malarskich Francji czy Włoch.
Nieopodal Kazimierza Dolnego znajduje się niewielka stara osada rybacka z wiekowymi chałupami, studnią krytą gontowym daszkiem, i piaskowymi drogami, które rozchodzą się w cztery strony świata. Nad wioską
157
góruje jej największa atrakcja - wiatrak-koźlak, przeniesiony tutaj z Bałtowa koło Puław. Wiatrak utrzymany jest w bardzo dobrym stanie technicznym i obecnie zamieszkany.
W osadzie próżno szukać charakterystycznego dla Kazimierza Dolnego gwaru, nie ma też knajpek, w których można przysiąść przy kawie.
Króluje tu natomiast cisza i spokój «zatrzymanego” czasu.
Rejsy po Wiśle odbywają się codziennie przez cały okres żeglugowy.
Statki pokonują trasę z portu w Kazimierzu Dolnym do „Krowiej wyspy”,
płynąc obok starych kamieniołomów i Męćmierza, po czym zawracają do
Kazimierza. Rejs trwa 60 minut, a jego dodatkową atrakcją jest przystanek
w porcie Janowiec.
Muzeum Przyrodnicze utworzone zostało w 1982 r. w zabytkowym
spichlerzu (XVI w.) Mikołaja Przybyły. Zgromadzone w sześciu salach
wystawowych eksponaty to m.in. zbiory przyrodnicze z zakresu geologii,
paleontologii, botaniki i zoologii, pochodzące głównie z terenu Kazimierskiego Parku Krajobrazowego. Obok spichlerza można oglądać zabytkową chatę przeniesioną z Modliborzyc.
Muzeum Sztuki Złotniczej działa w dawnej murowanej dzwonnicy kościoła farnego. Jest to prawdopodobnie jedyna tego typu placówka w Polsce. Powstała z inicjatywy Jędrzeja Jaworskiego - kolekcjonera i głównego
darczyńcy tegoż muzeum. Wśród około 1500 eksponatów przeważają srebra polskie i europejskie.
Galeria Letnia - prezentuje wystawy czasowe przedstawiające dorobek
m.in. współczesnych artystów związanych z miastem.
Ruiny zamku Kazimierza Wielkieg z kamienia łamanego (1 poł.
XIV w.), wielokrotnie przebudowywany (w ruinie od XVIII w.). z gotycką
wieżą strażniczą (XIV w.) i zamku dolnego (XVI w.).
Reasumując Kazimierz Dolny oraz Nałęczów to idealne miejsca dla
młodych ludzi chcących przeżyć niezapomnianą przygodę oraz poznać
ciekawych i fascynujących ludzi.
158
Anna Mróz-Gazda
Streszczenie
Słowa kluczowe: Nałęczów, Kazimierz Dolny, turystyka młodzieżowa
W artykule na przykładzie Nałęczowa i Kazimierza Dolnego przedstawiono turystykę jako odskocznię od dnia codziennego polskiej młodzieży.
Młodzi ludzie często marnują wolny czas na gry komputerowe i oglądanie
telewizji, zapominają o otaczającym świecie. Takie miejsca jak Nałęczów
i Kazimierz Dolny dają nowe możliwości spędzania wolnego czasu. Poznawanie miejsc i ludzi, udział w festiwalach, wycieczki po wąwozach, spotkania z artystami pozwalają na lepsze poznanie samego siebie oraz zdobywanie nowych doświadczeń, które kształtują życie i charakter każdego
człowieka. Osoby odwiedzające nadwiślańskie miejscowości nie tylko wypoczywają, ale również poznają barwną i ciekawą historię Polski. Artykuł
ma na celu przedstawienie nieznanych zakątków naszego kraju, pokazanie
piękna i bogactwa kultury i historii Polski.
SUMMARY
RECREATIONAL TOURISM – AN ALTERNATIVE FOR
YOUTH BASED ON NAŁĘCZÓW AND KAZIMIERZ
DOLNY
Key words: Nałęczów, Kazimierz Dolny, youth tourism
The article presents tourism as a way of relaxation and leisure for Polish youth, based on the example of Nałęczów and Kazimierz Dolny. Young
people often waste their time playing computer games or watching television whereas such places give an opportunity for leisure in the valuable
sense. Meeting new people, participation in festivals, trips around gorges
and meetings with artists let them know themselves better and gaining new
experiences which constitute their life and human character. People visiting the towns on the Vistula River not only relax but they also learn fascinating history of Poland. The aim of the article is to show unknown areas
of our country, enhancing the beauty and richness of Polish history and
culture.
159
Agnieszka Uklańska
Politechnika Warszawska
KAJAKARSTWO NA WARSZAWSKIM
ODCINKU WISŁY
– WYZWANIE DLA ROZWOJU TURYSTYKI
MŁODZIEŻOWEJ
Turystykę młodzieżową od innych form zorganizowanego wypoczynku odróżnia silna potrzeba przeżycia przygody przez młodego człowieka. Z drugiej strony jej organizatorzy często zastanawiają się, jak zawrzeć
w niej także aspekt edukacyjny i wychowawczy. W tym kontekście warto
jest poszukiwać miejsc łączących te trzy cechy. Tak jak to może się dziać
w wypadku wypoczynku w górach, nad jeziorami, rzekami czy morzem.
Niemniej warto jest zastanowić się czy, i jak, możliwe jest organizowanie
tego typu turystyki w takim mieście jak Warszawa. W mieście, przez które
przepływa Wisła – nie bez przyczyny nazywana królową polskich rzek.
Jest to rzeka dość tajemnicza ze względu na niski stopień jej zagospodarowania i bogactwo jej krajobrazu, w dużej mierze niedotkniętego działaniem człowieka, przyciągająca m.in. uznanych podróżników, takich jak
Marek Kamiński, który przepłynął Wisłę zarówno latem jak i zimą, w tym
także z grupą młodych ludzi. Wisła jest rzeką nieuregulowaną, a nawet –
chyba nie będzie to nadużyciem – można ją określić w wielu miejscach
mianem dzikiej rzeki. Ponadto, jej tajemniczość może przyciągać potencjalnych uczestników zorganizowanych form wypoczynku. Jest to ważny
czynnik, szczególnie dla młodych osób.
Warszawski odcinek Wisły stwarza duże możliwości dla rozwoju turystyki kajakowej. Przede wszystkim ze względu na swoją dostępność dla
mieszkańców Warszawy. Daje to możliwość organizacji spływów zarówno
krótkich, dwugodzinnych, kilkugodzinnych, całodniowych, a nawet dwudniowych, przy jednoczesnym ograniczeniu czasu potrzebnego na dojazdy
do miejsca rozpoczęcia i zakończenia spływu.
160
Agnieszka Uklańska
Szeroko definiowany warszawski odcinek Wisły, obejmujący odcinek
z Góry Kalwarii przez Warszawę do Modlina, cechuje niezwykła różnorodność. Wydłużenie spływu poza obręb miasta pozwala poznać miejsca
na co dzień niedostępne. W wielu miejscach Wisła odsłania swoje piękno:
dzikie brzegi, szerokie rozlewiska, malownicze łachy oraz kępy zasiedlane
przez różne gatunki ptaków i zwierząt.
Z Góry Kalwarii szlak spływu Wisłą przebiega przez rezerwaty przyrody: Łachy Brzeskie, Wyspy Zawadowskie i Wyspy Świderskie. Płynąc
mija się stare kępy, łachy, szerokie piaszczyste plaże (podobne do nadmorskich plaż). Można także spotkać dużą ilość ptaków, często rzadkich
gatunków. Przy niskim stanie wody szlak rzeki jest urozmaicony przez
wystające z wody malownicze konary drzew. Przed Warszawą do Wisły
wpływają Świder, Jeziorka i Milanówka (choć płynąc kajakiem można dostrzec tylko tę pierwszą). Warszawa wita kajakarzy niezwykłą panoramą
miasta, wyłaniającą się już przed mostem siekierkowskim.
Wypływający z Warszawy do Modlina, już na wysokości Łomianek
może doświadczyć, dlaczego Wisła bywa określana mianem polskiej
Amazonki. Jest to jedna z ostatnich w Europie pierwotnych i dzikich dolin rzecznych. Kraina rezerwatów i wędrujących malowniczych piaszczystych wysp1. Płynąc mija się rozległe ptasie rezerwaty Ławice Kiełpińskie
i Kępy Kazuńskie. Na brzegach nie widać śladu cywilizacji przez kilkanaście kilometrów, co daje wrażenie całkowitego odludzia. Ławice Kiełpińskie zachowały swój naturalny, dziki charakter. Rzeźba terenu z urwiskami
oraz linia brzegowa wysp, wysepek i ławic zmieniają się z roku na rok.
Dlatego za każdym razem wyglądają inaczej. Charakterystyczne dla nich
są rozległe piaszczyste plaże z piaskiem przypominającym ten nadmorski.
Wydaje się niewiarygodne, że przy sporym zanieczyszczeniu wody, piasek
pozostaje czysty.
W miejscu ujścia Narwi do Wisły znajdują się stary spichlerz i magazyn wojskowy. Naprzeciwko neorenesansowego spichlerza stoi monumentalna cytadela, która z całym zespołem umocnień i fortyfikacji należy do
najlepiej zachowanych twierdz w Polsce, a rozciągające się obok koszary
– do najdłuższych budynków w Europie. Spływ można jeszcze przedłużyć
Por. „Szlak Modliński” Kajakwstolicy.pl ,
1
Kajakarstwo na warszawskim odcinku Wisły...
161
w kierunku Zakroczymia, aż do piaszczystych plaż leżących w bezpośrednim sąsiedztwie mostu na Wiśle, po którym przebiega trasa szybkiego ruchu z Warszawy do Gdańska.
Turystyka kajakowa otwiera wielkie możliwości przeżycia przygody
przez młodego człowieka. Szczególnym punktem odniesienia dla młodych ludzi mogą się stać spływy kajakowe po Wiśle. Jednakże przygodę
z kajakami warto zacząć, ze względów bezpieczeństwa, na zamkniętych
akwenach, w celu opanowania podstawowych umiejętności: bezpiecznego
wchodzenia do kajaka oraz wiosłowania. Warto także przećwiczyć wywracanie kajaka do góry dnem. Pozwala to oswoić się z kajakiem i jednocześnie poznać reguły bezpiecznego pływania, m.in. nauczyć się, jak unikać
zachowań, które mogłyby spowodować wywrotkę.
Drugim etapem edukacji do przygody może być spływ niezbyt głęboką rzeką, np. Wkrą, gdzie napotkamy przeszkody w postaci uskoków,
kamieni, płycizn. Ich pokonywanie może być bardzo emocjonujące i stać
się źródłem satysfakcji. Na spokojnych odcinkach takiej rzeki warto zorganizować miniwyścig kajakowy.
Gdy opanujemy technikę wiosłowania, warto wybrać się na rzekę Jeziorkę, płynącą urokliwymi meandrami przez Piaseczno i Konstancin-Jeziorną. Jej wąskie zakręty, drzewa i kamienie zmuszą płynących kajakiem
do przeciskania się pod gałęziami w poprzek nurtu. Dobrze, aby następnym etapem edukacji stał się spływ rzeką Świder, której nurt jest bardziej
wartki niż rzeki Jeziorki. Na Świdrze można ćwiczyć m.in. umiejętność
„czytania wody”, w celu wybrania najbezpieczniejszej drogi. Rzeka ta jest
bowiem bardzo kręta i pełna przeszkód w postaci kamieni, płycizn i powalonych drzew. Pod mostami płynący natrafiają na bystrza – miejsca, gdzie
woda mocno przyspiesza, pieniąc się i wzbijając na kamieniach2.
Po zdobyciu podstawowych umiejętności koniecznych do bezpiecznego kajakowania można wybrać się na Wisłę. Tu przygoda zaczyna się
od samego wchodzenia do kajaka. Po Świdrze i Wkrze można bowiem
spacerować ciągnąc za sobą kajak, natomiast do Wisły lepiej w ogóle nie
wchodzić, bo piasek bywa ruchomy i można się w nim zapaść.
2
Por. aktywni.pl/aktualnosci/gdzie-wybrac-sie-na-krotki-wypad-kajakowy
162
Agnieszka Uklańska
Charakterystyczne dla Wisły są wiry o dużym promieniu oraz często
słabo dostrzegane przez płynących przeszkody: kamienie, drzewa, płycizny. Ponadto specyfiką Wisły są przykosy – gwałtownie kończące się
mielizny. Tuż za nimi może znajdować się woda o znacznej głębokości.
Chwila zagapienia podczas wyciągania kajaka z mielizny może spowodować wpadnięcie do zimnej wody. Dodatkową przeszkodą może stać się
dość często występujący wiatr wiejący z północy, a więc w kierunku przeciwnym do nurtu, tworzący fale czasem zbliżone do morskich. Jego siła
powoduje, że mimo silnego, budzącego respekt nurtu rzeki (około 5 km/h)
zdarza się, że płynący kajakiem stoi w miejscu.
Wyprawy kajakowe, w które jest nieodłącznie wpisana przygoda, posiadają także mocny aspekt wychowawczy. Spływy kajakowe stwarzają
dobre warunki do doskonalenia samodzielności i działania w zespole.
Trudne sytuacje (napotkanie przeszkody) umożliwiają poznanie roli grupy
oraz uświadamiają potrzebę wzajemnej pomocy i współodpowiedzialności za słabszych lub mniej doświadczonych uczestników spływu3. Spływy
odgrywają niewątpliwą rolę w procesie integracji młodych ludzi, m.in. poprzez nieodłączne dla turystyki kajakowej biwakowanie. Ponadto, przyczyniają się do kształtowania u młodzieży wrażliwości na piękno przyrody
oraz zwyczajów dbania o nią poprzez zachowanie czystości po biwaku,
a także zbieranie napotkanych na szlaku śmieci.
Dla młodych ludzi kajakarstwo, jako rodzaj aktywności dostępny prawie dla każdego, w tym osób mniej sprawnych fizycznie, może być drogą
do poprawy postrzegania swojej wartości i samooceny. Powodem do dumy
może stać się sprawne pokonywanie przeszkód, odcinków niebezpiecznych, pokonanie własnej słabości, czy strachu. Co więcej, wydaje się, że
kajakarstwo jest jednym z przyjemniejszych sposobów dbania o sprawność fizyczną.
Kajakarstwo wyrabia u młodych ludzi nawyk przewidywania i nielekceważenia niebezpieczeństw. Uczy odpowiedzialności za siebie i za
Więcej: Z. Gerczyk, B. Ocieczek Zeszyty Naukowe Wielkopolskiej Wyższej Szkoły
Turystyki i Zarziaądzan w Poznaniu Nr 6/2011, s.65-76, Obozy turystyki kwalifikowanej
formą aktywności dzieci i młodzieży, turystyka kwalifikowana sposobem na aktywność
człowieka,
163
innych. Podstawowymi, bowiem, regułami związanymi z pływaniem kajakiem są bezwzględne przestrzeganie zakazu picia alkoholu na wodzie
oraz, w wypadku udziału w spływach zorganizowanych, przestrzeganie
zasad bezpieczeństwa przekazywanych przez organizatorów spływu.
Turystyka kajakowa stanowi naturalny sposób poznawania otaczającego świata, otaczającej nas przyrody. Poprzez obserwację brzegów pływający kajakiem może rozpoznać bieg nurtu rzeki: szybszy przy brzegach
wysokich, spokojniejszy przy niskich. Ponadto może nauczyć się rozpoznawania płytkich fragmentów rzeki – mielizn (ze względu na uciążliwość
wpadania kajakiem na mieliznę, wiedzę o tym gdzie przepływa nurt rzeki
pływający kajakiem przyswaja dość szybko). W poruszaniu się po rzece,
szczególnie po Wiśle, pomagają oznaczenia, które warto poznać, wskazujące np. miejsce gdzie płynie główny nurt rzeki. Gdy pływający kajakiem
nauczy się je rozpoznawać, kajakarstwo staje się jeszcze przyjemniejsze.
Bogactwo fauny i flory poznajemy szczególnie mijając rezerwaty, tj.
Wyspy Zawadowskie na południowym krańcu m.st. Warszawy oraz Ławice Kiełpińskie na północnej granicy Warszawy. Obszary te podlegają ochronie ze względów przyrodniczych, ale także krajobrazowych. Są
miejscami lęgowymi kilku rzadkich gatunków ptaków wodno-błotnych,
takich jak mewa pospolita, mewa śmieszka, rybitwa białoczelna, rybitwa
rzeczna, sieweczka obrożna i sieweczka rzeczna. Na całym odcinku warszawskiej Wisły spotkać można dużą ilości różnorodnych ptaków: czaple
siwe, białe i nadobne, kormorany, nury, tracze i kaczki4. Można również
spotkać orła bielika. Pięknie się prezentują wierzbowo-topolowe lasy łęgowe z domieszką olszy szarej, wiązu i klonu jesionolistnego, ale także wikliniska z podrostami drzew, wierzbami oraz wysoką roślinnością zieloną.
Nie sposób przeoczyć śladów działalności bobrów, w postaci poprzewalanych i poprzegryzanych drzew. Płynący może również spotkać wydry oraz
karczowniki ziemnowodne. Ponadto, płynąc kajakiem co jakiś czas można
usłyszeć wyraźny głośny plusk wyskakującej ryby, nieraz pokaźnych rozmiarów (mogą to być trocie wędrowne, sumy, szczupaki, leszcze, płocie,
3
4
Por. Fundacja KIM, „Przewodnik po warszawskim odcinku Wisły”,
www.przewodnik.fundacjakim.pl,
164
Agnieszka Uklańska
liny, leszcze, karasie), lecz ze względu na małą przejrzystość wody rzadko
można je zobaczyć.
Wisła w Warszawie jest węższa niż poza nią. Pod mostem Śląsko-Dąbrowskim zwęża się aż do 350 m. Dlatego w centralnym odcinku warszawskiej Wisły nie występują charakterystyczne dla Wisły łachy wiślane
(z wyjątkiem bardzo niskich stanów wody). Poziom wody na Wiśle znacznie się zmienia w ciągu roku – wahania dochodzą do 7 metrów. W zależności od poziomu wody, jej nurt kształtuje się inaczej. Przy wysokim stanie
wody jest znacznie szybszy. Zalane wodą ostrogi tworzą niebezpieczne
progi. Przy niższych stanach wody możemy podziwiać piaszczyste wyspy,
kamienie, powalone drzewa. Rzeka odkrywa fragmenty starych mostów,
budowli hydrotechnicznych, jak również przedmioty pozostawione przez
zatopione statki. Ze względu na ciągłe zmiany poziomu wody, rzeka nigdy
nie jest taka sama, zawsze jest interesująca.
Pływając po Warszawie mamy okazję do oglądania miasta z zupełnie nowej perspektywy. W krótkim czasie mamy możliwość zobaczenia
wszystkich mostów, od nowoczesnego, wiszącego mostu Siekierkowskiego po zabytkowy most Księcia Józefa Poniatowskiego. Przepływając pomiędzy nimi podziwiać można niezapomniany widok na centrum miasta
z Pałacem Kultury i nowoczesnymi biurowcami oraz Stare Miasto z okazałym Zamkiem Królewskim.
Ciekawą lekcją może stać się obejrzenie z bliska tzw.”Grubej Kaski”,
studni głębinowej stanowącej ujęcie wody dla Warszawy.
Wyjątkowe w skali europejskiej jest to, że spory odcinek prawego
brzegu rzeki w centrum miasta jest prawie całkiem niezagospodarowany.
Jedyne ślady działalności człowieka to poprzeczne ostrogi.
Najpiękniejsze naturalne brzegi w Warszawie po obydwu stronach
rzeki można zobaczyć poniżej mostu Grota-Roweckiego. Za sprawą malowniczo ukształtowanego terenu, bujnej zieleni, szeroko rozlanej wody
i meandrującego nurtu można ulec złudzeniu pobytu na Mazurach.
Poza podziwianiem warszawskich krajobrazów, dzikiej przyrody i biwakowaniem na piaszczystych plażach, podczas spływów można zwiedzać stare warszawskie porty: Port Czerniakowski po lewej stronie Wisły,
165
nieopodal mostu Łazienkowskiego, Port Praski na prawej stronie Wisły,
położony pomiędzy mostem Śląsko-Dąbrowskim, a mostem Gdańskim,
Port Żerański, do którego wpływamy przez Śluzę im. Tillingera.
