Tradycja i awangarda w Kubula a Kuba Kubikula

„Bohemistyka” 2007, nr 2, ISSN 1642–9893
Katarzyna CHROBAK
Wroc³aw
Tradycja i awangarda
w Kubula a Kuba Kubikula Vladislava Vanèury
Wiek XX nada³ literaturze dzieciêcej nowy wymiar artystyczny.
Jej wartoœæ s³usznie zaczêto oceniaæ nie tylko z punktu widzenia dydaktyzmu, ale dostrze¿ono i doceniono jej wk³ad w ogólny rozwój literatury. Trudno dziœ pow¹tpiewaæ, ¿e wspiê³a siê na wy¿yny swych
mo¿liwoœci. Przesta³a byæ jedynie narzêdziem w rêkach dydaktyków
i wywalczy³a sobie nale¿ne jej miejsce wœród ogromu tematów i zjawisk literackich. Zanim zdo³a³a jednak osi¹gn¹æ szczyt artyzmu, przeby³a d³ug¹ i wyboist¹ drogê.
Na gruncie czeskim ów „pojedynek” w walce o status literatury
dzieciêcej (zw³aszcza funkcji bajki) rozpocz¹³ w 1913 roku na ³amach
czasopisma „Úhor” artyku³ Jaroslava Petrboka (nauczyciela) zatytu³owany Pryè s pohádkou!. Rozwa¿ania autora artyku³u zmierza³y
do ogólnej konkluzji, sugeruj¹cej zgubny wp³yw bajki na emocjonalny i intelektualny rozwój m³odego czytelnika. J. Petrbok twierdzi³, ¿e
ka¿da lektura musi wnosiæ w ¿ycie dziecka aspekty pozytywne i prawdziwe. Nie nale¿y zatem pozwalaæ dzieciom wierzyæ w coœ, w co nie
wierz¹ sami doroœli. Autor artyku³u zignorowa³ specyfikê dzieciêcego
odbiorcy, jego psychiczny etap rozwoju oraz czytelnicze upodobania:
! "#"$ %&$' ()$*+ ,-%.&/0 + &.123.4 '$&(."$&(#3&56, 7-.&6/ + &.1%! &$8
$9.'(:;5656, 7-.&6$<$&0 "! 72()$*:;$"$ "2%$-&5,20 <%-+4=,2 >324?1+ @A23#1 BCDE0
'F DGHF
Próba ograniczenia literaturze dzieciêcej funkcji, która mia³aby siê
skupiaæ wy³¹cznie na edukacji, wywo³a³a prawdziw¹ walkê o prawo
dzieci do posiadania w³asnej literatury. Na ratunek m³odym czytelni101
kom pospieszyli: František Soukup, Karel Prokop oraz Karel Doutlik,
którzy skompromitowali teorie Petrboka, dowodz¹c wagi i znaczenia
bajki w fantazjotwórczym œwiecie dziecka. Po raz drugi g³os przeciwko bajce odezwa³ siê w Czechach w 1929 roku na ³amach „Lidových
novín”, jednak podobna argumentacja obroñców literatury dla najm³odszych czytelników skutecznie odpar³a nies³uszne wobec niej zarzuty.
Vladislav Vanèura jedyn¹ w swoim literackim dorobku ksi¹¿kê dla
dzieci napisa³ w roku 1931. A zatem wówczas, kiedy trwa³a ogólnonarodowa dyskusja na temat kszta³tu i kierunku rozwoju literatury dzieciêcej . Kubula a Kuba Kubikula jest ksi¹¿k¹ zapomnian¹ a œciœle mówi¹c ma³o znan¹ (równie¿ w œrodowisku bohemistycznym). Z punktu
widzenia niezwykle p³odnej, ale jednak skierowanej dla doros³ych
twórczoœci V. Vanèury, niniejsze dzie³o mo¿e uchodziæ za swoisty
wyj¹tek. Jest to jednak wyj¹tek, bêd¹cy nie tyle „produktem ubocznym” doros³ej twórczoœci pisarza, co stanowi¹cy swoiste exemplum
konsekwentnie realizowanej przez niego drogi artystycznej. Vladislav
Vanèura, podobnie jak Josef Lada, Karel Poláèek czy Josef i Karel
Èapkowie, nale¿y do grona twórców czeskiej bajki autorskiej (nowego w latach trzydziestych XX wieku gatunku literatury dzieciêcej),
który sta³ siê w póŸniejszym okresie swoistym prototypem nowoczesnej bajki.
