FULL TEXT - Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości

Transkrypt

This copy is for personal u
on
ly -
Dorobek naukowy Profesor Alicji Jarugowej
Nurt sprawozdawczości finansowej
Przemysław Kabalski *, Joanna Szwajcar **
se
lu
Wprowadzenie
is c
op
y is
for
pe
rso
na
Głównym celem artykułu jest charakterystyka oraz systematyzacja (klasyfikacja do
wyodrębnionych względnie homogenicznych obszarów tematycznych) dorobku naukowego Profesor Alicji Jarugowej w nurcie sprawozdawczości finansowej. Najważniejsze elementy tego dorobku, w postaci definicji i poglądów, zostały przeanalizowane
i skonfrontowane z dominującymi współcześnie podejściami i teoriami po to, aby
wykazać wielkość i ponadczasowość myśli A. Jarugowej. Celem drugorzędnym opracowania jest ukazanie, jak twórczo i szeroko nurt badań w zakresie sprawozdawczości finansowej był i jest rozwijany dzięki Jej inspiracji przez Jej wychowanków oraz
kolejne pokolenia pracowników Katedry Rachunkowości na Wydziale Zarządzania
Uniwersytetu Łódzkiego.
Sprawozdawczość finansowa była jednym z głównych nurtów zainteresowań badawczych Profesor Alicji Jarugowej. W początkowym okresie Jej działalność naukowa
była zdecydowanie zdominowana przez rachunek kosztów1, ale z czasem sprawozdawczość finansowa wysunęła się na pierwszy plan. Pojęcie sprawozdawczości finansowej
należy tutaj rozumieć szeroko. Sprawozdawczość finansowa (financial reporting) to
bowiem nie tylko konwencjonalne sprawozdania finansowe (financial statements)2, ale
także inne raporty publikowane przez spółki, np. raporty na temat odpowiedzialności
*
Dr hab. Przemysław Kabalski, Uniwersytet Łódzki, Wydział Zarządzania, Katedra Rachunkowości,
[email protected]
**
Mgr Joanna Szwajcar, Uniwersytet Łódzki, Wydział Zarządzania, Katedra Rachunkowości,
[email protected]
1
Z nastawieniem zdecydowanie bardziej na aspekt decyzyjny niż sprawozdawczy.
2
Czyli bilans, sprawozdanie z wyniku (zysku lub wyniku całkowitego), rachunek przepływów pieniężnych, zestawienie zmian w kapitale własnym i noty objaśniające.
Th
This copy is for personal use only - distribution prohibited.
-
ibu
tio
np
roh
dis
tr
Wkład Profesor Alicji Jarugowej w rozwój nurtów
badawczych rachunkowości / Contribution
of Professor Alicja Jaruga to the development
of accounting research directions
-
-
„Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości”, tom 80 (136), SKwP, Warszawa 2014, s. 719
ibu
tio
np
roh
1. Najważniejsze dokonania Profesor A. Jarugowej
w nurcie sprawozdawczości finansowej
dis
tr
społecznej, raporty środowiskowe, komentarze zarządu itp. Profesor Jarugowa zajmowała się sprawozdawczością finansową sensu largo, wykraczając swoją percepcją,
myślą i ideami poza obowiązujące w danym momencie prawo o sprawozdawczości
oraz stan praktyki. Zawsze analizowała i opisywała najnowsze rozwiązania światowe3.
is c
op
y is
for
pe
rso
na
lu
se
on
ly -
Trudno wyznaczyć wyraźne granice nurtu sprawozdawczości finansowej badań
A. Jarugowej, ponieważ często łączył się on i przecinał z nurtem historycznym (ewolucyjnym ujęciem koncepcji i zasad sprawozdawczości finansowej) oraz nurtem międzynarodowym (konwergencji rachunkowości finansowej na świecie). Zwłaszcza po
wprowadzeniu w Polsce na początku lat 90. XX w. nowoczesnego prawa bilansowego, wzorowanego na rozwiązaniach europejskich i światowych, nurt sprawozdawczości finansowej w badaniach A. Jarugowej połączył się z nurtem badań komparatywnych w ujęciu globalnym. Przypisywanie niektórych Jej publikacji i innych osiągnięć
do poszczególnych nurtów jest zatem umowne, a i sam podział na owe nurty nieostry.
Duże trudności z systematyzowaniem dorobku Profesor Jarugowej są zresztą bardzo wymowne. Świadczą dobitnie o tym, że przyjmowała Ona w swoich badaniach
podejście holistyczne; postrzegała i opisywała problemy sprawozdawczości finansowej w całej ich rozciągłości i złożoności. Także pod tym względem wyznaczała trendy, bo przecież o konieczności odejścia od paradygmatu redukcjonistycznego (polegającego na fragmentarycznym ujęciu problemów badawczych, analizowaniu izolowanych elementów rzeczywistości, co, tak wydawało się przez lata, miało dać w nią
lepszy wgląd) w naukach społecznych i nauce w ogóle powszechnie mówi się dopiero
od niedawna.
Na dorobek Profesor Jarugowej w nurcie sprawozdawczości finansowej składa się:
a) około 20 podręczników, monografii i rozdziałów w pracach zbiorowych,
b) około 10 ważnych artykułów w czasopismach zagranicznych,
c) autorstwo lub redakcja kilkudziesięciu różnych publikacji w języku polskim.
Podane wyżej liczby są oczywiście bardzo przybliżone ze względu na wskazaną
wcześniej trudność z przypisaniem dorobku Autorki do poszczególnych nurtów badawczych. O wielkości dorobku A. Jarugowej w obszarze sprawozdawczości finansowej świadczy jednak nie liczba wydanych publikacji, lecz ich jakość, a także zasięg
geograficzny (m.in. Wielka Brytania, Stany Zjednoczone) oraz ranga czasopism
(m.in. „European Accounting Review” czy „International Journal of Accounting”).