Wyzwaniem dla rozwoju kajakarskiej turystyki młodzieżowej na
Wiśle jest rozwój infrastruktury. Na Wiśle, poza nielicznymi miejscami,
profesjonalnej infrastruktury dla kajakarzy nie ma. Niemniej, nad Wisłą
istnieje wiele dogodnych miejsc do wodowania kajaków, z których korzystają istniejące w Warszawie organizacje zajmujące się promowaniem
turystyki kajakowej na Wiśle, wypożyczalnie kajaków oraz osoby indywidualne. Dla wodowania kajaków istotną rolę odgrywa możliwość znalezienia miejsca, do którego można podjechać samochodem z kajakami. Takie
miejsca znajdują się zarówno po prawej, jak i po lewej stronie Wisły. Po
stronie praskiej są to:
§ przystań Warszawskiego Klubu Wodniaków5, ul. Wał Miedzeszyński
295,
§ 200 m dalej przystań wędkarska Sum6, ul. Wał Miedzeszyński 295,
§ pomost należący do Międzyszkolnego Ośrodka Sportowego nr 2,
§ położona nieopodal plaża tuż obok mostu Łazienkowskiego,
§ plaża pod mostem ks. J. Poniatowskiego,
§ plaża na wysokości Starego Miasta (pomiędzy mostem Śląsko-Dąbrowskim, a mostem Gdańskim),
§ przystań KS Spójnia przy Kanale Żerańskim7,
§ brzeg na wysokości kościoła św. Jakuba przy ul. Mehoffera,
§ brzeg przy ujściu wody z oczyszczalni ścieków Czajka.
Po lewej stronie Wisły:
§ w porcie Czerniakowskim
- zejście tuż pod estakadą mostu Łazienkowskiego,
- pomost Klubu Żeglarskiego PTTK "Rejsy",
§ zejście pod pomnikiem sapera,
§ zejście na wodę na wysokości pamiątkowej Płyty Desantu,
Po wcześniejszym uzgodnieniu.
Do brzegu można dojść nie wchodząc na teren ogrodzony.
7
Po przepłynięciu przez śluzę.
5
6
166
Agnieszka Uklańska
§ pomost Warszawskiego Towarzystwa Wioślarskiego nieopodal mostu
Poniatowskiego8 (ul. Zaruskiego 12),
§ przystań Klubu Sportowego Spójnia na wysokości Cytadeli (ul. Wybrzeże Gdyńskie 2),
§ możliwe dojście do rzeki nieco wcześniej, obok sklepu sportowego,
bez wchodzenia na teren KS Spójnia.
W Porcie Czerniakowskim w Klubie Żeglarskim PTTK "Rejsy" można wypożyczyć kajak. Od czerwca 2012 rozpoczęły działalność dwie wypożyczalnie mobilne. Można je odnaleźć w Internecie9. Oferują one dowiezienie kajaków w dowolne miejsce i ich odebranie w miejscu końca
spływu. Proponują spływy po Warszawie oraz z Góry Kalwarii, Otwocka
lub Karczewa do Warszawy, lub z Warszawy do Modlina. Proponują również spływy kilkudniowe z Kazimierza Dolnego lub Ostrowa do Warszawy. Można też samemu wybrać dowolną trasę. Firmy te oferują dowóz
kajaków we wskazane miejsce oraz odbiór w miejscu zakończenia spływu.
Ponadto mogą przewieźć nasz samochód.
W Warszawie działa kilka organizacji, zajmujących się w sposób profesjonalny promowaniem turystyki kajakowej na Wiśle.
Prężnie działa Warszawski Akademicki Klubu Kajakowy Habazie,
który od ponad 50 lat propaguje kajakarstwo nizinne i górskie. Habazie
popularyzują kajakarstwo przede wszystkim na uczelniach, gdyż uczestnikami spływów są głównie studenci uczelni warszawskich. Na Wiśle,
oprócz częstych spływów, organizują kajakową masę krytyczną w ramach
święta Wisły.
Masowe imprezy na Wiśle organizuje również Fundacja AVE. Od
lat, pierwszego sierpnia organizują spływy powstańcze. Kajakarze w biało-czerwonych koszulkach płyną z flagami polskimi. Jest to coraz bardziej popularna wśród warszawiaków impreza, połączona ze spotkaniami
z bohaterami 44 roku, wspólnym śpiewaniem piosenek powstańczych na
wiślanych plażach, wyścigiem o Kotwicę 44 roku oraz paradą kajaków
w godzinie W.
Po wcześniejszym uzgodnieniu.
Patrz: nakajak.com, kajakwstolicy.pl
167
Fundacja AVE organizuje spływy kajakowe warszawską Wisłą, łącząc
je z warsztatami artystycznymi, z gawędami historycznymi o dawnej Wiśle
i Warszawie. Fundacja aktywnie promuje turystykę wodniacką na Mazowszu, organizując również spływy rzekami Mazowsza: Wkrą, Pilicą, Rawką,
Jeziorką, Bzurą10. Warto zauważyć, że Fundacja AVE jest pomysłodawcą
spływów dla młodzieży niepełnosprawnej.
Najaktywniejszą w dziedzinie promocji spływów po Wiśle wydaje się
Fundacja Promocji Rekreacji KiM, która co roku organizuje cykl jednodniowych darmowych spływów po warszawskim odcinku Wisły. Fundacja ta realizuje różnorodne projekty, mające na celu promocję Wisły jako
atrakcji turystyczno-krajoznawczej, wspieranie aktywności turystycznej
mieszkańców Warszawy, wspieranie programów promujących zdrowy styl
życia, wynikający z aktywności ruchowej. Organizuje wprawki kajakowo-kanadyjkowe, warsztaty z budowy kajaków i kanadyjek oraz liczne
spływy. Szkolenia te odbywają się na starorzeczu Wisły w Parku Kępa
Potocka, na wodach Portu Czerniakowskiego i Portu Praskiego oraz na
Kanale Żerańskim11.
Turystyka kajakarska na Wiśle, rzece atrakcyjnej turystycznie i łatwo
dostępnej, cieszy się coraz większą popularnością. Świadczy o tym liczba
chętnych do udziału w spływach, często większa niż możliwości organizatorów. Kajakarstwo daje wszechstronne możliwości edukacyjno-wychowawcze, szczególnie że turystyka kajakowa może dostarczyć młodzieży
wiele przeżyć dzięki bliskiemu kontaktowi z przyrodą, z wodą. Stwarza
też możliwość współzawodnictwa i sprawdzenia własnych możliwości.
Bezpośredni kontakt z wodą posiada niewątpliwe aspekty wychowawcze,
wyrabia, bowiem, u młodych ludzi poczucie odpowiedzialności i umiejętności wspólnego zorganizowania się.
Patrz: www.splywajznami.pl
Patrz: www.fundacjakim.pl
8
10
9
11
168
Agnieszka Uklańska
LITERATURA
1. Angiel J. „Przywracanie społecznej wartości rzeki poprzez edukację (na przykładzie
rzeki Wisły w Warszawie)”.
2. Fundacja KIM, „Przewodnik po warszawskim odcinku Wisły”.
3. Gerczyk Z., Ocieczek B. „Zeszyty Naukowe Wielkopolskiej Wyższej Szkoły Turystyki
i Zarządzania w Poznaniu” Nr 6/2011, s. 65–76. Obozy turystyki kwalifikowanej formą
aktywności dzieci i młodzieży, turystyka kwalifikowana sposobem na aktywność człowieka.
4. Jacewicz A., „Problemy i szanse rozwoju doliny Wisły”.
5. Piwowarski M., Pełnomocnik Prezydenta m. st. Warszawy do zagospodarowania nabrzeża Wisły „Dzika Wisła”.
Żródła internetowe
fundacjakim.pl
przewodnik.fundacjakim.pl
jawisla.pl
habazie.waw.pl
splywajznami.pl
studiaperiegetica.pl
kajak.org.pl
warszawa.sport.pl/sport-warszawa
kajakiemwstolicy.pl
nakajak.pl
um.warszawa.pl/wisla
www.szlakwisly.pl
Streszczenie
Słowa kluczowe: Wisła, turystyka kajakarska, warszawski odcinek Wisły, turystyka młodzieżowa
W artykule opisano warszawski odcinek Wisły, jego walory krajobrazowe i przyrodnicze. Opisano proponowane trasy spływów kajakowych na
odcisku od Góry Kalwarii przez Warszawę do Modlina. Zaproponowano
nowe pomysły na wykorzystanie rzeki do propagowania turystyki wśród
młodzieży.
Przeanalizowano korzyści, jakie niesie turystyka kajakowa na Wiśle,
która nie tylko dostarcza wielu przeżyć dzięki kontaktowi z przyrodą, ale
169
też daje okazję do sprawdzenia własnych możliwości i współzawodnictwa,
uczy odpowiedzialności, a także pozwala poznawać nowe miejsca.
Opisano również stan infrastruktury kajakarskiej w okolicach Warszawy, gdzie znaleźć można wiele dogodnych miejsc do wodowania kajaków,
funkcjonują wypożyczalnie kajaków, a także organizacje zajmujące się
promowaniem turystyki kajakowej na Wiśle.
SUMMARY
KAYAKING IN THE WARSAW AREA OF THE VISTULA
RIVER – A CHALLENGE FOR YOUTH TOURISM
DEVELOPMENT
Key words: the Vistula River, kayaking tourism, the Warsaw part of the
Vistula River, youth tourism
The article offers a description of the Warsaw part of the Vistula River,
its landscape and natural values. It includes suggestions of kayaking routs
from Góra Kalwaria, through Warsaw to Modlin. There are new ideas for
the use of the river to popularize tourism among youth.
Kayaking tourism down the Vistula River has many advantages, as it
provides contact with nature and offers an occasion to test one’s fitness
and competitiveness, teaching a sense of responsibility and familiarizes
with new places.
The state of kayaking facilitation around Warsaw with kayak rentals,
places to start the rout, organization popularizing this kind of activity have
been assessed in the analysis as well.
171
Janusz Abramczyk
WYCHOWAWCZE ASPEKTY UPRAWIANIA
KOSZYKÓWKI W WYMIARZE AMATORSKIM
W ŚRODOWISKU MŁODZIEŻY
Każda dyscyplina sportu ma wpływ na proces wychowawczy. Jedną
z najbardziej popularnych jest wynaleziona pod koniec dziewiętnastego
stulecia koszykówka.
W starożytności istniał ideał kalokagatii, według którego piękno fizyczne miało iść w parze z rozwojem intelektualnym, natomiast w średniowieczu ciało było traktowane według modelu ascetycznego, wedle
którego ciało było złe, a dusza człowieka dobra, tak więc trzeba było dbać
o rozwój duchowy, umęczając ciało.
Wśród współczesnej młodzieży najpopularniejsze są trzy wzory: estetyczny, hedonistyczny i agonistyczny. Pierwszy z nich opiera się na budowaniu pięknej, wysportowanej sylwetki, ważny jest tu bardziej aspekt
urody i atrakcyjności niż siły i sprawności.
Wzorzec hedonistyczny ukazuje ruch jako źródło przyjemności i miłego spędzania wolnego czasu, natomiast wzorzec agonistyczny kładzie
nacisk na rywalizację i prestiż społeczny związany ze zwycięstwem.
M. Demel definiuje kulturę fizyczną następująco: ,,Kultura fizyczna
obejmuje te wszystkie wartości, które wiążą się z fizyczną postacią i fizycznym funkcjonowaniem człowieka, zarówno w jego własnym subiektywnym odczuciu jak i też w obrazie społecznie zobiektywizowanym”.
Kultura fizyczna nie obejmuje wyłącznie rozwoju i pielęgnacji ludzkiego
ciała, rozwija także charakter i osobowość, a co za tym idzie przygotowuje
młodych ludzi do dorosłego życia społecznego i zawodowego.
Podstawą kultury fizycznej jest system wychowania w szkołach.
Na wychowanie w kulturze fizycznej wpływają dwa elementy: pierwszym
z nich jest celowe, zaplanowane i systematyczne działanie wychowawcy,
172
Janusz Abramczyk
natomiast drugim motywacja, chęci i działania samowychowawcze ucznia,
które wspomagają wychowawcy poprzez wsparcie i pomoc w rozwoju.
Ziarno kultury fizycznej nie zaczyna kiełkować w ludzkich mięśniach,
ale w sercu i duszy, dzięki czemu głęboko zakorzenia się w osobowości
człowieka, nastrajając go pozytywnie do uprawiania sportu i prowadzenia
zdrowego trybu życia.
Powstanie igrzysk, ukształtowanie postawy fairy play i stworzenie
przez Coubertina idei olimpizmu, to kluczowe elementy, które mają wielki
wpływ na kulturę fizyczną i wychowanie poprzez sport.
Właśnie prostota sportu spowodowała, że kocha go tak wiele osób,
każda jednostka jest w stanie pojąć i stosować się do owych zasad. Przepisy te odwołują sie do najprostszych, podstawowych praw człowieka
(wolność, równość, sprawiedliwość), które dotyczą każdego z nas. Dzięki
temu powyższe zasady jeszcze łatwiej przenieść z boiska czy bieżni na
teren życia codziennego. Poszanowanie osoby ludzkiej, ochrona zdrowia,
odpowiedzialność za swoje czyny czy przestrzeganie przepisów może rozpocząć się podczas uczciwej rywalizacji sportowej, a potem oddziaływać
na funkcjonowanie człowieka w społeczeństwie, w pracy, w szkole, na ulicy. Wychowanie poprzez idee sportowe ułatwia funkcjonowanie w grupie
społecznej, człowiek staje się otwarty, pomocny, bezinteresowny, pogodny, odpowiedzialny i uczciwszy.
Różnice między sportem zawodowym a amatorskim
Obrany punk docelowy działania i pułap zaawansowania w uprawianiu sportu ustalają jego kształt, może przyjąć on formę rekreacyjną, której celem jest utrzymanie zdrowia i sprawności fizycznej lub wyczynowy,
którego celem jest polepszenie osiągnięć poprzez podporządkowanie trybu
życia względem regularnego treningu.
Sport amatorski praktykowany jest najczęściej dla przyjemności, służy odprężeniu i odpoczynkowi od stresów życia codziennego, uprawiany
w czasie wolnym jest okazją do spotkania w gronie przyjaciół.
Sport zawodowy uprawiany przez jednostki wybitne, zdolne do ponadprzeciętnych wyczynów fizycznych, stał się dziś wielkim biznesem,
w który zaangażowane są rzesze ludzi, od sportowców, poprzez trenerów,
Wychowawcze aspekty uprawiania koszykówki...
173
psychologów, lekarzy, dietetyków, organizacje sportowe, potężnych sponsorów i wielkie widowiska.
Podstawą rozróżnienia sportu amatorskiego od zawodowego jest ukierunkowanie na korzyści materialne. Gra w koszykówkę są to czynności
wykonywane przez pojedyncze osoby lub drużyny konkurujące ze sobą
i przestrzegające ustalonych zasad. Najbardziej popularne są gry dwuosobowe i dwuzespołowe.
Twórcą koszykówki w dzisiejszym tego słowa rozumieniu był James
Naismith, Kanadyjczyk który w roku 1890 został nauczycielem w Training
School w Springfield (USA). Twórca nowego sportu zamocował na przeciwległych ścianach sali gimnastycznej dwa kosze po owocach, podzielił
graczy na dwa dziewięcioosobowe zespoły, które miały konkurować ze
sobą o wrzucenie piłki od kosza przeciwnika. Podczas pierwszego meczu
padł tylko jeden kosz.
W roku 1932 powstało działające do dziś stowarzyszenie FIBA (Międzynarodowa Federacja Koszykówki Amatorskiej). Warto wspomnieć
także o rozwoju koszykówki w Polsce. W historii dużymi zasługami zapisały się miasta Kraków i Warszawa, z parkami Henryka Jordana, zwanymi ogródkami Jordanowskimi, które jako jedne z pierwszych posiadały
boiska do koszykówki. W roku 1919 żołnierze armii Józefa Hellera sprowadzili z Francji do Polski idee powstania stowarzyszenia YMCA, czego
wynikiem była także popularyzacja koszykówki.
Kiedy w roku 1891 James Naismith zorganizował pierwszy mecz, koszykówka ograniczała sie do trzech zasad: piłkę trzeba kozłować, piłkę
trzeba wrzucić do kosza przeciwnika, nie wolno faulować.
W meczu koszykówki uczestniczą dwie drużyny, składające się z pięciu graczy na parkiecie i siedmiu na ławce rezerwowych, łącznie drużyna
składa się z dwunastu osób, zawodnicy mogą zmieniać sie bez ograniczeń,
w dowolnym momencie gry.
Wpływ sukcesów koszykówki na ruch amatorski
Koszykówka, w świecie sportu istnieje od stu dwudziestu lat, w tak
krótkim czasie stała się drugim po piłce nożnej, najpopularniejszym sportem na Ziemi. Na pewno głównym czynnikiem, który przyczynił się do
174
Janusz Abramczyk
popularyzacji gry, jest fakt łatwości jej uprawiania. Grać można wszędzie,
potrzebna jest jedynie piłka i kosz, podstawowe zasady są proste do zrozumienia nawet dla małych dzieci. Aby napisać, jak sukces koszykówki
wpłynął na ruch amatorski, najpierw pokrótce opisze kilka głównych składowych, które na ten sukces się złożyły.
Jeszcze pod koniec XIX wieku silną rolę w popularyzacji, odegrała
organizacja YMCA, dzięki swojemu międzynarodowemu zasięgowi, zaprezentowała koszykówkę w wielu zakątkach świata.
Kolejnym ważnym, a często pomijanym wydarzeniem, które przyczyniło sie do wielkiej popularyzacji koszykówki było założenie w roku 1927
drużyny Harlem Globtrotters, zespół ten gościł ze swoimi pokazami w ponad siedemdziesięciu krajach. Koszykarsko-cyrkowe sztuczki zawodnicy
Globtrottersów, mieli opanowane na poziomie mistrzowskim.
Kolejną ważną datą jest rok 1936, Igrzyska Olimpijskie w Berlinie były
pierwszymi w historii, podczas których koszykówka była oficjalną dyscypliną. Największy wpływ na popularyzację koszykówki miały jednak wydarzenia i ich bohaterowie, na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX wieku. Jedno z dwóch najważniejszych nazwisk tamtych
czasów to David Stern, komisarz ligi NBA od roku 1984. Stworzył on
z podupadającej ligi, wartą miliardy dolarów instytucję, dzięki kontraktom
ze stacjami telewizyjnymi i największymi koncernami na świecie, logo
NBA jest znane wszędzie.
Drugą i najprawdopodobniej najważniejszą dla popularyzacji koszykówki osobą jest legendarny gracz drużyny Chicago Bulls, Michael Jordan. Był on wzorem atletyczności i wszechstronności, ale też dobrego
wychowania, uczciwości i woli walki. Poza boiskiem gentelman postępujący według zasad fair play, kulturalny, opanowany, grzeczny, ambitny
i wesoły. Znaczek firmy (lecący w rozkroku, z piłką ponad głową Michael
Jordan) jest dziś jednym z najbardziej rozpoznawanych symboli kultury
masowej. Niektórzy specjaliści mówią o Jordanie nie jako najlepszym koszykarzu, ale jednym z najlepszych sportowców w ogóle. Jego wpływ na
popularyzację koszykówki jest ogromny, jeśli Jordan nie jest najlepszym
sportowcem na świecie to z pewnością, najbardziej znanym.
175
Są to tylko wybrane czynniki, które wpłynęły na popularyzację koszykówki na świecie. Dzięki nim na wielu płaszczyznach energicznie rozwinął się ruch amatorski. Pierwszym i najważniejszym wpływem profesjonalistów na amatorów, było ogólne zainteresowanie tą dyscyplina sportu,
coraz więcej osób stawało się kibicami sportowymi, a także samemu zaczynało grać w koszykówkę dla rozrywki i zabawy. Miasta widząc, że rośnie zainteresowanie koszykówką, inwestowały w budowę nowych boisk,
właśnie na takich ulicznych polach do gry, w Nowym Jorku, narodziła się
amatorska odmiana koszykówki, koszykówka uliczna. W Polsce, organizowany na terenie całego kraju And One Basket Tour, czy odbywający się
rok rocznie na warszawskim Bemowie, Duo Basket.
Praktycznie każda szkoła podstawowa, gimnazjum, liceum czy uczelnia wyższa, posiada swoją reprezentacje koszykarską, szkoły coraz chętniej organizują zajęcia pozalekcyjne związane z trenowaniem koszykówki.
Aby jeszcze bardziej popularyzować grę wśród dzieci, zawodowi koszykarze ligi NBA organizują specjalne treningi, które sami prowadzą. Dla
przykładu, jedyny Polak w NBA, Marcin Gortat, co roku przyjeżdża na
ogólnopolskie tourne. Wprowadza tym sposobem młodych zawodników
w świat wielkiej koszykówki, każdy z nich może nauczyć się czegoś od
najlepszego polskiego koszykarza, a na koniec treningu chętni mogą zagrać z Gortatem jeden na jeden.