W dziele V. Vanèury mo¿na wyró¿niæ dwa g³ówne nurty artystyczne: tradycjê i awangardê. Elementy tradycji zosta³y zrealizowane
g³ównie w sferze tematyki utworu, którym s¹ perypetie wiejskich
dzieci oraz w sferze konstrukcji bohaterów literackich. W oparciu
o tradycyjne kanony literatury dzieciêcej, zarówno postaci, jak rów-
A2%2*&$ %!'1:';$ &+ ($"+( I+-(2J6. 3.($-+(:-! %<.$6.K6$; 2-+< 1.$-:&1: ;$;
-2<I2;: 2%*!I+L! '.K I A23'6$ @I BCMN -21: 27:*3.12I+&2 &+ L+"+6, OP.+%2"28
J6. Q.($-+61.6,R :(IS- T:3.+&+ U:I."+ !"!#!$%&'F P!%+-<$&.$ (2 '(+L2 '.K "+&.8
V$'($" -SI&2:7-+I&.$&.+ 72$<;. %<.$6.K6$; . 3.-!1. I 2WS3$H 2-+< X2';. @I -21:
BCMY <&+&! 72$(+0 1-!(!1 3.($-+61. . ($2-$(!1 3.($-+(:-! Z [2-&$3 \<:12I'1. I!%+L
1'.]^1K () )&*+, )! -./+.00 I 1(S-$; *-2&.L 7-+I %<.$6. %2 V+&(+<;.0 %212&:;]6
+&+3.<! I!6,2I+I6<!6, I+-(2J6. *+J&.HF
102
nie¿ œwiat przedstawiony, zosta³y usytuowane w sposób biegunowy.
Do tradycyjnego nurtu wpisuje siê równie¿ dydaktyczny charakter
utworu, którego celem (choæ nie nadrzêdnym) jest edukacja m³odego
czytelnika. Drugim nurtem artystycznym ksi¹¿ki, jedynie z pozoru
przeciwstawnym wobec pierwszego, jest wyraŸnie obecna awangarda. Awangarda, która znajduje swoj¹ realizacjê przede wszystkim poprzez lingwistyczny charakter utworu, œwiadomie nawi¹zuj¹cy do
mowy dziecka.
Lata trzydzieste XX wieku obfitowa³y w ca³ej Europie we wszelkie eksperymenty artystyczne. U V. Vanèury znalaz³y one swoje odzwierciedlenie w prozie kreacyjnej, pod¹¿aj¹c w stronê ekspresjonizmu. Niebagatelnym powodem dla literackich eksperymentów autora,
by³y jego ówczesne fascynacje prê¿nie rozwijaj¹c¹ siê now¹ dziedzin¹ sztuki, mianowicie kinematografi¹. Realizuj¹cy siê dotychczas
na polu literackim Vanèura, podj¹³ nowe wyzwanie jako scenarzysta
i re¿yser filmowy. Doœwiadczenia „filmowe” znalaz³y zatem naturaln¹ realizacjê w ksi¹¿ce dla dzieci. Nag³e ciêcia akcji, nieoczekiwane zmiany planu, odautorskie dygresje oraz tak charakterystyczna dla
Vanèury subiektywna narracja, sta³y siê swoistym „znakiem firmowym” artysty, okreœlanym mianem indywidualizmu i oryginalnoœci.
Kubula a Kuba Kubikula – to humorystyczna opowieœæ o podró¿uj¹cym po œwiecie niedŸwiedniku Kubie Kubikuli i jego nieod³¹cznym towarzyszu niedŸwiadku Kubuli. Podobnie jak w innych literackich dzie³ach pisarza, fabu³a utworu stanowi jedynie pretekst, t³o dla
znacznie istotniejszej – formy. Uprzywilejowana przez Vanèurê narracja, wy³ania siê na plan pierwszy. A zatem jêzyk staje siê g³ównym bohaterem utworu literackiego i jest noœnikiem cech zarówno awangardowych jak i tradycyjnych. To w³aœnie s³owo i jêzyk, sta³y siê g³ównym polem eksperymentów pisarza. Vanèura nie poszukiwa³ nowej
formy literackiej wypowiedzi, szuka³ jedynie jej nowego stylu (por.
