Wstęp Potęga manipulacji
Transkrypt
Wstęp Potęga manipulacji
WSTĘP Uczę się ciebie, człowieku Powoli się uczę, powoli Od tego uczenia trudnego Raduje się serce i boli. O świcie nadzieją zakwita Pod wieczór niczemu nie wierzy Czy wątpi, czy ufa – jednako – Do ciebie, człowieku należy Uczę się ciebie i uczę I wciąż cię jeszcze nie umiem – Ale twe ranne wesele, Twą troskę wieczorną rozumiem. Jerzy Liebert T o opracowanie nie jest poradnikiem manipulacji, wręcz przeciwnie – jego celem jest ukazanie problemu manipulacji na szerszym tle elementów wiedzy człowieka o sobie, o swoim myśleniu, przekonaniach i mechanizmach tworzenia się postaw. Ta wiedza może pomóc Czytelnikom w rozpoznaniu stosowanych wobec nich technik manipulacyjnych, a tylko to jest jedynym skutecznym sposobem obrony przed manipulacją. Warto podkreślić, że różne metody manipulacji mogą być stosowane łącznie, mogą zachodzić na siebie albo bezpośrednio po sobie następować. Mam nadzieję, że trud przeczytania tej książki okaże się pomocny w bronieniu się przed manipulacją i wykorzystywaniem oraz w zachowaniu niezależności w życiu, wypowiadaniu swoich sądów, a także niezależnym od woli manipulatorów postępowaniu. Oddziaływanie na innych jest jedną z metod socjotechniki. Każdy człowiek, czy tego chce, czy nie, począwszy od członków plemion pierwotnych, poprzez starożytność, średniowiecze, renesans, systemy totalitarne, aż do współczesnych demokracji funkcjonuje jako jeden z elementów społeczeństwa. W całym naszym życiu w mniejszym lub większym stopniu oddziałujemy na innych ludzi, na grupę społeczną, której jesteśmy członkami, ale też nieustannie ulegamy ich wpływom. Jesteśmy członkami różnych kręgów: rodzinnych, towarzyskich, społecznych i zawodowych, stykamy się z różnymi ludźmi w rozmaitych sytuacjach, więc nie możemy uniknąć wpływania na osoby, z którymi się kontaktujemy, i odwrotnie – nie możemy uniknąć ich wpływu na nas. Już sama obecność innych, szczególnie Jedynym skutecznym osób, z którymi w jakiś sposób się liczymy, wywiera sposobem obrony wpływ na nasze wybory, wpływa na nasze zachowaprzed manipulacją jest nie. W wielu przypadkach, będąc sami, bralibyśmy rozpoznanie stosowanych pod uwagę inne alternatywy. wobec nas technik Kiedy cel jest wspólny, a ponadto nie stanowi dla manipulacyjnych. nas konkurencji, możemy wspólnie z innymi do niego dążyć. Najsilniejszym bodźcem jednoczącym ludzi jest 1 Anna Grzywa • Potęga manipulacji Niezależnie od tego, jakie techniki manipulacji są wobec nas stosowane i na jaką sferę psychiki pierwotnie oddziałują, zawsze ingerują one w nasze procesy myślowe, gdyż bez zmiany przekonań czy postaw nie mógłby zostać osiągnięty cel, który przyświeca manipulatorowi. „wspólny wróg”, w obliczu którego dochodzi do jednoczenia się ludzi, czasem nawet bardzo różniących się poglądami. Ale w takiej sytuacji nie są ważne nasze przekonania, stajemy za czymś lub przeciw czemuś, żeby za wszelką cenę obronić własne poglądy, a w dramatycznych sytuacjach swoją społeczność czy kraj. Może się zdarzyć, że taką sytuację powoduje manipulator, który dąży do izolowania swoich ofiar, tworząc z nich wspólnego wroga, wywołując w ten sposób sytuację zagrożenia z zewnątrz, co działa stresująco, a przez to powoduje większą podatność na manipulację. Takie ukazanie niebezpieczeństwa zewnętrznego może być wywoływane powoli „małymi krokami” albo gwałtownie. Powolne działanie jest skuteczniejsze, gwałtowne bowiem może wywołać reaktancję, czyli postawę obronną i działanie manipulacyjne nie będzie skuteczne. Manipulator stara się ograniczyć horyzont osoby manipulowanej przez pokazywanie jej tylko takich sytuacji czy cech osób, z którymi się kontaktuje, które wpłyną na jej myślenie, szczególnie na temat jej związków z wrogimi mu osobami. Niekiedy czujemy, że ktoś nami manipuluje, ale jeżeli ta osoba stoi wyżej w hierarchii czy jesteśmy w jakiś sposób od niej zależni, to zachowujemy się tak, jak ona oczekuje. Zjawisko wpływu społecznego polega na tym, że poszczególni ludzie, grupy społeczne czy instytucje za pośrednictwem określonych komunikatów wyrażanych werbalnie albo bez używania słów – wyrazem twarzy, ruchami, zachowaniem – mogą wywoływać zmiany w zachowaniu się, myśleniu lub emocjach innych członków tej społeczności. Wpływ taki może być wywierany świadomie w celu spowodowania pożądanej zmiany myślenia i zachowania osoby, do której jest skierowany, albo nieświadomie, kiedy ktoś nie zdaje sobie sprawy z tego, że wypowiadając swoje opinie, czy też zachowując się w pewien sposób, wpływa tym samym na innych. Zdarza się, że po długim czasie ktoś przypomina nam coś, co powiedzieliśmy, czy jak się zachowaliśmy. Możemy tego nie pamiętać, ale fakt, że inna osoba o tym pamięta świadczy