Dzięki rozwojowi Internetu, w sieci powstają portale dla amatorów,
na których można znaleźć porady jak grać i ćwiczyć. Ułatwiają one zapoznanie się z zasadami, przepisami i technikami meczowymi. Strony te są
bogate w informacje dotyczące organizowanych zawodów i miejsc, w których można zmierzyć się z innymi zawodnikami.
Wychowanie i proces wychowawczy w sporcie
Wychowanie w szerokim znaczeniu są to wszystkie oddziaływania
na człowieka (rodzinne, szkolne, grupy rówieśników, mediów itp.), które
tworzą jego osobową indywidualność. Wpływają one na osobę, jej postępowanie, poglądy czy podejmowane decyzje. Nieważne, którą definicję
z literatury przedmiotu wybierzemy, zawsze ze wszystkich płynie jedna,
176
Janusz Abramczyk
przewodnia myśl, że wychowanie jest komunikacją i przekazem treści,
między wychowawcą a wychowankiem.
Zatem, cel wychowania fizycznego to uformowanie u wychowanka
takiej struktury wiedzy, postaw, nawyków, a także umiejętności, które
w życiu codziennym przejawiać się będą w dążeniu i pracy na rzecz utrzymania dobrej sprawności fizycznej i zdrowia.
Wychowanie to proces, który ma na celu prawidłowy rozwój człowieka. Jak sport oddziałuje na wychowanie?
Dzięki uprawianiu sportu, człowiek uczy się nowych umiejętności
i sprawności, one natomiast wpływają na jego zachowanie, po pewnym
czasie tworząc stałe wzory postępowania. Osoba rozwija się pokonując
kolejne bariery fizyczne i słabości psychologiczne. Działalność motoryczna kształtuje osobowość, która nie tylko objawia się podczas uprawiania
sportu, ale w każdym momencie życia, ponieważ jak wszystkie inne doświadczenia, także te motorycznej aktywności człowiek przenosi na grunt
życia codziennego.
S. Baley napisał „Ćwiczenie charakteru musi obejmować nie tylko sferę intelektualną i emocjonalną, lecz także sferę czynnościową. Sport byłby
tylko pustym kształtowaniem cech fizycznych, gdyby nie powodował, że
człowiek może dzięki niemu zajrzeć do własnego wnętrza, dokonać swojej
samooceny, odkryć siebie i pracować nad poprawą swoich cech.
Głównym celem wychowania fizycznego jest w takim samym stopniu,
rozwijanie ciała jak i uformowanie w człowieku umiejętności, wiedzy i nawyków, a także pozytywnego nastawienia do ruchu, dzięki czemu będzie
on dbał o zdrowie. Podsumowując, wychowawczy wpływ ruchu jest wielowymiarowy i wielopłaszczyznowy gdyż, m. in.:
- Sport uczy pokonywać trudności, wyrabia umiejętności dostrzegania
własnych wad i przekształcania ich w zalety.
- Sport kształtuje wytrzymałość, hart ducha i cierpliwość.
- Sport uczy współdziałania w grupie (posłuszeństwo jednostki wobec
celów całej grupy), czym pomaga w odnalezieniu się jednostki w społeczeństwie i różnych rolach społecznych.
- Sport uświadamia człowiekowi, że osiągnie tyle, ile da z siebie przez
co kształtuje samodzielność i ambicję.
177
- Sport uczy szacunku do przeciwnika, osób starszych, autorytetów
i lepszych zawodników, rozwija również wrażliwość na problemy innych, słabszych, poszkodowanych.
Koszykówka, jako jedna z najpopularniejszych dyscyplin sportowych,
kumuluje w sobie wiele powyższych punktów, doskonale wpisując się
w ideę wychowania poprzez ruch. Jako gra zespołowa doskonale uczy
pracy w grupie, w której każdy ma swoje zadanie, a bez wkładu jednostki
cały zespół pracuje słabiej. Wyrabia więc pewność siebie, poczucie własnej wartości i świadomość bycia ważnym i przydatnym dla innych. Uczy
respektu dla autorytetów, jakimi mogą być trener lub lepszy zawodnik,
a także szacunku do innych osób. Dzięki koszykówce, gracz poznaje zasady fair play, oddanie dla drużyny, kształtuje lojalność i prawdomówność,
systematyczność.
Badania własne i ich analiza
Wszyscy biorący udział w badaniu uprawiali koszykówkę, a także interesują się tym sportem. Jako źródło zainteresowania sportem aż 40% ankietowanych uważa, że interesują się sportem dzięki swoim rówieśnikom,
35% zawdzięcza zainteresowanie to szkole. Zatem rówieśnicy i szkołą
maja największy wpływ na zainteresowanie sportem wśród ludzi młodych.
Znaczna część pytań kwestionariusza ankiety, który stworzyłem miała na
celu zbadanie, czy koszykówka uprawiana amatorsko ma wpływ na proces
wychowawczy?
Wcześniejsza analiza wykazała, że na zainteresowanie sportem
w głównej mierze wpływają rówieśnicy i szkoła, ale czy także te dwie
grupy poprzez uczestnictwo w rozwoju sportowym i duchowym jednostki,
wpływają na jej wychowanie? Ważnym dla badań były pytania w którym
respondenci ujawniali stosunek do wychowania fizycznego – obrazują tabele 1. i 2.
Większość z ankietowanych uważa, iż sport wychowuje. Jedna z podstawowych zasad jakiej uczy, jest zachowanie fair play. Jak osoby badane
rozumieją zasadę fair play ukazuje tabela 3, a rolą koszykarzy zawodowych w kształtowaniu autorytetu.
Janusz Abramczyk
178
Tab. 1. Odpowiedzi ankietowanych na temat roli wychowania fizycznego
Wielokrotność wyboru
przez ankietowanych
Odpowiedź
a. uważam że wychowanie fizyczne pozytywnie rozwija mnie fizycznie
i psychicznie
b. uważam że wychowanie fizyczne uczy mnie zasad fair play i szacunku
do ludzi
d. uważam ze wychowanie fizyczne to tylko ćwiczenia, nie mające
wpływu na wychowanie
e. uważam że wychowanie fizyczne nie jest potrzebne, nie widzę sensu
w meczących ćwiczeniach i trenowaniu
179
Tab. 4. Rola koszykarzy zawodowych w kształtowaniu autorytetu wśród badanych
Dlaczego zawodowi koszykarze są dla Ciebie autorytetami?
Liczba odpowiedzi:
Wykazali się wielkim uporem i wytrwałością dążąc do obranego celu
27
Ciężką, żmudną pracą osiągnęli sukces
13
10
Są sportowymi ikonami rozpoznawanymi na całym świecie
8
15
Podczas gry wykazują się niespotykaną inteligencją
4
Grają uczciwie i fair play
3
Mają talent
2
Cechuje ich ambicja
2
Potrafią być twardzi i odporni na presję psychiczną
1
33
c. sądzę że poprzez wychowanie fizyczne uczę się współdziałania w grupie
1
1
Źródło: opracowanie własne.
Tab. 2. Odpowiedzi do pytania o roli wychowania fizycznego
Uczy współdziałania w grupie i szacunku do innych
Uczy zasad fair play
Uczy cierpliwości i opanowania
Wyrabia wytrwałość
Wzmacnia pewność siebie
Rozwija inteligencję
Uczy zdrowego trybu życia
Wpływa na bycie otwartym i koleżeńskim
Nie ma żadnego wpływu
Podsumowanie
20
8
10
7
4
4
6
6
5
Tab. 3. Rozumienie zasady fair play przez ankietowanych
Zasada Fair Play to:
Gra według ustalonych zasad
Przyjacielska postawa i szacunek do przeciwnika
Brak brutalności
Wzajemna pomoc
Brak dopingu
Gra drużynowa
Nie wiem
Ilość odpowiedzi:
33
13
6
5
2
2
2
Badania pokazały, jak duży wpływ na wychowanie poprzez sport ma
szkoła, wszyscy badani koszykarze uczęszczali na lekcje wychowania fizycznego, cykliczne lekcje przyczyniały się do tego, że ich treningi stawały się systematyczne, wzmacniały cierpliwość i koncentrację. Dzięki
lekcjom wychowania fizycznego osoby poddane badaniu poznały podstawy zasad fair play oraz mocno podkreślały, jak bardzo uprawianie sportu
drużynowego, ułatwia stosunki w grupie społecznej, nie tylko na boisku,
ale przede wszystkim poza nim. Zdaniem ankietowanych sport wpływa na
bycie otwartym, pomocnym, uczciwym, lojalnym, a także pozwala wcielić
się w różne role społeczne, np. kapitana drużyny, dzięki którym jednostce łatwiej odnaleźć sie w różnych, często zaskakujących sytuacjach życia
codziennego.
Przeprowadzona ankieta ukazała pozytywny stosunek respondentów
do koszykówki, uważają oni, że sport poprawia samopoczucie, wzmacnia
ciało, kondycję i mięśnie. Jednak najbardziej interesującą nas rzeczą jest
fakt, iż ankietowani zauważyli, że sport wychowuje, rozwija charakter,
wiarę w siebie, silną wolę, cierpliwość, pokorę, altruizm i bezinteresowność.
Według respondentów koszykówka rozwija takie cechy jak kreatywność, pewność siebie, odwagę, skromność, opanowanie, a także uczy
180
Janusz Abramczyk
współdziałania w grupie, szacunku do przeciwnika, poszanowania pracy
innych, a także zdrowego trybu życia.
Wyniki badań ukazały, że według ankietowanych graczy, sport kształtuje pozytywne cechy charakteru i ma wpływ na wychowanie człowieka.
Pierwsza hipoteza, którą postawiłem jest słuszna, zatem potwierdzają to
badania.
Odpowiedzi badanych świadczą o znajomości zasady fair play. Ankietowani odpowiedzieli także na serię pytań dotyczących postępowania
fair w praktyce.. Siedemdziesiąt dwa procent badanych postawiło ponad
własnymi aspiracjami i wolą zwycięstwa, chęć pomocy poszkodowanym
przeciwnikom, posłuszeństwo wobec trenera, lojalność względem kolegów z drużyny, uczciwe przestrzeganie zasad gry oraz pracę nad swoim
charakterem na rzecz polepszenia własnej gry i przyczynienia się do zwycięstwa drużyny.
Każdy z respondentów wypisał zawodników, którzy go inspirują pod
względem gry, odniesionych sukcesów, charakteru, charyzmy i dobrego
wychowania. Nazwiska wymienionych zawodników symbolizują najwyższy poziom osiągnięć sportowych, połączony z talentem oraz ciężką pracą nad swoim ciałem i charakterem, dzięki której znaleźli się na szczycie
sportowego świata.
Ankietowani przyznają, że tacy zawodnicy jak Michael Jordan, Kobe
Bryant czy Marcin Gortat, czyli wielkie gwiazdy, sprawiają, że młodzież
chce uprawić dany sport, stać się lepsza, cieszyć się grą, a co za tym idzie
budować swój charakter na pozytywnych przesłankach, jakie niesie za
sobą uprawianie sportu. Badania ukazały także, jak wielka odpowiedzialność leży na barkach wielkich gwiazd, których dobre lub złe zachowania
młodzi szybko sobie przyswajają.
W pierwszej części mojego studium, zwanej częścią teoretyczną, opierając się o wypowiedzi, doświadczenia i badania wybitnych autorów, opisałem kulturę fizyczną, sport amatorski i zawodowy, historię i zasady koszykówki, a także zjawisko wychowania, proces wychowawczy oraz jego
cele.
181
Kultura fizyczna i sport świetnie sprawdzają się jako narzędzia wychowawcze. Ćwiczenia fizyczne i czynne uczestnictwo w zajęciach ruchowych pozytywnie oddziałują na jednostkę, jej osobowość i charakter. Badania potwierdziły wcześniejsze rozważania teoretyczne, iż poprzez sport
ludzie uczą się zasady fair play, kształtującej w nich szlachetne postawy,
które osoby uprawiające sport umiejętnie wykorzystują nie tylko na boisku
ale i w życiu codziennym.
Wreszcie wykorzystanie wiadomości z literatury o wielkich gwiazdach
koszykówki, takich jak Michael Jordan, a następnie przebadanie respondentów, w pełni ukazało, jak wielki wpływ mają zawodowcy na graczy
amatorskich. To właśnie profesjonaliści są autorytetami dla młodych adeptów koszykówki, ich osiągnięcia, gra i postawy motywują do bycia lepszym i zaszczepiają wśród młodzieży miłość do koszykówki.
Podsumowując całość artykułu i mając na uwadze powyższe stwierdzenia, nasuwają się wnioski końcowe. Sport doskonale wpływa nie tylko na ciało ale i na duszę, dzięki systematycznym ćwiczeniom człowiek
wzmacnia swój charakter i buduje osobowość. Ludzie uprawiający koszykówkę są szczęśliwsi, otwarci, odważni, uczciwi, ambitni, lojalni, wytrwali i oczywiście wysportowani. Kolejnym wnioskiem, który wyciągnąłem
z mojej pracy jest twierdzenie, iż sport uczy i edukuje, wprowadza w dorosłe życie i ułatwia funkcjonowanie w społeczeństwie. Poznanie zasady
fair play uwrażliwia człowieka, wzmaga jego empatię, a także zachowania
prospołeczne i prozdrowotne.
Trzeci wniosek, który nasuwa się pod koniec mojej pracy, to fakt że
młodzi sportowcy w znacznej mierze wkraczają w świat koszykówki dzięki zawodnikom zawodowym. Poprzez promocję koszykówki coraz większa liczba osób interesuje sie tym spotem, a czołowi gracze staja się autorytetami dla wielkiej grupy ludzi uprawiających koszykówkę amatorsko.
Uważam, że moje skromne studium niesie ważne społeczne przesłanki. Ważne jest, aby uprawiać sport, ponieważ wpływa on pozytywnie na
jednostki i grupy społeczne w wielu wymiarach, od budowania kondycji
fizycznej po bycie uczciwym i pomocnym.
182
Janusz Abramczyk
Dzięki uprawianiu koszykówki człowiek staje się lepszy, jest to świetna możliwość zagospodarowania wolnego czasu, w którym poprzez zabawę piłką można nauczyć się wielu pożytecznych postaw i zachowań.
BIBLIOGRAFIA
1. Alfonsi S., Koszykówka - technika, taktyka i strategia, przepisy, przewinienia, zadania,
przygotowanie ogólnofizyczne, MUZA, Warszawa: 2005.
2. Barankiewicz J.; Leksykon Wychowania Fizycznego i Sportu Szkolnego; Wydawnictwa
Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa: 1998.
3. Chromiński Z., Aktywność ruchowa dzieci i młodzieży, Instytut Wydawniczy Związków
Zawodowych, Warszawa: 1987.
4. Coleman B., Mullin Ch.; Młody Koszykarz; Galaktyka, Łódź: 1998.
5. Dziubiński Z., Drogi i bezdroża sportu i turystyki, Akademia Wychowania Fizycznego
Józefa Piłsudskiego w Warszawie, Salezjańska Organizacja Sportowa Rzeczypospolitej
Polskiej, Warszawa: 2007.
6. Dziubiński Z., Jankowski K. W., Kultura fizyczna w społeczeństwie nowoczesnym,
Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie, Salezjańska
Organizacja Sportowa Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa: 2009.
7. Jastrzębski W.; Historia kultury fizycznej; Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej, Bydgoszcz: 2005.
8. Kowalczyk S.; Elementy filozofii i teologii sportu; Towarzystwo Naukowe Katolickiego
Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin: 2002.
9. Krawczyk Z.; Encyklopedia Kultury Polskiej XX Wieku – Kultura Fizyczna i Sport;
Instytut Kultury, Warszawa: 1997.
10.Nowak M., Teorie i koncepcje wychowania, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa: 2008.
11. Strzyżewski S., Proces Kształcenia i Wychowania w Kulturze Fizycznej, Wydawnictwa
Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa: 1996.
12.Swaddling J.; Starożytne igrzyska olimpijskie; Wydawnictwo Axis, Poznań: 2003.
13.Vancil M.; Koszykówka Trening Mistrzów NBA; Galaktyka, Łódź: 1998.
STRESZCZENIE
Słowa kluczowe: kultura fizyczna, sport, ruch amatorski, koszykówka,
fair play, wychowanie
W artykule omówiono podstawowe pojęcia związane z kulturą fizyczną i sportem oraz dokonano rozróżnień między rekreacyjnym uprawieniem
sportu a wyczynowym zawodowym sportem. Artykuł skupia się na amator-
183
skim uprawianiu koszykówki jako jednej z najpopularniejszych gier zespołowych w aspekcie oddziaływań wychowawczych na osobowość jednostki.
Z zaprezentowanych wycinkowo badań młodzieży wynika, że amatorskie
uprawianie sportu pozytywnie wpływa na charakter, kondycję fizyczną
i rozwój intelektualny jednostki. Poprzez aktywność ruchową człowiek nabywa nowe zdolności i sprawności, one natomiast wpływają na jego zachowanie, a także tworzą stałe wzory postępowania. Młody człowiek rozwija
się, pokonując kolejne bariery fizyczne i słabości psychologiczne. wyniki
badań wśród młodzieży wskazują, że koszykówka jest świetnym sposobem
zagospodarowania wolnego czasu, w którym można ukształtować wiele
pożytecznych cech charakterologicznych, postaw i zachowań społecznych
SUMMARY
EDUCATIONAL ASPECTS OF PRACTICING
BASKETBALL AS A PASSTIME AMONG YOUTH
Key words: physical culture, sport, amateur activeness, basketball, fair
play, education
The article analyzes basic notions associated with physical culture and
sport differentiating amateur and professional sports. Special attention is
drawn to amateur basketball as one of the most common team sport in the
aspect of its educational impact on individual personality. As the research
conducted among youth shows, amateur sport activeness has a positive
impact on character, physical condition and intellectual development of an
individual. By means of physical activeness one acquires new skills which
influence one’s behavior and constitute stable patterns of behavior. Young
people develop overcoming physical barriers and psychological weaknesses. According to the research results, basketball is an excellent pastime for
youth, forming positive character features, attitudes and social behavior.
185
Wyższa Szkoła Turystyki i Języków Obcych w Warszawie
DOBRA PRAKTYKA NARCIARSKA
WŚRÓD MŁODZIEŻY JAKO WARUNEK
BEZPIECZEŃSTWA NA STOKU
Wprowadzenie
Ogromna i wciąż rosnąca popularność narciarstwa zjazdowego na
całym świecie rodzi obowiązek dbałości o poziom bezpieczeństwa osób
korzystających z dobrodziejstw tej aktywności oraz z infrastruktury przeznaczonej dla jej potrzeb. Konieczność ta dotyczy zwłaszcza młodzieży
jako grupy wiekowej znajdującej się na etapie poszukiwania wrażeń i pasji, podlegającej procesowi kształtowania poglądów oraz przyswajania
wzorców zachowań z otoczenia. Tezę tę potwierdzają dane statystyczne
dotyczące poziomu urazowości w omawianej dyscyplinie.
Szacuje się, że w narciarstwo zjazdowe angażuje się aktywnie ponad
200 mln ludzi na całym świecie, a liczba ta wciąż rośnie1. W Polsce liczba
narciarzy oscyluje w granicach 3 mln, a więc jest to niemal 10% populacji
naszego kraju2. Tak duża popularność i atrakcyjność omawianej dyscypliny wiąże się z wysoką liczbą wypadków wśród jej amatorów i sytuuje ją
w czołówce najbardziej urazogennych. Jak podaje Szwajcarska Poradnia
do Spraw Zapobiegania Wypadkom (BFU), średnia liczba poszkodowanych w ostatnich sezonach narciarskich (w latach 2006-2010) wyniosła
42 5303. Tak wysokie liczby jednoznacznie świadczą o skali problemu.
Jest to aktywność znajdująca się w grupie dyscyplin najbardziej złożonych
M. Meyers, M. Laurent, R. Higgins, W. Skelly Downhill Ski Injuries in Children and
Adolescents, Sports Medicine, 37 (6) (2007), 485–499.
2
K. Chojnacki (2007) Ryzyko wypadków narciarskich na terenie TOPR od 2001 do 2005,
Medycyna Sportowa, 23, 1(6), (2007) s. 48.
3
bfu – Swiss Council for Accident Prevention. STATUS 2012: Statistics on nonoccupational accidents and the level of safety in Switzerland, Road traffic, sports, home
and leisure. Berno: bfu; 2012.
1
186
technicznie, a co za tym idzie, wymagających wysokich umiejętności, wiedzy i szczególnej ostrożności.