3
Th
-
Przemysław Kabalski, Joanna Szwajcar
8
Jest godne podkreślenia i podziwu to zainteresowanie A. Jarugowej koncepcjami i rozwiązaniami
światowymi w okresie PRL. Nie z powodu trudności z dostępem do materiałów, bo przecież Profesor
Jarugowa podróżowała za granicę i miała liczne kontakty z badaczami z wielu krajów o rozwiniętej gospodarce rynkowej, ale dlatego, że mało kto w Polsce uważał to wówczas za interesujące i potrzebne.
ibu
tio
np
roh
9
is c
op
y is
for
pe
rso
na
lu
se
on
ly -
dis
tr
Do najważniejszych publikacji A. Jarugowej na temat sprawozdawczości finansowej należą niewątpliwie następujące pozycje:
1. Problems of uniform accounting principles in Poland, „International Journal of
Accounting” 1972, vol. 8, no. 1 (Fall), University of Illinois at Urbana-Champaign.
2. Social reporting at the enterprise level in Poland, [in:] H.-M. Schoenfeld (ed.),
The Status of Social Reporting in Selected Countries. A Monograph, University
of Illinois Press, Urbana-Champaign 1978.
3. The Impact of Inflation on Accounting: A Global View, Center for International
Education and Research in Accounting, University of Illinois, Urbana-Champaign 1979 (współautor).
4. Participation and social accountability in Poland, „Issues in Accountability”
1981, no. 6 (March) (Glasgow).
5. Współczesne problemy rachunkowości, PWE, Warszawa 1991 (redaktor i współautor).
6. New accounting regulation in Poland: current issues, „Research in Third World
Accounting” 1993.
7. Rachunkowość finansowa, RaFiB, Łódź 1992, wyd. drugie 1993, wyd. trzecie
zmienione 1995 (współautor).
8. Changing rules of accounting in Poland, „European Accounting Review” 1993,
vol. 2, no. 1.
9. Zasady sporządzania sprawozdania finansowego w świetle ustawy o rachunkowości, ODDK, Gdańsk 1995 (współautor E. Walińska).
10. The relationship between accounting and taxation in Poland, „European Accounting Review” 1996, vol. 5, Supplement (współautor E. Walińska).
11. Nowa ustawa o rachunkowości, zmiany i nowe rozwiązania, ODDK, Gdańsk 1995.
12. Accounting in socialist countries: the beginnings of reform, [in:] N. Garrod,
S. McLeay (eds), Accounting in Transition. The Implementation of Political and
Economic Reform in Central Europe, Routlege, London, New York 1996.
13. Changing rules of accounting in Poland, [in:] J. Blake, M. Hossain (eds), Readings in International Accounting, International Thomson Business Press, London, New York 1996.
14. Roczne sprawozdania finansowe – ujęcie księgowe a podatkowe, ODDK, Gdańsk
1997 (współautor E. Walińska).
15. Filling the gap in Polish GAAP, „IASC Insight” 1999, June.
16. Rachunkowość i zarządzanie kapitałem intelektualnym. Koncepcje i praktyka,
ODDK, Gdańsk 2002 (współautor J. Fijałkowska).
17. Komentarz do ustawy o rachunkowości. Rachunkowość – MSR / MSSF – Podatki,
ODDK, Gdańsk 2002, wyd. drugie 2005, wyd. trzecie 2006, wyd. czwarte 2009
(współredaktor T. Martyniuk).
18. Przewidywane zmiany w Ramach Konceptualnych Sprawozdawczości Finansowej,
[w:] I. Sobańska, A. Szychta (red.), Wpływ międzynarodowych i krajowych regulacji sprawozdawczości finansowej i auditingu na zmiany w praktyce rachunkowości, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2007.
Th
-
Dorobek naukowy Profesor Alicji Jarugowej. Nurt sprawozdawczości finansowej
ibu
tio
np
roh
is c
op
y is
for
pe
rso
na
lu
se
on
ly -
dis
tr
Potwierdzeniem osiągnięć naukowych Profesor Jarugowej było Jej członkostwo
w radzie redakcyjnej „European Accounting Review”, elitarnego i uznanego czasopisma naukowego o zasięgu międzynarodowym, publikującego wysokiej jakości artykuły
głównie z zakresu sprawozdawczości finansowej4. Innym dowodem wiedzy, osiągnięć
i pozycji A. Jarugowej było delegowanie Jej przez Polskę do Międzyrządowej Grupy
Roboczej Ekspertów ds. Międzynarodowych Standardów Rachunkowości i Sprawozdawczości (ISAR) powołanej przez ONZ do opracowywania zasad transparentnej
sprawozdawczości finansowej (w kadencji 1999/2000 przewodniczyła Grupie).
Warto podkreślić, że międzynarodowe gremia, których członkiem była Profesor
Jarugowa, zajmowały się rachunkowością nie tylko naukowo (jak rady czasopism czy
stowarzyszenia badaczy), ale także aplikacyjnie (jak ISAR). To dowód na to, że swoje wiekopomne słowa, iż „rachunkowość jest nauką stosowaną, która powinna kłaść
nacisk na projektowanie” (Jarugowa, 1991a, s. 9), wcielała w czyn.
W samym nurcie badań Profesor Jarugowej w dziedzinie sprawozdawczości finansowej można wyróżnić kilka obszarów. Jednym z ważniejszych są rozważania
nad celami i założeniami koncepcyjnymi rachunkowości (sprawozdawczości) finansowej i de facto nad naturą samej rachunkowości finansowej. Ich znaczącym efektem
jest uniwersalna definicja rachunkowości podana w 1993 r. Zdaniem A. Jarugowej
(1993, s. 8), „rachunkowość jest współcześnie rozumiana jako system informacyjny
służący użytkownikom do podejmowania decyzji gospodarczych, zwłaszcza finansowych, oraz rozliczania kierownictwa z odpowiedzialnego i efektywnego zarządzania powierzonym mu majątkiem”.