o tym, że nasze słowa, gest czy uśmiech wywarły na nią jakiś wpływ. Czasem zaskakuje nas wiadomość o tym, że ktoś bez naszego świadomego działania postąpił, wzorując się na nas. Może się zdarzyć, że jesteśmy jakąś osobą lub sytuacją tak zaabsorbowani, czasem oczarowani jej wdziękiem czy pochlebnymi wypowiedziami, że w danym momencie nie zdajemy sobie sprawy z faktu, że ktoś manipulacyjnie chce nas skłonić do jakiegoś zachowania bądź wpłynąć na nasze myślenie i uczucia. Dla skuteczności manipulacji ważne jest stwierdzenie jakichś niezaspokojonych potrzeb u osoby, która ma zostać jej poddana. Ważne jest też poznanie wartości, jakimi ta osoba kieruje się w życiu, jej samoświadomości, ogólnie mówiąc postawy wobec siebie, otoczenia i świata. Dlatego łatwiej jest manipulować osobami, które zna się przez jakiś czas, orientuje się w ich słabych stronach, ponieważ można wtedy dostosować działania manipulacyjne, wykorzystując tę wiedzę, i nadużywając zaufa2 Wstęp • nia, doprowadzić do tego, że osoba poddana manipulacji jest przeświadczona o rozumności i dowolności swoich decyzji oraz wyborów postępowania. Manipulacja może niekiedy być zastosowana doraźnie, bez jej speŁatwiej jest manipulować osobami, które zna cjalnego przygotowywania, w sytusię przez jakiś czas i orientuje w ich słabych acji, kiedy manipulator uzna, że akustronach, ponieważ można wtedy dostosować rat w tym momencie jest okazja, aby działania manipulacyjne, wykorzystując tę zastosować daną technikę, ponieważ wiedzę, i nadużywając zaufania, doprowadzić wie, że kiedy sytuacja ulegnie zmiado tego, że osoba poddana manipulacji jest nie, to już nie uda mu się osiągnąć zaprzeświadczona o rozumności i dowolności mierzonego celu. Taka manipulacja swoich decyzji oraz wyborów postępowania. może być skuteczna szczególnie wtedy, kiedy osoba manipulowana jest zaskoczona, nie spodziewa się działań mających zmienić jej własne decyzje czy plany w taki sposób, by stały się zgodne z zamierzeniami manipulatora. Ponadto na skuteczność manipulacji wpływa zaufanie do osoby czy instytucji, która tej manipulacji dokonuje. Niezależnie od tego, jakie techniki manipulacji są wobec nas stosowane i na jaką sferę psychiki pierwotnie oddziałują, zawsze ingerują one w nasze procesy myślowe, gdyż bez zmiany przekonań czy postaw nie mógłby zostać osiągnięty cel, który przyświeca manipulatorowi. Z kolei wiadomo, że nasze codzienne myślenie jest nierozłącznie związane z przeżywanymi emocjami, zatem przede wszystkim emocje decydują o tym, jak się zachowujemy. Działaniom manipulacyjnym łatwiej poddają się osoby z niskim poziomem wglądu w swoją osobowość. Jeżeli ktoś posiada trafny i krytyczny wgląd w swoją psychikę, to zna swoje wady i ma do nich właściwy dystans, co pozwala na racjonalną ocenę siebie i swoich działań. Zachowanie i działanie wobec innych osób zależą przede wszystkim od tego, jakim się jest, a to z kolei zależy od tego, jak działa się wobec samego siebie. Otoczeni szumem informacji, jakie ciągle do nas docierają, nie zawsze mamy wystarczająco dużo czasu i energii, aby myśleć racjonalnie (Rudniański, Murawski, 1988). Jung już w 1928 roku twierdził, że istnieje „społeczna podświadomość” wpływająca na życie poszczególnych osób, ale też całych populacji. Symbole wiążą się z tzw. archetypaDziałaniom mi, czyli istniejącymi apriorycznymi obrazami, które w ciąmanipulacyjnym gu życia wpływają na pojmowanie przez człowieka dalszego łatwiej poddają i bliższego otoczenia. się osoby z niskim Paschalska (1988) pisze: (...) ludzie utrudniają sobie dopoziomem wglądu stęp do samych siebie, pozbawiając się nawzajem przyjemności, w swoją osobowość. możliwości rozwojowych i siły do życia (str. 99). I dalej: (...) żyjemy w dwóch rzeczywistościach, w dwóch światach równoległych – w tym zewnętrznym i tym wewnętrznym. Niemało trudu kosztuje nas nieustanne uzgadnianie z samym sobą tego, co dzieje się na zewnątrz, z tym, co dzieje się wewnątrz nas. Gdy zbliżamy się do drugiego człowieka, mamy taką sytuację, że zupełnie nie znamy i nigdy bezpośrednio nie poznamy jego wewnętrznej rzeczywistości; ale, co gorzej, on też jej nie zna dokładnie, a co jeszcze gorzej, my własnej też nie znamy dokładnie (str. 100). W takiej sytuacji pewnej pomocy w obronie przed 3 Anna Grzywa • Potęga manipulacji poddaniem się manipulacji może nam udzielić znajomość mowy ciała, ale też nie zawsze są to informacje w całej pełni rzetelne, szczególnie kiedy mamy do czynienia z osobami dobrze wyszkolonymi w technikach manipulacji. Kierowanie ludźmi może odbywać się albo: 1) z pozycji siły – nakazywanie, rozkazywanie, zarządzenie, polecenie, groźby, albo 2) nie z pozycji siły – wychowywanie, perswazja, namowa, rada, propaganda, reklama, agitacja. 4