Podróż w góry połączona z uczestnictwem w sportach zimowych stanowi dla młodzieży jeden z najpopularniejszych sposobów spędzania corocznych ferii zimowych. To okres, kiedy całe rzesze młodych ludzi wychodzą na polskie stoki narciarskie i rozładowują energię ruchową skumulowaną podczas roku szkolnego. Jak wynika z badań, to właśnie w okresie ferii, w styczniu i lutym, dochodzi do największej liczby wypadków
narciarskich. Grupę największego ryzyka stanowią narciarze w przedziale
wiekowym 19-30 lat, a następnie w wieku 11-19 lat4. Również według corocznie aktualizowanych danych wspomnianej poradni BFU, narciarze poniżej 16 roku życia są drugą najliczniejszą grupą wiekową pod względem
doznawanych obrażeń narciarskich5. Wśród dzieci i młodzieży poszkodowanej na stokach narciarskich odnotowuje się wysoki poziom szczególnie
niebezpiecznych obrażeń czaszkowo-mózgowych6.
Powyższe dane jednoznacznie świadczą o wysokim ryzyku panującym wśród młodzieży spędzającej ferie zimowe na nartach. W sezonie zimowym 2010/2011 przychodnie rejonowe i szpitale odnotowały wzrost
liczby pacjentów w trakcie ferii, a w Szklarskiej Porębie wzrost ten sięgnął
aż 30%7.
Wysokie wymagania i ryzyko w narciarstwie wzmaga jego plenerowy charakter. Narciarstwo uprawiane jest w specyficznych warunkach zewnętrznych, w surowym i zmiennym otoczeniu górskim, gdzie lekkomyślność i jeden nawet błąd mogą być bardzo dotkliwe w skutkach i stanowić
zagrożenie zdrowia i życia. Warunki zewnętrzne aktywności narciarskiej
zalicza się do grupy tak zwanych obiektywnych czynników ryzyka. Każdy
K. Chojnacki, op. cit., s. 48.
5
S. Niemann, S. Fahrni., O. Brügger., Dähler-Sturny, C. Imseng, S. Siegrist, (2007)
Unfallgeschehen in der Schweiz – bfu-Statistik 2007. Bern: Schweizerische
Beratungsstelle für Unfallverhütung bfu, (2007).
6
Palik M., Zieliński S. Urazy głowy dzieci i młodzieży do lat 18 w narciarstwie zjazdowym.
w: Sz. Krasicki (red.), Sporty zimowe, strategia rozwoju, badania naukowe. Studia
i Monografie. Kraków: (2005) AWF, 31.
7
h t t p : / / n a r t y. o n e t . p l / w i a d o m o s c i / w i e c e j - u r a z o w - n a - s t o k a c h - w - c z a s i e ferii,1,5013541,artykul.html; data dostępu 22.09.2012.
4
Dobra praktyka narciarska wśród młodzieży jako warunek...
187
narciarz musi liczyć się z trudnymi warunkami atmosferycznymi, zmiennym ukształtowaniem terenu, niekorzystnymi warunkami śniegowymi, czy
też z wadliwym działaniem infrastruktury narciarskiej8. Czynniki obiektywne ryzyka to jednak tylko część rzeczywistości narciarskiej, z którą
musi liczyć się młodzież udająca się w góry podczas ferii. Uważa się, że
znacznie bardziej powszechną przyczyną wypadków na stoku są czynniki
subiektywne, czyli te, w których podstawowe znaczenie ma pierwiastek
ludzki9. Do grupy czynników subiektywnych należą wszystkie te elementy, które bezpośrednio uzależnione są od wiedzy i postępowania narciarza,
a są to: kondycja fizyczna i ogólny stan zdrowia, technika jazdy i wiedza
merytoryczna (tu szczególna rolę odgrywa osoba nauczająca narciarstwa),
ekwipunek narciarski i jego stan techniczny oraz predyspozycje psychiczne narciarza10,11. Niestety część wypadków narciarskich ma miejsce z winy
nauczyciela, co może wynikać z niewłaściwej organizacji zajęć12.
Omówiona powyżej grupa czynników subiektywnych uświadamia nas
o ogromnej roli wychowania do dobrej praktyki narciarskiej oraz o odpowiedzialności rodziców i instruktorów wprowadzających młodych ludzi
w świat sportów śnieżnych. To własnie od nich w dużej mierze zależy
bezpieczeństwo ludzi poruszających się po stokach narciarskich, to na nich
spoczywa wielka odpowiedzialność za zdrowie i życie podopiecznych.
Młodzież rozpoczynająca swoją przygodę z narciarstwem musi zostać wyposażona w odpowiednią wiedzę i kulturę narciarską.
R. Borkowski Czynniki ryzyka w uprawianiu narciarstwa. Magazyn Narciarski, 6, (1999)
[Dokument elektroniczny].–Tryb dostępu: http://www.skimag.pl/archiwum.php?nr=6;
data dostępu: 15.01.2006.
9
K. Vyšata, Problemy urazowości we współczesnym narciarstwie zjazdowym. Kultury
Fizyczna, 1-2, (1992) s. 28-s. 29.
10
T. Dębiec, G. Chłopicki, Bezpieczne stoki. Magazyn Narciarski, 20. (2007)
11
J. Czopik, M. Pasławska, Narciarstwo, Warszawa (2011): Wydawnictwo Lekarskie
PZWL.
12
Z. Stanisławski (red.), Program nauczania narciarstwa zjazdowego. SITN PZN. Kraków,
(2009)
8
188
Dobra praktyka narciarska.
Rola instruktora w kształtowaniu odpowiedniej
postawy narciarskiej
Osoba instruktora odgrywa poważną rolę w procesie nauczania, a jej
zadaniem jest zaszczepienie prawidłowej techniki jazdy oraz wpojenie
pożądanych zachowań i odruchów na stoku narciarskim, zwłaszcza gdy
mamy do czynienia z osobami nieletnimi, które charakteryzują się innym
poziomem percepcji ryzyka niż osoby dorosłe. W przypadku osób młodocianych, nie tylko w narciarstwie, lecz również w innych dziedzinach
związanych z nauczaniem, niezwykle ważną rolę odgrywają wychowawcy
i nauczyciele, czyli osoby wykwalifikowane w kierunku przekazywania
określonej wiedzy i doświadczenia13,14. Wśród doświadczonych narciarzy
występuje statystycznie mniej wypadków, a najlepszą drogą do pozyskania
tego doświadczenia jest właśnie współpraca z wykwalifikowaną kadrą instruktorską. Instruktor ma bezpośredni wpływ na kształtowanie nawyków
i postaw potencjalnych narciarzy15,16. Jego rola decyduje o bezpiecznej
i skutecznej organizacji procesu uczenia się i nauczania narciarstwa zjazdowego17,18. Według Chojnackiego zbyt niskie techniczne umiejętności
narciarskie są jedną z głównych przyczyn wypadków na stokach19. Dzieci
W.J. Davydov, Miery bezopasnosti na urokach fizicieskoj kultury. Sovietskij Sport,
Moskwa, (2007)
14
Ostrowska M., Bezpieczeństwo na lekcjach wychowania fizycznego, czyli jak skutecznie
unikać wypadków. Poradnik dla nauczycieli wychowania fizycznego. Wyd. Adam
Marszałek. Toruń, (2008)
15
K. Vyšata, Na nartach bezpiecznie – uczymy się szybko, skutecznie i bezpiecznie. Kultura
Fizyczna, 11-12, (1998), s. 68 - s. 86.
16
E. Wyszkowska, Postawa pronarciarska jako swoisty efekt działań instruktorskich.
w: Sz. Krasicki, K. Chojnacki (red.): Sporty zimowe u progu XXI wieku oraz tradycje
i perspektywy Zakopanego. Zeszyty Naukowe. AWF, Kraków, (2001), 84.
17
B. Blachura, Rola i zadania nauczyciela narciarstwa zjazdowego w procesie usprawniania
ruchowego i integracji społecznej w opinii inwalidów wzroku. Antropomotoryka, 43,
(2008), s. 59 – s. 65.
18
U. Sabat, Wartość elementów treningu mentalnego wprowadzonych do programu
nauczania narciarstwa zjazdowego, Antropomotoryka, 44, (2008), s. 49 – s. 53.
19
K. Chojnacki, Struktury systemowe i algorytmy wspomagające proces szkoleniowy
w narciarstwie a profilaktyka wypadków, Kraków (1989), AWF.
13
189
i młodzież znajdują się w tym względzie w centrum zainteresowania, ponieważ jest to wiek, w którym często mają miejsce zachowania ryzykowne,
ukierunkowane na doznawanie silnych emocji, nowych wrażeń, zdobywanie nowych doświadczeń i imponowanie rówieśnikom. Panuje wśród nich
mniejsza świadomość ryzyka oraz konsekwencji płynących z określonych
zachowań, takich, jak bardzo szybka jazda, skoki narciarskie czy też jazda
pomiędzy drzewami20. Dzieci nie doceniają zagrożeń związanych z nadmierną prędkością, przeceniają własne umiejętności, wręcz lekceważą ryzyko doznania urazu podczas uprawiania sportu21. Nietrudno dostrzec, że
najliczniejszymi bywalcami tak zwanych snowparków są właśnie najmłodsi użytkownicy infrastruktury narciarskiej. Zaleśkiewicz już na pierwszym
miejscu wymienia jazdę na nartach jako działalność służącą młodzieży do
poszukiwania silnych wrażeń22. Według niego zachowania ryzykowne są
szczególnie nasilone w grupie nastolatków. Według Palika i Zielińskiego
jedną z przyczyn powstawania obrażeń cielesnych w narciarstwie jest brawura, brak rozwagi i nieprzestrzeganie zasad bezpiecznego przemieszczania się po trasach23. Około 76% wypadków śmiertelnych w narciarstwie
z udziałem nieletnich wynika z kolizji24. Do tak ciężkich kolizji natomiast
dochodzi najczęściej na skutek nadmiernej prędkości i utraty kontroli nad
nartami. Nadmierna prędkość i brawurowe ewolucję są główną przyczyną
wypadków narciarskich wśród młodocianych narciarzy.
Należałoby dokonać próby minimalizacji zachowań ryzykownych
w narciarstwie. Jest to zadanie bez wątpienia trudne i przypisane instruktorom oraz wychowawcom młodych narciarzy.
Z. Szyguła, J. Kujawa, Profilaktyka urazów i obrażeń ciała u dzieci i młodzieży w wybranych
dyscyplinach sportowych. „Medicina Sportiva”, (2001), 11 (3), s. 35 – s. 41.
21
G. Gierlach, J. Szalewicz – Szpunar, J. Franiel, J. Widuchowski, Obrażenia sportowe
kończyn górnych u dzieci i młodzieży. Chirurgia kolana, artroskopia, traumatologia
sportowa, 4, 4 (2007).
22
T. Zaleśkiewicz, Przyjemność czy konieczność. Psychologia postrzegania i podejmowa
nia ryzyka, Gdańsk, (2005), Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
23
M. Palik, S. Zieliński, Urazy głowy dzieci i młodzieży do lat 18 w narciarstwie zjazdo
wym. w: Sz. Krasicki (red.) Sporty zimowe, strategia rozwoju, badania naukowe. „Studia
i Monografie”. Kraków, (2005), AWF, 31.
24
H. Xiang, L. Stallones, G.A. Smith, Downhill skiing injury fatalities among children.
,,Injury Prevention”,10, (2004), s. 99 – s. 102.
20
190
Zasady bezpiecznego programowania zajęć narciarskich
Jak już wcześniej zauważono, warto, by młodzież pozyskiwała lub doskonaliła swoje umiejętności narciarskie pod okiem wykwalifikowanego
instruktora, który powinien wykazać się określonymi zdolnościami pedagogicznymi. Tylko wówczas można mieć względną pewność, że młody
człowiek zostanie uzbrojony w odpowiednią wiedzę i tak zwany savoir
vivre narciarski, jak również zostanie uprzedzony o konsekwencjach płynących z brawurowej jazdy na nartach.
Sprawą oczywistą dla społeczeństwa jest obowiązek nauki jazdy samochodem przy ścisłej kontroli instruktora. Powstaje więc pytanie, dlaczego w narciarstwie tak często mamy do czynienia ze zjawiskiem samouctwa. Na stoku panuje, bowiem, niemniejszy tłok niż na autostradzie, a i
prędkości tam rozwijane niewiele ustępują ruchowi drogowemu. Zasadnicza różnica polega na tym, że kierowca otoczony jest pancerzem ochronnym w postaci samochodu a narciarz zdany jest jedynie na kask i odzież
ochronną, pod warunkiem, że ją stosuje.
Nie da się zaprzeczyć, że dobry instruktor to warunek sukcesu narciarskiego, bezpieczeństwa na stoku, jak również korzyści zdrowotnych
płynących z aktywności fizycznej. Musi on jednak legitymować się odpowiednim poziomem kwalifikacji i uprawnieniami, które zdobył w licencjonowanej szkole narciarskiej. Istotny jest również staż instruktorski, choć
bez wątpienia także początkujący instruktorzy posiadają odpowiednie warunki do nauczania i zostali wyposażeniu w pełną wiedzę podczas kursu.
W ramach właściwej organizacji zajęć na stoku, do podstawowych
obowiązków instruktora należą:
• dobór odpowiedniego miejsca ćwiczeń i trasy zjazdu,
• dostosowanie zadań do możliwości psychofizycznych uczniów,
• przeprowadzenie rozgrzewki,
• przekazanie umiejętności korzystania z infrastruktury narciarskiej,
w tym z wyciągów narciarskich,
• omówienie i pokazanie ćwiczącym miejsc i sytuacji grożących niebezpieczeństwem,
191
• zapoznanie uczniów z Dekalogiem Narciarskim FIS (Fédération Internationale de Ski), czyli Międzynarodowej Federacji Narciarskiej25.
Rolą instruktora jest również przekazanie młodzieży wiedzy niezbędnej do rozpoczęcia zajęć na stoku, dotyczącej sprzętu i ubioru narciarskiego. Młody człowiek rozpoczynający aktywność narciarską nie posiada pełnej wiedzy na temat doboru nart, butów, kijów, odzieży ochronnej.
Obowiązkiem instruktora jest weryfikacja stanu przygotowania ucznia do
zajęć i przekazanie mu odpowiednich informacji w tym zakresie. Ogromnie istotne jest prawidłowe ustawienie siły wypięcia wiązań narciarskich.
Jest to działanie decydujące o bezpieczeństwie, dlatego tak ważne jest
wpojenie uczniom potrzeby regularnej kontroli wiązań w profesjonalnym
serwisie narciarskim.
Instruktor powinien skontrolować kompletność i stan następujących
elementów ekwipunku narciarskiego:
• buty – ich dopasowanie do stopy, sposób zapięcia. Buty narciarskie
posiadają klamry, które należy odpowiednio wyregulować i zapiąć we
właściwej kolejności;
• wiązania – kontrola siły wypięcia w razie upadku lub kolizji, kontrola
obecności skistoperów zapobiegających bezwładnemu zjazdowi narty
w razie jej wypięcia;
• odzież – jej zdolność do ochrony przed wiatrem, mrozem i opadami,
jak również rodzaj materiału, który powinien zapewniać odpowiednią
termoregulację;
• ochrona oczu i twarzy – obecność okularów przeciwsłonecznych lub
gogli z odpowiednią ochroną przed promieniowaniem UV, jak również
kremu ochronnego na silne słońce i mróz;
• ochrona głowy – obecność kasku, który powinien obowiązkowo znaleźć się w ekwipunku każdego narciarza26.
Instruktor narciarstwa powinien jawić się młodzieży jako autorytet
i profesjonalista, któremu można zaufać, którego pragnie się naśladować.
Młodzież bardzo szybko chłonie obserwowane wzorce i często nie jest
jeszcze na tyle ukształtowana mentalnie, by móc realnie i bezbłędnie oce Z. Stanisławski (red.), op. cit.
Z. Stanisławski (red.), op. cit.
25
26
192
nić prawidłowość zachowań innych ludzi. Z tego względu na instruktorze
narciarstwa spoczywa poważny obowiązek przekazania pełnej i rzetelnej
wiedzy, która być może w przyszłości uchroni przed wypadkiem zagrażającym zdrowiu czy nawet życiu.
Niezwykle ważną rolę w wychowaniu młodzieży do wartościowego
narciarstwa odgrywa sposób komunikowania się instruktora z uczniem.
Dobry instruktor równie skutecznie komunikuje się za pomocą każdego
z trzech kanałów informacyjnych: słuchowego (zwięzły, zrozumiały opis
słowny), wzrokowego (bezbłędny pokaz o odpowiedniej szybkości prezentacji ruchu), kinestetycznego (odpowiednie nakierowanie ucznia na
prawidłowe odczuwanie i reagowanie na reakcje mięśniowe, czyli tak
zwane czucie głębokie).
Instruktor narciarstwa, w celu skutecznego wpojenia pożądanych nawyków, powinien trzymać się określonych zasad dydaktycznych takich,
jak:
• zasada świadomości i aktywności – uczeń w sposób świadomy i aktywny uczestniczy w procesie zdobywania umiejętności i wiedzy narciarskiej. Musi on w pełni rozumieć przekaz instruktora i być odpowiednio zmotywowany do pracy;
• zasada poglądowości – ma ona szczególne znaczenie przy nauczaniu
ruchu. Instruktor musi w sposób prawidłowy pokazać przebieg ewolucji narciarskiej. Pokaz należy łączyć z opisem słownym;
• zasada indywidualizacji nauczania – bez względu na to, czy instruktor
ma do czynienia z grupą młodzieży, czy też z jednym uczniem, musi
on każdego traktować indywidualnie, uwzględniając możliwości psychofizyczne każdego podopiecznego;
• zasada stopniowania trudności – skala trudności ćwiczeń narciarskich
powinna wzrastać w odpowiednim tempie, bez przekraczania aktualnych możliwości ucznia. Nadrzędną zasadą zajęć ruchowych jest
„przede wszystkim nie szkodzić”;
• zasada trwałości – ukierunkowana jest na trwałe zaszczepienie uczniowi umiejętności ruchowych w zmiennych warunkach zewnętrznych;
• zasada zdrowotności – wymaga od instruktora zapewnienia młodzieży możliwie najwyższego poziomu bezpieczeństwa na stoku poprzez
193
odpowiednie zastosowanie wiedzy i umiejętności. Narciarstwo zjazdowe, podobnie jak inne formy rekreacji czy turystyki, ma za zadanie
potęgowanie zdrowia. Aktywność narciarska ma poważny atut w postaci plenerowego charakteru. Podczas odpowiednio zorganizowanego
wyjazdu narciarskiego można zregenerować siły psychofizyczne, jak
również poprawić wydolność organizmu27,28.
Dobry instruktor narciarstwa powinien przekazać młodzieży nie tylko
umiejętności techniczne, ale obowiązkowo również pełną wiedzę na temat
odpowiednich zachowań na stoku oraz pożądanych reakcji i działań w okolicznościach wypadku narciarskiego. Instruktor ma obowiązek zapoznania
młodzieży z Dekalogiem Narciarskim FIS, czyli z elementarnym kodeksem postepowania narciarzy, którego przestrzeganie jest jednym z podstawowych warunków bezpieczeństwa. Jak wynika z opublikowanych badań,
znajomość Dekalogu wśród początkujących i młodych narciarzy jest niezadowalająca i wymaga podjęcia odpowiednich środków zaradczych. Z
badań przeprowadzonych w siedemnastu kurortach narciarskich w Tyrolu
w sezonie zimowym 2008/2009 wynika, że ponad 30% młodych narciarzy
(14-24 lata) nie zdaje sobie sprawy z istnienia regulaminu narciarskiego29.
Analiza badań własnych ukazuje jeszcze bardziej niepokojącą statystykę,
zgodnie z którą aż 68% młodzieży w wieku gimnazjalnym (13-16 lat) nie
posiada wiedzy na temat Dekalogu Narciarskiego FIS30.
E. Kozdroń (red.), Podstawy teorii i metodyki rekreacji ruchowej, Podręcznik dla
instruktora rekreacji ruchowej. TTKF,Warszawa (2008).
28
Z. Stanisławski (red.), op. cit.
29
C. Hildebrandt, E. Mildner, B. Hotter, W. Kirschner, C. Höbenreich, C. Raschner,
Accident preventiononskislopes–Perceptionsofsafetyandknowledgeof existing rules,
Accident Analysisand Prevention, 2387, (2011) s. 1 – s. 6.
30
M. Pasławska, B. Wojtyczek, Uszkodzenia ciała i wypadki śmiertelne wśród dzieci
uprawiających narciarstwo zjazdowe. w: J. Konieczny (red.), Bezpieczeństwo dzieci
w stanach nagłego zagrożenia zdrowotnego, Inowrocław-Poznań, (2009) Garmond
Oficyna Wydawnicza, s. 165 – s. 185.