Taka definicja wyraźnie nawiązuje do teorii (metodologii) warunkowo-normatywnej
R. Mattessicha, zgodnie z którą system rachunkowości nie ma absolutnych celów
i absolutnych wartości, lecz próbuje uwzględnić szerokie spektrum różnorodnych potrzeb wielu użytkowników informacji (zob. Szychta, 1996). Warto w tym miejscu podkreślić znajomość i współpracę A. Jarugowej z Profesorem Mattessichem, zaliczanym
do grona najwybitniejszych teoretyków rachunkowości na świecie, która zaowocowała ich kilkoma wspólnymi publikacjami o zasięgu międzynarodowym.
Zacytowana definicja rachunkowości sformułowana przez Profesor Jarugową nie
straciła i raczej nie straci przez wiele lat na aktualności, o czym świadczy jej zbieżność (wręcz tożsamość) z celem sprawozdań finansowych określonym w nowych
Ramach konceptualnych sprawozdawczości finansowej Rady Międzynarodowych
Standardów Rachunkowości. Przypomnijmy, że tym celem jest dostarczenie informacji finansowych o jednostce sprawozdawczej użytecznych dla obecnych i potencjalnych inwestorów kapitałowych, pożyczkodawców i innych wierzycieli przy podejmowaniu przez nich decyzji, które leżą w ich gestii jako dostarczycieli kapitału (MSSF,
2011, s. A30). Tak sformułowany cel ma podwójny wymiar (zob. Kabalski, 2009).
Z jednej strony chodzi o użyteczność informacji do oceny przyszłej zdolności podmiotu gospodarczego do generowania środków pieniężnych, a z drugiej ‒ do oceny
Th
-
10
4
A. Jaruga była członkiem rad redakcyjnych kilku innych międzynarodowych periodyków naukowych.
ibu
tio
np
roh
11
5
is c
op
y is
for
pe
rso
na
lu
se
on
ly -
dis
tr
wywiązania się jego zarządu z pełnienia funkcji powierniczej (czyli opieki nad powierzonym majątkiem). A zatem w swojej głęboko przemyślanej definicji rachunkowości finansowej5 z połowy pierwszej dekady XXI w. Rada Międzynarodowych
Standardów Rachunkowości zaakcentowała funkcję powierniczą (ang. stewardship),
na którą Profesor A. Jarugowa zwracała uwagę znacznie wcześniej.
Profesor Jarugowa (2002, s. 27) pisała na ten temat następująco: „Sprawozdania
finansowe pokazują skutki decyzji podejmowanych przez kierownictwo i mogą służyć do kontroli jego funkcji powierniczej (stewardship) i / lub rozliczania się z efektywności ekonomicznej alokacji i wykorzystania powierzonych zasobów (accountability). W ten sposób sprawozdania finansowe stanowią, jak wiadomo, podstawę pokwitowania dobrej pracy zarządu lub powołania nowego kierownictwa. Na podstawie
sprawozdań finansowych można wyrobić sobie osąd co do przeszłego, bieżącego i […]
przyszłego potencjału dochodowego przedsiębiorstwa”. Warto dodać, że dla nas, młodych uczniów, a później współpracowników Profesor Jarugowej, powtarzane przez
Nią słowo stewardship6 brzmiało przez długi czas jak niezrozumiałe zaklęcie. Dopiero
z czasem, czerpiąc wiedzę z rozmów z Nią i z Jej publikacji, pojmowaliśmy jego sens.
A. Jarugowa zawsze rozumiała rachunkowość jako system, co znalazło literalne
odzwierciedlenie w analizowanej definicji7. Postrzeganie rachunkowości jako systemu jest niezwykle ważne dla zrozumienia jej istoty, struktury i ewolucji. Należy przy
tym podkreślić, że dziś nie chodzi już o system w ujęciu tradycyjnym (jako zbiór
obiektów wraz z relacjami między nimi i między ich cechami). Teoria ta od dawna
niewystarczająco opisuje rachunkowość i inne systemy społeczne, na co zwróciła
uwagę I. Sobańska (2012). Odpowiednim sposobem objaśniania systemu rachunkowości jest opis zewnętrzny, który wskazuje, że strukturę funkcjonalną systemu kształtują jego relacje ze środowiskiem (różnice między środowiskiem a systemem). Złożoność środowiska przekłada się na złożoność (strukturę) systemu. Dla rachunkowości tym środowiskiem są użytkownicy tworzonych przez nią informacji. Definicja
rachunkowości Profesor Jarugowej jest uniwersalna w tym sensie, że koresponduje
z nowoczesnymi, złożonymi systemami rachunkowości zawierającymi liczne podsystemy ukierunkowane na różne grupy użytkowników informacji.
A. Jarugowa sformułowała definicję sprawozdania finansowego jako integralnego
elementu rachunkowości. Jest ono „syntetyczną, dobrze ustrukturyzowaną reprezentacją, w wyrażeniu pieniężnym, zdarzeń wpływających na przedsiębiorstwo i transakcji przez nie podejmowanych, której celem jest przekazywanie informacji finansowych w układach, strukturze i relacjach odpowiadających potrzebom szerokiego kręgu
Za taką można bowiem uznać sformułowanie celu sprawozdawczości finansowej.
Profesor Jarugowa stosowała jego angielską formę nie dlatego, żeby zaimponować świetną znajomością języka angielskiego, ale po prostu dlatego, że to pojęcie nie ma dobrego odpowiednika w języku
polskim.
7
Należy dodać, że A. Jarugowa nie była jedynym przedstawicielem polskiej nauki rachunkowości,
który definiował rachunkowość jako system. W ten sposób rozumieli ją m.in. E. Burzym czy J. Skowroński
(zob. Szychta, 1996, s. 20).
