Appendix 2: Łacińska terminologia prawna i prawnicza – specyfika

Paulina Święcicka: Łacińska terminologia prawnicza 2013/2014
Appendix 2:
Łacińska terminologia prawna i prawnicza – specyfika łaciny prawniczej
 ze względu na ogromną rolę prawa w życiu starożytnego Rzymu, w
szczególności zaś z uwagi za zamiłowanie do zajmowania się nim przez
przedstawicieli górnych warstw społecznych, zachowała się do naszych
czasów stosunkowo duża ilość materiału prawnego i literatury prawniczej, co
pozwala na wyciągnięcie wniosków na temat terminologii prawnej oraz
języka stosowanego przez jurystów rzymskich w poszczególnych epokach;
 odnośny materiał leksykalny został zebrany i opublikowany w XX wieku:
Przykładowo:
- Vocabularium Iurisprudentiae Romanae, t. I–V, Berlin 1903-1935
- P.P. Zanzucchi, Vocabolario delle Istituzioni di Gaio, Milano 1910 (przedruk: Torino
1961 – uzupełnione przez E. de Simone, Addenda al vocabolario delle Istituzioni di Gaio,
Labeo. Rassegna di diritto Romano 8 (1962), s. 330-339
- C.G. Bruns, O. Gradenwitz, Fontes iuris Romani antiqui – Index, Tübingen 1912
- O. Gradenwitz, Heidelberger Index zum Theodosianus, t. I-II, Berlin 1925-1929
- O. Gradenwitz, Ergänzungsband zum Heidelberger Index zum Theodosianus, Heidelberg
1929
- E. Levy, Ergänzungsindex zu Ius und Leges, Weimar 1930
- A. Ambrosino, Vocabularium Insitutionum Iustiniani Augusti, Milano 1942
- R. Mayr, M. San Nicolo, Vocabularium Codicis Iustiniani, t. I-II, Praga 1923-1925
- G.G. Archi, A. M. Bartoletti Colombo, Legum Iustiniani Imperatoris Vocabularium
Novellae - Pars Latina, t. I-X oraz Indices, Milano 1977-1979
- C. Longo, Vocabolario delle costituzioni latine di Giustiniano, Bullettino dell’Istituto di
Diritto Romano 10 (1897-1898), który obejmuje też Novellae i wstęp do Institutiones
- M. Amelotti, L. Migliardi Zingale, Legum Iustiniani Imperatoris Vocabularium, t. I-III,
Milano 1973-1985
- C. Rotondi, Indice dei richiami al diritto nei testi extragiuridici latini dei secoli IV-VIII d.c.,
[w:] Scritti giuridici, t. I, Pavia 1922, s. 490-582
 w XIX wieku dużo uwagi problemowi łaciny prawniczej poświęcił Wilhelm
Kalb, który w swojej pracy: Roms Juristen nach ihrer Sprache dargestellt (Leipzig
1890,) podkreślał wielokrotnie znaczenie badań nad słownictwem jurystów
dla historii łaciny jako żywego języka;
 Kalb, badając charakter słownictwa poszczególnych jurystów zwracał uwagę
na ich szczególny konserwatyzm; badania kolejnych romanistów
potwierdziły tę tezę, nawet jeśli w szczegółowych badaniach nad
piśmiennictwem poszczególnych jurystów zwraca się też uwagę na tendencję
odwrotną a mianowicie skłonności jurystów do uwzględniania leksykalnych i
stylistycznych reguł, co oznaczało właśnie odrzucenie owych archaicznych
elementów;
1
Paulina Święcicka: Łacińska terminologia prawnicza 2013/2014
 inne prace romanistów stanowiące swoisty kanon literatury na temat łaciny
prawniczej jako pierwszej w historii słownictwa prawnego, to: L. Ceci Le
etimologie dei giureconsulti romani (Torino 1892, przedruk: Roma 1966); B.
