Przyroda jako wartość

Drohiczyński Przegląd Naukowy
Wielokulturowe Studia Drohiczyńskiego Towarzystwa Naukowego
Nr 8/2016
Elżbieta Buchcic
Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach
Wydział Matematyczno-Przyrodniczy
Instytut Biologii
Zakład Zoologii i Dydaktyki Biologii
Przyroda jako wartość
The natural environment as value
Słowa kluczowe:
wartość, przyroda, aksjologia, socjalizacja, edukacja formalna,
edukacja nieformalna
Key words:
value, nature, axiology, socialization, formal education, informal education
Abstract
Values play a significant role in human life. Levels of their significance differ considerably and thus can be examined in many categories as
they constitute an essential part of culture that people live in. Values not only tend to arouse and shape consciousness, motivate to take actions, set
goals, integrate people and unite societies, but also stimulate, guide and stabilize development. The natural environment as value has been appreciated
in different branches of economy and politics and became widespread in
both formal and informal education.
Wstęp
Wartości są podstawą, która nie tylko decyduje o życiu, ale także określa linie postępowania i strategie, które budują życie w społeczeństwie. Nie można oddzielać od siebie
wartości osobistych i wartości społecznych.
Jan Paweł II
66
Elżbieta Buchcic
Wartości odgrywają ogromną rolę w ludzkim życiu. Każda jego
płaszczyzna o nie zahacza, a nawet wyrasta z nich, bo wszystkie, także najdrobniejsze działania człowieka mają źródło w sposobie traktowania rzeczy
fundamentalnych. Wymiary znaczenia wartości dla naszego życia są bardzo
różne i można je rozpatrywać w wielu kategoriach. Świat wartości jest ważną częścią kultury, w jakiej żyje człowiek, stanowi rzeczywistość, do której
musi się odnieść. Wartości pobudzają i kształtują świadomość, motywują do
aktywności, wytyczają cele działań, integrują ludzi i scalają społeczeństwa,
stymulują, ukierunkowują i stabilizują rozwój1. Człowiek żyje zatem
w świecie wartości, które są częścią jego osobowości i otaczają go, ale nasz
stosunek do nich jest różny. To jeden z podstawowych problemów ludzkiej
egzystencji, który ewoluuje kulturowo i historycznie.
Wartościami można nazwać to wszystko, co stanowi cel wynikający
z potrzeb, dążeń i aspiracji człowieka, co jest przedmiotem jego pożądania.
Występują w nich, tak jak w postawach, wszystkie trzy komponenty: poznawczy, uczuciowy i napędowy. Wartości bowiem stanowią bodziec do
działania głównie dlatego, że ludzie chcą je osiągnąć. Stają się podstawą
norm i wzbudzają emocje. Wywołują i selekcjonują sposoby zachowania.
Ludzie wiedzą, co chcieliby osiągnąć, marzą, złoszczą się, smucą i cieszą,
zastanawiają czy to, do czego dążą, jest aprobowane społecznie, a także
czynią różne starania, aby daną wartość osiągnąć.
Człowiek jako istota rozumna i świadoma dąży do określonych wartości, które obejmują i normują wszystkie wymiary życia. Dotyczą sfery fizycznej, psychicznej, duchowej i społecznej. Stanowią one kryteria takiej
postawy i takich decyzji w odniesieniu do wszystkich sfer, które umożliwiają człowiekowi integralny rozwój oraz realizację jego aspiracji życiowych.
Wartości wyznaczają nasze postawy wobec ludzi i rzeczy. Rzutują tym samym na stany emocjonalne oraz wpływają na samoocenę.
Jak pisze Tomaszewski „wartości są realizowane po to, by jednostka
mogła osiągnąć pełnię istnienia, dobrostan fizyczny i psychologiczny. Wartością staje się dla człowieka to, co jest potrzebne do jego życia, komfortu
fizycznego i psychicznego, rozwoju aktywności, poczucia «bycia potrzebnym i szczęśliwym». Jest to również wszystko to, co określa tożsamość
ludzką i miejsce w otaczającym świecie”2. Wartości są czynnikiem kształtującym osobowość człowieka. Poszukiwanie i dążenie do wartości czyni egzystencję człowieka lepszą. Żyjąc według wartości, człowiek czyni swoje