27
194
Dekalog Narciarski FIS, jako podstawowy zbiór zasad obowiązujący
narciarzy, zawiera, następujące reguły postepowania w różnego rodzaju
sytuacjach mogących mieć miejsce na stoku31:
1. Wzgląd na inne osoby – młodemu narciarzowi należy wpoić świadomość współużytkowania trasy narciarskiej. Musi mieć on na uwadze
innych, często młodszych i drobniejszych narciarzy.
2. Sposób jazdy i panowanie nad prędkością – reguła ta nabiera szczególnego znaczenia w odniesieniu do młodzieży, która miewa skłonności do rozwijania dużych prędkości na nartach, traktując to jako dobrą
rozrywkę. Prędkość jazdy musi umożliwiać swobodne manewrowanie
w razie konieczności.
3. Wybór kierunku jazdy – narciarz jadący powyżej ma obowiązek zachować taki tor jazdy podczas wyprzedzania, aby nie doprowadzić do
kolizji.
4. Wyprzedzanie – manewr ten można wykonać zarówno z prawej, jak i z
lewej strony, pod warunkiem pozostawienia odpowiedniej przestrzeni
dla osoby wyprzedzanej.
5. Włączanie się do ruchu, ruszanie z miejsca i poruszanie się w górę
stoku – każdorazowo przed wjazdem na trasę, przed startem z miejsca
lub podczas przemieszczania się w górę trasy, narciarz ma obowiązek
rozejrzenia się, aby upewnić się, że nie stworzy zagrożenia.
6. Zatrzymanie na trasie – należy tego unikać, zwłaszcza w przewężeniach i miejscach słabo widocznych. Jeśli jednak jest to absolutnie
konieczne, należy ustąpić z toru jazdy możliwie jak najszybciej.
7. Podchodzenie i schodzenie na nogach – podchodzenie i schodzenie
wzdłuż trasy odbywa się wyłącznie jej skrajem.
8. Przestrzeganie znaków narciarskich – każdy narciarz musi stosować
się do znaków i oznaczeń tras.
9. Wypadki – w razie wypadku każdy użytkownik trasy ma obowiązek
udzielenia poszkodowanemu pomocy.
10.Obowiązek ujawnienia tożsamości – każdy uczestnik (bierny lub czynny) wypadku musi podać swoje dane osobowe.
31
W. Kuchler, Carving. Kurs jazdy dla początkujących i zmieniających technikę jazdy,
Bielsko – Biała, (2002) α-medica press.
195
Dekalog Narciarski FIS umieszczony jest zazwyczaj przy kasach,
w których kupuje się karnety narciarskie, przy wejściach na wyciągi lub
też do gondoli. Należy jednak stwierdzić, że plansze z regulaminem nie
zawsze są na tyle widoczne, by móc je zauważyć w dużym zamieszaniu
i zgrupowaniu ludzi. Z tego względu tak istotnym jest, by to instruktor
przekazał młodemu narciarzowi niezbędne reguły. Innym trafnym rozwiązaniem jest umieszczanie poszczególnych przykazań Dekalogu FIS na
wyciągu krzesełkowym, a konkretnie na poprzeczce chroniącej narciarza
przed wypadnięciem z krzesełka. W podróży na górę mamy dużo czasu na
przeczytanie takiej informacji.
Regulacje prawne dotyczące bezpieczeństwa
na stokach narciarskich
Znaczenie instruktora narciarstwa dla ukształtowania młodego narciarza i wpojenia mu dobrej praktyki narciarskiej jest niezaprzeczalne, jednak
w skali globalnej ogromną wagę ma również prawo regulujące zasady panującą w sportach zimowych.
Jedna z najważniejszych regulacji dotyczy obowiązku jazdy w kasku
narciarskim. Ma ona już w Polsce swoją krótką historię. Po raz pierwszy decyzja państwa w sprawie stosowania kasków narciarskich zapadła
w nieistniejącej już ustawie o kulturze fizycznej, zgodnie z którą osoba
uprawiająca narciarstwo lub snowboard, do ukończenia 15. roku życia,
obowiązana była stosować kask ochronny odpowiadający właściwym warunkom technicznym. Nadzieja na poprawę sytuacji na polskich stokach
okazała się jednak płonna, ponieważ wraz z zastąpieniem Ustawy o kulturze fizycznej ustawą o sporcie (w październiku 2010 r.), zapis dotyczący
obowiązku jazdy w kasku zniknął. Został on z niewidomych względów pominięty32. Na szczęście błąd ten naprawiono w 2011 roku w nowej Ustawie
o bezpieczeństwie i ratownictwie w górach i na zorganizowanych terenach
narciarskich33. W artykule 29. pojawił się następujący zapis:
M. Pasławska, Ochrona głowy u nieletnich w narciarstwie zjazdowym. „Medical
Tribune”, 6, (2011) s. 28 – s. 29.
33
Ustawa z 18 sierpnia 2011 r. o bezpieczeństwie i ratownictwie w górach i na
zorganizowanych terenach narciarskich, Dz.U. 2011 nr 208 poz. 1241.
32
196
Osoba uprawiająca narciarstwo zjazdowe lub snowboarding na zorganizowanym terenie narciarskim, do ukończenia 16 roku życia, obowiązana jest używać w czasie jazdy kasku ochronnego konstrukcyjnie do tego
przeznaczonego.
Odpowiedzialność za dotrzymanie wymogu jazdy w kasku ponosi
instruktor lub prawny opiekun młodocianego narciarza. Jest to kolejny
argument przemawiający za ogromną rolą i odpowiedzialnością wychowawców i instruktorów. Młodzież nie zawsze zdaje sobie sprawę z istniejącego zagrożenia a kaski są przez nią często traktowane jako wyraz
słabości i amatorszczyzny. To oczywiście mylny tok rozumowania. Należy
jednak przyznać, że obserwowana rzeczywistość pokazuje, że coraz więcej osób, również tych młodych, przekonuje się do jazdy w kasku, który
dzięki różnego rodzaju kampaniom edukacyjnym zyskał znacznie lepszy
wizerunek, a jego stosowanie zaczęło kojarzyć się z wysokimi umiejętnościami narciarskimi. Obecnie firmy zatrudniające instruktorów narciarstwa
wymagają od nich jazdy w kasku ze względów wychowawczych. Kursant,
zwłaszcza młody i nie do końca ukształtowany, czerpie bowiem wzorce
od autorytetów. Takim autorytetem bez wątpienia powinien być instruktor
sportów zimowych. Przykładem dobrej praktyki w tym zakresie jest polski
organizator szkoleń narciarskich Businessman Fun Club, realizujący wyjazdy narciarskie, zarówno dla dorosłych, jak i młodzieży. Na podstawie
osobistego doświadczenia i kilkuletniej współpracy z firmą, autorka może
stwierdzić, że wymaga ona od swoich instruktorów stosowania kasków,
w które osobiście ich wyposaża. Jest to słuszna strategia, kształtująca odpowiedni wizerunek osoby instruktora.
Kolejnym niezwykle istotnym problemem, który dotyczy również
młodzieży, jest kwestia spożywania alkoholu podczas jazdy na nartach.
Jest to zachowanie wysoce ryzykowne i niedopuszczalne.
Regulacja dotycząca uprawiania sportów zimowych w stanie nietrzeźwości została zawarta również w wyżej wymienionej ustawie o bezpieczeństwie w górach. W artykule 30 pojawiły się następujące zapisy:
1. Zabrania się uprawiania narciarstwa lub snowboardingu na zorganizowanym terenie narciarskim w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem
środka odurzającego.
197
2. Zarządzający zorganizowanym terenem narciarskim lub osoba przez
niego upoważniona może odmówić wstępu albo nakazać opuszczenie
zorganizowanego terenu narciarskiego osobie, której zachowanie wyraźnie wskazuje, że znajduje się ona w stanie nietrzeźwości lub pod
wpływem środka odurzającego.
Wszystkie powyższe zapisy napawają optymizmem i nadzieją, że bezpieczeństwo na stokach narciarskich ulegnie poprawie. Wszelkie przepisy
i regulacje, jak również postawa samego instruktora powinny wpajać młodzieży jednoznaczne normy postepowania i uczyć ją odpowiedzialności za
siebie i innych użytkowników tras narciarskich.
Kampanie edukacyjne w narciarstwie
Ze względu na ogromną popularność, jaką cieszą się sporty zimowe
i jednocześnie wysoki poziom urazów wśród ich amatorów, od kilku lat
organizowane są w Polsce kampanie edukacyjne mające na celu poprawę
bezpieczeństwa na stokach.
Górskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe, oprócz swojej działalności ratunkowej w górach, promuje uprawianie bezpiecznej turystyki w sezonie letnim i zimowym oraz edukuje osoby odwiedzające tereny górskie.
Najbardziej aktualnym wydarzeniem w tym zakresie jest ogólnopolska kampania społeczna „Bezpieczny Stok”, która została przeprowadzona w sezonie zimowym 2011/2012. Była to już trzecie akcja z tej serii.
Jej głównym organizatorem jest stowarzyszenie Polskie Stacje Narciarskie
i Turystyczne. Patronat nad imprezą sprawowały między innymi: Górskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe (GOPR), Tatrzańskie Ochotnicze
Pogotowie Ratunkowe (TOPR), Ministerstwo Sportu i Turystyki, Ministerstwo Edukacji Narodowej oraz Ministerstwo Spraw Wewnętrznych.
W ubiegłym sezonie zimowym, w ramach kampanii, przeprowadzono 18
akcji na stokach Polskich Stacji Narciarskich i Turystycznych.
Kampania społeczna skierowana była głównie do dzieci i młodzieży
szkolnej w celu edukacji z zakresu bezpieczeństwa na stokach narciarskich. Akcja promowała bezpieczne zachowania zimą na stokach, jazdę
w kasku i znajomość tzw. białego kodeksu, czyli Dekalogu Narciarskiego
FIS. Akcja Bezpieczny Stok została mocno wypromowana w prasie, In-
198
ternecie, jak również bezpośrednio na stokach narciarskich, dzięki czemu
w okresie od grudnia 2011 do marca 2012 r. strefę akcji odwiedziło średnio
700 osób dziennie.
Treści edukacyjne były przekazywane w sposób atrakcyjny, metodą
zabawową, bezpośrednio na śniegu. Dzieci i młodzież otrzymały dużą
dawkę cennych informacji od ratowników TOPR i GOPR. Uczono między
innymi, jak poprawnie należy dobrać i założyć kask narciarski, przekazywano zasady postepowania na stoku, przeprowadzono symulacje akcji
ratowniczych. Na uczestników akcji czekały upominki w postaci 800 kasków narciarskich zakupionych przez MSW i z dotacji otrzymanych od
MSiT. W ramach kampanii przygotowano do szkół materiały edukacyjne
obejmujące zagadnienia z zakresu bezpieczeństwa zimą oraz wyprodukowano krótkometrażowe filmy edukacyjne, które zostały zamieszczone
w Internecie. Ogromną siłą akcji jest jej zasięg. Od momentu powstania
pomysłu objęła ona 72 polskie stacje narciarskie34.
Podczas tegorocznych ferii zimowych, w miesiącach styczniu, lutym
i marcu, odbyła się także inna ogólnopolska kampania pod hasłem „Bezpieczna zima”. Została ona zorganizowana przez GOPR, gdzie na wybranych 7 najpopularniejszych stokach narciarskich, ratownicy promowali bezpieczeństwo zimą oraz konieczność jazdy w kaskach. GOPR oraz
TOPR zorganizował pokazy ratownicze, naukę pierwszej pomocy, naukę
doboru wyposażenia narciarskiego oraz przekazał zasady zachowania się
na stoku. Wszystko to było nauczane w klimacie dobrej zabawy. Atrakcje
przygotowane dla dzieci i ich rodziców cieszyły się dużym zainteresowaniem, zwłaszcza konkursy, gdzie dzieci i rodzice podczas edukacji o bezpieczeństwie mogli wygrać kask, gogle, czapki, szaliki, maskotki oraz wiele innych upominków. Podczas kampanii odbywały się także zabawy ruchowe i ćwiczenia (ski-aerobic), jako przypominanie o rozgrzewce przed
wyjściem na stok, co ma sprzyjać zmniejszaniu liczby urazów. Podczas
akcji obecni byli także lekarze z Kliniki św. Łukasza, którzy udzielali bezpłatnych porad i konsultacji dotyczących zapobieganiu urazom narciarskim na stoku35.
34
35
http://www.psnit.pl; data dostępu 10.09.2012.
http://www.bezpieczna-zima.pl/akcja_bezpieczna_zima; data dostępu 10.09.2012.
199
Podsumowanie
Zgodnie z powyższymi rozważaniami, bezpieczeństwo i zachowanie
młodzieży na stokach narciarskich jest wypadkową działań wielu osób,
począwszy od opiekunów i instruktorów, poprzez ratowników górskich
czynnie angażujących się w kampanie uświadamiające, aż po organy ustawodawcze i regulacje prawne przez nie wydawane.
Dobra praktyka narciarska powinna być wpajana młodzieży już od samego początku przygody narciarskiej. Edukacja w tym zakresie powinna rozpocząć się jeszcze przed wyjściem na stok. Ze względu na wysoką urazowość w narciarstwie, udział w nim nie może być nieświadomy
i pozbawiony wszelkich autorytetów. Poważnym błędem rodziców jest
dopuszczanie dziecka do samouctwa lub podejmowanie nieudolnych prób
nauczenia go techniki według własnej niepełnej lub znikomej wiedzy.
Proces wychowania do narciarstwa jest złożony i wymaga współpracy
z wykwalifikowanymi nauczycielami. Instruktor jest nie tylko pośrednikiem w nabywaniu techniki poruszania się na nartach, ale jest on również
pedagogiem, który przekazuje wiedzę na temat zasad obowiązujących na
stoku.
Narciarstwo zjazdowe jest jedną z tych dyscyplin, która uprawiana
w racjonalny sposób posiada liczne walory zdrowotne i wychowawcze.
Przede wszystkim jest pretekstem do wielogodzinnego przebywania w korzystnym klimacie górskim, który stymuluje i hartuje organizm. Ponadto
wiąże się z dosyć intensywną aktywnością fizyczną, kształtującą wydolność organizmu i liczne umiejętności motoryczne. W badaniach naukowych już dawno udowodniono, że jednym z najskuteczniejszych środków
służących zdrowiu jednostki i całej populacji jest ruch.
Aktywność narciarska zorganizowana w odpowiedni system szkoleniowy może stać się dla młodzieży ważnym elementem procesu edukacji. Młodzież przebywająca na stoku narciarskim uczy się poszanowania
innych użytkowników infrastruktury narciarskiej oraz reguł panujących
w tym środowisku. Na stoku narciarskim młodzież zyskuje poczucie odpowiedzialności za zdrowie swoje oraz innych osób. Wymagające warunki
krajobrazu górskiego, gdzie jeden błąd może kosztować zdrowie lub nawet
życie, uczą ostrożności i pokory. Są to ważne walory edukacyjne omawia-
200
nej dyscypliny, do której jednak należy świadomie wychowywać. Jeżeli
udział w narciarstwie zjazdowym ma przynieść spodziewane korzyści, nie
można nie docenić roli opiekunów i instruktorów. Narciarstwo może stać
się wartościowym środkiem wychowawczym, jednak pod warunkiem, że
uprzednio młody człowiek zostanie poddany złożonemu i ukierunkowanemu procesowi wychowania do praktyki narciarskiej. Wówczas należy
się spodziewać pełnowartościowego uczestnictwa w sportach śnieżnych,
z których radość i korzyści można czerpać przez długie lata, przekazując
tę piękną wiedzę i umiejętności kolejnym pokoleniom.
Bibliografia
1. bfu – Swiss Council for Accident Prevention, STATUS 2012, Statistics on non-occupational accidents and the level of safety in Switzerland, Road traffic, sports, home and
leisure, Berno, bfu, 2012.
2. Blachura B. Rola i zadania nauczyciela narciarstwa zjazdowego w procesie usprawniania ruchowego i integracji społecznej w opinii inwalidów wzroku. Antropomotoryka,
43, (2008)
3. Borkowski R. Czynniki ryzyka w uprawianiu narciarstwa, Magazyn Narciarski, 6,
(1999) [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu:
http://www.skimag.pl/archiwum.php?nr=6; data dostępu: 15.01.2006.
4. Chojnacki K. Struktury systemowe i algorytmy wspomagające proces szkoleniowy
w narciarstwie a profilaktyka wypadków, AWF, Kraków (1989)
5. Chojnacki K. Ryzyko wypadków narciarskich na terenie TOPR od 2001 do 2005.
Medycyna Sportowa, 23, 1(6), (2007)
6. Czopik J., Pasławska M. Narciarstwo, Wydawnictwo Lekarskie, Warszawa PZWL
(2011).
7. Davydov W. J. Miery bezopasnosti na urokach fizicieskoj kultury, Sovietkij Sport Moskwa (2011).
8. Dębiec T., Chłopicki G. Bezpieczne stoki. Magazyn Narciarski, 20, (2007).
9. Gierlach G., Szalewicz – Szpunar J., Franiel J., Widuchowski J. (2007) Obrażenia sportowe kończyn górnych u dzieci i młodzieży, Chirurgia kolana, artroskopia, traumatologia sportowa, 4, 4, (2007).
10.Hildebrandt C., Mildner E., Hotter B., Kirschner W., Höbenreich C., Raschner C., Accident preventiononskislopes–Perceptionsofsafetyandknowledgeof existing rules. Accident Analysisand Prevention, 2387, (2011).
11. h t t p : / / n a r t y. o n e t . p l / w i a d o m o s c i / w i e c e j - u r a z o w - n a - s t o k a c h - w - c z a s i e ferii,1,5013541,artykul.html; data dostępu 22.09.2012.
12.http://www.psnit.pl; data dostępu 10.09.2012.
13.http://www.bezpieczna-zima.pl/akcja_bezpieczna_zima; data dostępu 10.09.2012.
201
14.Kozdroń E. (red.), Podstawy teorii i metodyki rekreacji ruchowej. Podręcznik dla instruktora rekreacji ruchowej, TKKF Warszawa (2008).
15.Kuchler W., Carving. Kurs jazdy dla początkujących i zmieniających technikę jazdy.
Bielsko – Biała, (2002) α-medica press.
16.Meyers M., Laurent M., Higgins R., Skelly W. Downhill Ski Injuries in Children and
Adolescents. Sports Medicine, 37 (6), (2007).
17.Niemann S., Fahrni S., Brügger O., Dähler-Sturny, Imseng C., Siegrist S. (2007) Unfallgeschehen in der Schweiz – bfu-Statistik 2007, (2007) Schweizerische Beratungsstelle
für Unfallverhütung bfu, Bern.
18.Ostrowska M. Bezpieczeństwo na lekcjach wychowania fizycznego, czyli jak skutecznie
unikać wypadków. Poradnik dla nauczycieli wychowania fizycznego. Wyd. Adam Marszałek, Toruń (2008)
19.Palik M., Zieliński S. Urazy głowy dzieci i młodzieży do lat 18 w narciarstwie zjazdo
wym, w: Sz. Krasicki (red.): Sporty zimowe, strategia rozwoju, badania naukowe, ,,
Studia i Monografie,” AWF Kraków, (2005) 31.
20.Pasławska M. Ochrona głowy u nieletnich w narciarstwie zjazdowym, Medical Tribune, 6, (2011).
21.Pasławska M., Wojtyczek B., Uszkodzenia ciała i wypadki śmiertelne wśród dzieci
uprawiających narciarstwo zjazdowe, w: J. Konieczny (red.), Bezpieczeństwo dzieci
w stanach nagłego zagrożenia zdrowotnego, Garmond Oficyna Wydawnicza, Inowracław-Poznań, (2009).
22.Sabat U., Wartość elementów treningu mentalnego wprowadzonych do programu nauczania narciarstwa zjazdowego, Antropomotoryka, 44, (2008).
23.Stanisławski Z. (red.), Program nauczania narciarstwa zjazdowego. Kraków: SITN
PZN Kraków, (2009)
24.Szyguła Z., Kujawa J., Profilaktyka urazów i obrażeń ciała u dzieci i młodzieży w wybranych dyscyplinach sportowych, Medicina Sportiva, 11 (3), (2001).
25.Ustawa z 18 sierpnia 2011 r. o bezpieczeństwie i ratownictwie w górach i na zorganizowanych terenach narciarskich, Dz.U. 2011 nr 208 poz. 1241.
26.Vyšata K. Na nartach bezpiecznie – uczymy się szybko, skutecznie i bezpiecznie, Kultura Fizyczna, 11-12, (1988).
27.Vyšata K., Problemy urazowości we współczesnym narciarstwie zjazdowym, Kultury
Fizyczna, 1-2, (1992).
