Kolekcja fotograficzna Grobu Nieznanego Żołnierza w Warszawie

Hanna Kudła
KOLEKCJA FOTOGRAFICZNA
GROBU NIEZNANEGO ŻOŁNIERZA W WARSZAWIE
Dla upamiętnienia tysięcy bezimiennych bohaterów poległych w walkach o
wolność Polski (za przykładem krajów zachodnich) w 1923 roku powołano Komitet
Organizacyjny Budowy Pomnika Nieznanego Żołnierza. Pomnik ten miał stać się (i
został) symbolem bohaterstwa, poświęcenia i ofiarności w walce oraz był wyrazem
hołdu ofiarom wojen i tragedii narodowych.
Uroczyste losowanie pobojowiska z wojen 1918—1920roku, z których miano
ekshumować zwłoki nieznanego żołnierza odbyło się 4 kwietnia 1925roku w sali Rady
Wojennej przy Gabinecie Ministra Spraw Wojskowych w Warszawie. W obecności
marszałków Sejmu i Senatu, Prezesa Rady Ministrów kawaler Orderu Virtuti Militari
V klasy ogniomistrz Józef Buczkowski z 14 Pułku Artylerii Polowej wylosował
pobojowisko lwowskie.
Ze wspólnej mogiły wydobyto sześć trumien, z których wybrano trzy. Dla
podkreślenia symboliki ceremonii zaproszono delegacje matek, wdów i sierot po
poległych, których miejsce spoczynku nie zostało ustalone. Wyboru trumny dokonała
pani Jadwiga Zarugiewicz — matka żołnierza który zginął w walce o wolność Polski i
został pochowany w nieznanym jej miejscu.
„Za dotknięciem jej ręki nierozpoznany, bezimienny i nieopłakany przez
nikogo bohater zmartwychwstał dla chwały narodu”1.
Trumna ze zwłokami Nieznanego Żołnierza została wystawiona na cmentarzu
Orląt we Lwowie, po czym przewieziona do Bazyliki Archikatedralnej, gdzie odbyła
się uroczysta msza odprawiona przez arcybiskupa Twardowskiego. Nieznanego
Żołnierza w imieniu wojska pożegnał dowódca OK VI Lwów gen. Juliusz Tadeusz
Franciszek Malczewski-Tarnawa, zaś prezydent Miasta Neuman w imieniu miasta
Lwowa.
Zwłoki przewieziono honorowym pociągiem po trasie: Lwów, Rawa Ruska,
Lublin, Garwolin, Warszawa. W skład pociągu wchodziły:
— platforma z łożem działowym, na którym umieszczono trumnę ze
zwłokami;
— dwa wagony — platformy z wieńcami;
— wagony przeznaczone dla delegacji i wojskowej eskorty honorowej.
Na trasie przejazdu pociągu, tłumy Polaków składały Nieznanemu
Żołnierzowi wieńce i hołdy. Na stację Warszawa Główna pociąg przybył o godzinie 6tej dnia 2 listopada 1925 roku. Trumnę na łożu działowym przewieziono do katedry
Św. Jana, gdzie odbyła się msza, w której uczestniczył prezydent Rzeczypospolitej
Stanisław Wojciechowski. Po mszy uroczysty kondukt wyruszył w stronę Pałacu
Saskiego. Opuszczenie trumny do mogiły uczczono (zamiast przemówieniem Ministra
Spraw Wojskowych) minutą ciszy. W całym kraju o godzinie trzynastej zatrzymano
ruch i pracę. Pod arkadami Pałacu Saskiego umieszczono także 14 urn z ziemią z
terenów walk, na których ginęli polscy żołnierze.
Od 2-go listopada 1925 roku po dzień dzisiejszy Grób Nieznanego Żołnierza
stał się miejscem, przed którym odbywają się uroczystości państwowe, apele,
capstrzyki, składanie wieńców przez delegacje krajowe i dyplomatów innych państw.
Honory przed Grobem oddają nie tylko wojskowi, ale również osoby cywilne.
Charakterystyka dokumentacji wizualnej.
1
Cytat: „Polska w pierścieniu prób i ognia, rok 1918—1926”. Drukarnia „Twór”, Warszawa 1933.
Powstawanie dokumentacji fotograficznej Grobu Nieznanego Żołnierza było
procesem długotrwałym. Trudno jest jednoznacznie ustalić jej historię. Nic nie
wskazuje, aby dokumentacja ta (w części znajdującej się w Centralnym Archiwum
Wojskowym) powstała w wyniku celowej działalności instytucji lub osób specjalnie
do
tych
celów
powołanych
(np.
agencje
fotograficzne,
prywatne
zakłady
fotograficzne).