Biondiego La terminologia romana come prima dommatica juridica (Scritti giuridici,
vol. I, Milano 1965, s. 181-212); M. Kasera Zur juristischen Terminologie der
Römer (Studi in onore di Biondo Biondi, t. I, Milano 1965, s. 97-142); z prac
polskich uczonych wspomnieć trzeba o: H. Kupiszewski, Regulae iuris,
Przegląd Humanistyczny 7-8 (1981), s. 51-67, Prawo rzymskie a współczesność,
Warszawa 1988, s. 147 i n.;
 główne tezy romanistów na temat łaciny prawniczej
1. początkowo Rzymianie nie mieli wykształconego języka prawnego i
prawniczego jako języka technicznego; znajomość agricultura, sztuki
wojowania, medycyny, prawa i religii była, wskutek słabego
zaawansowania teoretycznego tych dyscyplin, komponentą wiadomości
przeciętnego obywatela; stanowi to istotną różnicę w porównaniu ze
współczesnością, bowiem dziś terminologia prawna i prawnicza tak
daleko odeszła od języka codziennego, że stała się hermetycznie
zamknięta dla przeciętnego obywatela;
2. w konsekwencji, pierwotnie wszystkie terminy prawne pokrywały się
znaczeniowo z językiem potocznym i aby zrozumieć termin stosowany w
prawie wystarczało znać jego sens w tym języku; wynikało to z tego, że
stosunki prawne zanim uzyskały taki charakter, były najpierw stosunkami
społecznymi, posiadającymi swoje własne nazewnictwo, które zachowały
również wówczas, gdy znalazły się w orbicie prawa;
przykładowo, termin „zasiedzenie” – usucapio - łacińskie określenie tej
instytucji pochodzi od tego, że chodzi tu o nabycie (capio), które następuje
w wyniku używania (usu); „użytkowanie” – ususfructus to takie
uprawnienie, które pozwala na używanie rzeczy (usus) oraz pobieranie z niej
pożytków (fructus);
3. w Rzymie antycznym często posługiwano się tekstem prawnym, by
wyjaśnić znaczenie jakiegoś wyrazu w mowie potocznej:
przykładowo: ius publicum to ius populicum, czyli „prawo dotyczące całego
populus Romanus” ; ius privatum to ius privi, czyli „prawo pojedynczego,
‘samotnego’ człowieka”;
4. związek terminów prawnych z codziennym życiem podkreślali sami
juryści rzymscy w swoich rozważaniach etymologicznych:
przykładowo: ius pochodzi od iustitia (D. 1.1.1 pr.), consules – od tego, że
plurimum rei publicae consulerent (D. 1.2.2.16), divortium od diversitatae
2
Paulina Święcicka: Łacińska terminologia prawnicza 2013/2014
mentium dictum vel quia in diversas partes eunt (D. 24.2.2 pr.) etc. ; choć też
już w tym okresie niektóre tłumaczenia – definicje etymologiczne zaczynają
uwzględniać stronę prawną: mutuum, - pożyczka - ex eo quod meum est tuum
fit ;
5. z biegiem czasu terminologia prawna nabrała pewnych cech
abstrakcyjności
przykładowo: służebność przechodu – iter – początkowo iter nie oznaczało
prawa do przejścia, lecz miejsce, przez które się przechodzi; później aspekt
prawny wysunął się na plan pierwszy, w wyniku czego takie dawne stosunki
przestały być traktowane jako res corporales i stały się prawem
podmiotowym; podobnie ius publicum przestało być jedynie prawem, które
się odnosiło do populus, ale obejmować zaczęło również organizację
polityczną i to wszystko co dotyczy państwa jako takiego; podobnie, termin
obligatio - oznaczał pierwotnie materialne więzy, w jakich trzymano
zasądzonego dłużnika, aby zmusić go do świadczenia długu lub zapobiec
jego ucieczce; finalnie obligatio oznaczała „węzeł prawny” – vinculum iuris,
a zatem stało się określeniem również stosunku natury prawnej;
6. podobnie jak cała dziedzina prawa, również język prawny podlegał
zmianom; w miarę upływu czasu obrót prawny coraz bardziej się
komplikował, powstawały nowe instytucje prawne, niekiedy nawet
przejęte z obcych systemów, co musiało znaleźć odbicie w terminologii
prawnej; język prawny zaczynał się więc coraz bardziej oddalać od mowy
stosowanej w praktyce dnia codziennego i przekształcać w język
terminów technicznych;
7. niezwykle charakterystyczne jest, że rzymskie źródła prawa dużo rzadziej
niż współcześnie używają rzeczowników dla określenia instytucji i
czynności prawnych; juryści rzymscy w znaczeniu technicznoprawnym
stosowali bowiem przede wszystkim czasowniki, a odnośny rzeczownik
albo wcale nie istniał albo też pojawił się w późniejszym okresie,
niejednokrotnie dopiero w prawie justyniańskim;
przykładowo: natalium restitutio (C. 6.4.3.1–3) – uzyskanie stanowiska osoby
wolnej przez wyzwoleńca na podstawie aktu cesarskiego; jej odpowiednik w
tekstach klasycznych występuje wyłącznie w formie czasownikowej –
natalium restituere; podobnie, nie występuje w prawniczej literaturze okresu
klasycznego, a także w aktach normatywnych tego czasu, szeroko
rozpowszechnione później określenie negotiorum gestio;
8. język prawniczy ulega dalszym przemianom polegającym na tym, że
treść terminu prawnego przestała być zrozumiała sama przez się i dla jej
3
Paulina Święcicka: Łacińska terminologia prawnicza 2013/2014
zrozumienia nie wystarczyło sięgnąć do ogólnego słownika łaciny, lecz
trzeba się posłużyć słownikiem technicznym; stąd tytuły w częściach
kompilacji justyniańskiej: De verborum significatione w Digestach (D. 50.16), i
w Kodeksie (C. 6.38)
W średniowieczu – łacina jest językiem ponadnarodowym, przyjętym przez
Kościół, dyplomację, sądy i naukę;
 w epoce tej łacina prawnicza podlegała analogicznym przekształceniom i
modyfikacjom jak cały ówczesny język łaciński; epoka ta zrodziła dodatkowo
szereg nowych instytucji, nie mających odpowiednika w dawnym prawie; w
związku z tym powstała konieczność użycia w odniesieniu do nich nowych
nazw, co było też nieodzowne ą w przypadku instytucji dawnych praw
zwyczajowych z uwagi na powszechną w XIII i XIV wieku akcję ich
kodyfikowania; nie zawsze było tu też możliwe wykorzystanie jakiegoś
istniejącego terminu, służącego dla określenia pokrewnego urządzenia; stąd
też dla oddania w języku łacińskim właściwej treści prawa zwyczajowego
trzeba było uciec się do tworzenia neologizmów; część z nich upowszechniła
się w całej Europie, inne zachowały swój lokalny charakter;
przykładowo: wyraz civis w starożytności oznaczał „obywatela danego
państwa”, natomiast w średniowieczu „mieszczanina” lub „mieszkańca
grodu” (wyłącznie w tym drugim znaczeniu występował on w „Kronice”
Galla Anonima, Wincenty Kadłubek w Kronice taki sens nadał mu jedynie
dwukrotnie); podobnie: określano państwo wyrazem res publica w sensie
odbiegającym
od
patrymonialnej
koncepcji
państwowości
wczesnośredniowiecznej;
 w epoce średniowiecza zarówno w łacinie potocznej jak i urzędowej można
dostrzec, początkowo w niewielkim stopniu, później na dużą skalę,
stosowanie powszechnej w Europie praktyki nadawania wyrazom antycznym
nowych znaczeń lub wykorzystywania ich do określania zupełnie
odmiennych urządzeń.