28.Wyszkowska E. Postawa pronarciarska jako swoisty efekt działań instruktorskich, w:
Sz. Krasicki, K. Chojnacki (red.), Sporty zimowe u progu XXI wieku oraz tradycje i perspektywy Zakopanego. ,, Zeszyty Naukowe”, AWF Kraków, 84, (2001).
29.Xiang H., Stallones L., Smith G.A. Downhill skiing injury fatalities among children,
Injury Prevention, 10, (2004).
30.Zaleśkiewicz T. (2005) Przyjemność czy konieczność. Psychologia postrzegania
i podejmowania ryzyka, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk, (2005).
202
STRESZCZENIE
Słowa kluczowe: narciarstwo zjazdowe, bezpieczeństwo na stoku, edukacja młodzieży.
Narciarstwo zjazdowe jest jedną z najchętniej podejmowanych aktywności w okresie zimy. W Polsce także obserwuje się wzrost popularności
tej dyscypliny, również wśród młodzieży, która coraz chętniej spędza ferie
zimowe na nartach.
Narciarstwo stanowi pełnowartościową aktywność fizyczną o niezaprzeczalnych walorach zdrowotnych i wychowawczych, jednak klasyfikowane jest ono do grupy sportów wysokiego ryzyka. Dobra praktyka
narciarska wśród młodzieży wymaga ukierunkowanego procesu szkolenia
i edukacji pod opieką wykwalifikowanego instruktora.
Bezpieczeństwo na stokach narciarskich jest wypadkową działań wielu osób. Celem niniejszego opracowania jest analiza działalności osób
i instytucji odpowiedzialnych za wychowanie młodzieży do bezpiecznego
i pełnowartościowego udziału w narciarstwie.
Do realizacji obranego celu wykorzystano polską i zagraniczną literaturę przedmiotu zawierającą aktualne dane statystyczne, Ustawę o bezpieczeństwie i ratownictwie w górach i na zorganizowanych terenach narciarskich z 2011 roku oraz relacje z kampanii społecznych zrealizowanych
w Polsce na rzecz poprawy bezpieczeństwa wśród amatorów narciarstwa.
SUMMARY
APPROPRIATE SKIING PRACTICE AMONG YOUTH
AS A GUARRANTEE OF SAFETY ON THE SKIING SLOPE
Key words: downhill skiing, safety in the slope, youth education
Downhill skiing is one of the favorite winter sports activities. This discipline is gaining in popularity also in Poland, where youth more and more
willingly spend their winter break skiing.
203
It is a valuable kind of physical activeness, both for health and education, though is belongs to the category of high risk sports. However, appropriate skiing practice among youth requires good training with a qualified
coach.
Safety on skiing slopes depends on many factors. The aim of the paper
is to analyze people’s activities and those of educational institutions monitoring safety on the hills.
The author is using Polish and foreign publications including statistics, Skiing Safety Regulations from the year 2011 and reports from social
campaigns in Poland aimed to improve amateur skiing safety.
205
Urszula Durlak
KSZTAŁTOWANIE POZYTYWNYCH
ZACHOWAŃ PROZDROWOTNYCH WŚRÓD
MŁODZIEŻY
Wstęp
Pozytywne postrzeganie zdrowia nakazuje poszukiwania i wskazywanie jego uwarunkowań. Realizacja związanych z tym działań strategicznych może nastąpić na skutek działań edukacyjnych w tym zakresie. Zdrowie uwarunkowane jest wieloma czynnikami - wśród nich ważne miejsce
zajmuje proces edukacji zdrowotnej. Proces ten jest integralną częścią
składowej kształtowania pełnej osobowości, obejmuje on:
• wytwarzanie nawyków bezpośrednio lub pośrednio związanych z ochroną zdrowia i doskonaleniem zdrowia fizycznego i psychicznego,
• kształtowanie postaw związanych z higieną oraz zapobieganie chorobom i leczenie;
• pozytywne zainteresowanie sprawami zdrowia poprzez wzbogacanie
i pogłębianie wiedzy o sobie.
Styl życia i zachowania prozdrowotne
Zachowania prozdrowotne to celowe i świadome zabiegi oraz czynności służące zdrowiu. Zachowania sprzyjające zdrowiu są komponentem
działań postaw zdrowotnych, zaś ich kształtowanie to jeden z bardzo ważnych celów edukacji zdrowotnej lub inaczej – edukacji prozdrowotnej.
Do celów praktycznych przydatne są dwa kryteria podziału zachowań
zdrowotnych.
Pierwsze kryterium dotyczy stanu świadomości jednostki i celowość
jej działania. W skład tego kryterium wchodzą dwie grupy zachowań:
zachowania zdrowotne i świadome. Zachowania zdrowotne świadome
obejmują celowe podjęte przez człowieka, w celu umocnienia swojego
potencjału zdrowia, niezależnie od ich skuteczności zachowania zwią-
206
Urszula Durlak
zane ze zdrowiem, które podejmują ludzie w swoim codziennym życiu.
Skutki tych działań mogą być pozytywne lub negatywne dla zdrowia skutki zachowań dla zdrowia człowieka, w jego skład wchodzą zachowania
pozytywne i negatywne dla zdrowia.1 Zachowania pozytywne (prozdrowotne) zwiększają potencjał zdrowia, chronią zdrowie przed zagrożeniami, mogą też przywracać zdrowie, aktywność fizyczna, racjonalne odżywianie, higiena psychiczna. Zachowania negatywne (antyzdrowotne) to
zachowania stwarzające zagrożenie dla zdrowia teraz i przyszłości, np.:
palenie papierosów, nadużywanie alkoholu. Do uwarunkowań zachowań
zdrowotnych mających wpływ na kształtowanie zachowań zdrowotnych
zaliczamy trzy grupy czynników: czynniki predysponujące, wzmacniające
i umożliwiające2.
Czynniki predysponujące dotyczą wiedzy, przekonań wartości i postaw wobec zdrowia, w skład czynników umożliwiających wchodzą
umiejętności ważne dla zdrowia, dostępność i jakość opieki zdrowotnej,
polityka zdrowotna na poziomie lokalnym i krajowym, do czynników
wzmacniających zaliczamy normy obyczajowe przyjęte w stosunku do
danego zachowania w rodzinie, w grupie rówieśniczej, w szkole, w miejscu pracy, ze strony pracowników służby zdrowia. Styl życia jest pojęciem
szerszym. Odnosi się do grupy społecznej i jednostki. Na styl życia jednostki składają się wzory zachowań, postawy ukształtowane w procesie
socjalizacji. Zachowania zdrowotne i styl życia są w znacznej mierze wyznaczone kontekstem społecznym i kulturowym, który może ograniczać
indywidualne wybory lub je kształtować.
Do czynników, które mają największe znaczenie zaliczamy: wzorce
i zasady przekazywane przez rodziców, rówieśników i szkołę, środki masowego przekazu. Ukształtowane błędne nawyki i zachowania bardzo trudno zmienić. Rodzina bardzo silnie determinuje wzory zachowań związane
B. Woynarowska, Edukacja zdrowotna, Wyd. PWN, Warszawa 2008, s. 53.
Green L.W., Kreuter M.W., cyt za: B. Woynarowska, Edukacja zdrowotna, Wyd. PWN,
Warszawa 2008.
Kształtowanie pozytywnych zachowań prozdrowotnych...
207
z paleniem papierosów, odżywianiem oraz aktywnością fizyczną. Rodzina
funkcjonuje w określonym kręgu kulturowym, w skład którego wchodzą3:
- wzory komunikacji i podejmowania decyzji;
- role pełnione przez członków rodziny;
- status poszczególnych członków;
- rytuały i prawa.
Rodzina w procesie edukacji zdrowotnej dzieci i młodzieży
Obecnie coraz częściej podkreśla się rolę rodziny w kształtowaniu
i ochronie zdrowia jej członków. Proces edukacji zdrowotnej trwa przez
całe życie człowieka. Wśród osób i instytucji zajmujących się edukacją
zdrowotną dzieci, szczególnie w okresie wczesnodziecięcym i wczesnoszkolnym, na pierwszym miejscu należy wymienić rodziców oraz rodzinę
a potem szkołę. Rodzina oddziałuje na swoich członków wielostronnie jest
to związane z pełnieniem funkcji przypisanych współcześnie rodzinie, a to
z kolei uwarunkowane jest między innymi wykształceniem rodziców i poziomem kultury pedagogicznej, poziomem uznawania wartości zdrowia,
warunkami ekonomiczno- bytowymi rodziny.
Czynniki warunkujące efektywność edukacji zdrowotnej w rodzinie
podzielić można na osobowe i środowiskowe. Efektem edukacji zdrowotnej w rodzinie jest zdrowe dziecko, wyposażone w niezbędne dyspozycje,
które podtrzymują i pomnażają zasoby własnego zdrowia. Okazuje się,
że szereg właściwości, umiejętności i sprawności sprzyjających zdrowiu,
dzieci zawdzięczają wyłącznie procesowi edukacji zdrowotnej w rodzinie. Dzięki rodzicom dzieci opanowują szereg umiejętności ruchowych
jak jazda na rowerze, kopanie piłki, pływanie a także zawdzięczają poziom sprawności ruchowej. Proces edukacji zdrowotnej w rodzinie to
ciąg oddziaływań sprowadzający się do rozbudzenia i kształcenia u dzieci
umiejętności zachowania zdrowia. To na rodzinie spoczywa obowiązek
wyposażania dzieci w elementarną wiedzę zdrowotną oraz kształtowania
szeregu umiejętności, nawyków i sprawności zdrowotnych. Obowiązkiem
rodziców jest dostarczanie jak najwięcej pozytywnych wzorów zachowań
1
2
3
B.Tobiasz Adamczyk, Wybrane elementy socjologii zdrowia i choroby, {w:},, Zdrowie
publiczne” , Kraków 2000, s.162.
208
Urszula Durlak
zdrowotnych dotyczy to zarówno zachowań bezpośrednio jak i pośrednio
związanych ze zdrowiem4. O jakości i efektach tego złożonego procesu
decydują kompetencje rodziców w zakresie edukacji zdrowotnej i aktywizacji ruchowej dzieci i młodzieży. W skład tych kompetencji wchodzą
następujące umiejętności i sprawności:
• zdobywanie i wykorzystywanie informacji oraz wdrażanie dzieci do
zdobywania i wykorzystywania informacji o zdrowiu i sprawności fizycznej;
• podejmowanie decyzji oraz wdrażanie dzieci do podejmowania decyzji dotyczących zdrowia i sprawności fizycznej;
• formułowanie ocen i sądów na temat zdrowia i sprawności fizycznej
oraz wdrażanie dzieci do formułowania takich ocen i sądów;
• komunikowanie i wdrażanie dzieci do prezentowania własnych poglądów o zdrowiu i sprawności fizycznej;
• współdziałanie z dziećmi i wdrażanie ich do współdziałania z innymi
w zakresie zdrowia;
• ocena potrzeb i możliwości angażowania się oraz kształtowania dziecięcych postaw zdrowotnych;
• zapobieganie i prowokowanie dzieci do zabiegania o własne interesy
zdrowotne5.
Przebieg i organizacja badań
Zdrowie i edukacja zdrowotna są ze sobą ściśle powiązane. Mając na
uwadze rangę edukacji prozdrowotnej oraz podejmowane próby jej doskonalenia, przyjęto tezę mówiąca, iż efektywność opanowywania wiadomości w zakresie edukacji zdrowotnej w znacznej mierze zależy od uwarunkowań środowiskowych uczącej się młodzieży. W celu udowodnienia
przyjętej tezy przeprowadzono w tym zakresie badania. Głównym problemem badawczym była analiza i ocena uwarunkowań zachowań zdrowotnych. Przyjęto założenie, iż badaniami, mających charakter sondażu, objęci będą młodzi ludzie – studenci.
Lewicki Cz., Edukacja zdrowotna - systemowa analiza zagadnień, Wyd. Uniwersytet
Rzeszowski, Rzeszów 2006.
5
B. Malak - Minkiewicz., Szkoła w społeczeństwie demokratycznym, CEO, Warszawa
1995, s 9-11.
4
209
Badania przeprowadzono w czerwcu 2011 r. wśród studentów Uczelni
Warszawskiej. W badaniu wzięło udział 116 studentek z pierwszego roku
pedagogiki wczesnoszkolnej i przedszkolnej. W badaniach wykorzystano
kwestionariusz ankiety zawierający miernik zachowań zdrowotnych6. Celem zastosowania tego miernika była próba oceny zachowań i uwarunkowań zdrowotnych studentów. W szczególności zwrócono uwagę na rodzinne i środowiskowe uwarunkowania edukacji prozdrowotnej. Przedmiotem
badań były: zachowania i uwarunkowania zdrowotne studentek. Miernik
ten zakłada badanie zachowań zdrowotnych pozytywnych i negatywnych
oraz uwarunkowań zdrowotnych negatywnych i pozytywnych.
Uwarunkowania - środowisko miejskie
Punktem odniesienia do postawienia diagnozy świadomościowego
uwarunkowania edukacji prozdrowotnej wśród studentów był ich stan
zdrowia – miara świadomości młodych ludzi w tym zakresie.
Charakterystykę zdrowia studentów dokonano na podstawie czterostopniowej oceny: bardzo dobra, dobra, mierna, zła. Skalę tę przyjęto
zgodnie z miernikami programu Zdrowie dla wszystkich stosowanymi
przez Światową Organizację Zdrowia7.
Przeprowadzone badania wskazują, że zdrowie studentek jest względnie stabilne. 71% studentów stwierdza, że ich stan zdrowia jest dobry,
a tylko 7,7 % stwierdza, że ich stan zdrowia jest mierny z powodu takich
schorzeń jak schorzenia narządu ruchu, wzroku oraz przewlekle choroby
układu pokarmowego. Oznacza to, iż młodzi ludzie nie mają znaczących
problemów zdrowotnych, które by decydowały o złym stanie ich zdrowia.
Zdecydowana większość młodych ludzi (70%), według ich opinii, to rodzice interesują się ich zdrowiem , a tylko 30% młodych ludzi osobiście
interesuje się swoim zdrowiem i kontroluje jego stan. Zainteresowania
innych osób, poza rodzicami (szkolnej pielęgniarki, nauczycieli, rodziny,
koleżanek), zdaniem studentów, nie są dla nich zauważalne.
Z. Chromiński ,Mierniki zachowań zdrowotnych, Wyd. IGNIS, Warszawa 2000, s.15.
P. Supranowicz, M. Miller, Ocena wpływu absencji chorobowej i negatywnych
stanów emocjonalnych na samoocenę stanu zdrowia uczniów,[w:] Mierniki zachowań
zdrowotnych, Wyd. IGNIS, Warszawa 2000, s. 98.
6
7
210
Urszula Durlak
Wzrost częstotliwości zachorowań wśród studentów, spowodowany
jest w znacznej mierze mniejszym zaangażowaniem się (44%) w osobistą
troskę o swój stan zdrowia. Zdaniem młodych ludzi inne osoby, oprócz
rodziców, nie przejawiały istotnego zainteresowania ich zdrowiem.
Wśród zachowań, które mają istotny wpływ na stan zdrowia badanych
studentów jest poziom ich troski o własne zdrowie oraz aktywność fizyczna.
Niewielka część (23%) wystarczająco, według ich opinii, troszczy się
o swoje zdrowie, a 69 % studentek ma świadomość potrzeby tego, że należy robić coś więcej dla utrzymania dobrego stanu zdrowia. Analiza danych
dotyczących samooceny aktywności fizycznej, wykazała, że tylko 15%
studentek uprawia zajęcia fizyczne, a 62% studentek jest świadoma, że
powinna ćwiczyć więcej w celu poprawy swojej kondycji fizycznej.
Aktywność fizyczna jest warunkiem zdrowia i niczym nie da się jej
zastąpić. Aktywność fizyczna nie powinna stać się obowiązkiem na rzecz
zdrowia lecz integralnym elementem całodziennego rytmu życia. Niestety
młodzież studencka nie przywiązuje do tego faktu zbyt dużej wagi.
Stan zdrowia badanych studentek, oprócz wyżej wymienionych zachowań zdrowotnych takich jak samoocena własnej troski o zdrowie, samoocena aktywności fizycznej, samoocena swojego samopoczucia, uzależniony jest od zdrowia psychospołecznego, które jest zależne od środowiska, w jakim przebywają studenci8.
Zasygnalizowane powyżej wyniki badań dowodzą, że młodzież
w przedziale wiekowym od 20 do 23 lat jest świadoma tego, iż stan zdrowia uzależniony jest od ich osobistego zainteresowania zdrowiem. Stanowi to istotny, wyróżniony element uwarunkowań zdrowotnych młodych
ludzi.
Mając na uwadze założony cel badań - kolejnym, po poszukiwaniach
świadomościowych uwarunkowań zdrowotnych, przedmiotem badań były
zachowania zdrowotne.
Zachowania zdrowotne są to działania, które bezpośrednio lub pośrednio wpływają na nasze zdrowie lub samopoczucie.
B. Woynarowska (red.), Zdrowie i szkoła, Wyd. PZWL, Warszawa 2000, s. 386.
8
211
Styl życia i zachowania zdrowotne mogą zmieniać się w ciągu całego
życia jednostki. Kształtują się one przede wszystkim w dzieciństwie i młodości pod wpływem wzorców i informacji przekazywanych przez rodziców, rówieśników, szkołę, środki masowego przekazu, Internet.
Literatura przedmiotu, także badania własne, dowodzą, iż poziom wiedzy studentów związany z edukacją prozdrowotną jest stosunkowo niski9.
Uwarunkowania - sytuacje trudne
Kolejnym uwarunkowaniem zdrowia młodych ludzi są ich zachowania
w sytuacjach trudnych. Zachowania te oceniono na podstawie wyników
omawianych badań ankietowych. Uzyskane rezultaty wskazują, iż 32%
młodzieży przejawia zachowania wybuchowe, niezrównoważone, a 57%
swoje zachowanie w sytuacjach trudnych oceniło jako opanowane - zrównoważone.
Uwarunkowania - stres
Kolejnym uwarunkowaniem zachowań zdrowotnych młodych ludzi
jest udział stresów w ich codziennym życiu. Zwiększające się tempo życia
powoduje, że stres jest nieodłącznie towarzyszy współczesnej młodzieży10.
Wybuchowe-niezrównoważone zachowania młodzieży badanej grupy
młodych ludzi są związane z częstszym przeżywaniem przez nich stresów.
Codziennie przeżywa stresy 19% studentów, trzy razy w tygodniu przeżywa 58% studentów. Współczynnik korelacji Pearsona (r=0,4, p=0,05)
wskazuje statystycznie istotny stopień związku wybuchowych zachowań
młodzieży, z codziennym przeżywaniem stresów. Sytuacje stresujące spowodowały, że młodzież swoje negatywne emocje wyrażała w zachowaniach, które są niekorzystne dla zdrowia młodego człowieka.
Odsetek młodzieży przejawiający zachowania wybuchowe, przeżywającej stresy jest wysoki i wskazuje na konieczność przeprowadzenia
pogłębionych analiz dotyczących przyczyn tego stanu rzeczy. W szczególności idzie tu o zachowania młodych ludzi w sytuacjach trudnych. Po A. Gaweł, Pedagodzy wobec wartości zdrowia, wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego
Kraków 2003, s.89.
10
A. Płotka, E. Łagiewczyk, Młodzież w sytuacji stresu, [w:] Mierniki zachowań
zdrowotnych, Wyd. IGNIS, Warszawa 2000, s. 114.
9
212
Urszula Durlak
stawy młodzieży mogą świadczyć o pewnej nieświadomości rangi tych
czynników w życiu człowieka. Nieświadomość ta jest odzwierciedleniem
postaw zdrowotnych najbliższego otoczenia, a więc rodziny, szkoły, która
wywiera silny wpływ na psychikę i postawę młodego człowieka11. Analiza
otrzymanych danych dotyczących uwarunkowań, wybranych zachowań
zdrowotnych, pozwala sformułować następujący wniosek: młodzież jest
podatna na czynniki środowiskowe, które wpływają negatywnie na ich
stan emocjonalny (stres) i w konsekwencji na ich zdrowie.
Uwarunkowania - rodzina
Dla prawidłowego rozwoju osobowości młodego człowieka zgodnego
z jego dążeniami, możliwościami i predyspozycjami ogromne znaczenie
ma stworzenie mu odpowiednich warunków psychospołecznych, które
uzależnione są od najbliższego środowiska w szczególności przez rodzinę12. Ma to bezpośredni związek ze statutem ekonomiczno-społecznym
młodych ludzi, a w konsekwencji wywiera istotny wpływ na rozwój fizyczny i stan zdrowia młodzieży. Tematyka ta stanowiła przedmiot dalszej
części sygnalizowanych w artykule badań. Subiektywna ocena sytuacji
finansowej rodzin dokonana przez studentów z dotyczyła dochodów rodziny.