6
Th
-
ibu
tio
np
roh
is c
op
y is
for
pe
rso
na
lu
se
on
ly -
dis
tr
użytkowników” (Jarugowa, Walińska, 1997, s. 12). Przy takiej definicji (w której
zakres i struktura sprawozdania finansowego są determinowane różnorodnymi i zmieniającymi się potrzebami użytkowników zewnętrznych) nie da się wyrzucić na margines rachunkowości (a tym bardziej poza jej zakres) sprawozdań z działalności, komentarzy zarządu i innych podobnych raportów.
Profesor Jarugowa zawsze analizowała rachunkowość i jej problemy w szerokim
kontekście ekonomicznym, politycznym i społecznym. Korzystając z licznych kontaktów międzynarodowych, rozwinęła badania uwarunkowań kulturowych, prawnych
i ekonomicznych zasad sprawozdawczości finansowej. Jako pierwsza w Polsce szeroko prezentowała zjawisko determinowanego kulturowo zróżnicowania regulacji
rachunkowości finansowej, omawiając badania G. Hofstede i innych autorów zachodnich oraz objaśniając różnice między anglosaskim i kontynentalnym modelem
rachunkowości finansowej (zob. Jarugowa, 2002c, rozdział 1.3). Włączając się w nurt
badań nad determinantami modelu rachunkowości w różnych krajach, dowodziła, że
jednym z czynników kształtujących ten model jest poziom rozwoju gospodarczego
państwa (Jarugowa, 1993b).
Profesor Jarugowa pisała o rachunkowości, że „od wieków stanowiła ona liczbową reprezentację obiektów, które są uwarunkowane przez otoczenie gospodarcze,
społeczne, kulturowe i środowisko naturalne. […] Jako konstrukcja społeczna, rachunkowość podlega przemianom wraz z rozwojem społeczeństw” (Jarugowa, 2009,
s. 20). A. Jarugowa nie była zatem przywiązana, jak wielu badaczy, do jednego modelu rachunkowości finansowej, niezmiennego bez względu na czas i miejsce. Pisała,
że „dla rachunkowości jako nauki społecznej niejako naturalnym przejawem jej rozwoju, zauważalnym w dłuższym przedziale czasu, są przeobrażenia jej podstawowego kanonu zasad i norm” (Jarugowa, 1990, s. 40). Dlatego w tak otwarty sposób przyjęła proces przeobrażania sprawozdawczości finansowej i w Polsce, i w Europie kontynentalnej w kierunku modelu anglosaskiego reprezentowanego przez MSSF. Choć
od razu trzeba dostrzec, że nie była ich bezkrytycznym apologetą. Wiedziała po prostu, że ich przyjęcie jest ceną międzynarodowej harmonizacji sprawozdawczości finansowej niezbędnej w globalizującej się gospodarce.
Warto dodać, że Profesor Jarugowa, rozważając problemy sprawozdawczości finansowej, dostrzegała dwukierunkowość oddziaływań na linii rachunkowość ‒ otoczenie. Pisała, że rachunkowość „z jednej strony odwzorowuje rzeczywistość gospodarczą na podstawie właściwych jej zasad pomiaru (wyceny), z drugiej natomiast ma
wpływ na kształtowanie tej rzeczywistości” (Jarugowa, 2009, s. 20). Jej głos współbrzmiał z poglądem niektórych badaczy uważających rachunkowość nie tylko za
bierne narzędzie, za pomocą którego odzwierciedlamy rzeczywistość (w taki czy inny
sposób), ale za środek kształtowania (sankcjonowania) porządku społeczno-gospodarczego, jak np. z poglądem Mattessicha, który pisał, że „rachunkowość jest narzędziem w służbie naszej ekonomicznej walki o byt” (cyt. za: Szychta, 1996, s. 22).
W szeroko pojętym nurcie badawczym sprawozdawczości finansowej mieszczą
się normy prawne i rozwiązania instytucjonalne rachunkowości. Profesor Jarugowa
Th
-
12
ibu
tio
np
roh
13
is c
op
y is
for
pe
rso
na
lu
se
on
ly -
dis
tr
zajmowała się tą problematyką niemal przez całe swoje życie naukowe8. Analizowała
i objaśniała rozwiązania prawne i instytucjonalne wprowadzane w gospodarce centralnie planowanej czasów PRL, a co ważniejsze, prezentowała je w publikacjach
zagranicznych i na światowych kongresach rachunkowości. Promowała w ten sposób
polską myśl w dziedzinie rachunkowości, dowodząc, że ona istnieje i rozwija się
mimo niesprzyjających okoliczności (braku gospodarki rynkowej i izolacji od świata
zachodniego).
Badania w tym obszarze prowadziła oczywiście także w okresie transformacji ustrojowej i ekonomicznej oraz po ukształtowaniu się w Polsce gospodarki rynkowej. Rzecz
jasna, w naturalny sposób przekształciły się one w badania komparatywne w ujęciu
międzynarodowym (o czym już wspominaliśmy). W ramach badania procesów normalizacji (normatywizacji) rachunkowości A. Jarugowa analizowała i definiowała
pojęcia takie, jak „norma prawna”, „zasada”, „standard”. Ich sens i rolę w rachunkowości odnosiła do teorii prawa, etyki i aksjologii oraz prakseologii (Jarugowa, 1991,
s. 44‒47). Upowszechniła pojęcie standardu rachunkowości w literaturze polskiej.
Wyjaśniała, że standard rachunkowości obejmuje zarówno normę prawną rachunkowości w klasycznym rozumieniu, jak i normy, zasady i procedury rachunkowości
obwarowane sankcjami różnych grup i instytucji społecznych, niekoniecznie mających status organów państwa (Jarugowa, 1991, s. 42). Wskazywała, że standardy są
uwarunkowane społecznie i należy je rozpatrywać przede wszystkim pod kątem ich
użyteczności w realizacji celów rachunkowości (znów brzmią echa teorii warunkowo-normatywnej).