Autorami zdjęć są zarówno profesjonalni fotografowie jak i amatorzy. Należy
podkreślić, iż do wybuchu II wojny światowej fotografie w bardzo dużej mierze były
rozproszone w różnych instytucjach, a także znajdowały się w posiadaniu osób
prywatnych.
Wiele zdjęć zostało zniszczonych w trakcie działań wojennych lub
wywiezionych z Polski. Te, które pozostały maja wartość unikalną. Są one jak gdyby
zatrzymanymi w czasie wizerunkami wydarzeń, osób i obiektów.
Przy opracowaniu kolekcji zastosowano układ chronologiczno-rzeczowy,
sporządzając dla każdego zdjęcia lub grupy zdjęć inwentarz kartkowy. Zdjęciom i
kopertom, w których zostały umieszczone nadano sygnatury.
Jedną z najważniejszych uroczystości państwowych okresu międzywojennego
było złożenie zwłok Nieznanego Żołnierza do grobowca w Warszawie 2 listopada
1925 roku. Dokumentacja wizualna CAW pozwala prześledzić prawie całą ceremonię
od momentu wyboru Nieznanego Żołnierza do złożenia Jego trumny w grobie na
Placu Saskim.
Kolekcja Grobu Nieznanego Żołnierza liczy obecnie 41 zdjęć. We
wcześniejszej publikacji2 podano, iż liczyła 35 fotografii, ale w trakcie opracowywania
dołączono zdjęcia z innych kolekcji, z którymi nie były związane tematycznie. Zmiany
te wynikają z faktu, że wszystkie znajdujące się w pracowni zbiorów specjalnych
kolekcje mają charakter otwarty w związku z dopływem zdjęć wyłączanych z innych
kolekcji oraz wskutek przemieszczeń pomiędzy zbiorami podczas ich opracowywania.
2
H. K u d ł a, Zbiory fotograficzne Centralnego Archiwum Wojskowego, Biuletyn Wojskowej
Służby Archiwalnej nr 17, 1994.
Kolekcję otwiera fotografia przedstawiająca wskazanie trumny z ciałem
Nieznanego Żołnierza przez Jadwigę Zarugiewiczową, matkę żołnierza poległego w
bitwie pod Zadwórzem.
Na kolejnych dwóch zdjęciach utrwalono moment lutowania trumny ze
zwłokami Nieznanego Żołnierza. Na krzyżu ustawionym na mogile umieszczono
napis: „Zwłoki zabrano dnia 29 października 1925 roku — uroczyście przeniesiono w
dniach 30, 31 października i 1 listopada do Warszawy, gdzie pochowano w mogile na
pl. Saskim, jako Zwłoki Nieznanego żołnierza”. Fotografia tej mogiły wchodzi
również w skład omawianej kolekcji.
Inne zdjęcia pozwalają prześledzić chronologicznie przebieg uroczystości.
Można tu wyróżnić następujące ujęcia:
— Wystawienie zwłok na cmentarzu wojskowym Orląt we Lwowie;
— Lawetę z trumną w drodze do Bazyliki Lwowskiej;
— Katafalk w Bazylice, na którym umieszczono prochy Nieznanego
Żołnierza;
— Uroczyste wyprowadzenie zwłok na dworzec Lwowski;
— Kondukt pogrzebowy od Bazyliki Archikatedralnej do dworca kolejowego;
— Sztandary pułków piechoty i kawalerii DOK VI, które zostały wyznaczone
do asysty przy uroczystościach;
— Tłumy Polaków na stacji Lublin składających hołd przewożonym zwłokom
Nieznanego Żołnierza specjalnym pociągiem ze Lwowa do Warszawy;
— Przenoszenie trumny do grobu na placu Saskim po uroczystej mszy 2
listopada 1925 roku;
— Prezydenta Stanisława Wojciechowskiego oraz powstańców 1863 roku w
momencie opuszczania trumny do grobu;
— Pierwszą wartę honorową złożoną z powstańców styczniowych;
— Przeniesienie ognia (z pochodni płonących przed Grobem) na cmentarz
poległych w obronie Warszawy w 1920 roku pod Radzyminem.
Pozostałe fotografie wchodzące w skład tej kolekcji dotyczą głównie
uroczystości odbywających się przed Grobem Nieznanego Żołnierza. Na szczególną
uwagę zasługują zdjęcia obrazujące składanie wieńców na Grobie Nieznanego
Żołnierza przez następujące osoby i delegacje krajowe oraz zagraniczne:
— I wiceministra Spraw Wojskowych gen. Kazimierza Fabrycego w 1931
roku;
— Księcia Mikołaja z Rumunii w 1933 roku;
— Szefa sztabu Armii Szwedzkiej gen. Nygrena w 1934 roku;
— Bułgarskiego Ministra Oświaty Radewa w 1935 roku;
— Ambasadora francuskiego Noela w 1935 roku;
— Prezydenta Estonii Paetsa w 1935 roku;
— Szefa estońskiego Sztabu Generalnego gen. Reeka w 1934 i 1937 roku;
— Kapitana Gwardii Papieskiej hroku Pietromarchiego — specjalnego
delegata papieskiego w 1936 roku;
— Attache Jugosławii w 1937roku;
— Delegację kół pułkowych i Związku Legionistów z gen. Józefem
Ludwikiem Zającem 13.02.1938 roku;
— Delegację kombatantów belgijskich z I wojny światowej w 1938 roku.
Reasumując można stwierdzić, że kolekcja ta chociaż niewielka ilościowo
została wyodrębniona z ogólnego zbioru fotograficznego Centralnego Archiwum
Wojskowego gdyż stanowi ona swoistego rodzaju fotoreportaż obrazujący historię
powstania Grobu Nieznanego Żołnierza i uroczystości odbywających się przed
Grobem.
Krzyż na mogile, z której wydobyto
zwłoki nieznanego żołnierza z napisem
informującym o tym fakcie. Lwów,
listopad 1925 roku. CAW, 56/1.
Wyznaczenie jednej z trzech trumien do grobu Nieznanego Żołnierza przez p. Jadwigę
Zarugiewiczową — matkę poległego na wojnie żołnierza. Lwów, październik 1925
roku. CAW, 56/2.
Lutowanie trumny ze zwłokami nieznanego żołnierza. Lwów, październik 1925 roku.
CAW, 56/4.
Lutowanie trumny ze zwłokami nieznanego żołnierza. Lwów, październik 1925 roku.
CAW, 56/5.
Trumna ze zwłokami nieznanego żołnierza przed kapliczką Orląt na cmentarzu
wojskowym we Lwowie. Październik 1925 roku. CAW, 56/6.
Laweta z trumną nieznanego żołnierza na cmentarzu „Orląt” przed przewiezieniem do
Bazyliki Lwowskiej. Październik 1925 roku. CAW, 56/7.
Trumna z prochami nieznanego żołnierza w drodze do Bazyliki Lwowskiej.
Październik 1925 roku. CAW, 56/8.
Katafalk z trumną nieznanego żołnierza w Bazylice Lwowskiej. Październik 1925
roku. CAW, 56/9.
Wyprowadzenie zwłok nieznanego
żołnierza z Bazyliki Lwowskiej na
dworzec we Lwowie. Październik 1925
roku. CAW, 56/10.
Sztandary pułków piechoty i kawalerii DOK VI wyznaczone do asysty przy
uroczystościach związanych z nieznanym żołnierzem. Lwów, 29 października 1925
roku. CAW, 56/11.
Kondukt pogrzebowy ze zwłokami nieznanego żołnierza w drodze na dworzec we
Lwowie. 30 października 1925 roku. CAW, 56/12.
Pociąg ze zwłokami nieznanego żołnierza. Lublin październik 1925 roku. CAW,
56/13.
Moment wnoszenia trumny ze zwłokami nieznanego żołnierza do grobu Nieznanego
Żołnierza. 2 listopada 1925 roku. CAW, 56/14.
Prezydent Stanisław Wojciechowski przed grobem Nieznanego Żołnierza w momencie
opuszczania trumny. 2 listopada 1925 roku. CAW, 56/15.
Pierwsza warta honorowa przy grobie Nieznanego Żołnierza pełniona przez
powstańców 1863 roku 2 listopada 1925 roku. CAW, 56/16.
Książe rumuński Mikołaj składa wieniec na grobie Nieznanego Żołnierza. Czerwiec
1933 roku. CAW, 56/21.
Książę rumuński Mikołaj składa wieniec na grobie Nieznanego Żołnierza. Obok
wiceminister Fabrycy i gen. Gąsiorowski. Czerwiec 1933 roku. CAW, 56/22.
Ambasador Noel przyjmuje raport dowódcy kompanii honorowej. Maj 1935 roku.
CAW, 56/26.
Ambasador francuski Noel przechodzi przed frontem kompanii honorowej. Obok
hroku Romer — dyrektor protokołu dyplomatycznego, gen. Jarnuszkiewicz, kpt.
Hartman. Maj 1935 roku. CAW, 56/27.
Delegat papieski kpt. hr. Pietromarchi w paradnym stroju przed grobem Nieznanego
Żołnierza. Styczeń 1936 roku. CAW, 56/33.
Hr. Pietromarchi wpisuje się do księgi pamiątkowej przy grobie „Nieznanego
Żołnierza”. Styczeń 1936 roku. CAW, 56/34.