Oceniając średni poziom dochodu rodziny - w opinii badanych jest
on wystarczający do spełnienia podstawowych potrzeb. Natomiast sytuacja materialna rodzin studentek jest niezadowalająca, tylko 67% studentek stwierdziło, że dochody rodziców zapewniają wszystkie jej potrzeby,
a 28 % studentek uznało, że dochody rodziców zaspakajają tylko potrzeby
podstawowe. Sytuacja materialna rodzin ma znaczący wpływ na liczbę
posiłków spożywanych przez studentki w ciągu dnia. 64% studentek regularnie codziennie spożywa śniadanie, a obiad regularnie spożywa tylko
59%, kolację je tylko 38% studentek. Regularne spożywanie posiłków ma
szczególne znaczenie wobec faktu, że prawidłowe żywienie należy do najważniejszych czynników środowiskowych wpływających na stan zdrowia
B. Woynarowska (red.), Zdrowie i szkoła, Wyd. PZWL, Warszawa 2000, s. 401-403.
A. Płotka, H. Kostrzewa, M. Chmielnicka, Problematyka stresu u uczniów, [w:] Mierniki
zachowań zdrowotnych, Wyd. IGNIS, Warszawa 2000, s. 112.
11
12
213
młodzieży ich rozwój psychofizyczny, zdolność uczenia się, aktywność
ruchową, samopoczucie i stan emocjonalny13.
Ze statusem ekonomiczno-społecznym rodzin studentek wiążą się ich
plany na przyszłość. Zdecydowana większość (52%) młodzieży ma określone plany na przyszłość, 37% młodzieży średnio angażuje się w ich realizację, a tylko 10% młodzieży nie ma żadnych planów na przyszłość.
Uwarunkowania - zachowania ryzykowne dla zdrowia
Przedmiotem dalszych rozważań jest próba oceny zachowań ryzykownych dla zdrowia (palenie tytoniu, nadużywanie alkoholu, używanie narkotyków).
Palenie tytoniu wśród studentek a w przyszłości przyszłych matek staje się coraz poważniejszym problemem. Wpływ na to zjawisko ma wiele
czynników. W głównej mierze jest to łatwy dostęp do papierosów. Poza
tym młodzi ludzie przyjmują od rodziców, wychowawców szkolnych,
kolegów z grup rówieśniczych i innych osób znaczących postawy wobec
określonych zachowań. Walka z nałogiem palenia papierosów jest bardzo
trudna, trzeba więc uczynić wszystko co możliwe, aby przez odpowiednią
profilaktykę ustrzec przed nim młodych ludzi. Na podstawie przeprowadzonych badań stwierdzono, że większość (62%) studentek nie pali papierosów, regularnie pali 24% studentek, okazjonalnie około 10%.
Rozwiązanie problemów związanych z paleniem papierosów może
przynieść tylko stała przebudowa wzorców postępowania ludzi, systematyczna zmiana obyczajów i wzorców kulturowych. Do podstawowych
metod wychowania przeciwtytoniowego należy dawanie właściwego
przykładu, który działa na wszystkie strony psychiki wychowanka w celu
skłonienia go do naśladownictwa do upodobnienia się do osoby niepalącej.
Rozpowszechnione wśród młodzieży zjawisko odurzania się różnymi substancjami, jest jednym z najpoważniejszych, ze względu na skutki
zdrowotne i społeczne, wyjątkowo trudnym problemem wychowawczym
B. Kąkolewicz-Lasocka, B. Kwiatkowska, J. Piekarska, Ocena asortymentu wybranych
produktów w diecie, [w:] Mierniki zachowań zdrowotnych, Wyd. IGNIS, Warszawa
2000, s. 37.
13
214
Urszula Durlak
zarówno dla rodziców jak i nauczycieli. Wśród studentek 1,7% przyznaje,
iż kiedykolwiek zażywało narkotyki, regularnie - raz w miesiącu 1,4%.
Niemniej istotnym, od palenia tytoniu, problemem jest spożywanie napojów alkoholowych przez studentki . 27%studentek przyznaje, że kilka
razy w tygodniu pije piwo, w ogóle nie pije piwa tylko 17% studentek . Co
czwarta studentka pije kilka razy w miesiącu wino i tylko tyle samo (24%)
studentek w ogóle nie pije wina. Zaledwie 31% studentek deklaruje, że
w ogóle nie pije wódki.
Spożycie alkoholu dużo szybciej uzależnia i niszczy organizm młodego człowieka, niż dorosłego. Na uzależnienie się organizmu większy
wpływ ma częstotliwość spożywania alkoholu, niż jego ilość. Regularne
spożywanie niewielkich dawek alkoholu może oznaczać początek uzależnienia, a to zazwyczaj destabilizuje sytuację życiową młodego człowieka,
utrudnia edukację i przyszłą pracę zawodową14.
Podsumowanie
Badania zachowań zdrowotnych to ważna metoda pomiaru stanu zdrowia populacji. Wyniki uzyskiwane tego typu badaniach stanowić powinny
punkt wyjścia do tworzenia działań profilaktycznych sprzyjających potęgowaniu i utrzymaniu zdrowia młodzieży studenckiej.
Zasygnalizowane wyniki badań świadczą o znikomej wiedzy związanej z edukacją prozdrowotną wśród młodzieży w badanym środowisku.
Potwierdza to konieczność poszerzenia wiedzy studentów w zrozumieniu
podstawowych składowych zdrowego życia. Osiągnięcie tego celu w pełni
uzasadnia prowadzenie systematycznego podnoszenia wiedzy tej tematyce.
O wartości edukacji zdrowotnej decyduje jej skuteczność - wpływ na
wiedzę i zachowania osób nauczanych. Z punktu widzenia skuteczności
edukacji zdrowotnej celem nadrzędnym jest stworzenie młodzieży odpowiednich warunków aktywnego uczestnictwa w procesie jej realizacji.
Wzrost świadomości młodych ludzi znajomość problematyki edukacji
14
M. Kowalski, Środowiskowe uwarunkowania zachowań prozdrowotnych studentów, [w:]
Wyzwania i zagrożenia zdrowotne w świetle procesu integracji, Warszawa 2002, s.152.
215
prozdrowotnej zwiększają szanse na dokonanie korzystnych zmian w ich
zachowaniach i stylu życia.
Rola edukacji zdrowotnej ciągle wzrasta. Wymogiem chwili jest wykształcenie nawyków i zachowań prozdrowotnych. Młody człowiek powinien nabyć nie tylko wiadomości ale i umiejętności pozwalające uniknięcia
czynników zagrażających zdrowiu i życiu. Właściwe podejście młodego
człowieka do własnego zdrowia i higieny wydaje się jedyną drogą do unikania i zapobiegania wielu zagrożeniom cywilizacyjnym. Każdy człowiek
powinien wiedzieć, że koncentracja na zdrowiu i jego pomnażanie to jedno z najważniejszych zadań. Większy bowiem potencjał zdrowia każdego
człowieka to środek do poprawy jakości życia, sprawnego funkcjonowania
do późnej starości a także satysfakcja z życia.
Zasygnalizowane w artykule niektóre zachowania i uwarunkowania
zdrowotne sygnalizują problematykę stanu zdrowia badanej próby oraz
uwarunkowań koniecznej edukacji prozdrowotnej. Dowodzą one, iż środowisko, w jakim młodzi ludzie żyją, status ekonomiczny rodzin i efekty
edukacji w znacznym stopniu determinują ich zdrowie15.
Zakres zachowań zdrowotnych młodzieży zmienia się w zależności od
kontekstu społeczno-środowiskowego. Czynniki społeczne i środowiskowe mają istotny wpływ na kształtowanie zachowań prozdrowotnych.
Literatura
1. Tobiasz Adamczyk B., Wybrane elementy socjologii zdrowia i choroby, [w:] Zdrowie
Publiczne, Kraków 2000.
2. Gaweł A., Pedagodzy wobec wartości zdrowia, Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego,
Kraków 2003.
3. Jopkiewicz A., Markowska M., Przychodni A., Charakterystyka zachowań zdrowotnych studentów, [w:] Mierniki zachowań zdrowotnych, Wyd. IGNIS. Warszawa 2000.
4. Kąkolewicz- Lasocka A., Kwiatkowska B., Piekarska J., Ocena asortymentu wybranych produktów w diecie, [w:] Mierniki zachowań zdrowotnych, Wyd. IGNIS, Warszawa 2000.
5. Kowalski M., Środowiskowe uwarunkowania zachowań prozdrowotnych studentów,
[w:] Wyzwania i zagrożenia zdrowotne w świetle procesu integracji, Warszawa 2002.
A. Jopkiewicz, M. Markowska, A. Przychodni, Charakterystyka zachowań zdrowotnych
studentów, [w:] Mierniki zachowań zdrowotnych, Wyd. IGNIS. Warszawa, 2000, s. 73.
15
216
Urszula Durlak
6. Lewicki Cz., Edukacja zdrowotna- systemowa analiza zagadnień, Wyd. Uniwersytet
Rzeszowski, Rzeszów 2006.
7. Malak - Minkiewicz B, Szkoła w społeczeństwie demokratycznym, CEO, Warszawa
1995.
8. Supranowicz P., Miller M., Ocena wpływu absencji chorobowej i negatywnych stanów
emocjonalnych na samoocenę stanu zdrowia uczniów, [w:] Mierniki zachowań zdrowotnych, Wyd. IGNIS, Warszawa 2000.
9. Płotka A., Łagiewczyk E., Młodzież w sytuacji stresu, [w:] Mierniki zachowań zdrowotnych, Wyd. IGNIS, Warszawa 2000.
10.Woynarowska B., Edukacja zdrowotna, Wyd. PWN, Warszawa 2008.
11. Woynarowska B., (red.), Zdrowie i szkoła, Wyd. PZWL, Warszawa 2000.
STRESZCZENIE
Słowa kluczowe: edukacja prozdrowotna, styl życia, zachowania
prozdrowotne, miernik zachowań zdrowotnych, środowiskowe uwarunkowania
Styl życia i zachowania zdrowotne kształtują się już w okresie dzieciństwa i wczesnej młodości. Na proces ten wpływają następujące grupy
czynników: środowisko fizyczne, kulturowe, społeczne i osobowe. Wśród
wymienionych czynników największe znaczenie mają te, które w głównej mierze determinują przebieg procesu socjalizacji czyli wzorce i zasady
przekazywane przez rodziców, rówieśników, szkołę, religię, społeczność
lokalną i środki masowego przekazu. Przedmiotem badań przedstawionych w pracy były zachowania i uwarunkowania zdrowotne studentów.
W tym też celu wykorzystano miernik zachowań zdrowotnych.
217
SUMMARY
FORMATION OF HEALTHY LIFESTYLE
AMONG YOUTH
Key words: health propagating education, lifestyle, health directed behaviors, health behavior measures, environmental conditions
Lifestyle and healthy behavior are formed in childhood and early
adolescence. The following factors influence the process: physical, cultural, social and personal environment. Among the factors the strongest
are those which mainly determine socializing process, i.e. role models and
principles indicated by parents, peers, school, religion, local community
and media. The subject of the research ids behaviors and health condition
of students. Measures of health behaviors has been applied here.
219
RECENZJE, POLEMIKI
I SPRAWOZDANIA
Społeczno-gospodarcze
i pEDAGOGICZNO-ZDROWOTNE
aspekty TURYSTYKI MŁODZIEŻOWEJ
- Omówienie międzynarodowej
konferencji naukowej pt. „TURYSTYKA
MŁODZIEŻOWA W WYBRANYCH KRAJACH
EUROPY ŚRODKOWEJ I WSCHODNIEJ.
ASPEKTY PEDAGOGICZNO-ZDROWOTNE
I INFRASTRUKTURALNE”
15 listopada 2012 r. w „Domu Przyjaźni” w Warszawie odbyła się międzynarodowa konferencja naukowa pt. „Turystyka młodzieżowa w wybranych krajach Europy Środkowej i Wschodniej. Aspekty pedagogiczno-zdrowotne i infrastrukturalne”.
Głównymi organizatorami konferencji byli: Uczelnia Warszawska im.
Marii Skłodowskie-Curie (UWMSC) i Stowarzyszenie Współpracy Polska-Wschód. W organizacji konferencji współuczestniczyli także: Ośrodek Młodzieżowo-Turystyczny JAZZ-POL s.c., Społeczne Towarzystwo
Polska-Ukraina, Uniwersytet im. Aleksandra Puszkina w Brześciu i Katedra Turystyki Międzynarodowej Narodowego Uniwersytetu Kultury
i Sztuki w Kijowie. Patronat honorowy nad konferencją objęła Polska Izba
Turystyki Młodzieżowej.
220
Oficjalnego otwarcia konferencji dokonali prowadzący obrady: Rektor
Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie - Ireneusz Michałków, Prezes Jazz-Pol – Zygmunt Niedziółka, Prezes Społecznego Towarzystwa Polska-Ukraina – Henryk Bednarski oraz Prezes Stowarzyszenia
Polska-Wschód – Józef Bryll. Moderatorem panelu dyskusyjnego był Marek Szpecht – Prezes Polskiej Izby Turystyki Młodzieżowej.
Wiodącym tematem konferencji były aktualne wyzwania związane z rozwojem turystyki młodzieżowej stojące przed przedstawicielami
władz szczebla centralnego, regionalnego i lokalnego, a także przedsiębiorcami i przedstawicielami różnych stowarzyszeń i organizacji. Uwaga
zwrócona została na charakter turystyki dzieci i młodzieży, jej strukturę,
cele i szeroko rozumiane uwarunkowania rozwojowe. Wyeksponowano głównie znaczenie uwarunkowań ekonomicznych, instytucjonalnych
i pedagogiczno-zdrowotnych. Wnikliwej analizie poddano także poziom
przystosowania szeroko rozumianej infrastruktury do potrzeb uczestników
Szeroka formuła konferencji miała wpływ na dużą frekwencję. W obradach wzięło udział około 120 osób. Uczestnicy konferencji reprezentowali
różne podmioty uczestniczące w organizacji i rozwoju turystyki młodzieżowej. Wśród nich znalazły się ośrodki akademickie z kraju i zagranicy,
a także przedsiębiorstwa turystyczne. Obecni byli też przedstawiciele biur
podróży oraz różnych obiektów noclegowych, w tym zwłaszcza hosteli.
W gronie znakomitych mówców znaleźli się między innymi: Marek
Szpecht – Prezes Polskiej Izby Turystyki, Józef Bryll – Prezes Stowarzyszenia Polska-Wschód, Henryk Bednarski – Prezes Społecznego Towarzystwa Polska-Ukraina oraz Zygmunt Niedziółka – Prezes Jazz-Pol oraz pracownicy naukowi UWMSC: Hanna Górska-Warsewicz, Maciej Dębski,
Jakub Czarkowski, Jacek Drążkiewicz, Lucjan Szponar i Jan Paweł Tryk.
Zagranicznych gości reprezentowali przedstawiciele placówek dyplomatycznych i ośrodków akademickich z Ukrainy i Białorusi. Obecni byli
profesorowie Narodowego Uniwersytetu Kultury i Sztuki w Kijowie (Jurij
Kariagin) oraz Uniwersytetu im. Aleksandra Puszkina w Brześciu (Tamara
Jakowuk).
Społeczno-gospodarcze i pedagogiczno-zdrowotne aspekty...
221
Za najważniejsze cele konferencji uznano:
• zaprezentowanie wpływu uwarunkowań ekonomicznych, instytucjonalnych, infrastrukturalnych i edukacyjno-zdrowotnych na rozwój turystyki młodzieżowej,
• zaprezentowanie zakresu dostosowania bazy noclegowej do różnorodnych potrzeb uczestników turystyki młodzieżowej (dotyczących:
warunków pobytu, poziomu usług, bezpieczeństwa oraz przystępności
cen),
• przedstawienie roli jaką może pełnić turystyka młodzieżowa w Polsce
jako forma wspomagania procesu kształcenia i wychowania,
• zaprezentowanie potrzeb i bolączek organizatorów turystyki młodzieżowej,
• zaproponowanie „dobrych praktyk” i rozwiązań sprzyjających rozwojowi turystyki młodzieżowej,
W toku konferencji została zainicjowana i rozwinięta poważna debata
między pracodawcami, przedstawicielami nauki oraz władzami samorządowymi na temat:
• głównych problemów funkcjonowania organizatorów turystyki młodzieżowej,
• roli władz państwowych, samorządu terytorialnego, a także samych
przedsiębiorców we wspieraniu inicjatyw na rzecz rozwoju turystyki
młodzieżowej,
• stopnia przystosowania szeroko rozumianej infrastruktury do potrzeb
uczestników turystyki młodzieżowej,
• roli Internetu, jako narzędzia komunikacji z młodzieżą oraz nabywania
produktów turystycznych na środkowoeuropejskim rynku turystycznym,
• określenie związków edukacji z turystyką i pokazanie praktycznych
zastosowań różnych form turystyki w procesie kształcenia i wychowania,
• określenie roli turystyki młodzieżowej w podnoszeniu sprawności psychofizycznej młodych ludzi, zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym
i kształtowaniu pożądanych postaw ludzkich,
222
•
•
•
•
•
•
•
•
Podstawowe pytania, na które poszukiwano odpowiedzi, to:
jakie są główne potrzeby i bolączki przedsiębiorców z branży turystyczno-hotelarsko-gastronomicznej?
jakie działania powinien podjąć rząd, władze samorządowe oraz sami
przedsiębiorcy, aby zdynamizować rozwój turystyki młodzieżowej?
czy istniejąca obecnie szeroko rozumiana infrastruktura jest dostosowana do potrzeb turystyki młodzieżowej?
jaką rolę w nabywaniu produktów turystycznych odgrywa Internet
i jaka jest efektywność tego narzędzia komunikacji z młodzieżą?
czy turystyka młodzieżowa przyczynia się do podnoszenia sprawności
psychofizycznej młodych ludzi i zapobiegania chorobom cywilizacyjnym?
jaka jest rola turystyki młodzieżowej w zaspokajaniu potrzeb poznawczych i intelektualnych młodych ludzi, a także rozwijaniu ich umiejętności praktycznych?
jakie są oczekiwania współczesnego turystycznego rynku wobec kandydatów do pracy z młodzieżą w branży turystycznej?
w jakim zakresie turystyka młodzieżowa uczestniczy w procesie edukacji międzykulturowej i integracji osób odmiennych kulturowo?
Szeroki zakres tematyczny konferencji skłonił organizatorów do jej
podzielenia na dwie części. Pierwsza część to sesja plenarna, otwierająca
konferencję. Dotyczyła ona współczesnych problemów turystyki młodzieżowej w Polsce, na Ukrainie i Białorusi, a także pokazania podstawowych
przedsięwzięć i rozwiązań służących rozwojowi turystyki młodzieżowej.
Referenci w swoich wypowiedziach podkreślali, że stworzenie spójnej
wizji rozwoju i promocji turystyki młodzieżowej w Europie Środkowej
i Wschodniej to zarówno wielka szansa, jak i ogromne wyzwanie stojące
przed przedstawicielami władz szczebla centralnego, regionalnego i lokalnego, a także przedsiębiorcami i przedstawicielami różnych stowarzyszeń
i organizacji. W jej tworzeniu wziąć udział powinni zarówno przedstawiciele władz zajmujący się oświatą, służbą zdrowia oraz turystyką, rekre-
223
acją i sportem, jak też przedsiębiorcy oraz pracownicy różnych ośrodków
naukowych, fundacji, stowarzyszeń i organizacji społecznych.
Trzeba dobrze wykreować - jak podkreślano - wizerunki Polski i innych krajów Europy Środkowej i Wschodniej jako miejsc przyjaznych
turystom. Postrzegane one powinny być nie tylko jako ważne centra gospodarki w tej części Europy, ale także atrakcyjne miejsca wypoczynku,
uprawiania sportu, zabawy i rekreacji. W tym celu należy pracować trzeba
nad poprawą stanu infrastruktury oraz tworzenia przemyślanych strategii
promocji poszczególnych regionów i miejscowości.
Godne odnotowania są zwłaszcza spostrzeżenia Jurija Kariagina – profesora Katedry Turystyki Międzynarodowej Narodowego Uniwersytetu
Kultury i Sztuki w Kijowie. Zwrócił on uwagę rolę EURO 2012 w rozwoju turystyki młodzieżowej. Przede wszystkim wspomniał o inwestycjach
infrastrukturalnych, w tym głównie w zakresie bazy transportowej i noclegowej.
Interesujące spostrzeżenia zawierało również wystąpienie Tamary Jakowuk – profesora Uniwersytetu im. Aleksandra Puszkina w Brześciu.