Baluch 1972). Rozwin¹³ niemal do granic mo¿liwoœci estetyczn¹ funkcjê jêzyka. Celowo uwypukli³ eufoniczny charakter jêzyka, st¹d obecnoœæ w tekœcie wyra¿eñ ekspresywnych oraz wykrzyknieñ typu:
hajdelák (nicpoñ, wa³koñ), mlsoun (³akomczuch), èmoud (potoczne
103
okreœlenie spalenizny), hajdy! (hajda!, jazda!). Intensyfikacja œrodków brzmieniowych by³a celowa, poniewa¿ w ten sposób mo¿na
odzwierciedliæ naturalne sk³onnoœci dziecka do eksperymentowania
i zabawy jêzykiem. Jêzyk, którym pos³u¿y³ siê w utworze Vanèura sta³
siê w ten sposób przede wszystkim przedmiotem refleksji a nie tylko
narzêdziem pisarza. Akcentuj¹c lingwistyczny charakter prozy, Vanèura dostrzeg³ to, co w latach szeœædziesi¹tych XX wieku by³o szeroko stosowane w liryce (nurt poezji lingwistycznej). Eksperymenty
Vanèury mieszcz¹ siê zatem w definicji lingwizmu, który ¿ywi siê
przede wszystkim tym, co w jêzyku zesztywnia³e, zrutynizowane
i bezw³adne, podejmuj¹c grê ze spetryfikowanymi formami mowy
oraz penetruj¹c chaotycznoœæ jêzyka potocznego (por. S³awiñski
1989).
Z jednej strony jest to bowiem jêzyk mocno zindywidualizowany,
ekspresywny, niepozbawiony zwrotów kolokwialnych oraz neologizmów artystycznych. W tekœcie spotkamy zwroty typu: vlkodlak Churchabarbuchurcha (neologizm artystyczny pe³ni¹cy rolê nazwy w³asnej), wreszcie sam tytu³ ksi¹¿ki Kubula a Kuba Kubikula (dŸwiêcznie
brzmi¹ca zbitka wyrazowa, której istot¹ jest wartoœæ foniczna, nie semantyczna). Z drugiej strony, awangardowe podejœcie autora do tekstu, s¹siaduje z tradycj¹, ludowym humanizmem, w którym odwieczne prawa natury staj¹ siê noœnikiem wartoœci trwa³ych („prawda zawsze zwyciê¿a”). St¹d obecnoœæ bohaterów odwa¿nych, prawych,
pe³nych humoru, ale i po ludzku zwyczajnych.
Dziecko w literaturze i kulturze czêsto pe³ni rolê symboliczn¹. Na
ogó³ przedstawione jest jako symbol niewinnoœci, prostoty i bezpretensjonalnoœci (w Biblii motyw Izaaka przeznaczonego przez ojca jako najwiêksz¹ ofiarê Bogu; w Nocach i dniach M. D¹browskiej
(1982) postaæ przedwczeœnie zmar³ego Piotrusia; w ikonografii chrzeœcijañskiej dzieci ukazywane s¹ jako anio³ki). Znacznie rzadziej dziecko staje siê symbolem z³a, wystêpuje wówczas w roli tyrana, okrutnika (w Malowanym ptaku J. Kosiñskiego (1990) dzieci to mali antysemici; w Bo¿ej podszewce T. Lubkiewicz-Urbanowicz (1998) rodzeñ104
stwo upokarza i pastwi siê nad siostr¹ Mariann¹ – por. Kopaliñski
2001, s. 76–77; Kopaliñski 2005).
Jedn¹ z g³ównych postaci ksi¹¿ki Vanèury jest ma³a dziewczynka
Lízinka – najm³odsza spoœród czworga rodzeñstwa. Pe³ne radoœci ¿ycia, odwa¿ne, rezolutne, roztropne, weso³e a nade wszystko pomys³owe dziecko, w imiê sprawiedliwoœci i wspólnego dobra, podejmuje
„walkê” ze straszyd³em Barbuch¹. W utworze tym Lízinka to zapowiedŸ nowego pocz¹tku, zwi¹zku z natur¹, nieska¿onego stosunku do
¿ycia, niewinnoœci, spontanicznoœci, ale równie¿ irracjonalizmu. Irracjonalny sposób postrzegania œwiata przez bohatera literackiego jest
zarówno wynikiem jego m³odego wieku oraz nieograniczonej wiekiem (w przeciwieñstwie do œwiata doros³ych) fantazji.