Istotnym elementem badań Profesor Jarugowej były koncepcje wyceny bilansowej, w tym wycena w warunkach inflacji (i ogólnie wpływ inflacji na rachunkowość).
A. Jarugowa prezentowała koncepcje zachowania kapitału i ich teoretyczne podstawy
oraz analizowała praktykę rachunkowości w warunkach inflacji w innych krajach
(Jarugowa, 1983). Była promotorem pracy doktorskiej S. Szejny z 1987 r. Koncepcje
zachowania majątku przy zmieniających się cenach w teorii i praktyce. Aktywnie
uczestniczyła w jednej z najważniejszych w rachunkowości dyskusji na temat podstaw wyceny, zwanej w uproszczeniu sporem między historykami a futurystami. Stała
na stanowisku, że należy stosować wiele modeli wyceny, gdyż żaden z nich sam nie
jest w stanie spełnić wszystkich celów rachunkowości. Pisała (Jarugowa, 1991, s. 106):
„Jedno wydaje się oczywiste: mają rację krytycy wyceny «historycznej» opartej na
koszcie własnym, ale względy wiarygodności ksiąg, nominalizm wierzytelności i prawa
podatkowego uniemożliwiają uchylenie tej metody. Celowe zatem pozostaje jedynie
stosowanie wielu wycen”.
To stanowisko było jednym z elementów szerszego poglądu A. Jarugowej o celowości i możliwości operowania w rachunkowości różnymi „płaszczyznami czasowymi” (Jarugowa, Skowroński, 1986, s. 68–73). Dotyczył on, rzecz jasna, nie tylko
Th
-
8
Należy dodać, że te badania w łódzkim ośrodku rachunkowości zapoczątkował profesor Edward
Wojciechowski.
ibu
tio
np
roh
is c
op
y is
for
pe
rso
na
lu
se
on
ly -
dis
tr
rachunkowości zarządczej, ale także finansowej, w przypadku której nie dla wszystkich jest to zasadne ani tym bardziej oczywiste.
Znaczącym osiągnięciem A. Jarugowej i kierowanego przez Nią zespołu jest przekład wybitnej amerykańskiej książki E.A. Hendriksena i M.F. van Bredy Accounting
Theory. Książka opublikowana w 2002 r. była pierwszym (i do dziś pozostaje jedynym) tak renomowanym i powszechnie uznanym podręcznikiem z teorii rachunkowości na polskim rynku wydawniczym. Wyjaśniano w niej proces tworzenia zasad
i standardów sprawozdawczości finansowej w kontekście teorii i metodologii rachunkowości (w warunkach głównie amerykańskich). Profesor Jarugowa uważała, że udostępnienie tej wiedzy polskim badaczom, studentom i praktykom rachunkowości jest
niezbędne w obliczu postępującej harmonizacji zasad sprawozdawczości finansowej
i zapowiadanego wdrożenia MSSF w krajach Unii Europejskiej. Dzięki temu, Jej zdaniem, polscy czytelnicy dostali szansę poznania zagadnień rachunkowości w szerokiej perspektywie9. Pisała w przedmowie do książki, że „dla właściwego zrozumienia
współczesnego kształtu, struktury, zasad, metod i roli rachunkowości w globalizującym się świecie niezwykle ważne znaczenie ma znajomość jej historii, podstaw metodologicznych oraz teorii bogatej w koncepcje i modele” (Jarugowa, 2002a, s. I).
W dziedzinie sprawozdawczości finansowej Profesor Jarugowa podejmowała
niemal wszystkie tematy szczegółowe, w tym nowatorskie w warunkach polskich.
Inspirowała nimi swoich wychowanków, co owocowało pionierskimi pracami doktorskimi, takimi jak10:
a) Sprawozdanie z przepływu środków pieniężnych a ocena sytuacji finansowej firmy
E. Śnieżek z 1994 r.,
b) Roczny raport spółek w Wielkiej Brytanii w świetle potrzeb inwestora E. Walińskiej
z 1994 r.,
c) Powiązania kapitałowe podmiotów gospodarczych a forma i zakres ich prezentacji
w sprawozdaniach finansowych R. Ignatowskiego z 1996 r.,
d) Rachunkowość leasingu na tle regulacji prawa cywilnego i podatkowego M. Turzyńskiego z 2003 r.,
e) Przydatność informacyjna wartości godziwej jako podstawy pomiaru w rachunkowości i ograniczenia jej stosowania w praktyce M. Frendzla z 2010 r.
Wymienione wyżej prace oraz dalsze badania ich autorów zostały później wykorzystane przy tworzeniu polskiego prawa lub standardów rachunkowości w obszarach
konsolidacji sprawozdań finansowych, odroczonego podatku dochodowego, rachunku przepływów pieniężnych i transakcji leasingowych.
Jak już wspomniano, Profesor Jarugowa rozumiała sprawozdawczość finansową
bardzo szeroko. W pionierskich w polskim piśmiennictwie opracowaniach już pod
koniec lat 70. XX w. prezentowała rachunkowość (rachunek) społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw na przykładzie Francji (Jarugowa, Skowroński, 1979).
9
Th
-
14
Profesor Jarugowa nie tylko przyjmowała holistyczny punkt widzenia problemów rachunkowości,
ale także mocno go propagowała w środowisku badaczy, studentów i ekspertów.
10
Wymieniamy tylko te, które można przypisać do nurtu sprawozdawczości finansowej.
ibu
tio
np
roh
15
rso
na
lu
se
on
ly -
dis
tr
Definiowała ten obszar rachunkowości jako „identyfikację, pomiar i komunikowanie
informacji wewnętrznych i zewnętrznych związanych z wpływem przedsiębiorstwa
i jego działalności na społeczeństwo” (Jarugowa, 1991, s. 38). Oczywiście tak zdefiniowany rachunek społecznej odpowiedzialności ma zarówno wymiar sprawozdawczy, jak i zarządczy. Znów objawiło się holistyczne podejście Profesor Jarugowej do
rachunkowości. Należy dodać, że z inspiracji A. Jarugowej problemem roli rachunkowości w procesie rozliczania przedsiębiorstw z odpowiedzialności społecznej zainteresowała się Z. Jaglińska, która pod Jej przewodem napisała rozprawę doktorską na
ten temat w 1983 r. (tytuł rozprawy: Rachunkowość społecznej odpowiedzialności
korporacji amerykańskich – bariery rozwoju).