Zwróciła ona uwagę na różne problemy turystyki młodzieżowej na Białorusi. Dużą część wystąpienia poświęciła znaczeniu wspólnych wysiłków
na rzecz sprawnej organizacji obsługi ruchu turystycznego. Zasadnicze
konkluzje sprowadzały się do prezentacji działań na rzecz wzrostu ruchu
turystycznego białoruskiej młodzieży. Do najważniejszych przedsięwzięć
w tym zakresie autorka zaliczyła: wprowadzenie ułatwień w uzyskaniu
bezpłatnych wiz turystycznych, zwiększenie efektywności edukacji i promocji nowoczesnego stylu życia.
Z rolą JAZZ-POL s.c. w rozwoju turystyki młodzieżowej zapoznał
uczestników konferencji Wiesław Wychowaniec – Pełnomocnik Zarządu JAZZ-POL s.c. Poświęcił on wystąpienie omówieniu piętnastoletniej
działalności firmy na rzecz rozwoju turystyki dzieci i młodzieży, w tym
organizacji kolonii, obozów, wycieczek i zielonych szkół. Ważnym wątkiem analizy autora była prezentacja bazy noclegowej oferowanej przez
Hosteling International „Wars i Sawa” oraz Hostel „Mazowian Park”.
224
Druga część konferencji to panel dyskusyjny. W jego ramach wydzielono jeden blok tematyczny: „Społeczno-gospodarcze i wychowawcze
uwarunkowania rozwoju turystyki młodzieżowej w Europie Środkowej
i Wschodniej”. Ta część konferencji dotyczyła fundamentalnych problemów związanych z rozwojem turystyki dzieci i młodzieży. Uwagę zwrócono między innymi na ekonomiczne, edukacyjne i zdrowotne aspekty
Panel dyskusyjny poprowadził Marek Szpecht – prezes Polskiej Izby
Turystyki Młodzieżowej. W panelu wzięli udział pracownicy naukowo dydaktyczni UW MSC i innych uczelni warszawskich.
Przygotowane przez poszczególnych prelegentów krótkie wystąpienia
dotyczyły następujących zagadnień:
•Hanna Górska-Warsewicz - „Ekonomiczne i infrastrukturalne uwarunkowania rozwoju turystyki młodzieżowej w wybranych krajach
Europy Środkowej i Wschodniej”,
• Jan Paweł Tryk - „Rola infrastruktury w rozwoju młodzieżowej turystyki ekstremalnej na terenie Rosji Wschodniej”,
•Maciej Dębski - „Internet jako efektywne narzędzie komunikacji
z młodzieżą na europejskim rynku turystycznym”,
• Jakub Jerzy Czarkowski - „Wychowawcze aspekty turystyki młodzieżowej na przykładzie kontaktów ZHP z Europą Wschodnią”,
• Jacek Drążkiewicz - „Turystyka młodzieżowa i wybrane jej rodzaje jako przykład turystyki edukacyjnej. Aspekty edukacyjne i wychowawcze na przykładzie biur podróży zrzeszonych w Polskiej Izbie Turystyki Młodzieżowej”,
•Lucjan Szponar - „Turystyka młodzieżowa – jedną z szans zmniejszania częstości występowania niskiej aktywności fizycznej oraz nadwagi i otyłości wśród młodzieży”.
Prelegenci w swoich wystąpieniach dotyczących różnorodnych aspektów rozwoju turystyki młodzieżowej odwoływali się do doświadczeń międzynarodowych. Niektórzy z nich powoływali się na organizowane przez
siebie własne wyprawy turystyczne. W ramach poszczególnych wystąpień
zaprezentowano szereg „dobrych praktyk” i pożądanych rozwiązań sprzyjających rozwojowi turystyki młodzieżowej.
225
W opinii Hanny Górskiej-Warsewicz rozpatrywane współcześnie znaczenie turystyki młodzieżowej uwzględnia uwarunkowania ekonomiczne,
instytucjonalne i edukacyjne. Zdaniem prelegentki zestawienie tych uwarunkowań zależy między innymi od warunków bytowych ludności i przyjętego systemu edukacji. Liczyć się należy również z wpływem turystyki
szkolnej na postawy i preferencje turystyczne młodych ludzi, a w dalszej
kolejności na rozwój turystyki osób dorosłych.
Do znaczenia infrastruktury w rozwoju turystyki młodzieżowej nawiązał też Jan Paweł Tryk. Odwołał się on do własnych wypraw turystycznych (indywidualnych i zespołowych) po słabo zaludnionych terenach
Rosji Wschodniej. W jego opinii stosunkowo słabo rozwinięta infrastruktura występująca na terenie Wschodniej Rosji ma przeogromny dodatni
wpływ na rozwój młodzieżowej turystyki ekstremalnej. Jednak jej uprawianie wymaga dobrego przygotowania psychofizycznego, zahartowania
na trudy podróżowania oraz umiejętnego zachowania się w środowisku
naturalnym.
Niezwykle istotne konkluzje znalazły się także w wystąpieniu Macieja
Dębskiego. Stwierdził on, że na europejskim rynku turystycznym coraz
ważniejszym narzędziem komunikowania staje się Internet. Narzędzie to
- jak wynika z badań - najpowszechniej wykorzystywane jest przez młodzież. Zdaniem prelegenta konsumenci wykorzystują Internet na rynku
turystycznym zarówno do poszukiwania podstawowych informacji o produkcie, jak też poszukiwania opinii o produkcie. Stąd też osoby odpowiedzialne za działalność promocyjną powinny nie tylko skupiać swą uwagę
na tworzeniu własnej strony, ale także koncentrować działania na stymulowaniu powstawania pozytywnych rekomendacji wspierających produkt.
Ważnym wątkiem panelu dyskusyjnego było określenie roli turystyki
międzynarodowej w procesie wychowania i kształcenia młodzieży. Na rolę
kontaktów międzynarodowych, jako mocnych podwalin międzynarodowej
współpracy zwrócił uwagę w swoim wystąpieniu Jakub Czarkowski. Podkreślił on, że jego rozważania odnoszą się do kontaktów ZHP z Ukraińską
Organizacją Skautową Płast. Są one pełne wspólnej radości i wzajemnego
zrozumienia. Kontakty takie sprzyjają realizacji ważnych celów wychowawczych i tworzą szerokie perspektywy rozwoju.
226
Do roli turystyki młodzieżowej we wspomaganiu procesów kształceniowo-wychowawczych nawiązał także Jacek Drążkiewicz. Prelegent
wyjaśnił pojęcie turystyki edukacyjnej i pokazał jej miejsce w hierarchii
potrzeb człowieka. Ponadto, zwrócił uwagę na silne związki zachodzące
pomiędzy turystyką młodzieżową a turystyką edukacyjną. Jednak – jak
zaznaczył - aby turystyka młodzieżowa na trwale wpisała się w programy
nauczania w szkołach musi być odpowiednio programowana, a to wymaga
dobrego pedagogicznego przygotowania organizatorów wyjazdów młodzieżowych. Powinni oni w młodzieży rozbudzać zainteresowania, pogłębiać wiedzę i rozwijać przekonania o konieczności przestrzegania zasad
dobrego wychowania i dobrych obyczajów.
Inny znaczący aspekt rozwoju turystyki młodzieżowej poruszył Lucjan Szponar. Zwrócił on uwagę na rolę turystyki młodzieżowej w podwyższaniu aktywności fizycznej i sprawności młodych ludzi. Zaznaczył
ponadto, że wysoka aktywność fizyczna jest istotnym elementem prewencji pierwotnej chorób układu krążenia oraz wydłużania przeciętnego dalszego trwania życia. Sprawa jest ważna, gdyż – jak zauważył prelegent
– zjawisko niskiej aktywności fizycznej młodzieży na przestrzeni trzech
ostatnich dekad wykazuje tendencję rosnącą.
Aktywny udział w dyskusji wzięli też przedsiębiorcy, w tym Piotr
Wiktorko z Biura Podróży POLAN TRAVEL z Bielska Białej, Agnieszka Reizer z PINK PANTHER’S HOSTELS z Krakowa oraz Wojciech M.
Leszek z Agencji Turystycznej „WILEJKA” z Łodzi. W swoich wypowiedziach odwoływali się oni do swoich doświadczeń dotyczących organizacji różnych imprez turystycznych i rozbudowy bazy noclegowej.
Podsumowania konferencji dokonali Ireneusz Michałków i Józef
Bryll. W swoich wypowiedziach zaznaczyli, że próba właściwego rozwiązania problemów przedstawionych w trakcie debaty będzie determinować
przyszłość turystyki młodzieżowej nie tylko w obszarze edukacji i ochrony zdrowia, ale i całej gospodarki. Jednak ich zdaniem nawet częściowa
realizacja szeroko zakrojonych zadań, w tym przede wszystkim inwestycji
227
infrastrukturalnych, powinna przynieść odczuwalną poprawę kondycji turystyki młodzieżowej.
Na zakończenie organizatorzy konferencji podziękowali wszystkim
uczestnikom obrad za przybycie i wykazaną aktywność oraz za duży
wkład pracy włożony w przygotowanie poszczególnych części obrad.
Uznali oni, że konferencja stworzyła forum wymiany opinii i doświadczeń
związanych z rozwojem turystyki młodzieżowej, a także charakterem i celami, którymi ona służy. Uczestnicy konferencji otrzymali szczegółowe
programy oraz streszczenia zgłoszonych wystąpień. Obrady odbywały się
w przyjaznej atmosferze. Organizatorzy uświetnili je prezentacją bieżących wydawnictw UW MSC oraz Polskiej Izby Turystyki Młodzieżowej.
Miłym akcentem była prezentacja prac studenckich poświęconych turystyce młodzieżowej.
Większość uczestników konferencji złożyła swoje referaty na piśmie.
Daje to podstawy do przygotowania obszernej publikacji dotyczącej turystyki młodzieżowej w Europie Środkowej i Wschodniej.
229
Wskazówki dla autorów
W Zeszytach Naukowych UW MSC publikowane są prace przeglądowe, artykuły, sprawozdania z konferencji naukowych, recenzje dotyczące
najnowszych osiągnięć w różnych dziedzinach naukowych.
Praca powinna być przesłana w formie elektronicznej za pośrednictwem poczty elektronicznej lub dostarczona na płycie CD lub nośniku typu
pendrive (nie na dyskietce), przygotowana do druku pod względem merytorycznym i stylistycznym.
Tabele i materiał ilustracyjny powinny być ograniczone do niezbędnego minimum. Wszystkie ilustracje (rysunki, schematy, wykresy), łącznie
z fotografiami, traktowane są jako rysunki i powinny mieć numerację ciągłą. Materiał ilustracyjny, w tym odbitki fotograficzne powinny nadawać
się do reprodukcji (duża kontrastowość).
Pierwsza strona powinna zawierać kolejno: imię (pełne) i nazwisko autora (autorów), tytuł pracy, podstawowe miejsce pracy, krótkie
streszczenie oraz zestaw słów kluczowych.
W artykułach publikowanych w Zeszytach Naukowych UWMSC stosuje się przypisy na dole strony. Przypisy odnoszące się do bilbliografii
również należy umieszczać na dole strony. Nie stosuje się hiperłącz itp.
Na końcu artykułu pod nagłówkiem „Bibliografia” zamieszcza się wyłącznie pozycje niezbędne, cytowane w tekście, maksimum 50 pozycji.
Bibliografię zestawia się alfabetycznie według nazwisk autorów. Każda
pozycja powinna zawierać: nazwisko i inicjał(y) imienia autora, tytuł pracy, nazwę czasopisma, tom, wydawnictwo, miejscowość i rok wydania.
Dane liczbowe powinno się podawać zgodnie z układem SI.
Komitet redakcyjny zastrzega sobie prawo dokonywania skrótów i poprawek bez omawiania ich z autorem. Prace wysyłane są do recenzji bez
zgody autorów. Recenzje załączone przez autorów nie muszą być brane
pod uwagę.
Autora obowiązuje przeprowadzenie jednej korekty. Poprawki w stosunku do tekstu pierwotnego nieprzekraczające 3% kosztu składu nie obciążają autora; gdy przekraczają 10% kosztów – praca zostaje wycofana.
231
Recenzenci:
1. prof. Karl Gratzer, PhD, School of Business Studies, Sodertorn University, Stockholm
2. prof. Besrat Tesfaye, School of Business Studies, Sodertorn University, Stockholm
3. prof. dr hab. Walery Nowikow Instytut Demografii i Badań Społecznych Narodowej Akademii Nauk Ukrainy
4. dr hab. Alica Petrasova, University of Presov, Presov
5. prof. Rudolf Dupkala, University of Presov, Presov
6. prof. dr Jurij Kariagin, Narodowy Uniwersytet Kultury i Sztuki w Kijowie
7. prof. dr hab. Wojciech Słomski, Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości
Międzynarodowej, Presov
8. prof. dr hab. Elżbieta Weiss, Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości Międzynarodowej, Presov
9. dr Janusz Tanaś, PhD, Swinburne University of Technology, Melbourne
10.dr hab. Eugeniusz Sobczak, Politechnika Warszawska, Warszawa
11.prof. dr hab. Wojciech Maciejewski, Uniwersytet Warszawski, Warszawa
12.prof. dr hab. Hanna Markiewicz, Akademia Pedagogiki Specjalnej,
Warszawa
13.prof. dr hab. Paweł Czarnecki, Akademia Humanistyczno-Ekonomiczna w Łodzi
14.prof. dr hab. Jerzy Sikorski, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa
w Suwałkach
15.prof. dr hab. Henryk Kirschner, Warszawski Uniwersytet Medyczny,
Warszawa
16.prof. dr hab. Stefan Kwiatkowski, Akademia Pedagogiki Specjalnej,
Warszawa
17.prof. dr hab. Wiesław Kowalczewski, Instytut Organizacji i Zarządzania w Przemyśle “Orgmasz”
Wydawnictwa UW MSC
233
Wydawnictwa Uczelni Warszawskiej
im. Marii Skłodowskiej-Curie
do nabycia w Bibliotece
(Pl. Żelaznej Bramy 10, tel. 022 654 31 39,
e-mail: [email protected])
oraz w Informacji
(ul. Łabiszyńska 25, tel. 022 675 88 65,
e-mail: [email protected]):
1.
2.
3.
4.
5.
Zeszyt Naukowy nr 1:
Materiały z Pierwszego Seminarium
Integracji Europejskiej 2 zł
Materiały z Seminarium p.t. „Rozwój zrównoważony
jako wyzwanie dla polskiej gospodarki” 2 zł
Aktualne problemy geografii ekonomicznej
– Ireneusz Michałków 2 zł
Międzynarodowe uwarunkowania
rozwoju polskiej gospodarki 2 zł
Wielokryterialne wspomaganie wyboru wariantu
gospodarowania odpadami w procesie produkcji
– Tadeusz Truchanowicz 2 zł
234
6.
7.
8.
9.
Wydawnictwa UW MSC
Wydawnictwa UW MSC
235
16. Zeszyt Naukowy nr 16:
Czynniki sprawnego funkcjonowania przedsiębiorstw 2 zł
Wybrane zagadnienia współczesnej gospodarki polskiej 2 zł
Gospodarka światowa – gospodarka unijna
– gospodarka polska 2 zł
Związek struktur poznawczych
i emocjonalno-motywacyjnych w procesach
regulacji człowieka z otoczeniem – Maria Jankowska 2 zł
Problemy konkurencyjności przedsiębiorstw
w warunkach gospodarki rynkowej 2 zł
Zarządzanie, ekonomia, marketing 2 zł
Przedsiębiorstwa, finanse, bankowość 19. Zeszyt Naukowy nr 19:
Kapitał społeczny. Istota – funkcje – zarządzanie 10 zł
2 zł
Organizacyjno-techniczne
i prawne zagadnienia funkcjonowania gospodarki 10 zł
Problemy budowania strategii marketingowych 2 zł
11. Zeszyt Naukowy nr 11 2 zł
Z zagadnień działalności inwestycyjnej 10 zł
Przedsiębiorczość jako instrument rozwoju gospodarczego 2 zł
Turystyka jako dział nowoczesnej gospodarki
10 zł
Psychologiczne uwarunkowania czynnika ludzkiego
10 zł
Z zagadnień bezpieczeństwa energetycznego Polski 10 zł
Ekonomiczno-medyczne problemy ochrony zdrowia 10 zł
Z zagadnień rozwoju turystyki 10 zł
Konkurencyjność jako wyzwanie dla polskiej
gospodarki w warunkach uczestnictwa w UE 2 zł
Z zagadnień wzrostu i równowagi makroekonomicznej 2 zł
Z zagadnień jakości w nowoczesnej gospodarce 2 zł
Wydawnictwa UW MSC
237
10 zł
Z zagadnień ekonomiki międzynarodowej 10 zł
Gospodarka w dobie kryzysu
10 zł
Pedagogiczne aspekty turystyki, rekreacji i sportu 10 zł
Społeczno-ekonomiczne wyzwania edukacji
10 zł
Empiryczna analiza funkcjonowania przedsiębiorstwa
10 zł
Gospodarka i Społeczeństwo
10 zł
236
Wydawnictwa UW MSC
Problemy polityki fiskalnej 32. Zeszyt Naukowy nr 32:
Społeczeństwo polskie wczoraj i dziś
Z okazji sześćdziesięciolecia pracy naukowej Profesorów
Brunona Góreckiego, Zbigniewa Landaua
i Aleksandra Müllera
Z zagadnień funkcjonowania gospodarki polskiej 10 zł
10 zł
10 zł
39. Studenckie Zeszyty Naukowe Nr 1 (1) 2006 2 zł
45. Zarys historii gospodarczej
– Zdzisław Sirojć 10 zł
46. Podstawy psychologii
– Maria Jankowska 23 zł
47. Zarządzanie współczesnym przedsiębiorstwem.
Podstawy teoretyczne – Wojciech Werpachowski 25 zł
Internet jako przestrzeń komunikacji społecznej
i źródło zagrożeń
10 zł
48. Metody algebry liniowej w badaniach ekonometrycznych
– Michał Kolupa 5 zł
OŚWIATA – WYCHOWANIE – ZDROWIE SPOŁECZNE
10 zł
49. Polski Przemysł Zbrojeniowy w latach 1945-1955
– Zygmunt Kazimierski 5 zł
238
Wydawnictwa UW MSC
50. Zapomniani Ministrowie Skarbu Drugiej Rzeczypospolitej
– Zbigniew Landau 5 zł
Wydawnictwa UW MSC
239
62. Zachowanie ciągłości zatrudnienia a zwalczanie bazrobocia 10 zł
– Jerzy Telep, Ireneusz Michałków, Bogdan Ćwik
63. Potrzeby i metody aktualizacji gleboznawczej
klasyfikacji gruntów – Piotr Skłodowski, Anna Bielska
10 zł
64.Ekonomiczne i społeczne aspekty organizacji EURO 2012
– Ireneusz Michałków, Jurij Kariagin
10 zł
10 zł
65. Basic Surveying Theory and Practice
terminologia zawodowa z miernictwa geodezyjnego
w języku angielskim
30 zł
55. Podstawy obliczeń geodezyjnych
– Aleksander Skórczyński 25 zł
66. Społeczne i rekreacyjno-zdrowotne aspekty edukacji
– Ireneusz Michałków
10 z
56. Problemy transformacji w Polsce i na Ukrainie 10 zł
67. Współpraca polsko-ukraińska
(gospodarka – oświata – zdrowie – turystyka)
10 zł
68. Turystyka młodzieżowa w wybranych krajach Europy
Środkowej i Wschodniej. Uwarunkowania ekonomiczne
i pedagogiczno-zdrowotne
10 zł
51. Materiały z konferencji „System bankowy w Polsce” 10 zł
52. Materiały z konferencji „Globalizacja. Szansa czy iluzja?” 10 zł
53. Redystrybucja budżetowa w edukacji na przykładzie
programu stypendiów szkolnych – Iwona Kowalska 54. Materiały z konferencji
„Procesy demograficzne a kapitał społeczny” 5 zł
57. Geodezja wyższa i astronomia geodezyjna. część I – Jerzy B. Rogowski, Magdalena Kłęk
16 zł
58. Sektory usługowe krajów Grupy Wyszehradzkiej.
Studium porównawcze – Ewa Kępka
10 zł
59. Zmiany w strukturze organizacyjnej turystyki w Polsce
– Hanna Zawistowska
10 zł
60. Geodezja satelitarna
– Jerzy Rogowski, Magdalena Kłęk
20 zł
61. Technika pisania pracy dyplomowej – Zdzisław Sirojć
5 zł

Zeszyt Naukowy UWMSC nr 38 - Uczelnia Warszawska im Marii

Transkrypt

Podobne dokumenty