1
L. Dyczewski, Miejsce i funkcja wartości w kulturze. W: Kultura w kręgu wartości, Lublin 2001, s. 39.
2
T. Tomaszewski, Ślady i wzorce, Warszawa 1984, s. 37.
Przyroda jako wartość
67
życie dobrym i sensownym. Są regulatorem życia społecznego, wpływając
na relacje międzyludzkie oraz relacje między człowiekiem a środowiskiem,
są ważnym elementem kultury, współtworzą ją, określają jej charakter,
wpływają na kierunek rozwoju. Życie bez wartości jest niemożliwe, bo to
one stanowią kryterium podejmowania wszelkich decyzji, ponieważ żadnej
nie można powziąć bez wyraźnego osądu wartości.
Wartości wynosimy przede wszystkim z domu, ale w przedszkolu
i szkole także powinno się o nich mówić i wcielać je w życie. I. Koźmińska,
E. Olszewska twierdzą, że w szkołach uczymy budowy stawonogów, a nie
uczymy, jak być przyzwoitym człowiekiem, dokonywać właściwych wyborów i budować dobre relacje z ludźmi. Jest jednak coś, co w istotny sposób
odróżnia nauczanie wartości od edukacji w innych dziedzinach – najważniejszym elementem tej nauki jest przykład dorosłych. Nie teoria, lecz zachowania rodziców i nauczycieli, czyli ich system wartości w działaniu,
najdobitniej przemawiają do młodzieży i dzieci3. Trzeba być bardzo uważnym, by praktykowane przez nas w codziennym życiu wartości, które młodzież dostrzega i nieomylnie interpretuje, były spójne z tymi, które głosimy.
Można zapytać czy świat bez wartości moralnych mógłby normalnie
funkcjonować i czy życie toczyłoby się bez przeszkód? W życiu społecznym daje się zaobserwować coraz bardziej dotkliwy deficyt wartości. We
współczesnym świecie coraz więcej jest przykładów naruszania norm moralnych, a przy tym społecznej akceptacji dla takich zachowań. Zdrady
i rozwody, korupcja, złodziejstwo, przemoc, nałogi, handel narkotykami,
rozwiązłość itp. stają się częstymi tematami w mediach i przedmiotem dyskusji w domach. Niektórzy mówią o relatywizmie wartości i o chaosie
w sferze wartości. Dzieciom trudno się zorientować, co jest dobre, a co złe,
skoro gubią się w tym dorośli.
Jedynym w pełni skutecznym sposobem kontroli człowieka jest samokontrola. Tylko mocny wewnętrzny system wartości moralnych jest
w stanie skłonić człowieka do prawidłowych zachowań moralnych w każdych okolicznościach. Dlatego należy wpajać już od najmłodszych lat
i uczyć wartości moralnych, bowiem ich brak stanowi zagrożenie dla świata. To one stoją na straży życia i jego jakości. Potrzebne są zresztą nie tylko
w wymiarze społecznym, ale przynoszą niekwestionowane korzyści osobiste tym, którzy je praktykują:
 nadają życiu sens, który jest źródłem naszego szczęścia i poczucia spełnienia;
3
I. Koźmińska, E. Olszewska, Z dzieckiem w świat wartości, Warszawa 2007, s. 42.
68
Elżbieta Buchcic

stanowią drogowskaz w stosunkach z ludźmi i są ważnym elementem
dobrej komunikacji międzyludzkiej;
 ułatwiają podejmowanie słusznych decyzji i trwały sukces;
 stanowią wewnętrzny hamulec dla zachowań niemoralnych;
 chronią przed demoralizującymi wpływami z zewnątrz;
 budują harmonię w życiu osoby żyjącej zgodnie z wartościami i w życiu jej najbliższych oraz w jej otoczeniu4.
Wartości moralne skłaniają nas do zachowań, które są dobre dla
wszystkich i nikogo nie krzywdzą.
Jedną spośród wartości, jakie pojawiają się w ludzkim życiu, jest
przyroda. Stanowi ona dla człowieka wartość biologiczną, kontemplacyjną,
cywilizacyjną, polityczną, ekonomiczną. Wartości te odpowiadają dziedzinom relacji, w które wchodzi człowiek z przyrodą: symbioza, praca, kontemplacja5.