Vanèura œwiadom wartoœci tradycyjnej konstrukcji literatury dla
dzieci, która w znacznej mierze opiera siê na kontrastach, sytuuje bohaterów ksi¹¿ki na przeciwstawnych biegunach: ma³a dziewczynka
Lízinka (przedstawicielka œwiata realnego) oraz straszyd³o Barbucha
(przedstawiciel œwiata irracjonalnego). Zaraz jednak z t¹ sam¹ œwiadomoœci¹ ³amie czytelnicze przyzwyczajenia i literackie konwenanse,
bowiem straszyd³o okazuje siê byæ œmieszne, a nie straszne. Barbucha
nie jest w stanie podo³aæ powierzonej mu roli straszyd³a, mimo usilnych starañ bycia groŸnym, bawi dzieci, a kiedy uœwiadamia sobie, ¿e
nie jest w stanie nikogo przestraszyæ, zamienia siê w psa pudelka.
Mimo ¿ywej fascynacji autora nowoczesnoœci¹ i cywilizacj¹, nie
zrezygnowa³ on z szeroko rozumianej tradycji. Przeciwnie, kontynuowa³ j¹: narrator-gawêdziarz, wyraŸny podzia³ bohaterów literackich
na bia³e i czarne postacie oraz magiczna symbolika, zosta³y jedynie
przeniesione do nowoczesnego œwiata – a w³aœciwie – jêzyka.
Vanèura mistrzowsko ¿ongluje konwencjami literackimi. Tradycja
i awangarda ¿yj¹ obok siebie w pe³nej symbiozie. Autor pos³uguje siê
co prawda typowymi dla literatury dzieciêcej motywami tu³aczymi,
dostrzega terapeutyczne wartoœci literatury dla najm³odszych (pomaga panowaæ nad strachem), rozœmiesza, uczy a nawet poucza czytelnika. Jednak w równej mierze, w której pielêgnuje tradycjê, prowokacyjnie ³amie j¹. Szokuje m³odego czytelnika, karz¹c mu wspó³czuæ stra105
szydle, bohaterów literackich konstruuje na zasadzie: „jakimi nie
byæ”, a nie „jakimi byæ”. Na pozór zachêca do przyjêcia postawy niemoralnej, adydaktycznej (bohaterowie zachowuj¹ siê w sposób nieodpowiedzialny i niem¹dry), autor nawi¹zuje tutaj do popularnej w literaturze dla dzieci konstrukcji „œwiata na opak”. Wszystko po to, by za
chwilê zaskoczyæ odbiorcê mora³em ujêtym w formie przestrogi:
!"#" $% &'()%* +%#,-' ( $)./ #"' #" +- 0(1 2- 34)5'*6 7-*( '%37-*8 $),-#9*
- 346!5+*-/ - +% 7-*( )%'1( :;-+&6,- <=>?/ $@ ABC@
Pod¹¿aj¹c œladami tradycji, pisarz utrzymuje dzieciêcy utwór literacki w czytelnej dla odbiorcy konwencji gatunkowej. Rozpoczyna
bowiem swoj¹ bajkê s³owami:
D- &-$E 6F-0834 &%G53 #8)-'" +9,-1+. 251" - (#,93%+H/ 0%4!"/ *!" 0-* 2#H$5'%
1,2'(/ F5'5 &%G5&9I5 6F-0. &%G53%@ J% 0(16 !($'()- $0( '%0/ $)H0 #"K 7%F0H 1'-!8
- F1-4%1 $% )HI5'( +- G(49!*"@ L%M +9$ +- 0-*(). )H35 +5*!( +%+-34"09/ -'% 2- 0H34
$0-,834 &-$E $% #9' *'%*9+53% 5 G-+ 6&50%'/ - *!"#" #"K +- +H4( ) +(35 +H*!( 2-!6G-'/
1-2-' #" 0( !(1E - G%'9F5' #" ($0(F%$05@ L%4!" +%#8)-'" $% $0,-F5!'" %,0" :;-+&6,<=>?/ $@ ?C@
Vanèura jawi siê równie¿ czytelnikowi jako znawca dzieciêcych
upodobañ czytelniczych. Ciêty dowcip, ironia oraz bystra obserwacja
rzeczywistoœci – oto cechy reprezentatywne dla utworu Vanèury.
Autor nawi¹zuje tak¿e do typowego we wczesnym dzieciñstwie
jêzykowego postrzegania œwiata przez cz³owieka. Podobnie jak rosyjski poeta, pedagog oraz obroñca literatury dla dzieci – Kornel Czukowski, równie¿ Vanèura czerpie z dzieciêcej wyobraŸni, broni¹c tym
samym prawa dziecka do nieograniczonej niczym fantazji. Jak argumentuje Czukowski, zabawa s³owem oraz fantazja s¹ niezwykle cennymi wartoœciami w ¿yciu cz³owieka:
N6! +- G(!$0-O5% 0"$5P3'%0+5%7 G,-*0"*5 !($2%!K !( +5%2-34O5-+%Q( G,2%*(+-+5-/
5R #-7*(O% (#,-2"/ *0S,% (0-32-7P !25%3*( O G5%,O$2"34 '-0-34 R"35-/ +5% G(2($0-+P
O 7%Q( 61"T'% #%2 215-+/ '%32 O G,(3%$5% ,(2O(76 5 !(7,2%O-+5- 32K(O5%*-/ G(!
OGK"O%1 !(TO5-!32%U R"35(O"34/ 6'%Q+P O5%'*5%16 G,2%O-,0(T35(O-+56 :V26W
*(O$*5 <=XY/ $@ Y<<C
106
Rosyjski badacz literatury dzieciêcej wiedzia³, ¿e s³owne igraszki
powinny byæ g³ównym sk³adnikiem literatury dla dzieci ma³ych, broni³ pedagogicznej celowoœci literatury tego rodzaju. Dzieci dlatego
œmiej¹ siê z form zdeformowanych, poniewa¿ to w³aœnie je znaj¹ jako
w³aœciwe i prawid³owe. Czukowski przestrzega³: jeœli doroœli bêd¹
krêpowaæ dzieci w swobodnym wyra¿aniu uczuæ i myœli, je¿eli nie
dadz¹ luzu ich wypowiedziom emocjonalnym, ryzykuj¹ wówczas, ¿e
odbarwi to ich mowê, uczyni j¹ ubog¹ i anemiczn¹, zabije w niej to co
cudownie dziecinne, i wyrz¹dz¹ w ten sposób szkodê nie do naprawienia (por. Czukowski 1962, s. 175).
W podobny sposób postêpuje Vanèura. Wychowuje czytelnika, ale
nie nudzi, podpowiada, ale nie zakazuje, nie tylko myœli jak dziecko,
ale nie zapomina o jego sta³ej obecnoœci:
!"# $%#&'&()* + ,&#%"* -+-#"./ "!- ,0!&' (1+.$234 ' "'-!-' .+5#0# 6#537( -+8
2'0.$9 :';'<0'4 =>0#%./4 1#&.$ =( <$./4 +0? )!- "'"+1+="' ,.!.+0 , ">2+.@- (,0<@"!,0<(2'- ) <$6'A :',0<+B0' "#.(7(4 "'1(=0<7$20' #=&'4 .=/ ,# 670>23 7(&./ ,'="($0A
CD+"%$<+ EFGH4 ,I JKLI
Rola narratora nie ogranicza siê jedynie do kreowania przez niego
œwiata przedstawionego, w równej mierze bowiem jest jej aktywnym
uczestnikiem. W celu podtrzymania sta³ego kontaktu z czytelnikiem,
autor anga¿uje go w akcjê utworu literackiego. Stosuje zdania pytaj¹ce oraz wykrzyknikowe:
<(%1+.4 1<(,3- )!,4 ,# -! 1<!)> 0+ "'2-&+=B3 7(&%#%.+ ">6( )/-@,&'0M N&'
1<(0( ' ) 1(7!=.!67 )B'67"( -$,3 (=O30 "'2-&+=B3 =30>A P#"+. 0( "'2=' CD+"%$<+
EFGH4 ,IEHLI
W tekœcie Vanèury, obok wspomnianych wczeœniej awangardowych chwytów jêzykowych i literackich, które w prostej linii prowadz¹ do konkretyzacji przedstawianych treœci (fragmentarycznoœæ
i eliptycznoœæ tekstu, hiperbolizacja jêzyka) wspó³istniej¹ elementy
tradycjonalizmu – archaizmy, rymowanki, ludowe porzekad³a i przys³owia: Na mou duši a na psí uší; Krindapána; Zapla; pánbùh; Panimama; Chválapánubohu; Jeminkote. W opozycji do nich neologizmy
107
artystyczne, naœladuj¹ce czêsto mowê dziecka: Houbyhoubièky; Mury–Mury; Burdaburdìra.