Na przełomie XX i XXI w. Profesor Jarugowa zainteresowała się kwestią pomiaru
wewnętrznie wytworzonej wartości firmy i sprawozdawczości kapitału intelektualnego. Pod Jej kierunkiem w 1998 r. powstały rozprawy doktorskie; najpierw M. Marcinkowskiej Rola rachunkowości w zarządzaniu wartością firmy, a następnie J. Fijałkowskiej Finansowe i niefinansowe metody pomiaru i sprawozdawczości kapitału
intelektualnego z 2010 r. (osiem lat wcześniej została opublikowana książka A. Jarugowej i J. Fijałkowskiej na ten temat – zob. Jaruga, 2002b). W latach 2007‒2008
Profesor Jarugowa brała udział w projekcie badawczym Pomiar i raportowanie kapitału intelektualnego oraz innych wartości niematerialnych w rachunkowości – wyzwania i ograniczenia, finansowanym przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego.
pe
2. Kontynuacja dzieła Profesor Jarugowej w nurcie
sprawozdawczości finansowej w Katedrze Rachunkowości
Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Łódzkiego
is c
op
y is
for
Problematyka badawcza w zakresie sprawozdawczości finansowej, którą inicjowała
i którą zajmowała się Profesor Jarugowa, była i wciąż jest podejmowana przez Jej
wychowanków. Świadczą o tym przede wszystkim ich rozprawy naukowe, m.in.11:
a) E. Walińskiej praca habilitacyjna Wartość bilansowa przedsiębiorstwa a alokacja
podatku dochodowego z 2004 r. oraz praca profesorska Bilans jako fundament
sprawozdawczości finansowej z 2009 r.,
b) W.A. Nowaka praca habilitacyjna O konceptualnej podstawie sprawozdawczości
finansowej z 2007 r.,
c) E. Śnieżek praca habilitacyjna Sprawozdawczość przepływów pieniężnych ‒ krytyczna ocena i propozycja modelu z 2008 r.,
d) R. Ignatowskiego rozprawa habilitacyjna Instytucjonalne uwarunkowania i otoczenie globalnych standardów rachunkowości z 2009 r.,
Th
-
11
Pomijamy tutaj rozprawy, których tematyka mieści się w innych nurtach badawczych, np. rachunkowości zarządczej.
ibu
tio
np
roh
is c
op
y is
for
pe
rso
na
lu
se
on
ly -
dis
tr
e) M. Turzyńskiego praca habilitacyjna Umowy o używanie aktywów w świetle historyczno-teoretycznego dyskursu rachunkowości z 2012 r.,
f) P. Kabalskiego praca habilitacyjna Wybrane problemy stosowania Międzynarodowych Standardów Sprawozdawczości Finansowej w Polsce. Organizacja, kultura,
osobowość, język z 2012 r.
Poza rozprawami habilitacyjnymi do znaczących osiągnięć wychowanków Profesor Jarugowej, które można uznać za merytoryczną kontynuację Jej dorobku, należą
dwa cykle artykułów:
a) I. Sobańskiej zawierające rozważania na temat zmian orientacji i struktury systemu rachunkowości pod wpływem Międzynarodowych Standardów Sprawozdawczości Finansowej (Sobańska 2003, 2007a, 2007b), ze szczególnym uwzględnieniem artykułu Jedność systemu rachunkowości (Sobańska, 2012);
b) A. Szychty z lat 2010‒2013 dotyczące sprawozdania z dochodu całkowitego (wyniku całościowego) w ujęciu teoretycznym i praktycznym (Szychta, 2010, 2011,
2012 oraz Frendzel, Szychta 2013).
Część z wymienionych prac można jednocześnie przypisać do nurtu międzynarodowych regulacji rachunkowości finansowej i jej światowej harmonizacji (o czym
świadczą już ich tytuły). Cechują się one na ogół interdyscyplinarnością, nawiązują
do teorii organizacji i zarządzania, teorii prawa, historii, filozofii, socjologii, psychologii, teorii systemów. W tak szerokim ujmowaniu problemów rachunkowości i dostrzeganiu jej powiązań z innymi dyscyplinami (także spoza nauk ekonomicznych)
przez wymienionych autorów niewątpliwie widać wpływ Profesor Jarugowej.
Dziś Jej wychowankowie mają już swoich podopiecznych. W tej sztafecie pokoleń przekazują im pałeczkę, którą przejęli od swojej Mistrzyni. Dzięki temu tematy
badawcze podejmowane przez Profesor Jarugową mają swój ciąg dalszy. Dotyczy to
także, a może przede wszystkim, sprawozdawczości finansowej. Młodzi pracownicy
Katedry Rachunkowości na Wydziale Zarządzania Uniwersytetu Łódzkiego zajmują
się różnymi obszarami tej problematyki, m.in.: sprawozdawczością zrównoważonego
rozwoju, raportowaniem elektronicznym, założeniami koncepcyjnymi sprawozdawczości, strukturą i formatem sprawozdań finansowych, wyceną w sprawozdawczości,
sprawozdaniem z przepływów pieniężnych, zasadami sprawozdawczości branży budowlanej i deweloperskiej, instrumentami finansowymi, podatkiem dochodowym
i wieloma innymi. Stosują zarówno podejście deskryptywne, jak i normatywne. Nie
tylko analizują i opisują praktykę sprawozdawczości finansowej, pokazując „jak jest”,
ale także określają „jak być powinno” (proponują środki w postaci metod, procedur
itp.). Nurt badań w zakresie sprawozdawczości finansowej w Katedrze, w której pracowała i którą kierowała Profesor Jarugowa, jest zatem żywy i wielowątkowy. Jest to
możliwe dzięki postawionym i umacnianym przez Nią przez lata solidnym fundamentom. Sprawozdawczość finansowa ma dziś ogromne znaczenie dla gospodarki
i społeczeństwa. Badacze tej problematyki mają zatem wielkie pole do działania.