przykładowo: praetor – „najwyższa magistratura jurysdykcyjna w republice
rzymskiej”, w średniowiecznych tekstach to „sędzia”; consul – „rajca
miejski”, emancipatio czyli „uwolnienie spod władzy ojcowskiej” to dla
pisarzy średniowiecznych „wydzielenie synowi części majątku i jego
usamodzielnienie pod względem majątkowym”;
 zmianie uległo również to, co stanowi ocenną warstwę danego terminu
przykładowo: rzeczownik concubinatus - w starożytnym Rzymie oznaczał
on „konkubinat” czyli trwały związek mężczyzny z kobietą bez zamiaru
zawarcia małżeństwa, sc. bez affectio maritalis, przy czym nie łączyła się z
tym jakakolwiek pejoratywna ocena społeczna; nie było hańbą być
konkubiną, bądź posiadać konkubinę; nawet cesarze znani z
4
Paulina Święcicka: Łacińska terminologia prawnicza 2013/2014
umiarkowanego trybu życia jak Marek Aureliusz mieli konkubiny; co więcej,
w miejscowości o charakterystycznej nazwie „Concordia” zachował się
grobowiec, w którym jest pochowany obywatel rzymski wraz z żoną i
konkubiną; w pewnych przypadkach zresztą konkubinat był korzystniejszy
dla zainteresowanych osób, gdyż, przykładowo, nie obowiązywał tu zakaz
darowizn między małżonkami dość rygorystycznie przestrzegany w Rzymie;
ta sytuacja uległa jednak zasadniczej zmianie pod wpływem Kościoła, który
nie tolerował związków pozamałżeńskich, stąd też w średniowieczu
konkubinat był już utożsamiany z cudzołóstwem; stąd np. szesnastowieczny
prawnik polski Jan Jelonek Cervus, Epitome Pontificii ac Caesarei iuris,
Cracoviae 1534, fol. 68, stwierdził, że według prawa boskiego konkubinat
jest zabroniony, gdyż wedle postanowień boskich i kanonicznych wszelki
nierząd jest zabroniony;
 jeszcze w XIX wieku na język łaciński tłumaczono kodyfikacje zaborcze
Austrii i Prus, a także Kodeks Napoleona;
Wybrana Literatura (dla chętnych)
J. Sondel,
- „Przedmowa” do: Słownika łacińsko-polskiego dla prawników i historyków, Kraków
1997
- Il ruolo del latino nella penetrazione del diritto romano in Polonia. I problemi delle
contemporanee traduzioni di termini giuridici, [w:] Atti del Convegno Internazionale: Il
latino del diritto (Perugia 8-10 ottobre 1992), Roma 1994, s. 353-360
- Z rozważań o łacińsko-polskiej terminologii i leksykografii prawniczej, [w:] Parlament, prawo,
ludzie. Studia ofiarowane Profesorowi Juliuszowi Bardachowi w sześćdziesięciolecie pracy twórczej,
Warszawa 1996, s. 267-272;
A.W. Mikołajczak, Łacina w kulturze polskiej, Wrocław 2005; tam też odnośne
wskazówki bibliograficzne.
J. Parandowski, Łacina, [w:] S. Stabryła, Rzym starożytny, Warszawa 1992
A. Gieysztor, Zarys dziejów pisma łacińskiego, Warszawa 1973
S. Estreicher, Kultura prawnicza w Polsce XVI wieku, [w:] Idem, Kultura staropolska,
Kraków 1932
A. Zajda, Staropolska terminologia prawnicza (do roku 1500), Kraków 1990
Łacina jako język elit, red. J. Axer, Warszawa 2004
5