Obecnoœæ dwóch skrajnie odmiennych nurtów artystycznych, jakimi s¹ tradycja i awangarda w dziele literackim czeskiego pisarza, dowodz¹ jedynie kierunku nieodwracalnych zmian, które zasz³y na polu
literatury dla dzieci w pierwszej po³owie XX wieku. Eksperymentalny charakter utworu V. Vanèury pokazuje bezsporn¹ wartoœæ wzajemnego przenikania ró¿nych konwencji literackich. Konwencji, które nie tylko nie stoj¹ wobec siebie w opozycji, ale wzajemnie siê uzupe³niaj¹. Z punktu widzenia wspó³czesnego odbiorcy literatury, którego czytelnicza edukacja przyzwyczai³a ju¿ do literatury eksperymentalnej (strumieñ œwiadomoœci w prozie J. Joyce’a czy obecnoœæ elementów kultury wysokiej i niskiej w poezji lingwistycznej M. Bia³oszewskiego), synkretyczny charakter utworu dla dzieci V. Vanèury
nie zaskakuje. Nale¿y jednak pamiêtaæ, ¿e literatura ta w pocz¹tkach
swojego istnienia by³a œciœle zwi¹zana z praktyk¹ wychowawcz¹.
Z trudem przebija³a sobie w opinii spo³ecznej drogê, któr¹ dziœ mo¿na
nazwaæ – drog¹ od dydaktyzmu do artyzmu (Kuliczkowska 1964).
Dziœ, s³usznie w wielu krêgach nie tylko literackich, staje siê obszarem nobilitowanym. Jednak przez d³ugie lata, nie mog³a wywalczyæ
sobie nale¿nego jej miejsce w dziedzinie zjawisk kultury, poniewa¿
(choæ trudno dziœ w to uwierzyæ) nie chcieli siê do niej przyznaæ ani
pedagodzy, ani historycy literatury.
!"#$%"&$%
Q + & $ 6 7 PI4 EFKJ4 !"#$4 RS9T %&'()* !"+,-*. */+!014 U+0(S#6'I
V 5 $ . ( S , . # UI4 EFWJ4 23 310*. 3& $(#*(44 0X$-I YI Y(<(,5/&,.#4 Y+<,5+S+I
U ( 1 + & # Z , . # YI4 J[[H4 56&1'(7 8("01 ( ",+3-*9( 74:"4,-4 Y+<,5+S+I
U ( 1 + & # Z , . # YI4 J[[E4 56&1'(7 !-8;&:(4 Y+<,5+S+I
U $ & # 6 5 . ( S , . + UI4 EFW\4 ():*- $(!+,/) 3/()*(&8 <5()'7()1(*/= %&'&$'(*7+>4
Y+<,5+S+I
108
! " # $ %&' ()*+' !"#$"%&' %()*&+ ,"-.' $*/"01/20+ 304 %(/* 1 5$6%" 1 ,"/7+ 5$6%" "
84% 34,6/.9 4704:"&; 1 3!"%<#9%<9 %4 =:&*.2 -4<*1$*-/*<.' $*/"01/20+> ' ,-.-&
/ 0 - 1 2 3 4 $ 2 %&' ()*)' ?@4A&*. /"05*&BA $*/"01<.*<#' 5,!60-1&
7 - 8 9 : , - 7&' ()+;' C4&*"< -/10+<# <:1-BA' <-=!126>&
7 - 8 9 : , - 7&' ()*?' C272$1 1 C271 C27*.2$1' 2"& @& A2">,' ,-.-&
109