Niech dzieła Profesor Jarugowej w tej dziedzinie będą dla nich inspiracją.
Th
-
16
ibu
tio
np
roh
Podsumowanie
17
na
lu
se
on
ly -
dis
tr
Dorobek naukowy Profesor A. Jarugowej w dziedzinie sprawozdawczości finansowej
jest ogromny, zarówno pod względem liczby osiągnięć, jak i ich znaczenia. Różnorodność tematyki podejmowanej przez Nią w ramach tego nurtu jest godna najwyższego podziwu.
A. Jarugowa zajmowała się m.in. założeniami koncepcyjnymi sprawozdawczości
finansowej, społeczno-ekonomicznymi uwarunkowaniami modeli sprawozdawczości,
prawnymi i instytucjonalnymi rozwiązaniami w zakresie rachunkowości finansowej,
sprawozdawczością na temat kapitału intelektualnego i odpowiedzialności społecznej,
koncepcjami wyceny (także w warunkach inflacji) i wieloma innymi zagadnieniami
(zarówno ogólnymi, jak i bardziej szczegółowymi).
Definicje, poglądy i stwierdzenia Profesor Jarugowej weszły do kanonu polskiej
myśli rachunkowości. Choć od czasu ich sformułowania minęło wiele lat, nie straciły
one na aktualności (mimo zmian, jakie zaszły w gospodarce i społeczeństwie). Najlepszym przykładem jest uniwersalna i ponadczasowa definicja rachunkowości. Myśl
naukowa A. Jarugowej z pewnością będzie inspirować kolejne pokolenia badaczy
problematyki sprawozdawczości finansowej.
rso
Literatura
is c
op
y is
for
pe
Frendzel M., Szychta A. (2013), Comprehensive income reporting: empirical evidence from the Warsaw
Stock Exchange, „Social Sciences / Socialiniai mokslai” 4 (82), s. 7‒16, Uniwersytet Technologiczny
w Kownie.
Jarugowa A. (2009), Komentarz do ustawy o rachunkowości. Rachunkowość – MSR / MSSF – Podatki,
ODDK, Gdańsk, wyd. czwarte (współredaktor T. Martyniuk).
Jarugowa A. (2007), Przewidywane zmiany w Ramach Konceptualnych Sprawozdawczości Finansowej,
[w:] I. Sobańska, A. Szychta (red.), Wpływ międzynarodowych i krajowych regulacji sprawozdawczości
finansowej i auditingu na zmiany w praktyce rachunkowości, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego,
Łódź.
Jarugowa A. i in. (2004), Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości Finansowej (MSSF / MSR)
a ustawa o rachunkowości – podobieństwa i różnice, SKwP, Warszawa.
Jarugowa A. (2002a), Przedmowa do wydania polskiego, [w:] E.S. Hendriksen, M.F. van Breda, Teoria
rachunkowości, , Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Jarugowa A. (2002b), Rachunkowość i zarządzanie kapitałem intelektualnym. Koncepcje i praktyka, ODDK,
Gdańsk (współautor J. Fijałkowska).
Jarugowa A. (2002c), Międzynarodowe regulacje rachunkowości. Wpływ na rozwiązania krajowe, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa (redaktor i współautor).
Jarugowa A. (1999), Filling the gap in Polish GAAP, „IASC Insight”, June.
Jarugowa A., Walińska E. (1997), Roczne sprawozdania finansowe – ujęcie księgowe a podatkowe, ODDK,
Gdańsk.
Jarugowa A. (1996a), The relationship between accounting and taxation in Poland, „European Accounting
Review”, vol. 5, supplement (współautor E. Walińska).
Jarugowa A. (1996b), Accounting in socialist countries: the beginnings of reform, [in:] N. Garrod,
S. McLeay (eds), Accounting in Transition. The Implementation of Political and Economic Reform in
Central Europe, Routlege, London, New York.
Th
-
ibu
tio
np
roh
is c
op
y is
for
pe
rso
na
lu
se
on
ly -
dis
tr
Jarugowa A. (1996c), Changing rules of accounting in Poland, [in:] J. Blake, M. Hossain (eds), Readings
in International Accounting, International Thomson Business Press, London, New York.
Jarugowa A. (1995a), Rachunkowość finansowa, wyd. trzecie, RaFiB, Łódź.
Jarugowa A. (1995b), Zasady sporządzania sprawozdania finansowego w świetle ustawy o rachunkowości,
ODDK, Gdańsk (współautor E. Walińska).
Jarugowa A. (1995c), Nowa ustawa o rachunkowości, zmiany i nowe rozwiązania, ODDK, Gdańsk.
Jarugowa A. i inni (1993a), Rachunkowość finansowa, RaFiB, Łódź.
Jaruga A.A. (1993b), New accounting regulation in Poland: current issues, „Research in Third World
Accounting”.
Jarugowa A. (1993c), Changing rules of accounting in Poland, „European Accounting Review”, vol. 2,
no. 1.
Jarugowa A. (1991a), Współczesne problemy rachunkowości, PWE, Warszawa (redaktor i współautor).
Jarugowa A. (1991b), Participation and social accountability in Poland, „Issues in Accountability”, no. 6
(March), Glasgow.
Jarugowa A., Skowroński J. (1986), Rachunek kosztów w systemie informacyjnym przedsiębiorstwa, wyd.
trzecie, PWE, Warszawa.
Jarugowa A. (1983), Teoria i praktyka rachunkowości w warunkach inflacji na przykładzie Japonii, „Rachunkowość”, nr 5.
Jarugowa A. (1979), The Impact of Inflation on Accounting: A Global View, Center for International Education and Research in Accounting, University of Illinois, Urbana-Champaign (współautor).
Jarugowa A. (1978), Social reporting at the enterprise level in Poland, [in:] H.-M. Schoenfeld (ed.),
The Status of Social Reporting in Selected Countries. A Monograph, University of Illinois Press,
Urbana-Champaign.
Jarugowa A. (1972), Problems of uniform accounting principles in Poland, „International Journal of
Accounting”, vol. 8, no. 1, University of Illinois at Urbana-Champaign.
Kabalski P. (2009), Cele sprawozdań finansowych według projektu „Ram konceptualnych sprawozdawczości finansowej”, „Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości”, t. 48 (104), SKwP, Warszawa, s. 61‒79.
Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości Finansowej, część A, IASB 2011 (rozdział 1).
Sobańska I. (2012), Jedność systemu rachunkowości, „Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości”, t. 66 (122),
SKwP, Warszawa, s. 179‒190.
Sobańska I. (2007a), Nowa orientacja systemu rachunkowości w praktyce polskiej w kontekście wdrażania
MSR / MSSF, [w:] Rachunkowość, wczoraj, dziś, jutro, SKwP, Zarząd Główny w Warszawie, COSZ,
Warszawa.
Sobańska I. (2007b), Problemy implementacji Międzynarodowych Standardów Sprawozdawczości Finansowej w jednostkach gospodarczych w Polsce od 2005 roku, [w:] I. Sobańska, A. Szychta (red.), Wpływ
międzynarodowych i krajowych regulacji sprawozdawczości finansowej i auditingu na zmiany w praktyce rachunkowości, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Sobańska I. (2003), Wpływ MSR na integrację rachunkowości: rachunkowość finansowa i rachunkowość
zarządcza, „Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości”, t. 13(69), SKwP, Warszawa, s. 247−255.
Szychta A. (2012), Dochody całkowite w sprawozdaniach finansowych największych spółek notowanych na
GPW w Warszawie, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Oeconomica”, 263, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s. 65‒88.
Szychta A. (2011), Wynik całościowy w sprawozdaniach finansowych spółek publicznych, [w:] I. Sobańska,
M. Turzyński (red.), Rachunkowość, audyt i kontrola w zarządzaniu, Wydawnictwo Uniwersytetu
Łódzkiego, Łódź, s. 81‒108.
Szychta A. (2010), Pomiar i prezentowanie wyniku całościowego spółki kapitałowej w sprawozdaniu finansowym, „Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości”, t. 59 (115), SKwP, Warszawa, s. 117‒142.
Szychta A. (1996), Teoria rachunkowości Richarda Mattessicha w świetle podstawowych kierunków rozwoju rachunkowości. Studium metodologiczne, Fundacja Rozwoju Rachunkowości w Polsce, Warszawa.
Th
-
18
ibu
tio
np
roh
dis
tr
on
ly -
Słowa kluczowe: rachunkowość, sprawozdawczość finansowa, sprawozdania finansowe, standardy rachunkowości.
rso
na
lu
se
Summary
Research work of Professor Alicja Jaruga in the field of financial reporting
This article presents the work of Professor Alicja Jaruga in the field of financial reporting. Her contribution to the development of this discipline is immense, both in terms of the number and diversity of topics
investigated and the significance of the achievements in these areas of research. The issues explored by
Professor Jaruga include the conceptual framework of financial reporting, socio-economic determinants
of reporting models, legal and institutional context of financial reporting, intellectual capital and social
responsibility reporting, valuation concepts (also in inflationary environments) and a broad range of other
topics, both general and specific. Professor Jaruga’s definitions, ideas and conclusions form part of the
canon of Polish accounting thought, and her research provides a model and inspiration for future generations of researchers exploring issues in financial reporting.
pe
Keywords: accounting, financial reporting, financial statements, accounting standards.
for
-
y is
op
is c
Th
-
19
Streszczenie
Celem artykułu jest przybliżenie dorobku naukowego Profesor Alicji Jarugowej w dziedzinie sprawozdawczości finansowej. Dorobek ten jest ogromny, zarówno pod względem liczby osiągnięć, jak i ich znaczenia. Cechuje go niezwykła różnorodność tematyczna. A. Jarugowa zajmowała się m.in. założeniami koncepcyjnymi sprawozdawczości finansowej, społeczno-ekonomicznymi uwarunkowaniami modeli sprawozdawczości, prawnymi i instytucjonalnymi rozwiązaniami w zakresie rachunkowości finansowej, sprawozdawczością na temat kapitału intelektualnego i odpowiedzialności społecznej, koncepcjami wyceny
(także w warunkach inflacji) i wieloma innymi zagadnieniami (zarówno ogólniejszymi, jak i szczegółowymi). Definicje, poglądy i stwierdzenia Profesor Jarugowej weszły do kanonu polskiej myśli rachunkowości, a Jej badania stanowią wzór i inspirację dla kolejnych pokoleń badaczy problematyki sprawozdawczości finansowej.
-
-
op
is c
Th
y is
-
pe
lu
na
rso
se
for
dis
tr
-
ibu
tio
np
roh
on
ly -
-

FULL TEXT - Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości

Transkrypt

Podobne dokumenty

FULL TEXT - Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości

This copy is for personal use only

Kariera - Chemirol

Rachunkowość finansowa prof. Kamiński

FULL TEXT - Medycyna Sportowa

Ustawa o rachunkowości

Rachunkowosc od podstaw sem letni 2013-14

This copy is for personal use only

GWP.PL Sp z o.o. Ul. Bema 4/1A Sopot Wydawca: Wydawnictwo