Tak naprawdę trudno określić, które miejsce zajmuje przyroda
w hierarchii wartości konkretnego człowieka. Wiele osób twierdzi, że ceni
przyrodę i jej dobra, ale czy na tyle, żeby postawić ją wyżej niż karierę, pieniądze czy choćby nawet przyjaźń. W dobie postępu technicznego, szybkiego rozwoju i modernizacji można pokusić się o wydzielenie ważnego miejsca dla wartości przyrodniczo-ekologicznych. Odrębne rozpatrywanie takich
wartości jest w obecnej rzeczywistości uzasadnione dominacją technicznych
osiągnięć odrywających człowieka od jego naturalnego środowiska oraz
stwarzaniem zagrożeń przez jego działania.
Człowiek od początku swego istnienia stara się poznawać i wykorzystywać prawa natury. Wyposażony w rozum i wolną wolę przekształca
otaczający go świat i siebie samego. Staje wobec wyborów narzuconych
przez siłę postępu społecznego, technicznego i naukowego. Chcąc mieć
władzę nad światem i wpływ na rzeczywistość, ignoruje przyrodę6.
W sytuacji występowania zanieczyszczeń dewastujących przyrodę
oraz stwarzających ryzyko przetrwania wielu gatunków roślin, grzybów,
zwierząt i innych organizmów odgrywających znaczące role w funkcjonowaniu różnych ekosystemów, traktowanie środowiska jako układu przedmiotów cenionych staje się koniecznością. Jako wartości muszą być zatem
postrzegane działania służące wspieraniu przyrody, a jako antywartości
działania, które ją niszczą. Należy cenić wszystkie elementy (przedmioty)
4
I. Koźmińska, E. Olszewska, dz. cyt., s. 42.
T. Ślipko, Granice życia. Dylematy współczesnej bioetyki, Warszawa 1988, s. 54.
6
K. Potyrała, A. Kornaś, Natura Człowiek Technologia, Kraków 2013, s. 5.
5
Przyroda jako wartość
69
współtworzące przyrodę ożywioną i nieożywioną oraz wszystkie działania
służące jej ochronie, wspieraniu, przeciwdziałaniu jej zanieczyszczeniom
i zniszczeniom. Kształtowanie tych wartości dokonuje się pod wpływem
przekazów i doświadczeń, czyli szeroko rozumianej socjalizacji.
Najważniejsze znaczenia spośród oddziaływań socjalizacyjnych mają te, które dokonują się we wczesnych okresach życia, co jest zadaniem rodziców, dziadków i innych członków rodziny. Socjalizacja musi postępować i trwać przez całe życie człowieka. Powinna ona polegać na promowaniu wartości przyrodniczych głównie przez osoby dorosłe, aby młodzież
i dzieci potrafiły docenić to, co najważniejsze.
Aktywne działania z zakresu promowania ochrony przyrody wymagają zaangażowania znacznych nakładów finansowych. Polska, jako członek Unii Europejskiej ma możliwość korzystania z funduszy wspólnotowych, co w powiązaniu ze środkami krajowymi, daje duże możliwości działania. Dzięki aktywności różnych instytucji i organizacji pozarządowych,
aktualnie realizowanych jest wiele projektów związanych z ochroną przyrody, zachowaniem i wzbogacaniem różnorodności biologicznej, czy edukacją
ekologiczną i nadal powstają nowe. Jakie zatem działania są podejmowane
w celu ,,dowartościowania” przyrody? Przyglądając się działaniom na rzecz
przyrody, na uwagę zasługują takie przedsięwzięcia jak:
 festiwale: np. derenia w Bolestraszycach, festiwal ogrodowy, festiwal
jabłoni;
 muzea przyrody, pomniki przyrody, rezerwaty i parki;
 organizacja: Światowego Dnia Wody, Międzynarodowego Dnia Lasu,
Dni Bioróżnorodności, Światowych Dni Ochrony Środowiska, plenerów
malarskich, plenerów fotograficznych, które ukazują piękno i unikatowość przyrody, a oprócz tego Dnia Fauny, Flory i Naturalnych Siedlisk,
Europejski Dnia bez Samochodu, Dnia Morza, Światowego Dnia Ptaków, Dnia Europejskiego Protestu Przeciw GMO i wiele innych;
 konkursy i akcje promujące przyrodę;
 udział w pracach społecznie użytecznych, jak zazielenianie i ukwiecanie
terenów zielonych, troska o ogrody, dokarmianie zwierząt choćby nawet
przez służby leśne i koła łowieckie, zadrzewianie i zalesianie, pielęgnacja trawników, projektowanie klombów i kwietników, porządkowanie
parków oraz wszelkie prace na rzecz ochrony przyrody, które pokazują,
jak ważna jest ona dla nas i jak cenną jest wartością;
 organizowanie wycieczek po miastach, szlakami które biegną przez najbardziej okazałe miejsca przyrody miejskiej, ujawniające wartość różnorodności przyrody ożywionej i nieożywionej;
70
Elżbieta Buchcic


udział w badaniach w terenie;
wydawanie czasopism przyrodniczych np. Aura, Focus, Kraina Zwierząt, Kwietnik; publikowanie artykułów (nawet w prasie codziennej)
przedstawiających zmiany w środowisku naturalnym;
 znaczenie ma również edukacja przyrodnicza osób dorosłych, mająca na
celu wzrost wiedzy na temat właściwej gospodarki odpadami i zapobieganiu ich powstawaniu, selektywnej zbiórki odpadów, recyklingu, bowiem wiadomo, że śmieci są antywartością w stosunku do przyrody;
 sprawne działanie takich organizacji jak m.in. Liga Ochrony Przyrody,
Polski Klub Ekologiczny, Federacja Zielonych, Towarzystwo Ochrony
Przyrody „Salamandra”;
 organizacja programów, projektów, warsztatów, akcji, konkursów i innych przedsięwzięć.
Życie każdego z nas jest procesem realizowania wartości. Człowiek,
jako osoba wolna sam dokonuje ich selekcji. Indywidualnie wybiera, co jest
dla niego ważne, cenne, co jest warte poświęcenia, co będzie stanowiło dla
niego cel. Przyjęty przez niego system wartości wpływa na jego osobowość,
nadaje sens jego egzystencji. Kształtowanie pożądanej hierarchii wartości
powinno być widoczne w stawaniu się coraz lepszym. Człowiek podczas
wartościowania powinien odrzucać wartości pozorne oraz rezygnować
z tych niższych na rzecz wyższych. Jedną z takich wartości jest przyroda.
Wśród osób dorosłych widać duże zainteresowanie problematyką z tego zakresu. Pomimo tego, co dzieje się obecnie w świecie i jak oddziałujemy na
naturę, przyroda jest dla człowieka wartością.
Podsumowanie
Podejmowanych jest wiele działań, dzięki którym istnieje możliwość
eksponowania tego skarbu, jakim jest przyroda. Promocja ta dotyczy takich
aspektów jak: ekologia, ochrona środowiska, morfologia terenu, flora, fauna, stosunki wodne czy warunki klimatyczne. Na przestrzeni ostatnich lat,
a nawet miesięcy widać wyraźny postęp w tej dziedzinie i wzrost świadomości ekologicznej osób dorosłych. Całokształt działań, jakie podejmują
w celu podtrzymania piękna otaczającego środowiska naturalnego świadczy
o tym, że przyroda sama w sobie może być wartością.
Ochrona środowiska w wymiarze lokalnym i globalnym staje się tą
sferą działalności i aktywności człowieka dla europejskiej konstrukcji – integracji, która powstała w wyniku konieczności wspólnego zarządzania
dziedzictwem kulturowym i naturalnym. Znaczenia nabiera ta problematyka
Przyroda jako wartość
71
pod wpływem wiedzy, wrażliwości społeczeństw na kwestie ekologiczne
w warunkach postępującej degradacji środowiska.
Literatura
Dyczewski L.: Miejsce i funkcja wartości w kulturze. W: Kultura w kręgu
wartości, Lublin 2001, s. 39.
Dziewięcki M.: Wychowanie ku wartościom. Wychowawca 1998, nr 9,
s. 19.
Koźmińska I., Olszewska E.: Z dzieckiem w świat wartości, Warszawa
2007.
Lipiec J.: W przestrzeni wartości, Kraków 2001.
Potyrała K., Kornaś A: Natura Człowiek Technologia, Kraków 2013.
Ślipko T.: Granice życia. Dylematy współczesnej bioetyki, Warszawa 1988.
Tomaszewski T.: Ślady i wzorce, Warszawa 1984.
Elżbieta Buchcic – Zakład Zoologii i Dydaktyki Biologii; Instytut
Biologii; Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach.